Het Markermeer en IJmeer in beeld De ontwikkeling van een historisch geomorfologische kaartenset voor de waterbodem M.C. Houkes, R. van Lil, S. van den Brenk en M. Manders Het Markermeer en IJmeer in beeld De ontwikkeling van een historisch geomorfologische kaartenset voor de waterbodem M.C. Houkes, R. van Lil, S. van den Brenk en M. Manders Colofon Het Markermeer en IJmeer in beeld. De ontwikkeling van een archeologische kaartenset voor de waterbodem. Auteurs: M.C. Houkes, R. van Lil, S. van den Brenk en M. Manders Met medewerking van: S. Hennebert, A. Kattenberg, D. Kofel, M. Kosian en R. van ‘t Veer Illustraties: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Periplus Archeomare Beeldomslag: Combinatie AHN en Actueel Dieptebestand (Periplus Archeomare) Opmaak: uNiek-Design, Almere ISBN/EAN: 9789057992308 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2014 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl Inhoud Samenvatting 4 4 Afgeleide modellen 30 4.1 Top Pleistoceen 31 1 Inleiding 5 4.2 Dikte Holocene bedekking 32 1.1 Achtergrond 5 4.3 Holocene afzettingen 34 1.2 Doel 6 1.3 Gebiedsafbakening 6 5 Interpretaties 42 1.4 Korte ontstaansgeschiedenis van het gebied 7 6 Tot slot 50 2 Methodiek 10 2.1 Verzamelen gegevens 10 Begrippenlijst 51 3 Resultaten 12 Literatuur 52 3.1 Kaart boorgegevens Rijkdienst voor de IJsselmeerpolders 13 Lijst met afbeeldingen 54 3.2 Dieptekaarten 15 3.3 Waarnemingen en meldingen Archis 20 Lijst met tabellen 55 3.4 Waargenomen objecten 22 3.5 Wrakarchief 24 Bijlagen 56 3.6 Visserijbestanden 25 3.7 Vliegtuigwrakken 26 3.8 Bekende verstoringen 27 3.9 Historische vaarroutes 29 4 — Samenvatting In 2012 heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Uiteraard zijn ook ‘jongere’ resten bewaard Erfgoed, mede naar aanleiding van de evaluatie gebleven. Het kan onder andere gaan om archeologiewetgeving, besloten om voor een verdronken bewoningsresten daterend vanaf aantal pilot-gebieden in Nederland historisch de prehistorie tot en met de middeleeuwen, geomorfologische kaartensets samen te gaan dijktracé’s, middeleeuwse nederzettingsres- stellen specifiek voor de waterbodems. Voor u ten, afvallagen, scheepswrakken en mogelijk ligt het rapport behorend bij de kaartenset zoals zelfs resten van een middeleeuws kasteel. opgesteld voor één van deze gebieden, namelijk Voor het IJsselmeergebied, en dus ook voor het Markermeer - IJmeer. In dit rapport wordt het Markermeer, is bovendien de Tweede toegelicht waarom voor dit gebied is gekozen, Wereldoorlog van grote invloed geweest. Zo hoe de dataset tot stand is gekomen en welke kunnen in het gebied de resten van tientallen keuzes daarbinnen zijn gemaakt.1 vliegtuigwrakken worden aangetroffen. Achtergrond Gegevens Met de implementatie van het verdrag van Alle bekende informatie is verzameld in kaartla- Malta in de Nederlandse wetgeving is onder an- gen die digitaal beschikbaar worden gesteld. dere geregeld dat de primaire verantwoordelijk- De shapefiles zijn voorzien van metagegevens over heid voor de omgang met archeologische resten (o.a.) de methode van opbouw, nauwkeurig- bij de gemeenten ligt. Ten tijde van de evaluatie heid, schaal en plaats waar de originele data zijn van de archeologiewetgeving, uitgevoerd in opgeslagen. De kaartenset is door de opbouw 2011, is geïnventariseerd wat de stand van zaken een dynamisch geheel: kaartlagen of datasets was in beleid en ruimtelijke ordening, mede ten kunnen worden toegevoegd, geactualiseerd of aanzien van waterbodems. Hierbij werd duide- verwijderd. De hier gepresenteerde gegevens lijk dat de omgang met archeologische resten kunnen als informatiebron en eerste aanzet in waterbodems achterblijft ten opzichte van dienen bij onderzoek of bij het opstellen van ge- de omgang met archeologische resten op land. meentelijke verwachtings(waarden)- en beleids- Daardoor werd en wordt bij ontwikkelingen niet kaarten. Door het gebruik van de kaartenset zal altijd rekening gehouden met het erfgoed onder onze kennis over het Markermeergebied verder water of in voormalige waterbodems, waardoor worden verbeterd en ingevuld. sporen uit het Nederlandse maritieme verleden ongezien kunnen verdwijnen. Door de onderbouwing van de hierbij gehan- teerde onderzoeksmethoden en uitgangspunten Gebiedsontwikkeling in het voorliggende rapport, hopen en verwach- Want wat veel mensen niet weten is dat onder ten we dat onderzoekers en beleidsmakers de water en onder de jongste kleiafzettingen een gepresenteerde gegevens als een betekenisvolle 1 Voor het pilotgebied Westelijke Waddenzee is dezelfde systematiek compleet prehistorisch landschap bewaard is en betrouwbare inspiratiebron zien. gehanteerd, het gebied kent echter een gebleven. Het gaat om een toendra-achtig land- Met deze kaartenset krijgen we een eerste beeld andere dynamiek en bovendien zijn andere typen gegevens beschikbaar. Zie schap, waar jagers-verzamelaars rondzwierven, van dit oude landschap, waar toekomstige on- hiervoor Manders, M., S. van den Brenk maar waar ook kleine kampen te vinden zijn. derzoekers en beleidsmakers op voort kunnen en M. Kosian 2014: De gelaagde geschiedenis van de Westelijke Het gebied kende hiervoor de ideale omstandig- bouwen. Waddenzee, Rapportage ontwikkeling heden vanwege de aanwezigheid van water en Historisch GeoMorfologische Kaartenset Waddenzee, Amersfoort. relatieve hoogtes in het landschap. 1 5 1 Inleiding — Mede naar aanleiding van de evaluatie van pen bewaard kunnen zijn gebleven, en daarmee de archeologiewetgeving heeft de Rijksdienst ook de archeologische weerslag van het gebruik voor het Cultureel Erfgoed in 2012 besloten om van dit landschap door de mens. Ook het ge- voor een aantal pilot-gebieden in Nederland bruik van het water zelf, als transportroute, voor kaartensets samen te gaan stellen. Voor u ligt de visserij etc., leidt tot de aanwezigheid van het rapport behorend bij de dataset zoals opge- archeologische resten in de waterbodem. Waar steld voor één van deze gebieden, namelijk het men vaak nog wel aan scheepswrakken denkt, Markermeer - IJmeer. In dit rapport wordt toe- staat men niet noodzakelijkerwijs stil bij resten gelicht waarom voor dit gebied is gekozen, hoe die daar in feite mee samenhangen, zoals bij- de dataset tot stand is gekomen en welke keuzes voorbeeld kade- en beschoeiingsconstructies of daarbinnen zijn gemaakt. scheepshellingen. Ook speelt mee dat van oudsher de waterbe- 1.1 Achtergrond heerders, zoals het waterschap, hoogheemraad- schap of Rijkswaterstaat, een grote rol hebben in de wateren, waardoor de afbakening van Met de implementatie van het verdrag van rollen en taken in de praktijk niet altijd duidelijk Malta in de Nederlandse wetgeving is onder an- lijkt. Hierdoor verkeren gemeenten soms in de dere geregeld dat de primaire verantwoordelijk- veronderstelling dat er voor hen in het beheer heid voor de omgang met archeologische resten van de archeologie in de wateren geen rol is bij de gemeenten ligt. In de Monumentenwet (art. weggelegd. De waterbeheerder is echter direct 38a) en het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) is bij- verantwoordelijk voor waterkwaliteit en water- voorbeeld vastgelegd dat het verplicht is om bij veiligheid, terwijl de gemeente verantwoordelijk vaststelling van een bestemmingsplan rekening is voor de borging van de omgang met archeolo- te houden met de in de bodem aanwezige dan gische resten. Dit geldt voor alle wateren in het wel te verwachten archeologische waarden. gemeentelijk grondgebied, of het nu gaat om de grote rijkswateren of om kleine waterlopen zoals Ten tijde van de evaluatie van de archeologie- weteringen, beken en kanalen. wetgeving, uitgevoerd in 20112, is geïnventari- seerd wat de stand van zaken was in beleid en Naar aanleiding van de conclusies uit de evalu- ruimtelijke ordening, mede ten aanzien van wa- atie archeologiewetgeving heeft de Rijksdienst terbodems. Hierbij werd duidelijk dat de omgang opdracht gekregen om een maritiem program- met archeologische resten in waterbodems ach- ma op te starten.3 Dit Maritiem Programma, terblijft ten opzichte van de omgang met archeo- met als looptijd 2012 tot en met 2016, heeft als logische resten op land. Dit werd zichtbaar door doel een stevig fundament te leggen voor een het feit dat de wateren vaak niet opgenomen zijn verantwoord beheer van het maritieme en on- in archeologische verwachtingskaarten en daar- derwater erfgoed. door niet terugkomen in beleidskaarten, het be- stemmingsplan of de beheersverordening. Vaak Vanwege de hierboven genoemde factoren is ook waren de bestaande bestemmingsplannen besloten om binnen het programma voor twee voor de wateren niet van recente datum, maar gebieden in Nederland projecten op te starten was er geen erfgoedverordening die deze lacune om de beschikbare gegevens bijeen te brengen kon dichten. Daardoor werd en wordt bij ontwik- en te ontsluiten. Hiervoor zijn twee in geomor- kelingen niet altijd rekening gehouden met het fologisch opzicht uiteenlopende gebieden ge- erfgoed onder water of in voormalige waterbo- kozen, waar het Markermeer-IJmeer er, als deel dems, waardoor sporen uit het Nederlandse ma- van het voormalige Zuiderzeegebied, één van is. ritieme verleden ongezien kunnen verdwijnen. Voor het Markermeer speelt bovendien mee dat hier op de langere termijn een aantal grootscha- Verschillende factoren kunnen deze achterstand lige ontwikkelingen gepland staan, passend in 2 Door RIGO Research en Advies bv en de Rijksstructuurvisie Regio Amsterdam Almere aanvullend onderzoek specifiek voor de verklaren. Deels gaat het om onbekendheid met waterbodems