Bijlage D-16 UXO- rapportage

VOORONDERZOEK Windpark-Fryslân

AVG Explosieven Opsporing Nederland De Grens 7 - 6598 DK Heijen Postbus 160 - 6590 AD Gennep K.v.K. Venlo 12029421 Tel. : 0485-802020 Fax : 0485-802084 [email protected] www.explosievenopsporing.com

INHOUDSOPGAVE

1 INLEIDING ...... 5

1.1 AANLEIDING ...... 5

1.2 PROBLEEMSTELLING ...... 5

1.3 DOELSTELLING ...... 5

1.4 ONDERZOEKSGEBIED ...... 5

1.5 ONDERZOEKSMETHODE ...... 6 1.5.1 Algemeen ...... 6 1.5.2 Inventarisatie bronnenmateriaal ...... 6 1.5.3 Beoordeling bronnenmateriaal ...... 7 1.5.4 Verantwoording ...... 7 1.5.5 Leeswijzer ...... 7

2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL ...... 8

2.1 EERDER UITGEVOERDE ONDERZOEKEN ...... 8 2.1.1 Rapportages archief AVG ...... 8 2.1.2 Derden ...... 8

2.2 LITERATUUR...... 8 2.2.1 Meidagen 1940 ...... 8 2.2.2 Duitse bezetting ...... 9 2.2.3 Bevrijding 1945 ...... 11 2.2.4 Naoorlogse geschiedenis...... 11 2.3 COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST KADASTER TE ZWOLLE ...... 11 2.3.1 Geallieerde stafkaarten ...... 11 2.3.2 Duitse stafkaarten ...... 12 2.3.3 Overig kaartmateriaal ...... 12

2.4 LUCHTFOTO’S ...... 12 2.4.1 Geraadpleegde luchtfoto’s ...... 12 2.4.2 Geogerefereerde luchtfoto’s ...... 13 2.4.3 Luchtfoto-interpretatie 1945 ...... 14 2.4.4 Luchtfoto-interpretatie huidige situatie ...... 15

2.5 GEMEENTEARCHIEF GEMEENTE SÚDWEST FRYSLÂN ...... 16 2.5.1 Luchtbeschermingsdienst ...... 17 2.5.2 Vliegtuigcrash...... 17 2.5.1 Gesneuvelde militairen ...... 19

2.6 LOCATIEDESKUNDIGE MAJOOR ERIC T. ROSLOOT (DEFENSIE) ...... 19 2.6.1 Groot kaliber schietproeven ...... 19

2.7 NIEUWSBERICHTEN ...... 20

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 2 van 34

2.7.1 AVG collectie ...... 20

2.8 EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENSTEN DEFENSIE (EODD) ...... 23 2.8.1 Collectie ruimrapporten ...... 23

2.9 COLLECTIE MIJNENKAARTEN ...... 23

2.10 SEMI STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA) ...... 23 2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947 ...... 23

3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN ...... 25 3.1 INLEIDING ...... 25

3.2 CHRONOLOGIE ...... 25 3.2.1 Meidagen 1940 ...... 25 3.2.2 Duitse bezetting ...... 25 3.2.3 Vliegtuigcrashes...... 25 3.2.4 Bevrijding april 1945 ...... 25 3.2.5 Naoorlogse CE-ruimingen ...... 25

4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL ...... 27 4.1 INDICATIE VAN CE IN HET ONDERZOEKSGEBIED ...... 27

4.2 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL ...... 27

4.3 SOORT, VERSCHIJNINGSVORM EN AANTALLEN CE ...... 27

4.4 HORIZONTALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED ...... 27

4.5 VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED ...... 27

5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ...... 28

5.1 CONCLUSIE ...... 28 5.2 ADVIES VERVOLGTRAJECT ...... 28

6 BIJLAGEN ...... 29

6.1 BRONNENLIJST ...... 29 6.1.1 Archieven ...... 29 6.1.2 Literatuur ...... 29 6.1.3 Websites ...... 29

6.2 CERTIFICAAT WSCS-OCE ...... 30

6.3 RICHTLIJNEN WSCS-OCE AFBAKENING VERDACHTE GEBIEDEN ...... 31

6.4 CE-BODEMBELASTINGKAART (FEITEN) ...... 33

6.5 CE-BODEMBELASTINGKAART ...... 34

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 3 van 34

Distributielijst - AVG Explosieven Opsporing Nederland - Vestigia

Dit document is bestemd voor de opdrachtgever.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe- stand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotoko- pieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur.

Voor informatie, vragen of suggesties: AVG Explosieven Opsporing Nederland De Grens 7 6598 DK Heijen Tel 0485-802020 Fax 0485-802084 Website: www.explosievenopsporing.com / www.uxo.eu E-mail: [email protected]

Opdrachtgever Vestigia Rapport 1262092-VO-02 Naam VO Windpark Fryslân Versie Definitief Datum 17 juni 2013 Vrijgegeven door: M.A. Abee (afdelingshoofd OCE) Paraaf:

Opgesteld door: Wouter van den Brandhof, MA (historicus) Paraaf:

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 4 van 34

1 INLEIDING

1.1 Aanleiding

AVG Explosieven Opsporing Nederland (hierna: AVG) heeft in opdracht van Vestigia een vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (hierna: CE) uitgevoerd ter plaatse van de projectloca- tie ‘Windpark Fryslân’ gelegen in het Friese deel van het IJsselmeer. Hier zullen in de toekomst diverse wa- terbodemingrepen worden uitgevoerd ten bate van de aanleg van een windpark van 250-400 MW met bijbehorende ondergrondse electriciteitskabels (zie afbeelding 1).

1.2 Probleemstelling

Er kunnen als gevolg van gevechtshandelingen CE in het onderzoeksgebied zijn achtergebleven. Er ontstaat bij het spontaan aantreffen van CE uit de Tweede Wereldoorlog mogelijk een verhoogd veiligheidsrisico. Onbedoelde detonaties kunnen bij de uitvoering van werkzaamheden in het ergste geval leiden tot dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving. Spontane CE vondsten kunnen resulteren in meerwerk- kosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden.

1.3 Doelstelling

Het doel van het vooronderzoek is om aan de hand van een breed scala aan historisch feitenmateriaal een zo genuanceerd mogelijk beeld met betrekking tot het onderzoeksgebied in de Tweede Wereldoorlog te verkrijgen. Aan de hand van deze gegevens wordt een antwoord gegeven op de vraag of en zo ja in welke delen van het onderzoeksgebied er sprake is van een verhoogd risico op het aantreffen van CE. Er zal daar- naast worden ingegaan op de te verwachten soort(en) CE, de verschijningsvorm en de mogelijke hoeveel- heid. Het onderzoek resulteert in een horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied door middel van GIS kaartmateriaal en het advies om de werkzaamheden onder reguliere omstandigheden uit te voeren, of om vervolgstappen te zetten in de vorm van de (projectgebonden) risicoanalyse.

1.4 Onderzoeksgebied

Het onderzoeksgebied ligt in het IJsselmeer ten zuiden van de , gemeente Súdwest Fryslân.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 5 van 34

Afb.1.- Begrenzing onderzoeksgebied (rood omlijnd)

1.5 Onderzoeksmethode

1.5.1 Algemeen Bij het vooronderzoek worden literatuur en historische bronnen verzameld en gestructureerd geor- dend. Het eindresultaat is een rapportage met een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het voor- onderzoek dient conform de WSCS-OCE te worden uitgevoerd.1

1.5.2 Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van:

. Gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van CE (indicaties); . Gebeurtenissen die hebben geleid tot de verwijdering van CE (contra-indicaties).

Wij hebben in kader van dit onderzoek de volgende archieven en collecties geraadpleegd:

. Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD): in het archief van het Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD) te Soesterberg zijn ruimrapporten van CE aanwezig. Deze rapporten, ook wel bekend als UO’s, beslaan een periode van de jaren ’70 tot heden. Aan de hand van deze bronnen kan worden vastgesteld waar in het verleden verschillende typen CE zijn geruimd c.q. verwijderd. Een andere belangrijke informatiebron zijn de gedigitaliseerde mijnenkaarten. Deze bronnen geven inzicht in de hoeveelheid gelegde, geruimde en vermiste mijnen;

1 Werkveldspecifiek certificatieschema voor het systeemcertificaat ‘Opsporen CE’

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 6 van 34

. Universiteit van Wageningen en het Kadaster te Zwolle: een zeer belangrijke informatiebron zijn de geallieerde luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog. Deze bronnen kunnen informatie geven met betrekking tot inslaglocaties van afwerpmunitie, loopgraven, stellingen etc; . Gemeentearchief: het gemeentearchief van de gemeente Súdwest Fryslân bevat informatie met be- trekking de Luchtbeschermingsdienst, oorlogsschade, naoorlogse CE-ruimingen en gesneuvelden; . Archief AVG: in dit archief zijn documenten uit binnen- en buitenlandse archieven ondergebracht alsmede een selectie van Nederlandse en geallieerde gevechtsverslagen uit de jaren 1940, 1944, 1945 en oude CE gerelateerde krantenartikelen ondergebracht; . Database AVG: de AVG database en de boeken- en tijdschriftencollectie. Dit betreft een grote hoeveelheid literatuur over plaatsen door geheel Nederland in de Tweede Wereldoorlog.

1.5.3 Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonder- zoek beoordeeld. Op basis van deze gegevens wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van een op CE verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens be- paald: de (sub)soort, de mogelijke aantallen en de verschijningsvorm van de vermoedelijk aanwezige CE, alsmede de horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied.

Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van het geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RD-coördinatenstelsel en verwerkt in GIS. De GIS dataset wordt mede gebruikt om te beoordelen of het onderzoeksgebied, of delen daarvan, verdacht is op de mogelijke aanwezigheid van CE.

1.5.4 Verantwoording Het vooronderzoek is tot stand gekomen dankzij de volgende personen: . Dhr. W. van den Brandhof, MA (historicus): uitvoering van het vooronderzoek; . Dhr. P.P.M. Gieben (information manager): GIS kaartmateriaal; . Dhr. M.A. Abee (afdelingshoofd OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage; . Dhr. J.W.J. de Beer (manager OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage.

1.5.5 Leeswijzer Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuur- en het archiefonderzoek.

In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties chronologisch geordend in een lijst van gebeurtenissen. In dit hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst met gebeurtenissen voldoende indicaties bevat, waaruit blijkt dat ter plaatse van de onderzoekslocatie mogelijk CE aanwezig zijn.

Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. De bij hoofdstuk 4 behorende CE-bodembelastingkaart is opgenomen in bijlage 3.

Conclusies en aanbevelingen komen aan de orde in hoofdstuk 5.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 7 van 34

2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL

2.1 Eerder uitgevoerde onderzoeken

2.1.1 Rapportages archief AVG Er is door medewerkers van AVG in het verleden één vooronderzoek op het grondgebied van de ge- meente Súdwest Fryslân uitgevoerd. Het betreft het project ‘Vooronderzoek TenneT 380 Kv Noord- west’ met het projectnummer 1262006-VO-01. In deze rapportage staat geen informatie die relevant is voor dit vooronderzoek.

2.1.2 Derden Er zijn in het AVG archief geen door civiele explosieven opruimingsbedrijven uitgevoerde vooronder- zoeken van de directe omgeving van het onderzoeksgebied beschikbaar. Uit een zoekslag op het in- ternet blijkt dat er in 2006 een explosievenonderzoek is uitgevoerd in verband met een nieuw te reali- seren Spuisluizencomplex. De locatie bevond zich even ten westen van , nabij de knik in het noordelijk deel van de Afsluitdijk.2

2.2 Literatuur

2.2.1 Meidagen 1940 De 6. en de 18. Armee vielen op 10 mei 1940 Nederland binnen in kader van het door Hitler bevo- len Fall Gelb. De 6. Armee trok door het zuidelijk deel van Nederland richting het Albertkanaal. De hoofdaanval van de 18. Armee was gericht op de Moerdijkbruggen die door Duitse parachutisten waren veroverd. De Moerdijkbruggen waren de toegangspoort naar Vesting Holland waar het Neder- landse opperbevel, koningin Wilhelmina en de regering zetelden.

Nederland was van groot belang voor de Luftwaffe (de Duitse luchtmacht). De vliegvelden zouden worden gebruikt voor de strijd tegen Groot-Brittannië en tegelijkertijd kon het Ruhrgebied alleen af- doende worden beschermd tegen vijandelijke luchtaanvallen wanneer er Nederlands grondgebied aan het Derde Rijk was toegevoegd.

Het onderzoeksgebied lag niet binnen de regio waar luchtlandingen werden uitgevoerd, of in de na- bijheid van de belangrijkste aanvalsassen van de 6. en de 18. Armee.

De opmarsroute van de 1. Kavallerie-Division, die onderdeel uitmaakte van de 18. Armee, liep in de meidagen van 1940 door de noordelijke Nederlandse provincies. Eenheden van de desbetreffende divisie rukten op richting de Afsluitdijk. Het was noodzakelijk om de sluizencomplexen van Kornwer- derzand en te veroveren, omdat vanaf deze locaties de Nederlandse inundaties van de Grebbelinie en de Waterlinie konden worden beheerst. De inundaties zouden aan betekenis inboeten

2 http://www.bamnelisderuiter.nl/projecten/spuicomplex-afsluitdijk

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 8 van 34

wanneer de beide sluizencomplexen in Duitse handen waren gevallen, omdat dan het waterpeil van het IJsselmeer kon worden verlaagd.3

Het ten westen van het onderzoeksgebied gelegen gehucht werd sinds 9 mei 1940 be- waakt door een sectie van de 45e Reserve Grenscompagnie. Daar was de daarop volgende dag ver- sterking bij gekomen in de vorm van vier stuks 3.7 cm geschut. Het complex Breezanddijk stelde op dat op dat moment niet veel voor: er was sprake van slechts een viertal gebouwen. De te Breezand- dijk gelegerde militairen waren o.a. belast met het ‘in de rug beveiligen’ van zowel Kornwerderzand als de nachtelijke aan- en afvoer over de Afsluitdijk.4

Niet zozeer Breezanddijk, maar wel het ten noordoosten van het onderzoeksgebied gelegen complex van Kornwerderzand werd het toneel van zware grondgevechten. Er lagen hier twee linies, bestaande uit voor die tijd zeer moderne kazematten. Alleen de eerste linie, bestaande uit zeven gevechtskaze- matten, nam in de meidagen van 1940 deel aan de gevechtshandelingen.5

De Nederlandse verdedigers beschikten o.a. over zware Schwarzloze machinegeweren, vier stuks 5 cm geschut die de kop van de Afsluitdijk konden bestrijken, 2 cm kanonnen tegen luchtdoelen en landmijnen. Zij werden door duikbommenwerpers van de Luftwaffe met (brand-)bommen en boord- wapens bestookt. Er was daarnaast sprake van geschutsvuur. Het Duitse geschut stond bij de kop van de Afsluitdijk opgesteld. De aanvallers maakten gebruik van 3.7 cm Panzer Abwehr Kanone, licht luchtafweergeschut en 8.8 cm Flak. De Nederlandse verdedigers kregen op hun beurt vuursteun van de met 15 cm kanonnen uitgeruste kannoneerboot Johan Maurits van Naussau. Dit Marineschip voer ten noorden van de Afsluitdijk door de Doove Balg en nam doelen onder vuur die ruim 18 kilometer verderop lagen.6 Er werden meer dan honderd 15 cm granaten afgevuurd.7

2.2.2 Duitse bezetting In het bijzonder de ten noordoosten van het onderzoeksgebied gelegen regio Kornwerderzand heeft gedurende de bezettingsjaren geleden onder bombardementen, vliegtuigbeschietingen en vliegtuig- crashes. In het onderstaande overzicht wordt de luchtoorlog in het desbetreffende gebied, alsmede de regio Breezanddijk besproken. De locaties die relatief het dichtst in de buurt van het onderzoeksge- bied liggen zijn vetgedrukt weergegeven:

Datum Document bombar- Zwanenburg, En Omschrijving dementen archief nooit was het AVG stil…(deel 1 en 2) 10 mei 1940 X Messerschmitt Bf 109 E-3 bij het Monument op de Afsluitdijk gecrasht8 12 mei 1940 X Afsluitdijk te te Kornwerderzand door brandbommen getroffen 12 mei 1940 X Duits bombardement op de Hr. Ms. Brinio die op ca. 6000 meter ten zuidoosten van het Monu-

3 H. Amersfoort / P. Kamphuis (red.), Mei 1940. De strijd op Nederlands Grondgebied (’s-Gravenhage 2005) 313. 4 O.J. Siersema / V.E. Nierstrasz, De stelling van Den Helder. Mei 1940 (‘s-Gravenhage 1960) 33. 5 Q.J. Ham, ‘De verdedigingswerken aan het Kornwerderzand gedurende de oorlogsdagen’, in: De Militaire Spectator (1941) 171-172. 6 Siersema / V.E. Nierstrasz, De stelling van Den Helder. Mei 1940 , 328. 7 L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 3. Mei ’40 (’s-Gravenhage 1970) 318. 8 http://www.bhummel.dds.nl/gif/duitseverliezen.html. Er wordt hier over 11 in plaats van 10 mei 1940 gesproken.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 9 van 34

ment op de Afsluitdijk ten anker lag 12 mei 1940 X 7 Duitse vliegtuigen nemen het detachement bij Breezanddijk gedurende 20 minuten onder vuur met boordwapens 13 mei 1940 X Kornwerderzand door bommen getroffen 14 mei 1940 X De Wonsstelling te Kornwerderzand door bommen getroffen 14 mei 1940 X Duitse stellingen bij Kornwerderzand door de artillerie vanaf een Marineschip getroffen 2 september 1941 X Hampden Mk I X3144 OL-N van het No. 83 Squadron om 00.00 uur verongelukt bij Kornwerderzand. 25 maart 1942 X Manchester L7390 ZN- van het No. 106 squa- dron 22.28 uur verongelukt in het IJsselmeer bij Kornwerderzand. 31 mei / 1 juni 1942 X Bombardement op de Afsluitdijk nabij . 26 juni 1942 X Stirling Mk I W7442 YZ-B van het No. 1651 Conversion Unit Squadron in de Waddenzee bij Kornwerderzand gecrasht. 31 mei / 1 juni 1942 X Aanvallen op de Afsluitdijk door vliegtuigen van Fighter Command 27 oktober 1942 X Messerschmitt Bf 110 G9+MY met Werkenum- mer 2664 van het 11./NJG 1 om 22.15 uur verongelukt tegen de Afsluitdijk. 27 november 1942 X Messerschmitt Bf 110 van het 2./NJG 1 bij Breezand tegen de Afsluitdijk gecrasht. 15 april 1944 X Een vrachtwagen wordt halverwege de Afsluitdijk met boordwapens beschoten door vliegtuigen van de 8th Air Force 21 mei 1944 X Geallieerde luchtaanvallen op steunpunten op de Afsluitdijk, uitgevoerd door jagers die terugkeer- den uit Duitsland Nacht van 12 op 13 juni X Avro Lancaster van No. 83 Squadron (ED-603) in 1943 het noordelijk deel van het IJsselmeer neergestort, ten westen van het onderzoeksgebied. De bom- menwerper had deelgenomen aan een aanval op Bochum en werd neergeschoten door de nacht- jagerpiloot Rudolf Sigmund 6 juli 1944 X Hudson Mk IIIA FK790 MA-R van het No. 161 Special Duties Squadron (verantwoordelijk voor het droppen van geheim agenten) verongelukt in het IJsselmeer, vier kilometer ten zuidwesten van Kornwerderzand [N.B. dit door een Duitse nacht- jager neergeschoten vliegtuig werd in 1997 geborgen. Er wordt in het boek ‘de luchtoorlog boven Zuidwest Friesland op p. 286-287 overi- gens ten onrechte over een Stirling bommenwer- per gesproken] 30 augustus 1944 X Bombardement met twee bommen op Kornwer- derzand door uit Duitsland teruggekeerde Ameri- kaanse bommenwerpers van 8th Air Force 5 / 6 december 1944 X Luchtaanvallen met boordwapens door jachtvlieg- tuigen van de 2nd Tactical Air Force op doelen op de Afsluitdijk 6/7 december 1944 X Geallieerde luchtaanvallen op verkeer over de Afsluitdijk 11 / 12 december 1944 X Geallieerde luchtaanvallen van de 2nd Tactical Air Force op verkeer over de Afsluitdijk 19 april 1945 X Gewapende verkenningen door vliegtuigen van de 2nd Tactical Air Force boven de Afsluitdijk

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 10 van 34

Afb.2. - Locaties vliegtuigcrashes, aangegeven met zwarte stippen. Bron uitsnede: S.L. Veenstra, In de schaduw van de glorie: overzicht van vliegtuigbergingen in Nederland: 1960-1977 (Zutphen 1999) 9.

2.2.3 Bevrijding 1945 De Duitse bezetter was bang voor geallieerde luchtlandingen bij de Afsluitdijk. Dit leidde tot de on- derwaterzetting van de Wieringermeerpolder op 17 april 1945.9

Eenheden van de 3rd Canadian Infantry Division rukten in april 1945 op naar Friesland. Zes Cana- dese militairen van The Queen’s Own Rifles of Canada, 8th Canadian Infantry Brigade, sneuvelden op 15 en 16 april 1945 bij gevechten in de regio bij de Afsluitdijk. Er wordt in de regimental history van de desbetreffende eenheid melding gemaakt van een kort gevecht voorafgaand aan de bevrijding van Witmarsum en Kornwerderzand op 17 april 1945.10 Kornwerdenzand werd door Ca- nadese artillerie onder vuur genomen.11

2.2.4 Naoorlogse geschiedenis Er zijn geen gegevens met betrekking tot de naoorlogse geschiedenis bekend.

2.3 Collectie stafkaarten Topografische Dienst Kadaster te Zwolle

2.3.1 Geallieerde stafkaarten Het onderzoeksgebied staat op de stafkaarten, ‘Afsluit Dijk’ sheet 316A (First Edition 1943) en ‘Mak- kum’ sheet 317 (First Edition 1943), beiden met het Nord de Guerre coördinatenstelsel. Deze kaarten hebben een schaal van 1:25.000. Er zijn in het AVG archief geen defence overprint kaarten van het onderzoeksgebied aanwezig.

9 C.Klep / B. Schoenmaker (red.), De bevrijding van Nederland 1944 – 1945. Oorlog op de flank (Den Haag 1995) 300. 10 W.T. Barnard, The Queen’s own Rifles of Canada 1860-1960 (1960) 258-259. 11 ‘Kornwerderzand, vestingwerken en kazemattenmuseum’.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 11 van 34

Afb.3. - Geallieerde stafkaarten van het onderzoeksgebied, gepositioneerd door middel van GIS. Rode omlijning: onderzoeksgebied

2.3.2 Duitse stafkaarten Er is in het AVG archief één relevante Duitse stafkaart van het onderzoeksgebied aanwezig. Dit is de Topografische Karte der Niederlande 1:50.000, Truppenkarte 10 West (uitgave juli 1941). Op deze stafkaart staan geen relevante gegevens vermeld.

2.3.3 Overig kaartmateriaal In het AVG archief zijn geen andere relevante kaarten aanwezig.

2.4 Luchtfoto’s

2.4.1 Geraadpleegde luchtfoto’s Het archief van de Afdeling Speciale Collecties van de Wageningen Universiteitsbibliotheek is in kader van het vooronderzoek geraadpleegd. Dit archief bevat circa 93.000 luchtverkenningfoto’s, die zijn gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. De volgende luchtfoto’s zijn verzameld:

Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit Collectie 20 april 1945 290 4079 B Afdeling Speciale Collecties WUR 20 april 1945 290 4080 B Afdeling Speciale Collecties WUR 20 april 1945 290 4082 B Afdeling Speciale Collecties WUR 20 april 1945 290 4084 B Afdeling Speciale Collecties WUR

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 12 van 34

Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit Collectie 20 april 1945 290 4086 B Afdeling Speciale Collecties WUR 20 april 1945 290 4088 B Afdeling Speciale Collecties WUR

Het archief van de Topografische Dienst te Zwolle is eveneens geraadpleegd. Dit archief bevat circa 110.000 luchtverkenningfoto’s uit de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. Het archief bestaat ook deels uit voor- en naoorlogse luchtfoto’s. Er zijn hier geen relevante luchtfoto’s van het onderzoeksgebied aanwezig.

2.4.2 Geogerefereerde luchtfoto’s De onderstaande luchtfoto’s zijn geogerefereerd in GIS:

Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit Collectie 20 april 1945 290 4079 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR 20 april 1945 290 4080 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR 20 april 1945 290 4082 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR 20 april 1945 290 4084 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR 20 april 1945 290 4086 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR 20 april 1945 290 4088 B Afdeling Speciale Col- lecties WUR

De luchtfoto’s zijn als categorie B gekwalificeerd. Dat betekent dat de luchtfoto’s een kwalitatieve beperking hebben voor wat betreft de luchtfoto interpretatie.

Afb.4.- Luchtfotocollage van het onderzoeksgebied. De luchtfoto’s d.d. 20 april 1945 zijn gepositioneerd door middel van GIS.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 13 van 34

Afb.5.- Luchtfoto van Breezanddijk d.d. 20 april 1945. De luchtfoto is gepositioneerd door middel van GIS. Rode omlijning: begrenzing onderzoeksgebied

2.4.3 Luchtfoto-interpretatie 1945 Een belangrijk selectiecriterium voor de luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog is de opnamedatum. De voorkeur ging primair uit naar ‘jonge’ luchtfoto’s met een zo laat mogelijke opnamedatum uit de Tweede Wereldoorlog, dat wil zeggen: luchtfoto’s die na de belangrijkste gevechtshandelingen zijn gemaakt. Er is daarnaast rekening gehouden met de kwaliteit van de luchtfoto’s, alsmede de schaal. Er kan naar aanleiding van de luchtfotoanalyse worden geconcludeerd dat er geen sporen van ge- vechtshandelingen in het onderzoeksgebied zichtbaar zijn.

20 april 1945: Het grootste gedeelte van de gebruikte luchtfoto’s beslaat alleen het water. Er zijn bij Breezanddijk sporen zichtbaar die duiden op militaire activiteiten. Het betreft een loopgraaf, aan de westzijde en langs de verharde weg zijn enkele constructies zichtbaar (mogelijk bunkers). Dit kan vanwege de kwa- liteit van de beschikbare luchtfoto’s echter niet met zekerheid worden vastgesteld. Daarnaast zijn er 2 (vermoedelijke) bomkraters met een doorsnee van ca. 4.5 meter zichtbaar. Er zich vanaf Breezanddijk richting Kornwerderzand schuilgaten langs de verharde weg waargenomen.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 14 van 34

Afb.6.- Luchtfoto van het Breezanddijk van 20 april 45. De twee vermoedelijke bomkraters zijn rood omcirkeld. Gearceerde gebied: onderzoeksgebied.

2.4.4 Luchtfoto-interpretatie huidige situatie Het onderzoeksgebied in de huidige situatie is geanalyseerd met behulp van google maps, google earth en bing maps. Uit een vergelijking van deze luchtfoto’s met de in paragraaf 2.4.3. besproken exemplaren blijkt dat het onderzoeksgebied nauwelijks is veranderd. Bij Breezanddijk is de Afsluitddijk aan de zuidzijde verbreed en Breezanddijk is aan de oostzijde vergroot. Er is hier tegenwoordig een tankstation aanwezig.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 15 van 34

Afb.7.- Luchtfoto van het Breezanddijk . De geel-zwarte lijn geeft de zuidelijke waterlijn van de Afsluitdijk van 1945 weer. Rode omlijning: onderzoeksgebied

2.5 Gemeentearchief gemeente Súdwest Fryslân

De huidige gemeente Súdwest Fryslân bestond in de Tweede Wereldoorlog uit de volgende (voormalige) gemeenten:

. Voormalige gemeente . Voormalige gemeente . Voormalige gemeente Sneek . Voormalige gemeente Wûnseradiel . Voormalige gemeente Wymbritseradeel

Het onderzoeksgebied lag in de Tweede Wereldoorlog in de toenmalige gemeente Wûnseradiel.

Bij het gemeentearchief werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd:

gemeentearchief Wûnseradiel Periode

1.776.1 (1142) Identificatie en begraven van militairen. Algemene zaken Onbekend 1.782.11 Opsporing explosief Oude Nieuwbuurt te Makkum 2003 1.783 Opsporing en ruiming explosieven in het van Panhuyskanaal onder Makkum (I) 2007-2008 1.783 Opsporing en ruiming van explosieven in het van Panhuyskanaal onder Makkum (II) – bijdrage in kosten 2007-2010 ruiming 1.783 Ruiming explosieven, mijnen en munitie Onbekend 1.783 (4627) Berging vliegtuigwrak Lockeed Hudon uit het IJsselmeer nabij Kornwerderzand 1997-1999

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 16 van 34

gemeentearchief Wûnseradiel Periode

1.842.913 (1302) Oorlogs en bezettingsschade Onbekend 1.842.913 (1310) Vergoeding van materiële oorlogsschade aan particulieren Onbekend 1.853.22 Kazemattenmuseum te Kornwerderzand Onbekend 1.865 (4174) Schietoefeningen Breezanddijk Onbekend 1.865 (2002) Landsverdediging Onbekend

2.5.1 Luchtbeschermingsdienst Er zijn in het gemeentearchief geen documenten van de Luchtbeschermingsdienst aanwezig. De Luchtbeschermingsdienst was tijdens de Tweede Wereldoorlog onder andere verantwoordelijk voor het geven van luchtalarm bij bombardementen, het controleren van verduisteringsmaatregelen en het opnemen van schade na uitgevoerde bombardementen en vliegtuigbeschietingen.

2.5.2 Vliegtuigcrash Er is in het gemeentearchief informatie aanwezig met betrekking tot de locatie van een op 6 juli 1944 bij Breezanddijk neergestorte Lockheed Hudson van het Special Duties Squadron. De crashlocatie be- vindt zich op 4 kilometer ten westen van Kornwerderzand. De Hudson werd in 1997 geborgen met assistentie van de Duik- en Demonteergroep. Men trof in de wrakresten de overblijfselen van de ge- zagvoerder aan, alsmede .303 inch boordwapenmunitie, een seinpistool, machinegeweren en staven dynamiet.

Afb.8.- Vondsten afkomstig van de Lockheed Hudson, waaronder staven dynamiet.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 17 van 34

Er zijn in het gemeentarchief tevens gegevens aanwezig met betrekking tot de crashlocatie van een in de nacht van 12 op 13 juni 1943 neergestorte Lancaster bommenwerper van No. 83 Squadron. Deze locatie bevindt zich ten westen van het onderzoeksgebied. Uit de SGLO verlieslijst blijkt dat de motor en kleine vliegtuigonderdelen in 1997 zijn geborgen door de Aircraft Recovery Group. Meer- dere bemanningsleden van het vliegtuig worden tot op de dag van vandaag vermist.12

Afb.9.- Locatie Lancaster bommenwerper en onderzoeksgebied (rood omlijnd)

12 http://www.arg1940-1945.nl/lancaster%203%20ol-o%20pagina%201.htm

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 18 van 34

2.5.1 Gesneuvelde militairen Er spoelde op 26 juni 1943 te Breezanddijk een gesneuvelde militair aan. Dit betrof vermoedelijk een bemanningslid van een vliegtuig.

Afb.10.- Gesneuvelde militair Breezanddijk

2.6 Locatiedeskundige majoor Eric T. Rosloot (defensie)

2.6.1 Groot kaliber schietproeven De historicus van AVG heeft contact opgenomen met majoor Eric T. Rosloot, hoofd Groot Kaliber Schietproeven van het Kenniscentrum Wapensystemen en Munitie naar aanleiding van defensie schietoefeningen vanaf Breezanddijk. De meest recente oefening met 155 mm munitie werd van 27 tot en met 31 mei 2013 gehouden. Er is in het verleden tevens met 25 mm munitie geschoten. Naar aanleiding van de door dhr. Rosloot op 13 juni 2013 via de e-mail aangeleverde informatie kan worden geconcludeerd dat er geen gegevens beschikbaar zijn die erop wijzen dat er schietoefeningen in het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden.

Afb.11. – Webbron. Bron afbeelding: defensie DMO. Blauw gearceerde gebied: onderzoeksgebied. Geel gear- ceerde gebied: gebied schietoefeningen

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 19 van 34

2.7 Nieuwsberichten

2.7.1 AVG collectie De collectie CE gerelateerde nieuwsberichten is in het AVG bedrijfsarchief is geraadpleegd. In dit ar- chief zijn meerdere berichten gevonden die betrekking hebben op Breezanddijk. Er werden in 1960 te Breezanddijk militaire oefeningen gehouden, waarbij men oefengranaten afvuurde in de richting van de Noorderdijk te Wieringerwerf.

Er zijn meerdere militaire vliegtuigen in de omgeving Breezanddijk neergestort, zowel tijdens als na de Tweede Wereldoorlog. Een gebied van twee vierkante kilometer tussen Breezanddijk en Kornwerd werd in 1997 tot verboden gebied verklaard vanwege de berging van een in 1944 neergestorte Hudson. Er stortte in 1982 een Duitse Starfighter neer, op tussen de ca. 5 en 7 kilometer afstand van Breezanddijk. Defensie heeft in 2012 een Messerschmitt Bf 109 in het IJsselmeer geborgen bij het monument op de Afsluitdijk.

Afb.12. – Krantenartikel. Bron afbeelding: Nieuwsblad van het Noorden d.d. 25 mei 1940

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 20 van 34

Afb.13. – Krantenartikel. Bron afbeelding: Het Vrije Volk d.d. 19 mei 1960

Afb.14. – Krantenartikel. Bron afbeelding: Leeuwarder Courant d.d. 24 juni 1959

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 21 van 34

Afb.15. – Webbron. Bron afbeelding: website Bolswards Nieuwsblad

Afb.16. – Krantenartikel. Bron afbeelding: Het Vrije Volk d.d. 27 oktober 1982. Er wordt in een ander krantenar- tikel overigens over een locatie op 5 kilometer afstand van de Afsluitdijk gesproken.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 22 van 34

2.8 Explosieven Opruimings Diensten Defensie (EODD)

2.8.1 Collectie ruimrapporten De EODD houdt sinds 1970 heeft meldingen van aangetroffen CE bij. Deze meldingen zijn tot 1992 als melding opdracht en ruim rapport (MORA) en na 1992 als uitvoeringsopdracht (UO) gearchi- veerd. AVG heeft het overzicht van relevante MORA’s en UO’s van Breezanddijk en Kornwerderzand opgevraagd. Er zijn in dit overzicht geen meldingen van het onderzoeksgebied en/of nabije omgeving geregistreerd. Op basis van de locatiebeschrijvingen zijn de ruimrapporten geselecteerd en opge- vraagd. Deze documentatie is bestudeerd. De onderzoeksresultaten zijn als volgt:

MORA / UO Locatie Vondst 19991786 Afsluitdijk tussen de sluizen bij hm 96.4 langs het fiets- 1x 10.7 cm granaat [N.B. er wordt vermoede- pad, Kornwerderzand, fietspad lijk op een 10.5 cm granaat gedoeld] 20030101 Musea kazematten Kornwerderzand Betreft aan het museum gerelateerde CE 20071118 Afsluitdijk, parkeerplaats aan Waddenzee zijde, Bree- 1x marker location marine MK 25 [N.B. naoor- zanddijk, openbare weg logs object]

2.9 Collectie mijnenkaarten

De collectie mijnenveldkaarten van de EODD is in kader van het vooronderzoek geraadpleegd. Dit geldt ook voor de collectie mijnenveld leg- en ruimrapporten. Er lagen geen gedocumenteerde mijnenvelden in het onderzoeksgebied.

2.10 Semi Statische Archiefdiensten Ministerie van Defensie (SSA)

Het SSA in Rijswijk beheert de archieven van het Ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen. In dit archief zijn bronnen met betrekking tot naoorlogse CE-ruimingen door de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst en de Mijn Opruimings Dienst ondergebracht. Het betreft documen- ten uit de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog: een periode waarin er nog grote aantallen CE in Neder- land aanwezig waren.

2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947 De MMOD en de MOD waren na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelaten CE. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegron- den en ruimrapporten betreffende locaties binnen Nederlandse gemeenten waar CE aanwezig wa- ren. Er is in het MMOD archief één document met betrekking tot de voormalige gemeente Wonse- radeel aanwezig.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 23 van 34

Afb.17. –Bericht van de burgermeester van de gemeente Wonseradeel d.d. 23 november 1946

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 24 van 34

3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN

3.1 Inleiding

AVG heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 2 een overzicht van gebeurtenissen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschik- bare bronnen. Deze gegevens zijn in paragraaf 3.2 verwerkt.

3.2 Chronologie

3.2.1 Meidagen 1940 De voornaamste gevechtshandelingen vonden op geruime afstand ten noordoosten van het onder- zoeksgebied plaats. Dit betrof de omgeving Kornwerderzand. De hier aanwezige stellingen werden door vliegtuigen van de Luftwaffe gebombardeerd en onder vuur genomen door Duitse artillerie. De Nederlandse verdedigers beschikten over landmijnen, 2 cm geschut tegen luchtdoelen en 5 cm ka- nonnen.

Het gehucht Breezanddijk werd bewaakt door een sectie van de 45e Reserve Grenscompagnie. Zij beschikten onder andere over vier stuks 3.7 cm geschut. Duitse vliegtuigen namen het hier aanwezige Nederlandse detachement op 12 mei 1940 met boordwapens onder vuur. Er zijn geen gegevens be- kend over gevechtshandelingen in het onderzoeksgebied.

3.2.2 Duitse bezetting Er was gedurende de Duitse bezettingsjaren geen sprake van (feitelijk aantoonbare) gevechtshande- lingen in het onderzoeksgebied of gedocumenteerde mijnenvelden. Er lagen hier ook geen militaire objecten.

3.2.3 Vliegtuigcrashes Ten westen van het onderzoeksgebied is in de nacht van 12 op 13 juni 1943 een Avro Lancaster bommenwerper (ED-603) van No. 83 Squadron neergestort. De bommenwerper had deelgenomen aan een bombardementsvlucht van Bochum en viel ten prooi aan het vuur van een Duitse nachtjager.

3.2.4 Bevrijding april 1945 Er was in 1945 geen sprake van gevechtshandelingen in het onderzoeksgebied. Er vonden bij het op geruime afstand ten noordoosten van het onderzoeksgebied gelegen Kornwerderzand kleinschalige gevechtshandelingen en Canadese artilleriebeschietingen plaats.

3.2.5 Naoorlogse CE-ruimingen Er zijn uit het archief van de Mijn- en Munitieopruimings Dienst geen relevante CE-ruimingen in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend. Hetzelfde geldt ook voor het gemeentearchief.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 25 van 34

Het EODD archief bevat geen relevante gegevens met betrekking tot CE-ruimingen in of in de nabij- heid van het onderzoeksgebied.

Er werden na de Tweede Wereldoorlog geen gedocumenteerde mijnen in of nabij het onderzoeksge- bied als zijnde vermist opgegeven.

Defensie heeft in 1997 één militair vliegtuig in de omgeving Breezanddijk – Kornwerderzand uit het IJsselmeer geborgen. Het betrof een in juli 1944 neergestorte Lockheed Hudson met Nederlandse geheim agenten aan boord. Deze behoorde tot No. 161 Special Duties Squadron. De particuliere Aircraft Recovery Group heeft in hetzelfde jaar ten westen van het onderzoeksgebied kleine vliegtuig- onderdelen en de motor van een Avro Lancaster bommenwerper van No. 83 Squadron geruimd. Er lijkt geen sprake te zijn geweest van een volledige bergingsoperatie.

Daarnaast blijkt uit de geraadpleegde bronnen dat er in 1982 een Duitse Starfighter is neergestort op tussen de 5 en 7 kilometer afstand van de Afsluidijk bij Breezanddijk. De exacte locatie is niet bekend.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 26 van 34

4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL

4.1 Indicatie van CE in het onderzoeksgebied

Er zijn geen feitelijke CE gerelateerde indicaties met betrekking tot het onderzoeksgebied bekend. Derhalve kunnen de indicaties niet worden beoordeeld.

4.2 Leemten in kennis bronnenmateriaal

Luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog geven een momentopname weer. Eventuele inslagen van afwerp- munitie (duikbombardementen, noodafworpen) zijn niet zichtbaar op de desbetreffende luchtfoto’s, omdat er sprake is van water. Ooggetuigeverslagen met betrekking tot het IJsselmeer zijn (zeer) schaars, zeker voor wat betreft de omgeving van het onderzoeksgebied. Defensie heeft na de Tweede Wereldoorlog schietoefe- ningen bij Breezanddijk gehouden. Onbekend is of de oefengranaten ook buiten de huidige bekende ‘schietzone’ terecht zijn gekomen c.q. of de ‘schietzone’ is de afgelopen decennia is veranderd. De tekening met crashlocaties in het IJsselmeer, zoals opgenomen in het boek ‘In de schaduw van de glorie: overzicht van vliegtuigbergingen in Nederland: 1960-1977’, is dermate onduidelijk dat er geen conclusies kunnen worden getrokken over eventuele neergestorte vliegtuigen in het onderzoeksgebied.

4.3 Soort, verschijningsvorm en aantallen CE

Daar er geen feitelijk bewijs voor de vermoedelijke aanwezigheid van CE is gevonden, zijn de soort en ver- schijningsvorm niet van toepassing. Op basis van het ontbreken van feitelijke bewijslast kan worden gecon- cludeerd is dat er naar alle waarschijnlijkheid geen CE in het onderzoeksgebied aanwezig zijn.

4.4 Horizontale begrenzing verdacht gebied

Daar er geen feitelijk bewijs voor de vermoedelijke aanwezigheid van CE is gevonden, is de horizontale begrenzing van het verdachte gebied niet van toepassing.

4.5 Verticale begrenzing verdacht gebied

Daar er geen feitelijk bewijs voor de vermoedelijke aanwezigheid van CE is gevonden, is de verticale be- grenzing van het verdachte gebied niet van toepassing.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 27 van 34

5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN

5.1 Conclusie

AVG heeft in opdracht van Vestigia een vooronderzoek CE uitgevoerd ter plaatse van Windpark Fryslân.

Op basis van de beoordeling van de feiten van het vooronderzoek is geconcludeerd dat er onvoldoende indicaties zijn voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied. Derhalve is het onderzoeks- gebied niet verdacht op de mogelijke aanwezigheid van CE.

5.2 Advies vervolgtraject

AVG adviseert Vestigia om de werkzaamheden onder reguliere omstandigheden uit te voeren. De kans op het aantreffen van CE is net zo groot als de gemiddelde kans op het aantreffen van CE op als ‘onverdacht’ aangemerkte locaties in de rest van Nederland.

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 28 van 34

6 BIJLAGEN

6.1 Bronnenlijst

6.1.1 Archieven . Archief AVG . Archief Explosieven Opruimings Dienst Defensie Soesterberg / Semi Statische Archief Diensten Rijswijk . Gemeentearchief Súdwest Fryslân (voormalige gemeente Wûnseradiel) . Universiteit Wageningen, afdeling Speciale Collecties . Kadaster Zwolle

6.1.2 Literatuur . H. Amersfoort / P. Kamphuis (red.), Mei 1940. De strijd op Nederlands Grondgebied (’s- Gravenhage 2005) . E.H. Brongers, Afsluitdijk 1940 (Baarn 1977) . W.T. Barnard, The Queen’s own Rifles of Canada 1860-1960 (1960) . Q.J. Ham, ‘De verdedigingswerken aan het Kornwerderzand gedurende de oorlogsdagen’, in: De Militaire Spectator (1941) . C.Klep / B. Schoenmaker (red.), De bevrijding van Nederland 1944 – 1945. Oorlog op de flank (Den Haag 1995) . V.E. Nierstrasz, De territoriale verdediging van de noordelijke provinciën (’s-Gravenhage 1952) . B.C. de Pater/ B. Schoenmaker e.a., Grote Atlas van Nederland 1930-1950 (2006) . O.J. Siersema / V.E. Nierstrasz, De stelling van Den Helder. Mei 1940 (‘s-Gravenhage 1960) . J.J. van der Veer, De luchtoorlog boven Zuidwest-Friesland ’40-’45 (Bolsward 1977) . S.L. Veenstra, In de schaduw van de glorie: overzicht van vliegtuigbergingen in Nederland: 1960-1977 (Zutphen 1999) . G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil….Kroniek van een Luchtoorlog. Deel 1 & 2.(Den Haag 1990/1992)

6.1.3 Websites . http://www.arg1940-1945.nl/lancaster%203%20ol-o%20pagina%201.htm . http://www.avg.eu . http://www.explosievenopsporing.com . http://www.explosievenopsporing.nl . http://www.gemeentesudwestfryslan.nl . http://www.bhummel.dds.nl/gif/duitseverliezen.html . http://www.luchtoorlogfriesland.nl . http://www.studiegroepluchtoorlog.nl

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 29 van 34

6.2 Certificaat WSCS-OCE

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 30 van 34

6.3 Richtlijnen WSCS-OCE afbakening verdachte gebieden

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 31 van 34

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 32 van 34

6.4 CE-bodembelastingkaart (feiten)

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 33 van 34

VERZAMELDE FEITEN - WINDPARK FRYSLAN

Legenda Onderzoeksgebied ± S Stelling

K Vermoedelijke kraters

M Constructies, doel onduidelijk

S Schuilgaten

Vliegtuigcrash

C Exact

C Globaal

Loopgraaf

0 500 1.000 2.000 3.000 METER

Presentatie kaart verzamelde feiten Conventionele Explosieven

Gemeente Súdwest-Fryslân Afsluitdijk AVG Explosieven Opsporing Nederland Windpark Fryslân Postbus 180 6590 AD Gennep

Opdrachtgever: Projectnummer: 1262092 Tekeningnummer: PK-1 Formaat: A3 Getekend: Paul Gieben Datum: 14-06-2013 Voor akkoord: Menno Abee Vestigia Spoorstraat 5 3811 MN Amersfoort Dezetekening is eigendom AVG vanExplosieven Opsporing Nederland. Hetis de opdrachtgever vrij om dezetekeningen te gebruiken uitgezonderd het aanbrengen van wijzingen enaanvullingen. Vandeze tekening magniets worden verveelvoudigden/of openbaar gemaaktd.m.v. druk, scan ofop elke andere wijzedan ook, zonder toestemming AVGExplosieven van Opsporing Nederland. ©2012

6.5 CE-bodembelastingkaart

1262092-VO-02 VO Windpark - Fryslân Pagina 34 van 34

BODEMBELASTINGKAART CE - WINDPARK FRYSLAN 563000 562000 561000 560000 559000 558000 557000

Legenda 556000 Onderzoeksgebied (onverdacht) ± 555000

0 500 1.000 2.000 3.000 554000 METER

Bodembelastingkaart Conventionele Explosieven

Gemeente Súdwest-Fryslân 553000 Afsluitdijk AVG Explosieven Opsporing Nederland Windpark Fryslân Postbus 180 6590 AD Gennep

Opdrachtgever: Projectnummer: 1262092 552000 Tekeningnummer: BK-1 Formaat: A3 Getekend: Paul Gieben Datum: 14-06-2013 Voor akkoord: Menno Abee Vestigia Spoorstraat 5

551000 3811 MN Amersfoort Dezetekening is eigendom AVG vanExplosieven Opsporing Nederland. Hetis de opdrachtgever vrij om dezetekeningen te gebruiken uitgezonderd het aanbrengen van wijzingen enaanvullingen. Vandeze tekening magniets worden verveelvoudigden/of openbaar gemaaktd.m.v. druk, scan ofop elke andere wijzedan ook, zonder toestemming AVGExplosieven van Opsporing Nederland. ©2012

139700 140700 141700 142700 143700 144700 145700 146700 147700 148700 149700 150700 151700 152700 153700 154700 155700 156700 157700 158700