<<

Nu wòle woawɔ atsɔ ado nyɔnu siwo le Amugã Nutoa ƒe Ƒugonu le Ghana la ƒe dɔwɔɖuiawo ƒe nyawo ɖe ŋgɔ? Nyɔnu siwo le Amugã Nutoa me la ƒe wɔƒe le woƒe ƒometɔwo kple Ghana dukɔa ƒe gakpɔmɔnunyawo me to agbledede kple ɖɔkpɔkplɔ me. Gake yame ƒe tɔtrɔ le nu gblẽm le woƒe dɔwɔɖuiawo ŋu to atsiaƒu ƒe ameɖeɖe, ƒe gege ɖe tometsi, tawo kple anyigba me.

Medea detsiƒonuwo ƒe agble eye megayiyia lã le Keta le Amugã Nutoa me le Ghana. Srɔnye ɖe asi le eƒe anyigba ŋu nam be “ made detsiƒonuwo ƒe agble ɖe edzi hafi dzo le Keta dɔ bubu di . Gake tsi megale dzadzam ɖe ɖoɖo nu eye ƒutsot- soewo hã le fu ɖem na nuku siwo ƒe agble Yame ƒe tɔtrɔ ƒe nugblẽƒewo míede la si wɔnɛ be nukuawo metea ŋu tsina o. Mekpea fu ŋutɔ hafi kpɔa ga tsɔ Daavi - nyɔnu tsitsi. kpɔa aƒekɔa dzi, vevietɔ esi srɔnye meli o. Atsiaƒu ƒe ameɖeɖe le agbledenyigbawo dome gblẽm

Dze ƒe gege ɖe tometsi, tawo kple anyigba me nana aɖu vɔna le anyigba me elabena gbewo mekpɔa tsi “ sɔgbɔ zãna o Aɖaŋuɖoɖowo Nu sia wɔnɛ be ŋutsu geɖe siwo ŋu ŋusẽ le la ɖoa gbe ɖadia anyigba alo dɔwɔɖuia siwo nyo wu la le Ŋusẽdodo nyɔnuwo le Amugã Nutoa me lɔ nu geɖewo abe numeɖeɖe, teƒe bubuwo. Nyɔnu siwo wogblẽ ɖe megbea la, ŋusẽdodo nyɔnuwo ƒe nyawo dodo ɖe ŋgɔ kple nyɔnuwo ƒe ŋgɔyin- kpea fu geɖe le anyigbawo zazã me be wòado yawo ene ɖe eme. Ele be woawɔ nu siawo kple fiahawo kpakple ame woƒe gakpɔmɔnunyawo ɖe ŋgɔ eye woatrɔ ɖe bubu siwo ƒe wɔƒe hiã le nyɔnuwo ƒe nyawo dodo ɖe ŋgɔ me abe yame ƒe tɔtrɔ ƒe wɔnawo ŋu. Nuto Sue Dziɖutakpehawo ene be woakpɔ egbɔ be wodo alɔ nyɔnuwo ƒe wɔnawo.

Ele be woana hehe nyɔnuwo le agbledenyigbazazã ɖe ɖoɖo nyuitɔ nu kple nu siwo woawɔ be woƒe dɔwɔnawo naɖe vi na wo la me. Le kpɔɖeŋu me woado adzɔnuwo dede nugowo me ƒe wɔnawo ɖe ŋgɔ be woadze nuƒlelawo ŋu.

Ele be woado hehenana nyɔnuwo kple woƒe aɖaŋuwo tutu ɖo le gakpɔmɔnunya bubuwo me ɖe ŋgɔ abe tsidzalẽɖaɖa ene be woƒe ganyawo nakpɔ kelili, vevietɔ le kuɖiɣi alo ɣeyiɣi si me womegaɖea lã tututu o.

Ele be woado alɔ nyɔnuwo ƒe habɔbɔwo to kadodohehe wo kple gadzraɖoƒewo kple gadoƒewo dome me be woate ŋu ado ga na wo.

Ele be woado ŋusẽ nyɔnuwo be woalé be na woƒe dɔwɔnawo kple ga si kpɔm wole tso woƒe dɔwɔnawo me la.

To ‘Ŋusẽdodo nyɔnuwo kple tɔtrɔhehe va nu Ele be Nuto Sue Dziɖutakpehawo nadze agbagba ade nyɔnuwo ƒe siwo ku ɖe nyɔnuwo kple ŋutsuwo ƒe nyawo ŋu dɔwɔɖuiawo ƒe habɔbɔwo ƒe ŋkɔwo agbalẽ me eye woana hehe si hiã la “ le Amugã Nutoa ƒe ƒugonu le Ghana’ ƒe nyɔnuwo. tutuɖonusɔsrɔ sia me la, mesrɔ ale si woɖaa tsidzalẽ, adzalẽ tɔxɛ siwo ŋu sẽ kple sanitaiza si Ele be fiahawo nakpɔ egbɔ be yewodo nyɔnuwo ƒe gomekpɔkpɔ le wo wosina ɖe asi ŋu la. Mate ŋu aɖa nu siawo le ɖoɖowɔwɔ ƒe wɔnawo me ɖe ŋgɔ be woate ŋu ade dzesi kuxi siwo ku ɖe nyɔnuwo ƒe dɔwɔɖuiawo ŋu la eye woakpɔ wo gbɔ. ɖokuinye si ahadzra wo le nuƒãɣi. Megasrɔ ale si matrɔ asi le detsiƒonuwo kple tɔmelãwo hã ŋu Ele be ame siwo ƒe wɔƒe le nyɔnuwo ƒe dɔwɔɖuiawo ƒe nyawo dodo ɖe be womagblẽ o eye made wo nugowo me nyuie ŋgɔ me abe dɔwɔla siwo tso nuto sue dziɖutakpehawo me, fiahawo, be woate ŋu aƒle wo le míaƒe nutoa kple nuto nyɔnuwo ƒe habɔbɔwo kple ɖokuisidɔwɔƒewo nana dziɖuɖu kple bubuwo gɔ hã me. Azɔ esi mate ŋu akpɔ ga ɣe dziɖuɖudɔwɔƒewo nado alɔ tɔtrɔ siwo hiã le hadomegbenɔnɔ me le sia ɣi ta la, mate ŋu ado ga le gadzraɖoƒe bɔbɔe agbledenyigbawo zazã ɖe ɖoɖo nyuitɔ nu kple gakpɔmɔnunyawo dodo ɖe atsɔ ado alɔ nye dɔwɔnawo. ŋgɔ ƒe mɔnuwo me le ƒugonu la.

Ne èhiã na numeɖeɖe bubu la, do ta ɖe dɔwɔƒe si gbɔna la gbɔ: “ Regional Institute for Population Studies, University of Ghana, College of Humanities, Post Office Box LG 96, Legon - Accra Tel: +233 (0) 302 906800; +233 (0) 302 906801 | Email: [email protected]; [email protected]

Nertherlands dukɔa ƒe Dɔwɔƒe si Kpɔa Kadodo kple Gbetadukɔ Bubuwo ƒe Nyawo dzi kple Dɔwɔƒe si Kpɔa Nugɔmekuku tso Xexemedukɔwo ƒe Ŋgɔyinyawo ŋu gbɔ si le Canada dukɔa me la woe do alɔ dɔ sia wɔwɔ abe ‘CDKN’ Ɖoɖo la ŋu dɔ wɔwɔ ene. Nya siwo le agbalẽvi sia me la metso Nertherlands dukɔa ƒe Dɔwɔƒe si Kpɔa Kadodo kple Gbetadukɔ Bubuwo ƒe Nyawo dzi kple Dɔwɔƒe si Kpɔa Nugɔmekuku tso Xexemedukɔwo ƒe Ŋgɔyinyawo ŋu gbɔ alo eƒe dɔwɔha alo ‘CDKN’ Ɖoɖo dzikpɔlawo gbɔ o. Aleke míado ŋusẽdodo nyɔnu siwo le Amugã Nutoa ƒe Ƒugonu le Ghana la ƒe nyawo ɖe ŋgɔ kple susu be woate ŋu azã woƒe agbledenyigbawo ɖe ɖoɖo nyuitɔ nu?

Be nyɔnu siwo le Ghana ƒe dɔwɔɖuiawo nanɔ nu sesĩe le yame ƒe tɔtrɔ nyawo me la, ele vevie be nyɔnuwo ƒe asi nasu agbledenyigbawo dzi, woazã wo eye woakpɔ ŋusẽ ɖe agbledenyigbawo kple nunɔamesi bubu siwo le wo dzi la dzi. Nunɔamesi siawo wɔnɛ be nyɔnuwo tea ŋu kpɔa woƒe gbe sia gbe nuhiahiãwo gbɔ, vevietɔ ne yame ƒe tɔtrɔ ƒe nugblẽƒewo wɔe be atsiaƒu ɖe wo eye dze ge ɖe anyigba kple tawo me. Ke hã la, dekɔnu ƒe ɖoɖo le nyɔnuwo kple ŋutsuwo ƒe wɔƒe gome kple tɔnuɖuɖu wɔe be aɖaŋu kple ŋutete mele nyɔnuwo si le agbledenyigba- zazã kple beléle nɛ me o.

Nu kawo nyɔnu siwo le Keta kple Sogakope Nutoawo me Nu ka wòle be woawɔ? la de dzesi abe woƒe hadomegbenɔnɔ, gak- Ŋusẽdodo nyɔnuwo le Amugã Nutoa me lɔ nu geɖewo abe numeɖeɖe, ŋusẽdodo nyɔnuwo ƒe nyawo dodo ɖe pɔnunyawo kple dɔwɔɖuiawo ŋgɔ kple nyɔnuwo ƒe ŋgɔyinyawo ene ɖe eme. Ele be ƒe hiahiã ene? woawɔ nu siawo kple fiahawo kpakple ame bubu siwo Keta ƒe wɔƒe hiã le nyɔnuwo ƒe nyawo dodo ɖe ŋgɔ me abe Nuto Sue Dziɖutakpehawo ene be woakpɔ egbɔ be Asixɔxɔdede nuwo nu wodo alɔ nyɔnuwo ƒe wɔnawo. Ale si woado nuɖuɖuwo dzadzra ɖo, wo dede nugowo me kple boblododo wɔnawo ɖe ŋgɔ Ele be woana hehe nyɔnuwo eye woana woanya nu ku ɖe agbledenyigbawo ŋu dɔ wɔwɔ ɖe ɖoɖo nyuitɔ nu kple Beléle na dɔwɔɖuiawo dɔwɔɖuia bubuwo abe tsidzalẽɖaɖa ene wɔwɔ ŋu. Nyɔnuwo ƒe habɔbɔ ƒe takpekpewo ƒe metsonuwo léle ɖe agbalẽ dzi Hehenana kple ŋusẽdodo nyɔnuwo le asixɔxɔdede agblemenukuwo kple tɔmelãwo ŋu me: Esia lɔ gali Gadede dɔwɔnawo me vovovowo tɔtɔ abe aŋutigali alo anagogali ɖe eme; asitɔtrɔ Beléle na ga kple nuléle ɖe agbalẽ dzi ku ɖe le tɔmelãwo kple agblemenukuwo ŋu abe dɔwɔɖuiawo wɔwɔ ŋu tomatosi kple atadi ene kple wo dede nugowo me be Gadodo ƒe mɔnukpɔkpɔ anyigbadede awɔba manɔmee woadze wo ƒlelawo ŋu. Sogakope Hehenana nyɔnuwo le beléle na woƒe dɔwɔnawo kple dɔwɔwɔ le wo ɖokuiwo si me: Esia awɔ be nyɔnuwo ate Gadede dɔwɔnawo me ŋu adzra ga ɖo atsɔ ado alɔ woƒe ƒometɔwo kple dɔwɔna Dɔwɔɖuiawo dzi kpɔkpɔ kple gadzadzra ɖo ƒe aɖaŋu si ana bubuwo. be woadzra ga ɖo aƒle anyigba kple gadodo le gadoƒewo ƒe mɔnukpɔkpɔwo Gadodo ƒe mɔnukpɔkpɔ anyigbadede awɔba manɔmee

Ŋusẽdodo nyɔnuwo kple woƒe amenunɔnɔ Habɔbɔwo ɖoɖo kple beléle na wo Ŋusẽdodo nyɔnuwo kple woƒe amenunɔnɔ

Ne èhiã na numeɖeɖe bubu la, do ta ɖe dɔwɔƒe si gbɔna la gbɔ: Regional Institute for Population Studies, University of Ghana, College of Humanities, Post Office Box LG 96, Legon - Accra Tel: +233 (0) 302 906800; +233 (0) 302 906801 | Email: [email protected]; [email protected]

Nertherlands dukɔa ƒe Dɔwɔƒe si Kpɔa Kadodo kple Gbetadukɔ Bubuwo ƒe Nyawo dzi kple Dɔwɔƒe si Kpɔa Nugɔmekuku tso Xexemedukɔwo ƒe Ŋgɔyinyawo ŋu gbɔ si le Canada dukɔa me la woe do alɔ dɔ sia wɔwɔ abe ‘CDKN’ Ɖoɖo la ŋu dɔ wɔwɔ ene. Nya siwo le agbalẽvi sia me la metso Nertherlands dukɔa ƒe Dɔwɔƒe si Kpɔa Kadodo kple Gbetadukɔ Bubuwo ƒe Nyawo dzi kple Dɔwɔƒe si Kpɔa Nugɔmekuku tso Xexemedukɔwo ƒe Ŋgɔyinyawo ŋu gbɔ alo eƒe dɔwɔha alo ‘CDKN’ Ɖoɖo dzikpɔlawo gbɔ o.