Piłka W Kieszeni Vincenta 11. Międzynarodowe Warsztaty

Home , Pythian Games

Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket 11. Międzynarodowe The 11th International Warsztaty Creative Anxiety Niepokoju Twórczego Workshops Poznań, 9 – 12 maja 2012 Poznan, 9 – 12 May 2012 Copyright by Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu, 2012 Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Magazyn, 2012

Wydanie pierwsze/First edition ISBN 978-83-60557-78-5

Korekta/Editor Hanna Woźniak

Tłumaczenie/Translation Agnieszka Lipiak Wojciech Lipoński Natalia Pater-Ejgierd

Opracowanie graficzne/Graphic design Tadeusz Wieczorek

Wydawca/Published by Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Magazyn

Druk katalogu/Printed by Studio Poligrafia Poznań

Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu Święty Marcin 80/82 61-809 Poznań tel. 061 64 64 477 fax 061 64 64 472 www.csdpoznan.pl Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket 11. Międzynarodowe The 11th International Warsztaty Creative Anxiety Niepokoju Twórczego Workshops Poznań, 9 – 12 maja 2012 Poznan, 9 – 12 May 2012 Spis treści/Contents

Organizacja projektu/Organisation of the project 5

Piłka w kieszeni Vincenta Jerzy Moszkowicz/ Football in Vincent’s Pocket 6

Piłka w kieszeni Vincenta/Football in Vincent’s Pocket 9

Warsztaty/Workshops 10

Zespół realizujący/Producers 32

Uczestnicy/Participants 34

Opieka artystyczna nad projektami studentów/Art moderators for students’ projects 34

Piknik artystyczny/Art picnic 35

Sport i sztuka – mariaż z szansą czy utopia? Wojciech Lipoński/ 38 Sport and Art: a marriage of possibilities or a utopian dream?

Doskonalenie się dzieci i młodzieży poprzez uczestnictwo w sporcie Stanisław Kowalik/ 43 Self-development of children and young people through participation in sports

„Polacy nie gęsi…” swoje gry mają. Polskie gry tradycyjne Małgorzata Bronikowska/ 50 Poles are no copycats; they have games of their own. Traditional Polish games

Widowisko sportowe w świecie sztuki: wzajemne inspiracje i przenikania Tomasz Sahaj/ 57 A sports event in the world of art: mutual inspiration and interpenetration

O zapomnianym słownictwie piłkarskim Paweł Lisowski/ 62 The forgotten language of football

Sztuka piłki/piłka w sztuce Przemysław Nosal/ 67 The art of football/Football in art

Piłka nożna w kulturze, czyli co łączy Meksykan z Polakami Natalia Pater-Ejgierd, Carlos Domingues Hernandez/ 71 Football in culture, that is what unites Mexicans with the Poles

4 Kieszeń Vincenta Vincent’s Pocket Przygotowanie i organizacja projektu Preparation and organisation Kieszeń Vincenta 2012 of the Vincent’s Pocket 2012 project

Organizatorzy Organisers Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu, Children’s Art Centre in Poznan, Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Magazyn Magazyn Art and Education Association

Partnerzy Partners Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, The Poznan University of Arts, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa The School of Humanities and Journalism w Poznaniu, in Poznan, Polski Komitet Międzynarodowego Stowarzyszenia Polish Committee of the International Society Wychowania przez Sztukę (InSEA) for Education through Art (InSEA)

Patronat medialny Media support Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS, Poznan Cultural, Sports and Tourist Guide – IKS, Miasto dzieciom, Miasto dzieciom, TVP Poznań, TVP Poznan, Radio Merkury Radio Merkury

Kuratorzy projektu Project art leaders Jerzy Moszkowicz, Jerzy Moszkowicz, Tadeusz Wieczorek Tadeusz Wieczorek

Koordynatorzy projektu Project co-ordinators Wojciech Nowak, Wojciech Nowak, Tadeusz Wieczorek Tadeusz Wieczorek

Zespół realizujący Producers Jerzy Moszkowicz, Jerzy Moszkowicz, Wojciech Nowak, Wojciech Nowak, Magdalena Parnasow-Kujawa, Magdalena Parnasow-Kujawa, Tadeusz Wieczorek Tadeusz Wieczorek

Korekta Editor Hanna Woźniak Hanna Woźniak

Tłumaczenie Translation Agnieszka Lipiak, Agnieszka Lipiak, Wojciech Lipoński, Wojciech Lipoński, Natalia Pater-Ejgierd Natalia Pater-Ejgierd

Projekt graficzny Graphic design Tadeusz Wieczorek Tadeusz Wieczorek

Okładka Cover fotografia z warsztatuKartoniada The photo from the workshop Card display

Zdjęcia Photography Katarzyna Owsianna, Katarzyna Owsianna, Magdalena Parnasow-Kujawa, Magdalena Parnasow-Kujawa, Tadeusz Wieczorek, Tadeusz Wieczorek, studenci students

Płyta DVD DVD Łukasz Augustyniak Łukasz Augustyniak

Wydawca Published by Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu, Children’s Art Centre in Poznan, Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Magazyn Magazyn Art and Education Association

Druk katalogu Printed by Studio Poligrafia Poznań Studio Poligrafia Poznan

Projekt, druk katalogu i płyty DVD zrealizowano Project, printing and DVD financed from ze środków the funds of Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, The Ministry of Culture and National Heritage, Władz Miasta Poznania The Authorities of Poznan

Organizacja projektu Organisation of the project 5 Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket Założenia merytoryczne projektu Theoretical framework of the project

Wstęp Introduction Piłka nożna to najbardziej powszechna, popularna Football is the most common, popular and public kind i ogólnodostępna dziedzina rozrywki. W ciągu dwu- of entertainment. It has conquered the world within the dziestego stulecia futbol zawojował świat. Gromadzi 20th century. Every day, it attracts millions of viewers in codziennie miliony spektatorów we wszystkich, nawet all, even the most remote, parts of the world. Wojciech najodleglejszych zakamarkach globu. „Powodzenie piłki J. Bursza, a Polish anthropologist of culture, wrote in a nożnej wynika z połączenia dwóch atrybutów – uniwer- special 2006 Germany World Cup issue of the cultural salności i lokalności futbolu. Uniwersalny jest dlatego, periodical Czas Kultury: “The success of football results że jego reguły są czytelne, pozwalają się identyfikować from a combination of two features, namely its universal- ludziom z wybranymi przez nich, najbardziej cenionymi ity and locality. It is universal because its rules are clear elementami gry. Dla jednych będzie to finezja, technika and allow people to identify with selected, most valued i radość grania, dla innych żelazna taktyka, upór i gla- elements of the game. Some will value its finesse, skill diatorstwo. Futbol jest niezbywalnym elementem świa- and pleasure of playing; others – its hard and fast tactic, ta współczesnego, ponieważ wydaje się, że jest zawsze persistency and gladiatorship. Football is an indispens- i wszędzie. Ale on jest także lokalny w tym sensie, że able part of the contemporary world; it seems to be om- pozwala się utożsamiać albo z barwami klubowymi, albo nipresent. On the other hand, it is local in the sense that z narodowym teamem” – odnotowuje antropolog kultury it lets us identify with club colours or with the national Wojciech J. Burszta w specjalnym numerze Czasu Kul- team.” What we seek in football is everything we need tury, wydanym z myślą o Mistrzostwach Świata 2006. and miss in real life. Fulvio Damule claims in a book W piłce szukamy tego, czego potrzebujemy w życiu, entitled simply Football that “the charm of football lies a czego nam zwyczajnie brak. O tym, że „urok piłki noż- in the values which each of us wants to attach to it”. He nej opiera się na tych wartościach, które każdy z nas concludes his argument with significant words: “Football pragnie jej przypisać” pisze Fulvio Damule, w książce is, in a way, like life.” zatytułowanej Piłka nożna. Swój wywód w tej kwestii Most of the world’s population can see its reflection kończy znamiennymi słowami: „Piłka nożna jest więc in football as if in a mirror. Whatever happens on the poniekąd taka, jak życie”. field and around the field, in the football industry and in W piłce, podobnie jak we współczesnej sztuce i kulturze football fans’ subcultures, provides an accurate portrait popularnej, przegląda się niczym w zwierciadle większa of the contemporary man and society. For art, which al- część świata. To, co zachodzi na boisku, a także to, co bo- ways refers to the real life, football can become a source isko otacza – piłkarski przemysł czy subkultury kibicowania of inspiration. It is not only because the game is so ap- – dobrze odwzorowuje portret współczesnego człowieka pealing, but also because it is at the core of people’s at- i społeczeństwa. Sztuka, która jak zawsze odwołuje się titudes, feelings and emotions. For many a man, football do rzeczywistości, może znaleźć inspirację w piłce noż- is the most important thing in life, the focus of their nej. Nie tylko ze względu na atrakcyjność samej gry, ale aspirations and dreams, the solution for everyday prob- także dlatego, że wokół futbolu skupiają się postawy, lems. uczucia i emocje ludzi. Dla wielu z nich piłka jest naj- A meeting of the world of football and the world of art ważniejszą rzeczą w życiu, wiążą z nią swoje aspiracje is beneficial for both sport and culture. We believe that i marzenia, poszukują w niej rozwiązania życiowych pro- the image of sport in art helps young supporters under- blemów. stand that physical culture should not be separated from Spotkanie świata piłki i sztuki we wspólnym projekcie spiritual culture; that sports competition should go hand służy dobrze zarówno sportowi jak i kulturze. Wierzymy, in hand with basic values such as friendship, tolerance iż obraz sportu w sztuce pomaga zrozumieć młodym lu- and fair play. dziom, że kultura fizyczna nie powinna być oddzielana od Nowadays sport, and football in particular, is the do- duchowej, że gra, sportowe współzawodnictwo powinno main of big business for the mass media and mass cul- iść w parze z podstawowymi wartościami takimi, jak: ture. However, the above mentioned values must be- przyjaźń, tolerancja czy zasada uczciwej rywalizacji. come a priority in shaping the image of sport. Culture Sport, a piłka nożna szczególnie, stanowi dzisiaj dla ought to promote the idea of fair play in stadiums and mediów i kultury masowej pole wielkiego biznesu. Prio- support all the beautiful, lasting and humane elements rytetem w kształtowaniu wizerunku sportu muszą być of sport. It should also oppose the negative aspects of jednak wartości, o których mowa powyżej. Kultura po- commercialised sport: doping, corruption, deception, winna promować ideę fair play na stadionach, wspierać brutality, aggression, racism, nationalism, etc. to, co w sporcie jest piękne, trwałe i ludzkie. Powinna There is a saying that art soothes the savage także występować przeciwko negatywnym aspektom ko- beast. We do not expect stadium stands to become as mercjalizacji sportu: dopingowi, korupcji, oszustwom, quiet as reading rooms in libraries. However, hearts of brutalności, agresji, rasizmowi, nacjonalizmowi itp. both players and supporters do need some soothing. Istnieje powiedzenie, że sztuka łagodzi obyczaje. Nie oczekujemy, że trybuny staną się tak spokojne, jak czy- Project objectives telnie, ale dawka łagodności w sercach graczy i fanów na 1. Supporting positive relations between sport pewno jest potrzebna. and culture. The ancient world perceived physical and spiritual cul- Cele projektu ture as a unity. Kalọs kagathọs was the ancient ideal of 1. Upowszechnianie pozytywnych relacji mię- a beautiful body and soul. For the sake of this ideal, art dzy sportem i kulturą competitions were included in the first modern Olympic Świat antyczny postrzegał kulturę fizyczną i duchową Games. Poles won several medals in these competitions. jako jedność. Kalọs kagathọs – ideał pięknego ciała i du- For example, the Olympic laurel wreath was awarded to szy. W jego imię już na pierwszych nowożytnych igrzy- Kazimierz Wierzyński, a record holder in sports poetry, skach znalazły się konkursy sztuki. Polacy zdobywali for a volume under the telling title Olympic Laurel. The w tej dyscyplinie medale. Laur olimpijski przyozdobił book depicted champions, giants of the period and great

6 Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket między innymi skroń Kazimierza Wierzyńskiego, „rekor- sports emotions. Obviously, football was also present at dzisty świata” w liryce sportowej – za tom pod nazwą, the starting line. The poem Football match might serve nomen omen, Laur olimpijski. Pisał w nim poeta o czem- as a motto for our project: pionach, gigantach swojej epoki i o wielkich sportowych emocjach. Także o fenomenie piłki nożnej. Wiersz Mecz Here is the biggest world Colosseum, futbolowy mógłby stanowić motto naszego projektu: Here is the heart of all craving and life, Here does the secret meaning and enthusiasm Oto tu jest największe Colosseum świata, Unite millions sitting in the stands. Tu serce żądz i życia bije najwymowniej, (…) Tu tajemny sens wiąże i entuzjazm brata Show me now where and in which theatres Milion ludzi na wielkiej rozsiadłych widowni. A million viewers explode with such a shout: (…) Zamora, flying like a sail on wind, I pokażcie mi teraz – gdzie, w jakich teatrach Sends the ball with one blow over the Atlantic! Milion widzów wystrzeli takim wielkim głosem: Zamora, lecąc w górę, jak żagiel na wiatrach, The audience goes wild, shouting and applauding, Za Atlantyk wybija piłkę jednym ciosem! The circle of stands glows like a halo, And like with a great longing for the victors’ fame Widownia oszalała, krzyczy, bije brawo, The stadium throbs with one cheer: go, go, go! Półkole trybun płonie niczem aureola, I jak wielka tęsknota za zwycięską sławą [a fragment of a poem Football match by Kazimierz Tętni okrzyk stadionu: gola, gola, gola! Wierzyński of the volume Olympic Laurel, Warsaw 1927, literal translation] Dzisiaj sport wyczynowy odchodząc po wielekroć od swoich, zarówno dawnych jak i nowożytnych ideałów, These days, competitive sport is losing touch with the traci także kontakt z kulturą ducha. Chcemy te dobre spiritual culture as it is departing from both the ancient relacje ożywić. Projekt Piłka w kieszeni Vincenta promuje and modern ideals. We would like to restore the good pozytywne związki między sportem a kulturą, inspirując relations. The “Football in Vincent’s Pocket” project pro- upowszechnianie szlachetnych idei sportu przez sztukę. motes the positive relations between sport and culture through inspiring the dissemination of the noble ideals of 2. Zwrócenie uwagi na humanistyczne aspekty sport by means of art. sportu Piłka nożna dla olbrzymiej rzeszy ludzi, szczególnie 2. Drawing attention to the humanistic aspects młodych, stanowi jeden z najważniejszych elementów of sport ich bytowania: pasję, miłość, sposób na życie, a w przy- For millions of people, especially young ones, football padku graczy także zawód i możliwość ogromnego awan- is one of the most important elements of their lives: it su społecznego. Sport wobec jego uczestników, tych na is their passion, love, way of life, and for footballers also boisku i tych na trybunach, pełni ważne funkcje związa- their profession and a chance of a rapid advancement up ne z tożsamością społeczną, a także funkcje wypełniania the social ladder. For the participants of the game, both wolnego czasu, wypoczynku i rozrywki, w tym ostatnim those in the field and those in stands, football plays an aspekcie będąc częścią gigantycznego przemysłu kultury important role as a factor forming their social identity, masowej. but also as a leisure pursuit and entertainment within the Piłka w kieszeni Vincenta zwraca uwagę na wartości gigantic mass culture industry. takie, jak sportowa przyjaźń i szlachetna rywalizacja “Football in Vincent’s Pocket” aims to draw people’s w duchu fair play: uczciwość i szacunek dla rywala. attention to values such as sportsmanlike friendship, sportsmanship and noble competition in the spirit of fair 3. Promocja kultury kibicowania play: honesty and respect for one’s rival. Kibicowanie lokalnej drużynie piłkarskiej czy reprezentacji narodowej dla rzeszy młodych ludzi stanowi 3. Promoting the culture of supporting jedną z największych życiowych pasji. Oprócz niewątpli- Supporting a local football team or the national team wych aspektów pozytywnych kibicowanie przynosi sporo is one of the greatest life passions for a whole host of trudnych kwestii, które w wielu przypadkach urosły do young people. Beside the positive aspects, supporting rangi ważnych problemów społecznych. Chuligaństwo raises a number of difficult questions, some of which stadionowe stanowi zaprzeczenie idei sportu a zarazem have turned into serious social issues. Hooliganism at formę pogwałcenia reguł życia społecznego. Dlatego na- stadiums not only clashes with the ideals of sport, but is leży podejmować z tym zjawiskiem zdecydowaną walkę. also a violation of social rules. That is why a serious fight O ile metody restrykcyjne mają charakter doraźny, o tyle against this phenomenon must be taken. While restric- podstawową rolę w tym zakresie powinna odgrywać wła- tive methods work in the short run, the focus should be ściwa edukacja. on the proper education in this area. Projekt Piłka w kieszeni Vincenta wskazuje na pozy- “Football in Vincent’s Pocket” points at the positive tywne aspekty kibicowania, ucząc młodych ludzi właści- aspects of sports supporting: it teaches young people to wych wyborów i wartości. make the right choices and to choose the right values.

4. Kształtowanie właściwej postawy wobec gości 4. Shaping the right attitude towards guests Turniej EURO 2012 będzie okazją do spotkania po- EURO 2012 will be a chance of a meeting between znańczyków z przybyszami z wielu krajów. Pragniemy, Poznań inhabitants and foreigners from many different aby czuli się tutaj dobrze, aby emocjonowali się wspól- countries. We would like to make all the visitors feel wel- nie z nami rozgrywkami, ale także, aby poznali piękno come, to share with us the excitement of the game, but naszego kraju i doznali tradycyjnej polskiej gościnności. also to discover the beauty of our country and enjoy the Mistrzostwa Europy stanowią dobrą okazję do tego, aby- traditional Polish hospitality. The European Championship śmy naszą otwartą postawą potwierdzili przynależność is a great opportunity for us to prove with our open atti- do europejskiej społeczności. tude that we are members of the European community.

Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket 7 Projekt Piłka w kieszeni Vincenta wskazuje na posta- The “Football in Vincent’s Pocket” project advocates wy otwarcia i gościnności, przygotowując uczestników openness and hospitality, preparing its participants for do wszechstronnie rozumianej roli dobrych gospodarzy the broadly understood role of championship hosts as turnieju: ludzi otwartych, życzliwych, tolerancyjnych, ro- people who are open, friendly, tolerant, sensitive, cul- zumiejących i szanujących odmienność gości a zarazem tured, full of understanding and respect for intercultural wrażliwych i kulturalnych. differences.

5. Upowszechnianie zdrowego, aktywnego try- 5. Promoting healthy and active life bu życia Competitive sport is meaningful only when its popu- Sport wyczynowy ma sens tylko wtedy, gdy jego po- larity encourages people to play in the fields and pursue pularność zachęca ludzi do zabawy na boiskach, do ak- a healthy lifestyle. tywnego trybu życia. “Football in Vincent’s Pocket”, by popularizing rela- Projekt Piłka w kieszeni Vincenta popularyzując relationships between physical and spiritual culture, encou‑ cje między kulturą fizyczną i duchową, zachęca młodych rages the young to participate actively in both these ludzi do czynnego uczestnictwa w obu tych obszarach, areas. It promotes proactive and creative attitudes in upowszechnia postawy aktywne i twórcze zarówno w od- both arts and sports. niesieniu do sztuki jak i sportu. Jerzy Moszkowicz Jerzy Moszkowicz Project curator kurator projektu

8 Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket 11. Międzynarodowe Warsztaty Niepoko- The 11th International Creative Anxiety ju Twórczego Workshops 9-11 maja Park na Cytadeli Cytadela Park, 9-11 May 2012 Podsumowanie Summary

Tegoroczna 11. edycja Kieszeni Vincenta skupiona This year’s Vincent’s Pocket, which was already the była na tematyce piłki nożnej, poszerzonej o inne dzie- eleventh edition of the project, was focused on the dziny sportu. Założenia programowe Piłki w kieszeni Vin- subject of football as well as other sports. The idea be- centa wpisane zostały w cykl działań mających na celu hind Football in Vincent’s Pocket was put into practice zwrócenie uwagi na związki sportu i sztuki w edukacji in a series of activities aiming to stress the relationship artystycznej dzieci i młodzieży łączącej kulturę fizyczną between sport and art in the artistic education of chil- i duchową. Celem było też inspirowanie się futbolem, dren and teenagers that combines physical and spiritual popularyzacja zespołowej kreatywnej pracy w działa- culture. Other project objectives were to draw inspira- niach artystycznych. Piłka nożna poprzez swoją wielo- tion from football and to popularise creative team work kulturowość stała się inspiracją dla napisania interdy- in artistic activity. Football, through its multiculturalism, scyplinarnych scenariuszy warsztatów przez zespoły became an inspiration for interdisciplinary workshop sce- studentów szkół artystycznych z Polski i zagranicy. Z na- narios written by student groups from Polish and fore- desłanych kilkudziesięciu propozycji wybrano 11 scena- ign art universities. Out of several dozen propositions, 11 riuszy. Opierając się na nich, scenarios were selected and used przygotowano w godzinach in a cycle of 3-day morning work- przedpołudniowych trzydniowe shops for children and teenagers warsztaty dla dzieci i młodzieży from Poznań schools. Student z poznańskich szkół. Zaproszo- teams were invited from Polish ne zostały zespoły studentów universities in Poznań, Białystok, z polskich uczelni z Poznania, Kraków, Suwałki, Toruń and War- Białegostoku, Krakowa, Suwałk, saw, from two Slovak universities Torunia, Warszawy oraz ze Sło- (Kosice, Presov) and from the wacji (Koszyce, Preszow) i Czech Czech Republic (Ostrava). The (Ostrawa). Warsztaty prowadzi- workshops were conducted by ło 36 studentów pod opieką me- 36 students supervised by 10 art rytoryczną 10 artystów peda- teachers. In addition, a number of gogów. Dodatkowo zaproszono musicians, actors and filmmakers muzyków, aktorów i filmowców were invited to run workshops in do przeprowadzenia warsztatów other areas of art. Altogether, z innych dziedzin sztuki. Trzy- the 3-day programme of Football dniowy program Piłki w kie- in Vincent’s Pocket included 17 szeni Vincenta zawierał łącznie workshops each day, participa- 17 warsztatów każdego dnia, ted by around 1,800 children from w których wzięło udział około Poznań and its environs. These 1800 dzieci z Poznania i okolicy. meetings and activities referred Spotkania i zajęcia nawiązały do to the tradition of combining art tradycji łączenia sztuki i spor- and sport, and also contributed tu, przyczyniły się do popula- to the promotion of the Euro Cup ryzowania wśród uczestników 2012 co-hosted by Poland and Mistrzostw Europy 2012 w Piłce Ukraine. Nożnej organizowanej wspólnie On 10 and 11 May after‑ przez Polskę i Ukrainę. noons the forum entitled Sport, art, humanistic educa- 10 i 11 maja w godzinach popołudniowych w Wyż- tion was held in the School of Humanities and Journa- szej Szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa od- lism. On the first day, the invited guests, students and było się forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna. lecturers presented their artistic achievements connec- W pierwszym dniu zaproszeni goście, studenci i profeso- ted with the subject matter of the project. The second rowie prezentowali swoje dokonania artystyczne zwią- day saw presentations given to all project participants zane z tematyką projektu. W drugim dniu wszystkim and interested teachers and art instructors by lecturers uczestnikom i zainteresowanym nauczycielom oraz in- from Poznań universities: prof. Wojciech Lipoński, prof. struktorom swoje prezentacje przedstawili wykładowcy Stanisław Kowalik, dr Małgorzata Bronikowska, dr Na- z poznańskich uczelni: prof. Wojciech Lipoński, prof. Sta- talia Pater-Ejgierd, dr Tomasz Sahaj, Przemysław Nosal nisław Kowalik, dr Małgorzata Bronikowska, dr Natalia and Paweł Lisowski. To round off the forum, it was anno- Pater-Ejgierd, dr Tomasz Sahaj, Przemysław Nosal oraz unced by dr Jerzy Borowczyk and dr Wojciech Hamerski Paweł Lisowski. Na zakończenie forum dr Jerzy Borow- that a book entitled Co piłka robi z człowiekiem. Futbol czyk i dr Wojciech Hamerski zapowiedzieli wydawnictwo i literatura (What Football Does to People. Football and Co piłka robi z człowiekiem. Futbol i literatura – przy- Literature) will soon be co-published by the Children’s gotowywane do druku przez Centrum Sztuki Dziecka Art Centre and the publishing house Wydawnictwo Miej- i Wydawnictwo Miejskie „Posnania”. skie “Posnania”. Współorganizatorem projektu było Stowarzyszenie The project was co-organised by Magazyn Art and Artystyczno-Edukacyjne Magazyn, a partnerami: Uni- Education Association. Project partners were: the Uni- wersytet Artystyczny w Poznaniu, Wyższa Szkoła Nauk versity of Arts in Poznań, the School of Humanities and Humanistycznych i Dziennikarstwa, Polski Komitet Mię- Journalism in Poznań and the Polish Committee of the dzynarodowego Stowarzyszenia Wychowania przez Sztu- International Society for Education through Art InSEA. kę (InSEA).

Piłka w kieszeni Vincenta Football in Vincent’s Pocket 9 Trening czyni mistrza! Każdego dnia podejmujemy różne wyzwania. Jeśli posiadamy wiarę we własne możliwości, będziemy czuli się silni i nie zniechęcimy się trudnościami. „Trening czyni mistrza” to warsztat mający na celu trenowanie kreatywności oraz rozwijanie twórczych zdolności całej grupy. Podczas warsztatu będziemy mieli okazję stwo- rzyć własną, niekonwencjonalną murawę. Odejdziemy od rutyny i monotonii, otworzymy się na nowe wrażenia. Poczujemy się jak profesjonalni projektanci, zamieniając długie zielone pasy trawy w niepowtarzalny nowy design. WIEK UCZESTNIKÓW 10-14 lat

Practice makes perfect! Every day we take up different challenges. If we have the faith in our own abilities, we feel confident and are not discouraged by difficulties. “Practice makes perfect” is a workshop aiming to foster creativity and creative abilities of the whole group. During the workshop we will have a chance to create our own, unconventional pitch turf. We will depart from routine and monotony; we will open up for new experiences. Changing long green strips of turf into a unique new design, we will feel like professional designers. PARTICIPANTS AGED 10-14 years

Monika Koczur, Urszula Teperek, Ewa Maria Zychowicz Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie (Polska)/ Maria Grzegorzewska Academy of Special Education in Warsaw (Poland)

10 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 11 Kartoniada Stwórz z nami wspaniałe widowisko i poczuj emocje towarzyszące meczom na największych stadionach. Poznaj formy tradycji lokalnego kibicowania i obal mit kibola! Uczestnicy pobudzą swoją wyobraźnię oraz abs- trakcyjne myślenie dzięki różnym formom wyrazu, np. technice stencil’u. Tworząc prace plastyczne, będą mieli do czynienia nie tylko z rozwiązaniami plastycznymi, ale także ze zrozumieniem idei promowania pozytywnych wartości takich, jak: tolerancja, uczciwa rywalizacja czy kreowanie wzorowej postawy kibica. WIEK UCZESTNIKÓW 13-15 lat

Card display Join us to make a wonderful show and feel the emotions accompanying games at the largest stadiums. Discover local football supporting traditions and debunk the myth of a football hooligan! Participants’ imagina- tion and abstract thinking will be stimulated by various forms of expression such as stencil painting. The creative process will allow the teenagers not only to test various creative techniques, but also to understand the importance of promoting positive values such as tolerance, fair competition and high standards of football supporters’ attitude. PARTICIPANTS AGED 13-15 years

Igor Bugsel, Radosław Tomczyk, Krzysztof Grabarczyk Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi (Polska)/ Strzemiński Academy of Art in Łodz (Poland)

12 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 13 Podaj symbol Dart Vader zamiast Beckhama, Einstein w zastępstwie Ro- naldo, idea i symbol w miejscu piłki do gry? Jak wyglądałoby takie boisko? Kim są współcześni bohaterowie i autorytety, co nam komunikują oraz jakich symboli, znaków i nośników infor- macji używają? Jakie zasady komunikacji obowiązują ich i nas wszystkich? Uczestnicy warsztatu „Podaj symbol” tworząc insta- lację przestrzenną/rzeźbę swojego idola, poszukają odpowiedzi na powyższe pytania, zastanowią się nad humanistycznymi wartościami piłki nożnej takimi, jak: komunikacja bez agresji, uniwersalność zasad oraz równość drużyn i pojedynczych za- wodników wobec nich. Rezultatem warsztatu będzie boisko pił- karskie zapełnione bohaterami naszych czasów, którzy zagrają między sobą mecz, używając swoich atrybutów zamiast piłki i korzystając z ustalonych przez uczestników reguł gry. WIEK UCZESTNIKÓW 14-15 lat

Pass the symbol Darth Vader instead of Beckham, Einstein for Ronaldo, ideas and symbols instead of a ball? Can you imagine such a football pitch? Who are modern heroes and role models, what messages do they convey and what symbols, signs and means of expression do they use? What are the principles of communication that our heroes have to follow, and that we also must apply? By creating a 3D installation or statue of their idol, participants of this workshop will try to find their answers to the above questions and think about the humanistic values of football such as communication without aggression, universality of rules and equality of teams and players in relation to the rules. The result will be a football pitch filled with heroes of our times, who will play a game using their attributes instead of the ball and following the rules set by the participants. PARTICIPANTS AGED 14-15 years

Aleksandra Andreeva, Kamila Brodowska, Krzysztof Dziemian, Izabela Giczewska Stowarzyszenie Aktywności Społeczno-Artystycznej „Nie Po Drodze”, Suwałki (Polska)/ Social and Artistic Activity Association NIE PO DRODZE, Suwałki (Poland)

14 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 15 Piłka świetlna – piłkarski autoportret światłem malowany Warsztat będzie polegał na stworzeniu własnej piłki świetlnej, za pomocą której uczestnicy w wyciemnionym namiocie będą trenować. Proces ten zostanie sfotogra- fowany, a fotografie posłużą do stworzenia kolażowego autoportretu. Uczestnicy warsztatu będą potrzebowali własnych aparatów fotograficznych lub telefonów komór- kowych (jeden na parę) niezbędnych do fotorejestracji (ważne, aby zabrali ze sobą również kabel – przejściówkę – abyśmy mogli od razu wydrukować zdjęcia). WIEK UCZESTNIKÓW 14-16 lat

Lightball: a soccer light-painted self- portrait The workshop will consist in creating a light ball to be used for training in a darkened tent. The process will be photographed and the resulting photos will be incor- porated in a collage self-portrait. Workshop participants will need their own cameras or mobiles (one per pair) to make this photo documentation, plus a cable for the printer to print the photos on the spot. PARTICIPANTS AGED 14-16 years

Weronika Bolek, Dominika Jakóbowska, Justyna Jaworska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska)/ Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland)

16 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 17 Strefa gry Kibicowanie reprezentacji narodowej czy lokalnej drużynie piłkarskiej dla młodych ludzi stanowi jedną z największych życiowych pasji. Uczestnicy warsztatu będą mieli okazję stworzyć kolorową, przestrzenną piłkę idealnego kibica, na której znajdą się autorskie wiersze uczestników zawierające hasła kojarzące się z tolerancją, pozytywnymi emocjami i zdrową rywalizacją. Poprzez łą- czenie samodzielnie wykonanych pojedynczych elemen- tów, będą mieli poczucie tworzenia czegoś wspólnie, co pozwoli na doświadczenie postawy aktywnej i twórczej zarówno w odniesieniu do sztuki jak i sportu. WIEK UCZESTNIKÓW 14-16 lat

Game zone Supporting the national football team or a local club can be one of the biggest life passions for young people. Workshop participants will have an opportunity to create a colourful spatial ball of an ideal supporter with original participants’ poems on it pertaining to tolerance, positive emotions and healthy competition. By connecting the elements they previously made single-handedly, the participants will gain a sense of creating something together, which will allow them to adopt a proactive and creative attitude in relation to art and sport. PARTICIPANTS AGED 14-16 years

Urszula Sawicka, Paulina Sobolewska, Monika Szmigiel Uniwersytet w Białymstoku (Polska)/ University of Bialystok (Poland)

18 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 19 Wrota sportu Sport to ważny element życia, a piłka nożna jako dyscyplina zespołowa szczególnie bliska jest dzieciom. Celem warsztatów jest pokazanie, że sport to nie tylko zdrowe ćwiczenia, a również okazja do budowania relacji międzyludzkich. Na warsztatach „Wrota sportu” dzieci stworzą gigantyczną bramkę piłkarską, symboliczne wrota otwarte dla każdego dziecka. Dzięki twórczej pracy uczestników bramka piłkarska uzyska niezwykły wygląd. WIEK UCZESTNIKÓW 14-16 lat

Gates to sport Sport is an important element of life, and football, as a team sport, is particularly enjoyed by children. The aim of this workshop is to show that sport is not only healthy exercise but also a chance to create bonds between people. At the “Gates to sport” workshop children will make a huge goal as a symbol of a gate open to every child. Thanks to the creative efforts of the participants, the football goal will look really special. PARTICIPANTS AGED 14-16 years

Terezia Gabonayová, Veronika Kvašná, Veronika Lambertová Uniwersytet w Koszycach (Słowacja)/ University of Kosice (Slovakia)

20 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 21 Maskotka Podczas warsztatów uczniowie stworzą duże maskotki futbolowe (wysokość około 1,5-1,8 metra), które będą reprezentować kraje biorące udział w mistrzostwach. Uczestnicy wykonają prace z różnorodnych materiałów (listwy, patyki, kolorowe i białe tkaniny, siatka, folia bą- belkowa, zakrętki z butelek plastikowych itp.). Na zakoń- czenie zajęć odbędzie się wernisaż i parada maskotek. WIEK UCZESTNIKÓW 10-14 lat

Mascot During the workshop, large football mascots (1.5 to 1.8 metre tall) will be made by participants to present the countries taking part in the Euro Cup. The participants will be using various materials (wooden slats, sticks, colourful and white fabrics, nets, bubble wrap, plastic bottle tops etc.). The workshop will end with an exhibition and mascot parade. PARTICIPANTS AGED 10-14 years

Michaela Poljaková, Tom Pulicar, Martin Sněhota Uniwersytet w Ostrawie (Czechy)/ University of Ostrava (Czech Republic)

22 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 23 Płótno-ball Warsztaty mają za zadanie zwrócić uwagę uczestnikom warsztatu na emocje pozytywne oraz negatywne, które wiążą się z piłką nożną (np. tolerancja, rywalizacja czy oszustwo). Będziemy tworzyć obrazy na dużym „boisku” malowane za pomocą piłek. Rozmowa o emocjach pozwoli uczestnikom lepiej zrozumieć sport oraz zachęci ich do działań w tym obszarze. Praca w grupie jest waż- nym elementem warsztatów, ponieważ uczestnicy two- rzą wspólnie jedno wielkie dzieło. Razem także pokonują przeszkody powstałe podczas jego realizacji. WIEK UCZESTNIKÓW 7-12 lat

Linen-ball The workshop is meant to turn participants’ attention to football-related emotions and attitudes, both positive and negative (e.g. tolerance, competition, deception). We will be painting pictures using balls on a large “football pitch”. A conversation about feelings will allow the participants to understand sport better and will encourage them to engage in it. Team work is an important element of the workshop as the participants will be co- operating to make one big work of art. They will also be trying to remove by joint effort any potential obstacles in the creative process. PARTICIPANTS AGED 7-12 years

Katarzyna Biedroń, Daria Gałczyńska, Patrycja Godula Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie (Polska)/ Pedagogical University of Cracow (Poland)

24 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 25 Piłkarska moda Rozmowa z dziećmi na temat wyglądu piłkarzy oraz piłki nożnej. Ważną częścią tej dyscypliny sportu jest ko- szulka oraz inne części stroju piłkarzy spełniające funk- cjonalne oraz estetyczne kryteria. I to właśnie kryterium estetyczne łączy sport ze sztuką. Wzornictwo ubioru to wynik intensywnej pracy najlepszych projektantów. Ci powinni podczas projektowania uwzględniać kolory, logo oraz filozofię klubu piłkarskiego. Wzornictwo tworzy cał- kowity obraz klubu piłkarskiego. Nawet wygląd piłki ulega trendom w modzie. Celem warsztatu jest wprowadzenie uczestników w pracę profesjonalnych projektantów. WIEK UCZESTNIKÓW 7-12 lat

Football fashion A conversation with children about the appearance of football and footballers. An important element of football is clothing: a jersey and all the other items, all of which must meet various functional and aesthetic criteria. It is the aesthetic criterion that sport and art have in common. Clothing design is a result of the demanding work of best designers, who need to take into consideration the colours, logo and philosophy of a football club. The design creates the global image of a club. Even the appearance of the ball is subject to fashion trends. The objective of the workshop is to introduce the participants to the work of professional designers. PARTICIPANTS AGED 7-12 years

Zuzana Fedorová, Jana Konfederáková, Anna Szabová Uniwersytet w Preszowie (Słowacja)/ Presov University (Slovakia)

26 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 27 Trzecie wyjście W twórczym działaniu uczestnicy wspólnymi siłami będą budować trofeum dla sportowca. Celem warsztatu jest integracja w grupie rówieśniczej, nauka zasad gry fair play, próba podejmowania własnych decyzji oraz rozwiązywanie problemów w drużynie. Podczas wykony- wania zadań początkowo podjęta rywalizacja ewoluuje w kierunku realizacji wspólnego celu. Założeniem warsztatu jest integracja w grupie rówieśniczej oraz nauka zasad gry fair play. WIEK UCZESTNIKÓW 7-12 lat

The third solution The participants will join their creative efforts to make a trophy for a sportsperson. The aim of the workshop is to integrate the group of peers, teach them fair play, encourage them to take their own decisions and solve problems within a team. The initial competition will evolve into realising a common goal together. PARTICIPANTS AGED 7-12 years

Agata Jakubowska, Piotr Słomczewski, Joanna Walkowiak Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (Polska)/ University of Arts in Poznan (Poland)

28 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 29 Wokół boiska Warsztat, podczas którego dzieci wraz ze studentami z poznańskiego Uniwersytetu Artystycznego wcielą się w role designerów i zaprojektują oraz wykonają różne elementy, bez których nie może odbyć się żaden mecz piłkarski: bandy boiska, bramki, piłki itp. oraz gadżety dla kibiców. WIEK UCZESTNIKÓW 12-14 lat

Around the pitch The workshop during which children, together with the students of the University of Arts in Poznań, will act as designers to design and make different elements essential for a football match (perimeter boards, goals, balls, etc.) as well as supporter gadgets. PARTICIPANTS AGED 12-14 years

Agnieszka Bastrzyk, Angelina Teresa Gorąca, Joanna Grochulska, Karolina Janikowska, Agata Józefowicz, Zofia Małkowicz, Alicja Musiał, Magdalena Nogal, Ewelina Piguła, Joanna Puciłowska, Martyna Reimann, Anna Woźna-Smółka, Sandra Żukowska Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (Polska)/ University of Arts in Poznan (Poland)

30 Warsztaty Workshops Warsztaty Workshops 31 Jerzy Moszkowicz Jerzy Moszkowicz

Reżyser, od 1991 dyrektor Centrum Sztuki A theatre director, since 1991 the director Dziecka w Poznaniu oraz inicjator, pomysło- of the Children’s Art Centre in Poznań as well dawca i dyrektor Międzynarodowego Festiwa- as the initiator, originator and director of the lu Filmów Młodego Widza „Ale Kino!”, a także International Young Audience Film Festival “Ale dyrektor Biennale Sztuki dla Dziecka. Ukończył Kino!” and the director of the Biennial of Art for teatrologię na Uniwersytecie im. Adama Mic- Children. He graduated in theatre studies from kiewicza w Poznaniu. Od 1990 roku reżyseruje Adam Mickiewicz University in Poznań. Since spektakle teatralne oraz programy telewizyj- 1990 he has been directing plays and television ne dla dzieci i młodzieży. W latach 1996-2002 programmes for children and young people. był prezydentem Międzynarodowego Centrum In the years 1996-2002 he was the president Filmu dla Dzieci i Młodzieży CIFEJ, w latach of the International Centre of Films for Children 1992-1998 był współzałożycielem i członkiem and Young People CIFEJ; in the years 1992-1998 komitetu wykonawczego organizacji European he co-founded and sat on the executive commit- Network of Arts Organization for Children and tee of European Network of Arts Organisations Young People EunetART. for Children and Young People EunetART. W latach 2002-2007 był członkiem Kapituły Nagrody Prezy- From 2002 to 2007 he was the member of the award com- denta Rzeczypospolitej za Twórczość dla Dzieci i Młodzieży. mittee for the President of Poland’s Award for Work for Children W 2009 został wyróżniony przez Ministra Kultury i Dziedzic- and Young People. twa Narodowego Srebrnym Medalem Gloria Artis. In 2009 he was awarded the Gloria Artis Silver Medal for Merit e-mail: [email protected] to Culture by the Minister of Culture and National Heritage. e-mail: [email protected]

Wojciech Nowak Wojciech Nowak

Urodzony w Lesznie 5 lipca 1954 roku, za- Born on 5 July 1954 in Leszno, resident in mieszkały w Poznaniu. Poznań. Ukończył filologię polską ze specjalno- Nowak graduated in Polish Philology – The- ścią teatrologia na Uniwersytecie Adama Mic- atrology from Adam Mickiewicz University in kiewicza. Pracował w Poznańskim Teatrze Poznań. He worked in Marcinek Actor and Pup- Lalki i Aktora Marcinek jako asystent reży- pet Theatre in Poznań as a director’s assistant sera i kierownik filii teatru. Od 1987 roku pra- and as a manager of theatre’s branches. Since cuje w Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu, 1987 he has worked in the Children’s Art Cen- zajmuje się produkcją imprez artystycznych. tre in Poznan. He is responsible for the produc- Prowadzi zajęcia z zakresu produkcji teatralnej tion of artistic events. He conducts classes in i estradowej w Wyższej Szkole Umiejętności Spo- theatrical and entertainment production at the łecznych w Poznaniu. Członek założyciel Stowa- Poznań School of Social Sciences. He is the fo- rzyszenia Artystyczno-Edukacyjnego Magazyn. under and member of MAGAZYN Art and Edu- Aktywnie uczestniczy w działaniach stowarzysze- cation Association and he actively participates nia. in Association’s activity. e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Tadeusz Wieczorek Tadeusz Wieczorek

Urodzony w Wolicach, woj. bydgoskie, 23 lu- Born on 23 February 1956 in Wolice, near tego 1956 roku. Bydgoszcz, Poland. An artist, painter, ‘educa- Artysta malarz, animator edukacji przez tion-through-art’ animator. sztukę. Residing at Suchy Las. 1975-80 Studies at Mieszka w Suchym Lesie. 1975-1980 stu- the State School of Fine Arts (PWSSP) in Poznań dia z malarstwa sztalugowego w pracowni in the classes of professors N. Skupniewicz, A. prof. N. Skupniewicza, a także w pracowniach Kurzawski and T. Brzozowski. A degree in Easel prof. A. Kurzawskiego i prof. T. Brzozowskie- Painting under the direction of prof. N. Skup- go w PWSSP w Poznaniu. 1981-1983 nauczy- niewicz. ciel w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych 1981-83 Teacher at the State School of Fine w Poznaniu, od 1984 główny instruktor plasty- Arts in Poznań. Since 1984 Visual arts instructor- ki w Ogólnopolskim Ośrodku Sztuki dla Dzieci in-chief at the National Centre of Art for Children i Młodzieży, obecnym Centrum Sztuki Dziecka and Young People (now Children’s Art Centre) w Poznaniu. Od roku 2000 prezes Stowarzy- in Poznań. 2000 President of the MAGAZYN Art szenia Artystyczno-Edukacyjnego Magazyn, and Education Association, from 2002 to 2010 w latach 2002-2010 przewodniczący Polskiego Komitetu Mię- President of the Polish Committee of the International Society dzynarodowego Stowarzyszenia Wychowania przez Sztukę for Education through Art (InSEA). Since 1985 – individual and (InSEA). Od 1985 roku wystawia indywidualnie i zbiorowo collective exhibitions in Poland and abroad. Since 1994 – educa- w kraju i za granicą. Od 1994 realizuje projekty artystyczno- tional and artistic projects for children and adolescents in Poland -edukacyjne dla dzieci i młodzieży w kraju i za granicą. and abroad. e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

32 Zespół realizujący Producers Marcin Berdyszak Marcin Berdyszak

Urodzony w Poznaniu w 1964 roku. Dy- Born in Poznań in 1964. He received a de- plom z malarstwa w pracowni prof. Włodzimie- gree in painting from Professor Włodzimierz rza Dudkowiaka oraz z rzeźby w pracowni prof. Dudkowiak and in sculpture from Professor Ma- Macieja Szańkowskiego w PWSSP w Poznaniu ciej Szańkowski at the Academy of Fine Arts in w 1988 roku. Od 1989 roku związany z Uni- Poznań in 1988. Since 1989 he has been co- wersytetem Artystycznym w Poznaniu (dawniej operating with the University of Arts (former- Akademią Sztuk Pięknych), gdzie obecnie jest ly the Academy of Fine Arts) in Poznań, where profesorem i prowadzi Pracownię Działań Prze- he is now a lecturing professor, supervises the strzennych na Wydziale Rzeźby i Działań Prze- spatial arts studio at the Faculty of Sculpture strzennych oraz prowadzi zajęcia z warsztatów and Spatial Arts and, together with Magdalena twórczości edukacyjnej na Wydziale Edukacji Ar- Parnasow-Kujawa, has classes on educational tystycznej wraz z Magdaleną Parnasow-Kujawą. creativity workshops at the Faculty of Artistic W latach 1999-2002 prodziekan Wydziału Edu- Education. In the years 1999-2002 he was As- kacji Artystycznej w ASP w Poznaniu. W latach sociate Dean of the Faculty of Artistic Education. 2002-2008 pełnił funkcję prorektora ds. stu- From 2002 to 2008 he was Pro-Vice-Chancellor denckich i współpracy z zagranicą, obecnie rektor tejże uczelni. for Student Affairs and International Cooperation. Since 2008 Prowadzi również Pracownię Rzeźby w Instytucie Wzornictwa he has been Rector of the UoA in Poznań. Moreover, he is in Politechniki Koszalińskiej. charge of the sculpture studio at the Institute of Design of the Członek Stowarzyszenia Artystyczno-Edukacyjnego Maga- Koszalin University of Technology. zyn, którego jest współzałożycielem wraz z Tadeuszem Wie- A member of the MAGAZYN Art and Education Association, czorkiem, Piotrem Pawlakiem i Wojciechem Nowakiem. which he founded together with Tadeusz Wieczorek, Piotr Paw- Zajmuje się instalacją, obiektem, rysunkiem. Swoje prace lak and Wojciech Nowak. He specialises in installation, object prezentował na różnych wystawach zbiorowych i indywidual- and drawing. He has presented his works at numerous collec- nych między innymi w Polsce, Niemczech, Słowacji, Finlandii, tive and individual exhibitions in Poland, Germany, Slovakia, Szwecji, Japonii, Meksyku, Wielkiej Brytanii, Litwie i USA. Finland, Sweden, Japan, Mexico, the UK, Lithuania, the USA and Brał udział w licznych spotkaniach i konferencjach doty- other countries. czących edukacji artystycznej. Zrealizował warsztaty autorskie He has taken part in many meetings and conferences devo- w kraju i za granicą. ted to artistic education. He has run original workshops both in e-mail: [email protected] Poland and abroad. e-mail: [email protected]

Magdalena Parnasow-Kujawa Magdalena Parnasow-Kujawa

Urodzona 8 sierpnia 1975 roku w Pozna- Born in Poznań on 8 August 1975. niu. Studia ukończyła z wyróżnieniem na ASP She graduated with honours from the Art w Poznaniu, na Wydziale Edukacji Artystycznej Education School of the Academy of Fine Arts in w dwóch zakresach: krytyk i promotor sztuki Poznań with a diploma in two fields: art criticism oraz edukator artystyczny. Studiowała także na & promotion and art education. She also stu- Wydziale Grafiki tej samej uczelni. Zrobiła- dy died at the Graphic Arts School of the Academy. plom w zakresie grafiki warsztatowej i w zakre- She has a diploma in art printing and in easel sie malarstwa sztalugowego. painting. Od 2003 roku pracuje jako asystentka prof. Since 2003 she has been an assistant to zw. Marcina Berdyszaka na Uniwersytecie Ar- Professor Marcin Berdyszak of the University of tystycznym w Poznaniu. Od 2010 roku jest Arts in Poznań. Since 2010 she has been head kierownikiem Uniwersytetu Artystycznego III of the Art University of the Third Age which is Wieku działającego w ramach Uniwersytetu Ar- part of the UoA. In the years 2003–2006 she tystycznego. W latach 2003-2006 pełniła funk- was the Treasurer for the Polish Committee of cję skarbnika Polskiego Komitetu Międzynarodo- the International Society for Education through wego Stowarzyszenia Wychowania przez Sztukę (InSEA). Od Art (InSEA). She has been the Vice President of the Association 2007 roku jest wiceprzewodniczącą tego stowarzyszenia. since 2007. W 2007 roku rozpoczęła współpracę z Muzeum Narodowym In 2007 she started cooperation with the National Museum w Poznaniu, w ramach której zajmuje się popularyzacją działań in Poznań, which consists in popularising activities in the field of w obszarze rysunku i malarstwa. W 2004 roku została laureatką drawing and painting. Programu Stypendialnego Ministra Kultury „Młoda Polska”. In 2004 she was given a Young Poland Scholarship by the W 2008 roku otrzymała od Ministra Kultury i Dziedzictwa Minister of Culture. Narodowego półroczne stypendium twórcze. Zajmuje się ma- In 2008 she also received a half-year creative scholarship larstwem, rysunkiem oraz litografią. Była uczestniczką wystaw from the Minister of Culture and National Heritage. w kraju i za granicą. In 2012 she received a PhD from the Faculty of Graphics and W 2012 roku obroniła doktorat na Wydziale Grafiki i Komu- Visual Communication of the University of Arts in Poznań. nikacji Wizualnej na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu. She deals with painting, graphic arts and lithography. She Brała udział w licznych działaniach warsztatowych dla dzieci, has contributed to a number of exhibitions in Poland and abro- młodzieży, a także dla osób dorosłych pochodzących z różnych ad. She has taken part in numerous workshops for children, grup społecznych. young people and adults from various social groups. e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Zespół realizujący Producers 33 Uczestnicy forum i warsztatów/ Opieka artystyczna nad projektami stu- Forum and workshop participants dentów/Art moderators for students’ projects Polska/Poland Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu/Children’s Art prof. Marcin Berdyszak Centre in Poznań: Jerzy Moszkowicz (dyrektor/director), Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (Polska)/ Bożena Müller (wicedyrektor/ deputy director), Poznan University of Arts (Poland) Małgorzata Ambroży, Małgorzata Bawer, mgr Tatiana Bachurová Agata Felikszewska-Igiel, Tadeusz Jakubowski, Uniwersytet w Preszowie (Słowacja)/ Tatiana Kauczor, Agnieszka Krajewska, Presov University (Slovakia) Agnieszka Lipiak, Wojciech Nowak, Anna Przygocka, dr Daniela Hrehová Marian Suchanecki, Tadeusz Wieczorek, Uniwersytet w Koszycach (Słowacja)/ Katarzyna Moskiewicz University of Kosice (Slovakia) prof. Wiesław Karolak Studenci i goście/Students and guests Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi (Polska)/ Aleksandra Andreeva, Agnieszka Bastrzyk, Strzemiński Academy of Art in Łodz (Poland) Katarzyna Biedroń, Weronika Bolek, Kamila Brodowska, dr Beata Marcinkowska Małgorzata Bronikowska, Igor Bugsel, Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi (Polska)/ Krzysztof Dziemian, Daria Gałczyńska, Strzemiński Academy of Art in Łodz (Poland) Izabela Giczewska, Patrycja Godula, mgr Monika Masłoń Angelina Teresa Gorąca, Michał Gostyński, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie (Polska)/ Krzysztof Grabarczyk, Joanna Grochulska, Maria Grzegorzewska Academy of Special Education in Joanna Ikierska, Dominika Jakóbowska, Warsaw (Poland) Agata Jakubowska, Karolina Janikowska, dr Mirosława Moszkowicz Justyna Jaworska, Adam Jodko, Agata Józefowicz, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie (Polska)/ Lucyna Kaczmarkiewicz, Konrad Karwowski, Pedagogical University of Cracow (Poland) Monika Koczur, Stanisław Kowalik, Lucyna Kraśkiewicz, dr Magdalena Parnasow-Kujawa Wojciech Lipoński, Paweł Lisowski, Mateusz Łotecki, Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (Polska)/ Zofia Małkowicz, Monika Masłoń, Alicja Musiał, Poznan University of Arts (Poland) Magdalena Nogal, Przemysław Nosal, mgr Joanna Sitko Aleksandra Ochnio, Sabina Palmowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska)/ Magdalena Parnasow-Kujawa, Natalia Pater-Ejgierd, Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland) Ewelina Piguła, Anna Polońska, Joanna Puciłowska, prof. Wiesaław Smużny Tomasz Sahaj, Joanna Sałek, Urszula Sawicka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska)/ Paulina Sobolewska, Piotr Słomczewski, Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland) Monika Szmigiel, Agata Radom, Martyna Reimann, mgr Jiři Suruvka Radosław Tomczyk, Urszula Teperek, Marta Tracewska, Uniwersytet w Ostrawie (Czechy)/ Anna Waligóra, Joanna Walkowiak, University of Ostrava (Czech Republic) Anna Woźna-Smółka, Ewa Maria Zychowicz, mgr Konrad Karwowski Sandra Żukowska Uniwersytet w Białymstoku (Polska)/ University of Białystok (Poland) Czechy/Czech Republic mgr Krzysztof Dziemian Studenci i goście/Students and guests Stowarzyszenie Aktywności Społeczno-Artystycznej Michaela Poljaková, Tom Pulicar, Martin Sněhota, „Nie Po Drodze” Suwałki (Polska)/ Jiři Suruvka Social and Artistic Activity Association NIE PO DRODZE, Suwałki (Poland) Słowacja/Slovakia Studenci i goście/Students and guests Tatiana Bachurová, Zuzana Fedorová, Terezia Gabonayová, Monika Gamrathova, Daniela Hrehová, Jana Konfederáková, Veronika Kvašná, Veronika Lambertová,Anna Szabová

34 Uczestnicy Participants Piknik artystyczny z piłką w kieszeni Art picnic with football in Vincent’s Vincenta Pocket 12 maja, Park na Cytadeli Cytadela Park, 12 May

W ramach pikniku rodziny z dziećmi mogły twórczo At the picnic, families with children had a chance to i aktywnie wziąć udział w różnorodnych warsztatach ar- take an active and creative part in various art work- tystycznych: Wiersze na stadionie, Bębenków gadanie, shops (Poems at a stadium, Drums a-pounding, sticks pałeczek stukanie, Sportowe „dylanie”, Podaj symbol, a-tapping, Sports dance, Pass the symbol, Around the Wokół boiska i w realizacji filmu animowanego. Gośćmi pitch) and in the making of an animated film. Special imprezy byli reprezentanci Polski w piłce nożnej: Bartosz guests of the event were the players of the Polish natio- Bosacki i Paweł Wojtala, bramkarz KKS Lech, Krzysz- nal football team Bartosz Bosacki and Paweł Wojtala, KKS tof Kotorowski, aktorzy: Kuba Wesołowski i Dominik Lech club goalkeeper Krzysztof Kotorowski, and actors Bąk, którzy grali w piłkę z dziećmi. Można było także Kuba Wesołowski and Dominik Bąk, who played soccer pograć z mistrzami świata w piłce guzikowej: Jakubem with children. There was also an opportunity to play with Krügerem i Krzysztofem Nowotnym. Odbyły się dwa the world champions of button football: Jakub Krüger mecze pokazowe: dziewcząt z drużyny TS Polonia oraz and Krzysztof Nowotny. Two showpiece matches were „młodych filmowców”, uczestników projektu Wielka held: one of TS Polonia girls’ team and one of the “young Przygoda z Filmem, czyli uczniów Piłkarskiej Trzynastki filmmakers” who participate in the Great Film Adventure i podopiecznych Grupy Animacji Społecznej Rezerwat. project, that is the pupils of the Sports School No. 13 and Na piknikowej scenie przedstawione zostały muzyczne the young members of Rezerwat Community Animation rezultaty trzydniowych warsztatów. Zaprezentowali Group. The musical output of the 3-day workshops was się na niej również Ryszard Bazarnik i Iza Kowalew- presented on the picnic stage. Also, Ryszard Bazarnik ska – w zaśpiewach i piosenkach piłkarskich z różnych and Iza Kowalewska performed football chants and songs krajów, którzy zaprosili widzów do wspólnego grania na from different countries and invited audience members to bębnach wyglądających jak piłki. Wystąpił dziecięcy ze- play with them on football-like drums. Other performers spół Łejery i Kapela z Orliczka, wszyscy w niezwykle pił- were the children’s group Łejery and the folk band Kape- karskim i sportowym la z Orliczka, both with repertuarze. Duet utterly football- and Soccer ART (Kamil sports-oriented reper- Drzewucki i Mateusz toire. The duo Soccer Odrzygóźdź), znajdu- ART (Kamil Drzewuc- jący się w czołówce ki and Mateusz Od- światowego football rzygóźdź – top world freestyle, pokazał pił- football freestylers), karską żonglerkę na presented first-rate najwyższym pozio- football tricks. Young mie. Do futbolowe- athletes from the go aerobiku zaprosi- Sports School No. 13 li młodzi sportowcy invited the audience to z Piłkarskiej Trzynast- engage in football ae- ki. Każdy uczestnik robics. Each picnic-go- pikniku otrzymał nu- er received a numbe- merowany certyfikat. red certificate. At the W finale imprezy - wy end of the event the losowani posiadacze holders of the certifi- certyfikatów wzięli cates whose numbers udział w konkursie were drawn took part „artystycznie” wy- in the competition of konywanych rzutów “artistically” taken pe- karnych, pod okiem nalty kicks under the tancerzy z Polskiego Teatru Tańca: Kariny Adamczak-Ka- supervision of dancers from the Polish Dance Theatre: sprzak i Bartłomieja Raźnikiewicza. Sędzią konkursu był Karina Adamczak-Kasprzak and Bartłomiej Raźnikiewicz. Andrzej Maleszka, który także podpisywał swoją książkę The competition was judged by Andrzej Maleszka, who Magiczne drzewo. was also signing his book (The Magic Tree). Na pikniku prowadzona była zbiórka na rzecz fundacji During the picnic money was raised for the “Mam „Mam marzenie”, dla chorego dziewięcioletniego Tomka, marzenie” foundation, for sick Tomek (9), whose wish który pragnie zobaczyć mecz Barcelony na Camp Nou is to attend a Barcelona match at Camp Nou and have i zamienić kilka słów z Leo Messim. Podczas finału pik- a chat with Leo Messi. At the end of the picnic a charity niku odbyła się aukcja ciekawych pamiątek futbolowych, auction was held to sell a number of interesting football między innymi piłek malowanych przez artystów i podpi- souvenirs such as footballs painted by artists and signed sanych przez obecnych na pikniku sportowców. Dochód by the sportspeople who were present at the picnic. The w całości został przeznaczony na spełnienie marzenia total income was donated to Tomek to grant his wish. Tomka. W trwającym kilka godzin wydarzeniu wzięło The whole event lasted a few hours and was attended by udział około 1500 osób. about 1,500 people.

Piknik artystyczny Art picnic 35 Dzieci ze szkoły Podstawowej nr 83 Łejery/ Children from the Łejery Primary School No. 83

Reprezentant Polski Paweł Wojtala/ Bramkarz KKS Lech Krzysztof Kotorowski/ Paweł Wojtala, a Polish national football team member Krzysztof Kotorowski, a KKS Lech club goalkeeper

36 Piknik artystyczny Art picnic Chłopcy z „Piłkarskiej 13”/ Boys from the Sports School No. 13

Popularny aktor Kuba Wesołowski/ Kuba Wesołowski, a popular actor

Piknik artystyczny Art picnic 37 Wojciech Lipoński Wojciech Lipoński Sport i sztuka – mariaż z szansą czy uto- Sport and Art: a marriage of possibilities pia? or a utopian dream?

Pierre de Coubertin, wskrzesiciel nowożytnej idei Pierre de Coubertin, who restored the modern Olym- olimpijskiej, uważał, że niezbędnym składnikiem funk- pic idea, was convinced that the unavoidable ingredient cjonowania sportu jest jego związek z kulturą, w tym of sport is its relation with culture, especially with art z literaturą i sztuką. W 1906 r. zwołał w tej sprawie spe- and literature. In 1906 he proposed and held a special cjalną konferencję, w wyniku której do programu igrzysk conference on that topic and, as a result, literary and wprowadzono w 1912 r. konkursy literatury i sztuki. art competitions were introduced to the program of the Traktowane były jako integralne konkurencje olimpijskie. Olympic Games in 1912. From that moment on they Przetrwały do 1948 r., gdy nierozsądna decyzja Między- were treated as an integral part of the Olympic events. narodowego Komitetu Olimpijskiego inspirowana przez They survived until 1948 when, via an irrational decision ówczesnego prezydenta Siegfrieda Edströma uznała, że of the International Olympic Committee inspired by its artyści jako zawodowcy nie mogą brać udziału w ama- President Siegfried Edström, they were removed from torskich wówczas igrzyskach. the program merely because the artists were considered Za początki związków nie tyle sportu, co wysiłku fi- as professionals while the Olympics were then treated as zycznego człowieka ze sztuką można oczywiście uznać predestined exclusively for amateurs. prehistoryczne malowidła naskalne ukazujące ludzi pier- The very beginnings of the relationship between not wotnych rzucających oszczepami, strzelających z łuku just sport but physical endeavour and art can be consid- a nawet odbywających biegi na prymitywnych nartach. ered to date back to prehistoric cave paintings. They of- Jednak sztuka, w pełnym znaczeniu tego słowa, świado- ten show primitive men throwing spears, shooting arrows mie tworzona z myślą o ukazaniu estetyki ludzkiego ru- and even running on simple skis. Nonetheless, sporting chu, rozpoczyna się w krajach Bliskiego Wschodu wśród art in its full sense, created more or less with the conscious Sumerów, Babilończyków, Mezopotamczyków wreszcie aim of showing the esthetics of human movement, was Hetytów. To z tego terenu pochodzą najstarsze płasko- initiated in the nations of the Near East, among them the rzeźby ukazujące polowanie z sokołem, walki na pięści, Sumerians, Babylonians, Mesopotamians and finally the wspierane inskrypcjami na temat zawodów w bieganiu. Hittites. The oldest reliefs and sculptures representing Stąd tez pochodzi najstarszy znany poemat o tematyce falconry, boxing and wrestling scenes accompanied by zapasów i najsławniejszym zapaśniku, a zarazem wo- inscriptions on running can be found in this area. Also, jowniku tego obszaru, jakim był Gilgamesz. it is that region where the oldest known epic poem was Jednak to starożytna Grecja rozwinęła temat sporto- written and preserved. It is a poem about Gilgamesh, wy do granic nigdy wcześniej, a chyba i nigdy później, the famous war-leader and, at the same time, superior niedoścignionych. To z kultury proto- wrestler. helleńskiej wyspy Santorin i miasta Nevertheless, it was ancient Greece Akroteri pochodzi fresk z ok. 1500 r. where sporting themes were devel- p.n.e. ukazujący walkę na pięści mię- oped to a level never known before dzy dwoma młodzieńcami. Opaski na and arguably later unmatched. From biodrach wskazują na pierwszy znany the proto-Hellenic culture of Santo- w sztuce światowej element etyczny rin Island and its town Akroteri we – wyznaczają granicę w pasie, poniżej have a fresco stemming from about której nie wolno uderzać. 1500 B.C. It presents two young boys W najstarszym tekście literatury boxing. Both have aprons on their hips, greckiej, Iliadzie Homera, cała księ- the first ethical element known in both ga XXIII poświęcona jest igrzyskom sport and art history: these aprons do pogrzebowym po śmierci Patroklosa, not directly safeguard the private parts bohatera wojny trojańskiej. Igrzyska of those boys but show the line below Homera to jeszcze nie systematycz- which it is prohibited to strike. ne imprezy. Ich tradycję rozpoczyna In the oldest text of Greek litera- w 772 r. p.n.e. pierwsza olimpiada. ture, Homer’s Iliad, the whole of book To wokół tej imprezy, najważniejszej 23 is devoted to funeral games af- imprezy kulturowej antycznej Hella- ter the death of Patroklos, hero of dy, jednocześnie religijnej i sportowej the Trojan War. The Homeric games zbudują Grecy ogromne tradycje lite- were not yet systematic. Such sys- ratury i sztuki sportu. Grecy nie znali tematic games were initiated by the pojęcia sportu i terminu tego używamy first historic Olympiade in 776. And dla uproszczenia zamiast stosowane- it was around this event, as the most go przez nich pojęcia athletismos lub – w odniesieniu important cultural holiday in ancient Hellas, of both a do igrzysk – agones. Wokół igrzysk olimpijskich zrodzi religious and sporting nature, that the Greeks could się wówczas tradycja nagradzania zwycięzców epinikio- build huge traditions of sporting art and literature. The nem, rodzajem ody uwieczniającej sukces sportowy oraz Greeks did not know the term “sport” and we use this rzeźbą. Najwybitniejszymi poetami tworzącymi epinikio- word in substitution and simplification instead of their ny byli: Pindar i Bakchylides. Najwspanialsze rzeźby na athletismos, or when pertaining to their games – ag- cześć zwycięzców w zawodach sportowych tworzyli tacy ones. Within the Olympic Games we observe how the rzeźbiarze, jak: Myron, Poliklet, Praksyteles i Lizyp. tradition of awarding Olympic winners with a special ode Nie tylko olimpiady stanowiły pole dla sztuki i litera- named epinikion as well as a sculpture and special type tury greckiej. W poszczególnych państewkach greckich of statue was initiated. The most distinguished poets rozgrywano w antyku łącznie ok. 160 różnych igrzysk. specializing in epinikia were Pindar and Bacchylides. The Oprócz olimpijskich, najwyższą rangę zyskały igrzyska most beautiful statues were sculpted by Myron, Polikle- delfickie w Delfach, zwane też pytyjskimi od rezydują- tos, Praxyteles and Lysippos. It wasn’t only the ancient

38 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum cej tam kapłanki przepowiadającej przyszłość, istmijskie Olympics which provided the basis for Greek art and nieopodal miasta Korynt, oraz nemejskie w Nemei. Pin- literature. In particular, Greek city-states (poleis) staged dar i Bakchylides pisali swe epinikia tylko dla zwycięzców about 1600 different games. Beside the Olympics, the tych czterech igrzysk. most important games were organized in Delphi, also Stadion odegrał wówczas doniosłą rolę w rozwoju named the Pythian Games (after Pythia, the priestess rzeźby europejskiej. Do czasów Myrona rzeźbiarze od- and fortune teller residing there), the Isthmian Games dawali ciało ludzkie coraz doskonalej anatomicznie, ale near the city of Corinthos and the games in Nemea. Pin- statycznie. Dopiero Myron przedstawiając swojego Dys- dar and Bacchylides composed their epinikia exclusively kobola w chwili utraty równowagi tuż przed rzutem dys- for these four games. The Greek stadium then played an kiem, wywołał iluzję ruchu. Pomysł ten odtąd będą już important role in the development of European sculpture. na stałe wykorzystywali wszyscy rzeźbiarze aż po czasy Before Myron, sculptors had been producing their mas- nowożytne, nie tylko w rzeźbie sportowej. Praktycznie terpieces more and more expertly from the anatomical np. każdy pomnik przedstawiający zwycięskiego wodza point of view. But it was Myron who presented his discus z mieczem czy szablą w ręku na spienionym koniu, uno- thrower at the moment of losing balance just before the szącym się na zadnich nogach, a więc w pozycji w jakiej moment of throwing and thus creating the illusion of real nie jest w stanie rzeczywistym zatrzymać się, wykorzy- movement. From that moment on this development has stuje pomysł Myrona. been used by all sculptors until the present day and not Do największych osiągnięć sztuki greckiej o tematyce only in sporting sculpture. Practically every monument sportowej należy niewątpliwie malarstwo wazowe. Pro- showing, say, a victorious war leader with a sword or cent waz i kraterów przedstawiających sceny sportowe saber in his hand on a horse standing in a foam on his wynosi wśród wszystkich zachowanych naczyń greckich cruppers (i.e.in a position impossible to hold for longer ok. 16-17 procent, co najlepiej obrazuje rolę tematu than a moment) uses Myron’s idea. sportowego w sztuce greckiej. Rozróżniamy dwa główne Vase paintings are undoubtedly one of the great- typy waz o tematyce sportowej, ze względu na technikę est achievements of Greek art. The high percentage of ich wykonania: czarnofigurowe, gdzie ciało ludzkie uka- vases and so-called craters with sporting scenes (com- zane jest w kolorze czarnym, a szczegóły anatomiczne prising16-17 percent) is the best illustration of how im- kreską białą oraz wazy zwane tradycyjnie czerwonofi- portant sport was in Ancient Greece. There are two basic gurowymi, choć właściwie jest to kolor ceglasty. Tu ciała types of vase paintings containing sporting scenes, ac- ludzkie mają barwę ceglastą, a szczegóły anatomiczne cording to the techniques by which they were created. wykonane są w kolorze czarnym. There is black-figure painting in which the human body Nie zachowało się greckie malarstwo na deskach. To is presented in black with anatomic lines in white; then typ portretu malowanego na deskach stanowił nagrodę red-figure painting in which bodies are red or rather of zwycięstwa w igrzyskach kobiecych – herajach, czyli za- a brick colour with anatomic details in black. wodach rozgrywanych na cześć żony Zeusa, Hery, w rok Greek painting on panels was not preserved. This type po olimpiadach. Na kolumnach świątyni Hery w Olimpii of portrait painting was presented as awards for winners zachowały się natomiast nisze i otwory po hakach na in female games, so called Heraia, i.e. the games for the których wieszano te obrazy. honour of Zeus’ wife, Hera, staged for women one year Pojawienie się chrześcijaństwa spowodowało upadek after the Olympics. On pillars of Hera’s temple in Olym- igrzysk greckich, które rozgrywano na cześć pogańskich pia we can see even today special niches and holes for bogów. Teodozjusz Wielki w 394 r. zakazał rytuału po- hooks on which portraits of female winners of the games gańskiego, a z nim igrzysk na cześć Zeusa, Apollona czy were hanged. Heraklesa. The appearance of Christianity ended the Greek games Igrzyska, co prawda już nie olimpijskie, były i to because they were staged for the honour of pagan gods. z wielkim rozmachem kontynuowane w średniowiecz- In 394, Theodosius the Great prohibited any heathen nym Bizancjum. Tu odbywały się wyścigi rydwanów, ritual and also celebrations of games for the honour of walki zapaśnicze, w których lubowali się tutejsi cesarze. Zeus, Apollo, Herakles and other ancient gods. To rzeźby bizantyjskich wierzchowców, zagrabione przez The games, although not Olympic, were, as a mat- krzyżowców w Konstantynopolu, zdobią do dziś plac św. ter of fact, continued in the Byzantine Empire. It was Marka w Wenecji. Z chwilą opanowania miasta przez krzy- here where chariot racing and wrestling were organized żowców, dawne igrzyska nawiązujące do starożytności to satisfy the expectations of Byzantine emperors and zastąpione zostały przez turnieje rycerskie. Te ostatnie the wider public. Monuments of chariot horses from Con- rozwijały się w Europie w bogatej oprawie literatury ry- stantinople were later grabbed by the Crusaders in the cerskiej tworzonej przez takich poetów, jak Chrétien de Middle ages and now can be admired in Venice at St. Trois, Wolfram von Eschenbach czy Hartmann von Aue. Mark’s Plaza Square. Also, from the moment of the Cru- Z okresu ich rozkwitu pochodzi niezliczona ilość rzeźb saders’ occupation of Constantinople, earlier Greek-type i drzeworytów, zwykle anonimowych. Dopiero pod koniec games were substituted by chivalric tournaments. These średniowiecza temat ten pojawia się w rycinach takich were developed in Europe and were staged within a rich artystów, jak Albrecht Dürer. W malarstwie pojawiają się cultural framework, including the epic literature of such takie arcydzieła, jak Scena turniejowa Domenico Morone poets as Chrétien de Trois, Wolfram von Eschenbach or namalowana na drewnianej ozdobnej skrzyni ok. 1490 r. Hartmann von Aue. From the period of peak develop- Liczne obrazy, drzeworyty i miedzioryty zawarte są także ment of tournaments we also have innumerable master- w Księgach turniejów, dziełach popularnych i funkcjonu- pieces of sculpture and woodcuts, usually anonymous. jących szczególnie na terenie Niemiec pod nazwą Tur- At the end of the Middle Ages there appear drawings of nierbuch. Księgi tego typu powstawały z końcem XIV w. such great artists as Albrecht Dürer. Domenico Morone, Do najbardziej znanych spośród wcześniejszych należy the author of the Tournament Scene, which was painted m.in. Turnierbuch Kaspara von Lamberga. on a beautifully decorated wooden clothes-box in about Odrodzenie, zwracające się ku antycznym ideałom 1490, was very active in painting. Numerous paintings, ciała ludzkiego, zostawia studia nad ruchem i anatomią woodcuts and copper-plates are contained in the special postaci w dziełach takich mistrzów, jak Leonardo da Vinci hand-written books produced in Germany under their czy Michał Anioł. Ryciny tego ostatniego, ukazujące cia- collective name Turnierbuch. Such books were produced ła szermierzy w ruchu, należą do najpiękniejszych tego until the end of the 15th century. Among the best known

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 39 typu zabytków. Scen sportowych Michał Anioł nie rzeźbił, we can find Turnierbuch illustrated by Kaspar von Lam- ale jego Dawid ukazujący obnażonego młodzieńca mógł- berg. by bez trudu uchodzić za posąg zwycięzcy w antycznych The Renaissance was the great turn back towards the igrzyskach olimpijskich. ancient ideals of the human body and it is in this epoch W ciągu XVI stulecia wytwarza się na terenie Nider- that we can find studies on the human anatomy and body landów typ malarstwa rodzajowego, w którym sceny by such masters as Leonardo da Vinci or Michelangelo. sportowe i rekreacyjne stanowią ogromną część. Trady- The drawings of Michelangelo, showing fencers during cję tę rozpoczynają znane obrazy Breughelów, szczegól- their training, belong to the most beautiful examples of nie Petera Breughela Starszego pt. Zabawy dziecięce, na this kind of art. Michelangelo did not produce sporting którym historycy sztuki rozróżnili aż kilkadziesiąt roz- sculpture in its truest sense though he did leave to us maitych gier i zabaw fizycznych, jak skoki, biegi, formy the monument of David representing a naked boy who siłowania się itd. Wkrótce pojawia się trudna do zliczenia could be treated as a monument of victory from ancient plejada wybitnych artystów z upodobaniem malujących Olympia. zwłaszcza sceny łyżwiarskie odbywane zimą na zama- During the 16th century in the Netherlands a new rzających kanałach holenderskich stanowiących system genre of painting appeared. In this type of painting, odwadniania znanych polderów, z pomocą których Ho- sporting scenes were very popular. This tradition was lendrzy wydzierali morzu kawałki lądu dla swego te- initiated by the Brueghels, especially the masterpiece of rytorialnie niewielkiego kraju. Do malarzy tych należą Peter Brueghel the Elder entitled Children’s Games. In przede wszystkim: Hendrik Avercamp (Scena na lodzie this picture, historians of art have distinguished as many pod miastem, 1610 r.), Gracze w kolven (rodzaj golfa as several dozen different types of play and games, such rozgrywanego do dołków wywierconych w lodzie), Lu- as jumps, runs, forms of physical competitions etc. Soon cas van Valkenborgh (Lodowisko pod Antwerpią, 1590 after in the Netherlands we observe the appearance of r.), Jacob Issackzzon van Ruisdael oraz Jan van Guoyen. numerous distinguished artists who depicted especially U tego ostatniego pojawiają się też sceny żeglarskie, bo winter scenes with skating and games of kolven, played rzecz jasna Holendrzy nie malowali tylko scen zimowych. on frozen canals, which were part of the polder system W obrazach Davida Vinckboonsa, Adriana van de Ven- by which the Dutch started to enlarge their land territory ne lub Devenne, Jana Steena i wielu innych znajdujemy from the sea. These are such painters as Hendrik Aver- w ciągu wieków XVI-XVII rozmaite inne gry tego terenu, camp with his most famous Ice Scene Near the Town jak: beugelen (duże kule kamienne toczone do bramki (1610), Players at Kolven (a kind of winter golf played w kształcie pierścienia), murkaatsen – rodzaj gry w piłkę with holes made in the ice).To those painters belong also czy gaibol (rodzaj klockowych kręgli przewracanych na Lukas van Valkenborgh (Ice Field Near Antwerp, 1590), pochyłym torze). Jakob Issackzoon van Ruisdael and Jan van Guoyen. This Malarstwo rodzajowe o tematyce sportowej poja- last one also painted sailing scenes. It is obvious that the wia się również we Francji. Do najcenniejszych zabyt- Dutch painted not only winter scenes. In the paintings of ków tego typu należy z pewnością portret dziewczyny David Vinckboons, Adrian van de Venne (or Devenne), z wolantem Jeana Baptisty Chardina (1741 r.). Wolant Jan Steen and many others during the 16-17th centuries to praprzodek badmintona, gra rakietami w sporą kulę we see different games such as beugelen (big stone balls drewnianą zakończoną lotkami z piór. pushed towards an iron ring-goal), murkaatsen – a type Rozwój sportu w Anglii niósł rozkwit odpowiedniego of ball throwing game, or gaibol (wooden skittles on a malarstwa. Malarstwu konnemu nadał prawdziwy roz- sloping track). mach Anglik George Stubbs. W II poł. XVIII w. studio- Genre painting with a sporting theme also appeared wał anatomię koni, malował sceny z królewskiej stadniny in France. To the most precious masterpieces of this w Newmarket, portretował dżokejów. Pod wpływem ma- kind belongs the portrait of an unknown Girl with Volant larstwa brytyjskiego sceny wyścigowe malowali potem Racket by Jean Baptiste Chardin (1741). Volant is the tacy klasycy malarstwa francuskiego, jak Theodore Ger- forefather of badminton, but has a much bigger shuttle- ricault i jego sławny obraz Wyścigi w Epsom (1821 r.). cock mounted in a wooden ball. Gerricalult, by podchwycić specyfikę angielskich - wy The development of modern sports in England ścigów konnych, podróżował specjalnie do tego kraju. brought about a boom in this genre of painting. Horse Wyścigi w stylu angielskim rozprzestrzeniły się w ciągu racing was documented by the wonderful paintings of XIX w. w całej Europie, co skutkowało licznymi dziełami George Stubbs. In the 2nd half of the 18th century Stubbs sztuki malowanymi również przez takich polskich mala- studied the anatomy of animals, especially of horses, but rzy, jak Aleksander Orłowski, January Suchodolski czy also dogs and other species. He also painted scenes from zwłaszcza Juliusz Kossak i już w XX w. jego syn Wojciech the Royal Stud in Newmarket and portraits of jockeys. i wnuk Jerzy. Sportowe anglofilstwo wyścigowe wyśmie- A number of European artists remained under the influ- wał w rysunkach znany polski rysownik i satyryk Fran- ence of English horse and sport painting. Among them ciszek Kostrzewski. We Francji wyścigi konne malowali was Theodore Gerricault, French painter and author of namiętnie prawie wszyscy wielcy impresjoniści: Edgar the famous Horse Racing at Epsom (1821). Gerricault Degas, Edouard Manet, Claude Monet i August Renoir; went to England in order to capture the proper atmo- w Niemczech Max Mayershofer i Max Lieberman; w Sta- sphere of English style horse racing. English style horse nach Zjednoczonych George Bellows. Częstym w malar- racing spread in Europe during the first half of the 19th stwie europejskim staje się temat walki wręcz. W Anglii century. It influenced such Polish artists as Aleksander dominuje pod tym względem boks i tu wytwarza się ory- Orłowski, January Suchodolski and especially the whole ginalny typ portretu bokserskiego, zwykle anonimowy, Kossak family, grandfather Juliusz, his son Wojciech and ale także z udziałem niektórych ambitniejszych artystów, his grandson Jerzy. In France almost all great impres- jak John Young. Jedno z najbardziej znanych dzieł wiel- sionists, like Edgar Degas, Edouard Manet, Claude Monet kiego malarza francuskiego Gustave Courbeta to Zapa- and August Renoir devoted paintings to numerous horse śnicy (1853 r.) i podobne – Anglika Williama Etty z epoki races, while in Germany they were accompanied by Max wiktoriańskiej. To ostatnie dzieło ma wymowę antyrasi- Maierhoffer and Max Lieberman and in the United States stowską, ukazuje czarnoskórego zapaśnika walczącego by George Bellows. The theme of fighting at close quar- na równych prawach z białym zawodnikiem. Podobny, ters became popular in the national painting of almost all choć nieco późniejszy, charakter ma obraz George Bel- countries. In England this type of painting was dominat-

40 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum lowsa Obaj są członkami tego samego klubu (1909 r.). ed by the boxing theme and it was here that the original Obraz ten o rok poprzedzał walkę o mistrzostwo świa- genre of the boxing portrait was initiated, usually anony- ta między białym Jamesem Jeffriesem i czarnoskórym mous, but sometimes executed by better artists such as Jackiem Johnsonem, w którym po raz pierwszy w historii John Young. One of the most famous paintings by the zwyciężył Afroamerykanin. Nazajutrz członkowie Ku-Klux- French artist Gustave Courbet was simply titled Wres- ‑Klanu zlinczowali w Stanach Zjednoczonych blisko 300 tlers (1853) while a similar theme was used by Eng- swych czarnoskórych rodaków… lishman William Etty during the Victorian era. This last Z początkiem wieku XX wielu malarzy, różnych, często masterpiece has an antiracist meaning because it shows sprzecznych ze sobą kierunków, poświęcało uwagę te- a white wrestler fighting on equal terms with his black matyce w ten czy inny sposób dotyczącej czy to samego African opponent. A similar, though much later, paint- sportu, czy ogólniejszej problematyce kultury fizycznej, ing was produced by George Bellows. It was titled Both estetyce ciała czy dynamice ruchu ludzkiego. Jako przy- Members of the Club (1909). kłady odległych od siebie kierunków można podać Grę That painting preceded the famous boxing match be- w piłkę (1909 r.) autorstwa Henri „Celnika” Rousseau, tween black Jack Johnson and white James Jeffries by przedstawiciela „naiwnego realizmu” oraz gwasz na de- just one year. This was a match in which for the very first sce pt. Dwie dziewczyny biegnące po plaży Pabla Picassa time the black pugilist beat the white one. On the next (1922 r.), nim ten malarz odszedł od sztuki figuratywnej morning, according to some sources, the Ku-Klux-Klan w stronę abstrakcyjnego kubizmu. Z malarzy stopnio- lynched nearly 300 hundred blacks in the USA… wo, ale niecałkowicie odchodzących od figuratywności At the beginning of the 20th century numerous painters, wymienić należy wśród wielu innych Roberta Delaunay’a frequently representing different schools and styles, de- i jego Biegaczy (1926 r.) czy El Lisitzky’ego Graczy w piłkę voted much attention to sport or areas close to it, such (1923 r.). Sport jednak pozbawiony figuratywności okre- as hygiene, physical education etc. As disparate exam- ślającej to, co jest w nim istotne, realny czynnik czy to ples we can list Ball Game (1909) by the French naïve ruchu, czy piękna ciała przestaje stanowić temat rozpo- post-impressionist Henri Rousseau commonly known as znawalny. Głównym elementem wiążącym taką sztukę “Customs Officer” – “Le Douanier” and quash by Pablo ze sportem staje się zaledwie tytuł dzieła. Stąd więk- Picasso Two Girls Running on the Beach (1922). This last szość prac przedstawianych w toku konkursów literatu- masterpiece was painted shortly before Picasso resigned ry i sztuki zapoczątkowanych w 1912 r. na olimpiadzie from figurative painting, leaving his earlier style for ab- w Sztokholmie, aż po ich koniec w 1948 r., utrzymywa- stract painting. Among the painters who gradually but ła większy czy mniejszy związek z formą realistycznego not entirely left realism tending towards half-abstract przedstawiania tematu. Taki charakter ma m.in. obraz painting we can see El Lisitzky and his Ball Players Gra w curling pierwszego historycznego złotego medali- (1923), Robert Delaunas and his Runners (1926) and sty olimpijskiego w dziedzinie malarstwa, Włocha Carlo some others. Sport, when deprived of its essential Pellegriniego. Na tym samym konkursie w dziale rzeźby realism and figurative shapes which emphasize the zwyciężył Amerykanin Walter Winans dziełem pt. Ame- beauty of human movement and the body, ceases to be rykański woźnica przedstawiającym zawodnika na dwu- recognizable in painting: abstract painting cannot be ap- kołowym wózku w toku wyścigu kłusaków. plied successfully to show the essence of sport. This is Polacy startowali w olimpijskich konkursach literatury why the majority of art works presented at the Olym- i sztuki od 1928 r., gdy na igrzyskach w Amsterdamie pic Art Competitions initiated in 1912 until their end in Kazimierz Wierzyński zdobył złoty medal za tomik poezji 1948, maintained more or less their links with realistic pt. Laur olimpijski, a Władysław Skoczylas brązowy za forms. Such a type is represented by Game of Curling by cykle akwarel o tematyce łuczniczej. Do największych the Italian Carlo Pellegrini, the first Olympic gold medal- sukcesów polskich artystów należy zaliczyć dwa medale ist in painting. During the same competition in 1912 in zdobyte przez rzeźbiarza Józefa Klukowskiego: złoty za the sculpture division a gold medal was awarded to the oddane w granicie Wieńczenie zawodnika, zdobyty pod- American artist Walter Winans for his An American Trot- czas igrzysk w Los Angeles (1932 r.) oraz srebrny medal ter. w Berlinie (1936 r.) za jego płaskorzeźbę Piłkarze. Janina Polish artists took part in the Olympic Art and Liter- Konarska zdobyła ponadto w 1932 r. srebrny medal za ary Competitions from 1928 when Kazimierz Wierzyński kolorowy drzeworyt pt. Narciarze. won a gold medal in poetry for his volume Olympic Oddzielny i bogaty ilościowo dział sztuki sportowej Laurel during the Games in Amsterdam. At the same stanowią plakaty sportowe. Szczególnie regularność Olympics Władysław Skoczylas gained a bronze medal igrzysk olimpijskich sprawiła pojawianie się plakatów for four water colours depicting archery. Among the best o bogatej z reguły wymowie humanistycznej, zgodnej Polish art successes at the Olympic art competitions we z ideałami olimpizmu. Wyróżniają się na ich tle plaka- can count the two medals of Józef Klukowski: a gold for ty Johna Heartfielda ukazujące nadużywanie ideałów a sculpture titled Crowning a Winner gained at the Los olimpijskich przez hitlerowców podczas igrzysk olimpij- Angeles Olympics in 1932 and the bas-relief Ball Players skich w Berlinie (1936 r.). Krytycyzm wobec nadużywa- (silver medal at the 1936 Olympic Games in Berlin). nia sportu do celów politycznych, a także komercyjnych Janina Konarska won the silver medal in 1932 for her stanie się odtąd dość częstym tematem sztuki wykorzy- color-woodcut titled The Skiers. stującej tematykę sportu. Trudno nawet wyliczyć arty- A separate art genre is represented by sporting posters. stów eksploatujących ten wątek. Reprezentuje go m.in. The regularity of the Olympic Games provided a good polski rzeźbiarz Kazimierz Karpiński rzeźbą aluminiową artistic pretext for its almost uninterrupted develop- pt. Następny rekordzista (1973 r.). Dzieło to przedstawia ment since 1896 and truly humanistic character based muskularnego kulomiota, który w mięśnie ramienia ma on the idea of Olympism. Apart from posters devoted to wmontowaną dźwignię z potężną sprężyną, pomagającą propagating the Olympic Idea, we can also observe their mu osiągnąć lepszy wynik. Rzeźba sygnalizowała inge- special and separate type devoted to the biases of Olymp- rencję technologii w humanistyczny wymiar sportu. Po- ism. The most characteristic example can be provided by zostaje aktualna do dziś. Bezpośrednio atakowała nad- the posters of John Heartfield showing the use of sport użycia i zwyrodnienia sportu. for ideological and political purposes during the Olympic Do typowych, wśród setek jeśli nie tysięcy przykła- Games in Berlin (1936). A critical attitude towards the dów, należy zaliczyć rysunek niemieckiego karykaturzysty political and commercial biases of sport has been a very

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 41 Erika Liebermanna przedstawiający buldożer porusza- frequent element of sporting art since then. It is actu- jący się na olimpijskich kółkach i spychający na pobo- ally difficult to list the most important masterpieces of cza czy nawet śmietnik ideały sportu, czy przygnębia- this kind. One of the most characteristic is Future Ath- jącą wręcz wizję Gerharda Mestera – podium zawodów lete by Kazimierz Karpinski (1973). This sculpture shows sportowych, na którym zamiast sportowców stoją kibice an athlete (shot-putter) who has his arm strengthened z kijami, siekierami i butelkami z alkoholem w ręku, któ- by a steel spring-board facilitating better results. This rzy właśnie wygrali kolejną bitwę z podobnymi im „sym- sculpture signaled the anti-humanist intervention of patykami sportu”. Sport współczesny, niestety, coraz technology in sport. And it remains until this day. The częściej przypomina takie wizje karykaturzystów. degeneration of sport was and still is directly attacked by caricaturists. Among the most typical examples we can prof. dr hab. Wojciech Lipoński count the cartoon by German Erik Liebermann showing Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu a bulldozer mounted on Olympic rings and pushing away the name of “sport” as trash. Also very annoying is the Bibliografia cartoon of another German, Gerhard Mester showing Laurent Daniel, L’Art et le sport, vol. 1-2, Biarritz 2009. football fans armed with baseball bats, knives, axes and Sisto Favre, Civilta - Arte - Sport, Citta di Castello 1969. holding bottles of alcohol in their hands on the winning Peter Künst, Sports. A Cultural History in the Mirror of Art, Dresden 1996. platform. Contemporary sport more and more frequently Manfred Lämmer, Heike Kuhn, red., Stricheleien. Karikaturen resembles the visions of those cartoonists. zum Sport, Köln 1992. Wojciech Lipoński, Sport-literatura-sztuka, Warszawa 1974. Professor Wojciech Lipoński PhD University School of Physical Education in Poznań Language co-operation Paul Newsham

References Laurent Daniel, L’Art et le sport, vol. 1-2, Biarritz 2009. Sisto Favre, Civilta - Arte - Sport, Citta di Castello 1969. Peter Künst, Sports. A Cultural History in the Mirror of Art, Dresden 1996. Manfred Lämmer, Heike Kuhn, red., Stricheleien. Karikaturen zum Sport, Köln 1992. Wojciech Lipoński, Sport-literatura-sztuka, Warszawa 1974.

42 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Stanisław Kowalik Stanisław Kowalik Doskonalenie się dzieci i młodzieży po- Self-development of children and young przez uczestnictwo w sporcie people through participation in sports

Kilka uwag o znaczeniu EURO 2012 dla upo- A few words on the meaning of Euro 2012 for wszechniania aktywności sportowej the promotion of sports activity Poniższe opracowanie piszę w czasie trwania Mi- I am writing this paper during the European Football strzostw Europy w Piłce Nożnej, które odbywają się na Championship hosted by Ukraine and Poland. I often hear Ukrainie i w naszym kraju. Często słyszę opinie o spor- opinions about the value of this event for sport, about towej wartości tej imprezy, o jej znaczeniu dla promocji its importance for the promotion of Poland in the world, Polski w świecie, o nieocenionym impulsie dla rozwoju about its role of an invaluable impulse for the develop- infrastruktury komunikacyjnej, o skoku cywilizacyjnym ment of transport infrastructure, about the leap forward naszego kraju. Nikt jednak nie uwzględnia tego, w jaki for our country. No-one, however, ever considers how sposób Mistrzostwa mogą przyczynić się do animowania the Euro Cup can contribute to the promotion of physi- kultury fizycznej w polskim społeczeństwie. Wiadomo, cal culture in Polish society. Obviously, past successes of że sukcesy sportowe Polaków zawsze przekładały się na Poles in particular sports always translated into incre- wzrost zainteresowania odpowiednią dyscypliną sportu, ased public interest in these sports, which did not equal co jednak nie było równoznaczne z bezpośrednim wzro- a direct increase of involvement in physical activity. In stem angażowania się w aktywność sportową. W tym this text, I would like to show that a big sports event opracowaniu chciałbym wykazać, że duża impreza spor- might be an important impulse to promote an active towa może być istotnym impulsem w promowaniu spor- lifestyle. Yet this function can be used to the maximum towego stylu życia. Jednak ta funkcja może być w pełni effect only when the promotion of sport is skilfully com- zrealizowana tylko wtedy, gdy promocja sportu zostanie bined with the physical, mental and social development umiejętnie połączona z fizycznym i psychospołecznym of the individual. rozwojem człowieka. A few words on the development of children Kilka uwag o rozwoju dzieci i młodzieży and young people Najczęściej wskazuje się na trzy przyczyny zmian Typically, there are three causes of developmental rozwojowych przez jakie przechodzi każdy człowiek (Oy- changes experienced by each human being (Oyama ama 2000). Pierwszą z nich jest wyposażenie genetycz- 2000). The first cause is genome. It is assumed that we ne. Przyjmuje się, że w ramach przekazu genetycznego receive genetic information from our parents, who hand otrzymujemy wraz z zestawem chromosomów od swoich down to us their chromosomes together with an indi- rodziców indywidualny program, który określa przebieg vidual programme which determines the course of our naszego rozwoju. W genach zapisane są kolejne zmia- development. This genetic material includes the order of ny, jakie będą zachodziły w organizmie, a także zakresy changes that our bodies will be going through, as well możliwych do osiągnięcia dokonań rozwojowych. Drugą as a range of possible developmental achievements. The przyczyną zmian rozwojowych są oddziaływania środo- second cause of developmental changes is the influen- wiska życiowego. Uważa się, że warunki zewnętrzne do- ce of our environment. It is thought that environmental określają przebieg rozwoju w tym sensie, że staje się factors adjust the course of development in such a way on dopasowany do wymagań środowiska – człowiek na- as to make it fit the external conditions: people acquire bywa takie kompetencje, które w najwyższym stopniu such skills which will be the most useful in their future będą przydatne do wykorzystania w przyszłym życiu. lives. The third and last cause of developmental changes Wreszcie trzecią przyczynę zmian rozwojowych moż- consists in an individual’s own activity. The idea is not na sprowadzić do własnej aktywności jednostki. Chodzi only to assimilate passively everything that the environ- o to, aby nie tylko biernie przyswajać to wszystko, co ment has on offer, but also to use this offer selectively oferuje środowisko, ale dodatkowo wybiórczo, adekwat- and adequately to suit one’s own developmental needs. nie do własnych potrzeb rozwojowych wykorzystywać tę Only through one’s own activity can an individual use the ofertę środowiskową. Wyłącznie poprzez własną działal- available resources and, in addition, take advantage of ność jednostka może używać zasobów mieszczących się them as he or she wishes. w otoczeniu i dodatkowo może wykorzystywać je zgodnie It seems that the three causes of developmental z własnymi pragnieniami. changes influence an individual with different intensity Wydaje się, że te trzy przyczyny zmian rozwojowych at different stages of life. At first, genome has the big- z różną intensywnością oddziałują na człowieka w kolej- gest influence on the development of a child. Under its nych fazach jego życia. Początkowo największy wpływ influence, the child acquires, relatively quickly andin na rozwój małego dziecka ma zapis genetyczny. Pod a specific order, the so-called repertoire of basic skills. jego wpływem dziecko w określonej kolejności i w dość It includes these skills whose acquisition plays a key role szybkim tempie opanowuje tzw. repertuar umiejętno- in the child’s further development. They are: motor skills ści podstawowych. Zalicza się do nich te umiejętności, (walking, running, speech), cognitive skills (remembe- których opanowanie odgrywa kluczową rolę w dalszym ring family members and friends, recognising people and rozwoju dziecka. Są to więc umiejętności ruchowe (cho- objects, differentiating between oneself and the envi- dzenie, bieganie, mówienie), umiejętności poznawcze ronment), and social skills (socialising, communicating, (zapamiętywanie osób bliskich, rozpoznawanie ludzi controlling one’s emotions). Each of them determines i przedmiotów, odróżnianie siebie od otoczenia) i umie- the child’s ability to assimilate experiences coming from jętności społeczne (nawiązywanie kontaktów, porozu- the environment. For instance, if the child fails to master miewanie się, kontrolowanie własnych emocji). Każda speech to a satisfactory extent, even the most explicit z nich decyduje o możliwościach dziecka w przyswaja- verbal messages from the parents will not considerably niu doświadczeń pochodzących z otoczenia. Przykłado- expand the child’s experience. Similarly, for children who wo: jeśli dziecko nie opanuje w wystarczającym stopniu fail to learn how to walk on their own, a large part of the mowy, to nawet najbardziej intensywne komunikaty wer- home space will be beyond their reach: unassisted wal- balne kierowane do niego przez rodziców nie wpłyną na king allows the child to enrich tremendously its knowledge zasadniczy wzrost doświadczenia. Podobnie, jeśli dziecko of the environment. I would like to stress here that the

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 43 nie nauczy się samodzielnego chodzenia, to duża część basic skills are acquired at precisely determined ages (in przestrzeni domowej znajdzie się poza jego zasięgiem the so-called sensitive periods). In these periods, even – samodzielna lokomocja pozwala niebywale wzbogacić the slightest external stimulation is enough for the child’s wiedzę o otoczeniu. Chciałbym w tym miejscu podkre- “tools” of knowledge acquisition to start operating. The ślić, że umiejętności podstawowe pojawiają się w ści- child’s mind absorbs everything around it; it becomes, śle określonym wieku dziecka (okresach sensytywnych). so to speak, a data carrier for the environment. That is W tych okresach wystarczy niewielka stymulacja ze- why the first child development researchers compared wnętrzna, aby ujawniły się te swoiste „narzędzia” po- the child’s brain to a blank slate on which everything bierania doświadczenia z zewnątrz. Dziecko chłonie around it is recorded, or to a sponge that soaks up expe- wszystko to, co znajduje się wokół niego, staje się nie- rience flowing in from the environment. I call this stage jako nośnikiem środowiska w jakim żyje. Z tego powodu of development a phase of unlimited determination of pierwsi badacze rozwoju dzieci przyrównywali je do ta- cause-and-effect developmental changes, which means blicy, na której zapisywane jest wszystko to, co znajduje that the features of the child as a young participant of się w otoczeniu albo do gąbki, która nasiąka doświadcze- social life depend entirely on the external influences of niami dostarczanymi z otoczenia. Ten etap rozwoju na- the environment. Children who inhabit different environ- zywam fazą o nieograniczonej determinacji przyczyno- ments start to differ from each other fundamentally, and wo-skutkowych zmian rozwojowych, co oznacza, że to, these differences determine the course of their further jakim staje się dziecko-młody członek życia społecznego development. I estimate that the development based on uzależnione jest całkowicie od zewnętrznych wpływów unlimited cause-and-effect determination continues until środowiska. Dzieci żyjące w różnych środowiskach za- the child is about 4-7 years old (Kowalik 2002). czynają się zasadniczo różnić między sobą i te różnice After this period, children already have an adequate będą decydowały w przyszłości o dalszym przebiegu ich level of basic skills and some experience related to their rozwoju. Szacuję, że rozwój oparty na nieograniczonej immediate environment. The problem is that this know- determinacji przyczynowo-skutkowej trwa mniej więcej ledge is chaotic and disorganised, and as such, it is dif- do 4-7 roku życia dziecka (Kowalik 2002). ficult to use in the long run. That is why children start Po tym okresie dzieci mają w zasadzie dobrze opano- to organise and use it taking into account their own per- wany repertuar umiejętności podstawowych a także dys- spective. It means that their development, which earlier ponują doświadczeniem odnoszącym się do najbliższe- proceeded in all possible directions under the influence go otoczenia. Problem polega na tym, że jest to wiedza of various environmental stimuli, now becomes more chaotyczna, nieuporządkowana, a więc trudna do wy- oriented at acquiring the biggest possible autonomy and korzystania w długofalowym działaniu. Dzieci zaczynają personal independence. Some of the acquired skills be- więc ją organizować i wykorzystywać z własnego punktu come so important for the autonomy-oriented develop- widzenia. Oznacza to, że rozpoczęty wcześniej rozwój ment that the child concentrates on them and practises odbywający się równocześnie we wszystkich możliwych them very intensely (such activity might be called tra- kierunkach pod wpływem różnorodnych oddziaływań ining). This is how the child’s mind acquires competen- środowiska, teraz zaczyna być coraz bardziej ukierun- ces which may be treated as fragments of well-organised kowany na uzyskanie jak największej autonomii, nieza- life experience. Thanks to repetitive trials, they allow the leżności osobistej. Niektóre z posiadanych umiejętności child to perform certain activities with great skill. Hence, stają się dla tak ukierunkowanego rozwoju na tyle waż- we can list different kinds of competences, for example ne, że dziecko poświęca im szczególnie dużo uwagi i wy- educational, cultural, artistic, religious and sports com- korzystuje je z dużą intensywnością w działaniu (można petences (Brzezińska 2000). nazwać to działanie treningiem). W ten sposób w umy- The acquisition of mental competences is a continu- śle dziecka powstają kompetencje, które można trakto- ous and gradual process; consequently, the develop- wać jako fragmenty dobrze zorganizowanych doświad- ment of interpersonal differences between children is czeń życiowych. Dzięki ciągłym próbom zapewniają one also continuous and gradual. Some children get on well wykonywanie działań określonego rodzaju na wysokim with other people easily while others find it very difficult poziomie. W związku z tym można wyróżnić różne ich (shyness); some show a lot of commitment in engaging rodzaje i mówić o kompetencjach szkolnych, interperso- in sport, which they find enjoyable, while others avoid nalnych, kulturowych, artystycznych, religijnych a także this kind of activity and focus their interests on artistic sportowych (Brzezińska 2000). or technical activities; some begin to set themselves Nabywanie kompetencji umysłowych jest procesem ambitious targets, while others are very careful taking ciągłym i stopniowym, a więc także w sposób ciągły up even the easiest tasks which guarantee success. On i stopniowy następuje proces utrwalania się różnic inter- the whole, competences are permanent mental featu- personalnych między dziećmi, czyli jedne z nich z dużą res, which gradually make the child independent from łatwością nawiązują kontakty z innymi ludźmi, a inne ro- external influences. The child’s further development is bią to z dużymi oporami (nieśmiałość); jedne z dużym increasingly determined by these internal qualities in the zaangażowaniem włączają się w aktywność sportową sense that external experiences are processed and or- i czerpią z niej przyjemność, a inne unikają tej aktyw- ganised in such a way as to guarantee keeping the pre- ności, koncentrując swe zainteresowania na działalności determined direction of development. Thus, this stage artystycznej lub technicznej; jedne zaczynają stawiać of development might be called a period dominated by sobie ambitne cele działania, a inne z dużą ostrożnością limited cause-and-effect determination. This means that podejmują zadania łatwe, ale gwarantujące osiągnięcie external influences are used for the benefit of the child’s sukcesu. Mówiąc ogólnie: kompetencje są trwałymi wła- development, but this is the child now who takes control ściwościami umysłowymi, które stopniowo uniezależniają of them, selecting them to suit their own developmen- dziecko od wpływów zewnętrznych. Jego dalszy rozwój tal needs. This period ends approximately at the age of w coraz większym stopniu jest determinowany przez te 15-16 years (Schaffer 2005). wewnętrzne właściwości w tym sensie, że doświadcze- The next stage is the stage of shaping an individual’s nia płynące z zewnątrz są w taki sposób przetwarzane world view, i.e. developing the system of beliefs perta- i organizowane, aby umożliwiały utrzymanie kierunku ining to the most essential elements of reality. These dotychczasowego rozwoju. Z tej racji tę fazę rozwoju beliefs concern, first of all, the person’s own position in można określić jako okres, w którym dominuje ograni- the world and the position of other elements of reality

44 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum czona determinacja przyczynowo-skutkowa. Oznacza to, that the individual considers especially important in the że wpływy zewnętrzne są wykorzystywane dla przebiegu context of his or her own life. In addition, the person’s rozwoju dziecka, ale to dziecko przejmuje nad nimi kon- world view encompasses views on the so-called influen- trolę, selekcjonując je odpowiednio do własnych potrzeb ce relationships. They concern the extent to which the rozwojowych. Okres ten kończy się mniej więcej w 15-16 important elements of reality influence our lives and to roku życia człowieka (Schaffer 2005). which we can influence them. With such a world view, Potem rozpoczyna się faza kształtowania się świa- we are able to choose consciously the direction of our topoglądu, a więc opracowania systemu przekonań od- development, take important decisions in this respect, noszących się do najbardziej istotnych elementów rze- and assess our own behaviour and behaviour of others. czywistości. Przekonania te dotyczą przede wszystkim I suggest naming this stage of personal development określenia własnego miejsca w świecie a także innych, the phase of functional determination. This name would wyróżnionych elementów rzeczywistości, którym jed- emphasise the fact that from adolescence until death nostka przypisuje szczególną wartość w aspekcie wła- people themselves decide about the course of their lives. snego życia. Poza tym w skład światopoglądu wchodzą Although they do it within the constraints of their living przekonania o tzw. relacjach wpływu. Chodzi w nich o to, conditions, they are able to direct their development w jakim stopniu wyróżnione elementy rzeczywistości according to their world view (Kowalik 2002). wpływają na nasze życie, a w jakim stopniu my możemy Generally speaking, in adolescence an individual wpływać na nie. Dzięki tak rozumianemu światopoglądo- starts organising his or her life in such a way as to ad- wi człowiek potrafi świadomie określać kierunki dalszego just it to the world view. At the same time, however, the rozwoju, może podejmować ważne decyzje w tym zakre- world view is constantly reviewed, i.e. the validity of all sie a także może oceniać własne postępowanie i postę- the included elements of reality is tested and, should powanie innych ludzi. Ten etap rozwoju człowieka propo- the need arise, their hierarchy is changed; new elements nuję nazwać fazą determinacji funkcjonalnej. Nazwa ta are added, while old ones are eliminated. Similarly, the podkreśla fakt, że od okresu adolescencji aż do śmierci views on influence relationships are modified. As a -re ludzie sami stanowią o przebiegu własnego życia i cho- sult, the world view can be constantly modified in the ciaż dokonują tego w ramach zakreślonych warunkami process of confronting it with individual experience and życiowymi, to jednak mają możliwość realizacji dalszego referring it to current ideological systems. It should be rozwoju w sposób zgodny z wyznawanym światopoglą- noted here that what is especially important in adole- dem (Kowalik 2002). scence is ideologies present in the society which form Ogólnie można powiedzieć, że w okresie adolescen- a sort of an offer for the young. It would be impossible to cji człowiek zaczyna urządzanie własnego życia w taki list them all in such a short text, but it seems that three sposób, aby było ono zgodne z posiadanym światopo- of them appear the most attractive to young people: the glądem. Jednocześnie jednak ciągle go weryfikuje, czyli Promethean, the Dionysian and the Apollonian. Table 1 sprawdza ważność wszystkich elementów rzeczywisto- presents their characteristics. ści, jakie włączył do światopoglądu, a w razie takiej potrzeby zmienia ich hierarchię, dodaje nowe lub wyklucza Table 1 stare. W podobny sposób modyfikuje przekonania odno- Qualities ascribed to the Promethean, the Diony- szące się do relacji wpływów. W związku z tym światopo- sian and the Apollonian ideologies gląd może być ciągle modyfikowany w procesie konfron- towania go z indywidualnym doświadczeniem, a także w odnoszeniu go do obowiązujących systemów ideolo- gicznych. W tym miejscu warto zauważyć, że szczegól- nie w okresie adolescencji ważne są upowszechniane społeczne ideologie, które można traktować jako rodzaj oferty dla młodzieży. Nie sposób w tak krótkim opracowaniu omówić ich szczegółowo, jednak wydaje się, że dla młodych ludzi trzy z nich wydają się wyjątkowo atrakcyjne: prometejska, dionizyjska i apollińska. W ta- beli 1 przedstawiam charakterystyki każdej z nich.

Tabela 1 Wartości przypisywane ideologiom: prometejskiej, Referring to one of the above ideological systems gi- dionizyjskiej i apollińskiej ves the young person more confidence in the meaning- fulness of their life and makes this life more oriented. What is more, following an ideology allows people to co- ordinate their activities thanks to similar values shared by individuals. At this point, the young are thorough- ly prepared for full participation in social life (Hurlock 1965).

A few words on the role of sport in the development of children and young people In the context of the development of children and young people described in the previous section, I can now attempt to discuss the possibilities of using sport for optimising this development. I will present the pro- Nawiązanie do jednego z powyższych systemów ide- blem by referring to the stages of development defined ologicznych sprawia, że młody człowiek uzyskuje poczucie above and showing sports activity in the light of three większej pewności, że jego życie ma sens a także nabiera developmental regularities: shaping of basic skills by the ono uporządkowanego charakteru. Poza tym wzorowa- members of one’s immediate environment, development nie się na jakiejś ideologii sprawia, że ludzie uzyskują of mental competences and the world view.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 45 możliwość koordynowania własnych działań – sprzyjają The period called the phase of unlimited cause-and- temu podobne wartości zawarte w indywidualnych świa- effect determination is not directly connected with sport topoglądach. W tym momencie młodzież jest już w pełni activity, which does not mean that it does not have any przygotowana do pełnego uczestniczenia w życiu spo- influence on the person’s future involvement in sport. It łecznym (Hurlock 1965). seems that there are three factors playing a special role Kilka uwag o roli sportu w rozwoju dzieci i mło- here. The first one is the person’s build. We could say dzieży that such features as weight, height and bodily propor- Na tle omówionego w poprzednim paragrafie przebie- tions are genetically determined, and at the same time gu rozwoju dzieci i młodzieży, można teraz przystąpić do they determine the course of acquiring particular mo- próby określenia możliwości wykorzystania aktywności tor skills. Because of their morphological features, some sportowej dla jego większej optymalizacji. Przedstawię children can acquire them faster and others more slowly. ten problem, odwołując się do wyróżnionych faz rozwo- Besides, body movements develop in such a way as to jowych, ukazując aktywność sportową w świetle trzech suit the build best. In early childhood an individual motor prawidłowości rozwojowych: kształtowania umiejętno- style begins to develop which determines how skilful the ści podstawowych przez osoby z najbliższego otoczenia, child is at performing particular movements. The second tworzenia się kompetencji umysłowych i światopoglądu. factor influencing the course of the child’s development Okres rozwoju nazwany fazą nieograniczonej deter- is their physical activity. Exercise influences numerous minacji przyczynowo-skutkowej nie jest bezpośrednio aspects of the genetic potential: it enhances the child’s związany z działalnością sportową, co nie oznacza, że circulation and respiration, develops sensitivity of per- nie ma on jakiegokolwiek wpływu na zaangażowanie się ception and especially proprioception, shapes motor w sport w przyszłości. Wydaje się, że trzy czynniki od- skills (such as speed, strength, stamina, suppleness), grywają tu szczególną rolę. Pierwszym jest budowa ciała. accelerates the emergence of the child’s Self from out Można powiedzieć, że takie właściwości jak waga, wzrost of the environment (Brownell, Zerwas, Romani 2007). i proporcje poszczególnych jego części uwarunkowane Thanks to the development of these resources the child są genetycznie a jednocześnie określają one przebieg can acquire the basic motor skills faster and use them uczenia się określonych umiejętności ruchowych. Ze at a more advanced level. The third factor influencing względu na posiadane cechy morfologiczne jedne dzieci the development of a small child is family environment. mogą przyswajać je szybciej, a inne wolniej. Poza tym Especially parents have a vital role to play. It is on their odpowiednio do budowy ciała, ruchy ciała kształtowane initiative that the child undertakes a number of motor są w taki sposób, żeby były one jak najlepiej do nie- activities. By engaging in their children’s games involving go dopasowane. We wczesnym dzieciństwie zaczyna się physical movement, parents can encourage taking up kształtować indywidualny styl ruchowy, który pozwala physical activity and correct performance errors. What is na wykonywanie odpowiednich umiejętności ruchowych more, through their own physical activity they can moti- z większą lub mniejszą swobodą. Drugim czynnikiem vate their children to take up more intense exercise and wpływającym na przebieg rozwoju dziecka jest jego ak- are able to create favourable conditions for the acqu- tywność ruchowa. Ruch w sposób bardzo wszechstron- isition of further motor skills (swimming, riding a bike, ny oddziałuje na ujawnianie się posiadanego potencjału skiing). genetycznego: sprawia, że dziecko doskonali wydolność At the stage referred to as the phase of limited cau- krążeniowo-oddechową, zwiększa wrażliwość zmysłów se-and-effect determination there already exists a close a szczególnie wrażliwość proprioceptywną, kształtuje relationship with sport. In this period the basic motor sprawności motoryczne (takie jak szybkość, siła, wytrzy- skills acquired earlier are constantly developed, but in małość, gibkość), przyspiesza wyodrębnienie własnego addition the child becomes directly involved in sports. „ja” z otoczenia (Brownell, Zerwas, Romani 2007). Dzię- Participation in team sports is particularly important ki wzrostowi tych zasobów można szybciej i na wysokim (hopscotch at first, then rope skipping, later on dodge- poziomie przyswajać podstawowe umiejętności rucho- ball, football, basketball and other games). Children le- we. Trzecim czynnikiem oddziałującym na rozwój małe- arn new motor skills and rules of new games; they can go dziecka jest środowisko rodzinne. Szczególnie rodzice also compare their own fitness with the fitness of other mają do spełnienia ważną rolę w tym względzie. Z ich ini- children. Experiences connected with competition shape cjatywy dziecko podejmuje wiele czynności ruchowych. their sports preferences. The children who are not suc- Poprzez włączenie się w zabawy ruchowe swoich dzieci cessful in these games will later show growing reluctance mogą zachęcać do tej aktywności i korygować różne błę- to engage in sport. On the other hand, the children whose dy wykonawcze. Poza tym poprzez własną aktywność ru- excellent skills and competitive advantage are admired chową mogą nakłaniać dzieci do podejmowania z więk- by their peers will tend to expand their physical activity: szą intensywnością działalności ruchowej przez dzieci they will become interested in individual sports such as a także stwarzać warunki do poszerzonego przyswajania athletics, weightlifting, swimming, sailing, cycling, etc. umiejętności ruchowych (pływanie, jazda na rowerku, Research shows that the critical point in the develop- jazda na nartach). ment of sports competence is the age of 12-13 years Okres rozwoju nazwany fazą ograniczonej determina- (Schmidt 1988). There are two important turning points cji przyczynowo-skutkowej ma już bezpośrednie związki in the motor development at puberty. At first, a clear ze sportem. W tym czasie ciągle doskonalone są wcze- discrepancy occurs between the morphological develop- śniej opanowane podstawowe umiejętności ruchowe, ment of the body and its physical fitness. While earlier ale dodatkowo dziecko włącza się wprost w aktywność the increase of the basic morphological parameters was sportową. Szczególnie istotny jest udział w grach rucho- accompanied by a directly proportional development of wych (początkowo gra w klasy, skakanka, a później gra such motor features as strength, jumping ability, sup- w dwa ognie, piłka nożna, koszykówka i inne). Poprzez pleness and physical coordination, we can now observe te gry dzieci uczą się nowych umiejętności ruchowych, a temporary decline of these motor features. Importan- poznają zasady danej gry, mają też możliwość porów- tly, the end of this critical period looks different in girls nywania własnej sprawności fizycznej ze sprawnością and in boys. Girls do not return to the previous tempo innych dzieci. Poprzez doświadczenia zdobyte we współ- of development of their motor features; their interest zawodnictwie kształtują się u nich określone preferen- in physical activity becomes considerably limited. Boys, cje sportowe. Dzieci pozbawione sukcesów w tych grach however, regain their previous dynamics of motor deve-

46 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum z coraz większą niechęcią będą odnosić się do sportu. lopment after two years on average, and their interest in Z kolei dzieci podziwiane przez rówieśników za posia- sport increases. The developmental regularities discus- danie świetnych umiejętności, które dają im przewagę sed here are presented in Figure 1. w rywalizacji sportowej, będą miały tendencję do posze- rzania własnej aktywności sportowej – pojawia się u nich Figure 1 zainteresowanie sportami indywidualnymi: lekką atlety- Differences in the development of fitness in girls ką, podnoszeniem ciężarów, pływaniem, żeglarstwem, and boys kolarstwem itd. Z badań wiadomo, że krytycznym momentem w kształtowaniu się kompetencji sportowych jest wiek 12-13 roku życia dziecka (Schmidt 1988). W okresie dojrzewania płciowego dochodzi do dwóch ważnych przełomów w rozwoju ruchowym. Przede wszystkim następuje wyraźna rozbieżność między rozwojem morfologicznym ciała a jego sprawnością ruchową. O ile wcześniej wraz ze wzrostem podstawowych parame- trów morfologicznych następował wprost proporcjonalny przyrost takich cech motorycznych, jak: siła, skoczność, gibkość, koordynacja ruchowa, to teraz przez pewien czas dochodzi do spadku tych cech motorycznych. Poza tym wyjście z tego krytycznego stanu odbywa się inaczej u dziewcząt a inaczej u chłopców. Dziewczęta nie odzy- skują poprzedniego tempa wzrostu cech motorycznych a także ich zainteresowanie aktywnością ruchową ulega zasadniczemu ograniczeniom. Chłopcy natomiast śred- nio po dwóch latach odzyskują wcześniejszą dynamikę rozwoju cech motorycznych a także zwiększa się u nich Although a number of hypotheses have been propo- zainteresowanie sportem. Omówione prawidłowości roz- sed, no clear explanation exists for such differences be- wojowe przedstawiam na rysunku 1. tween the sexes. Neither is there an explanation for the Rysunek 1 rapid decline in physical activity and fitness during the Różnice w rozwoju sprawności ruchowej dziew- final phase of childhood and the preparatory phase for cząt i chłopców adolescence. In any event, the consequences of the decline are significant for further development of boys and girls. As research shows, this is the time of an evident decline in the general self-esteem of both sexes, with boys’ self-esteem more dependent on lower acceptance of their own bodies. Boys are very critical of their own fitness and deal with it through intensifying physical activity. Girls focus more on their appearance; they are over-critical of their weight and, unfortunately, this self- criticism does not die down with time (actually, it often even grows). The main remedial measure taken by girls is going on a diet to reduce their weight (Mayer, Eisen- berg 1982). The stage of development referred to as the phase of functional determination viewed in the context of physical activity differs greatly from the prior phases. While previously the main aim of sport was to accelerate general physical development and develop some physical Chociaż wymyślono wiele hipotez, to jednak nie ma features connected mostly with realising one’s physical jednoznacznego wyjaśnienia wskazanych różnic mię- Self, in this phase it becomes some kind of a social offer dzypłciowych a także nie ma wyjaśnienia gwałtownego that a person may use in a particular way or give up com- regresu aktywności i sprawności ruchowej w końcowej pletely. The attitude of young people to sport depends, fazie dzieciństwa i przygotowaniu do wejścia w fazę ado- on the one hand, on themselves, and on the other hand lescencji. W każdy razie konsekwencje tego regresu są on the availability of sports facilities and organisations istotne dla dalszego rozwoju chłopców i dziewcząt. Jak present in their environment, and especially on sports wskazują badania, właśnie wtedy następuje wyraźne ob- traditions permeating this environment. niżenie się ogólnej samooceny u przedstawicieli obu płci, During adolescence young people make a fully con- przy czym u chłopców w większym stopniu związane jest scious choice of their future way of life. If sport comes ono z obniżeniem oceny własnego ciała. Chłopcy są bar- to play a central role in this choice, the result is a pro- dzo krytyczni wobec własnej sprawności i radzą sobie fessional sports career. By and large, one’s whole life z tym poprzez zwiększenie aktywności ruchowej. Dziew- revolves now around aiming for a success in the chosen częta skupiają uwagę na własnym wyglądzie, przesad- sport. The huge training effort taken to break ever new nie krytycznie oceniają swoją wagę i niestety w miarę records and beat competitors brings satisfaction as long upływu czasu ten nadmierny krytycyzm nie obniża się as it is rewarded with success in achieving one’s goals in (często nawet rośnie). Głównym środkiem zaradczym sport. A worse situation is when the sportsperson’s plans stosowanym przez dziewczęta jest przestrzeganie diety fail. Because of the resulting frustration sport is no more mającej na celu obniżenie masy ciała (Mayer, Eisenberg enjoyable, illegal doping looks tempting, and life some- 1982). times seems empty after finishing a failed sports career: Okres rozwoju nazwany tutaj fazą determinacji funk- a young person loses the meaning of life, which can lead cjonalnej rozpatrywany w aspekcie aktywności sporto- to social aberrations (alcoholism, drug addiction, social wej różni się zasadniczo od okresów poprzednich. O ile passivity etc.). Young people can also incorporate sport

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 47 wcześniej aktywność sportowa służyła przede wszyst- in their lives in a different way. They can use physical kim przyspieszeniu ogólnego rozwoju fizycznego a także activity to improve their appearance and fitness or to kształtowaniu niektórych cech psychicznych związanych stay in good health. Sport then becomes a form of bodily głównie z uświadomieniem sobie własnego „ja” ciele- exercise used purposefully and instrumentally in order snego, to teraz sport zmienia swoją funkcję i staje się to shape one’s body and feel good (Vast, Young, Thomas rodzajem oferty społecznej, z której jednostka może 2010). The fact that the young increasingly often visit skorzystać w określony sposób albo z niej zrezygnować gyms or spas, take part in fitness classes, go to sports całkowicie. Sposób ustosunkowania się młodego czło- camps and do extreme sports (always with professional wieka do aktywności sportowej zależy z jednej strony od instruction) shows that the health-giving properties of niego, a z drugiej strony zależy od dostępności do obiek- sport are becoming more and more valued. Moreover, tów i organizacji sportowych znajdujących się w środo- recreational sports are spreading. In this case, sport is wisku życiowym a szczególnie od tradycji sportowych, supposed to fill people’s leisure time so as to provide jakimi „wysycone” jest to środowisko. them with as many positive experiences as possible, to W okresie adolescencji młodzież z pełną świadomo- let them work off energy spontaneously and to give them ścią dokonuje wyboru dalszej drogi życiowej. W tym wy- the satisfaction of discovering their physical potential and borze sport może pełnić rolę centralną i wówczas mamy meeting people who share the same life passions. Recre- do czynienia z profesjonalnym uprawianiem tej działal- ational sport is treated as one of many opportunities of ności. W zasadzie całe życie zostaje podporządkowane enriching life experience, finding thrills and adventures, dochodzeniu do sukcesu sportowego w wybranej dyscy- discovering oneself. A young person who can choose any plinie sportu. Ogromny wysiłek treningowy podejmowa- hobby such as listening to teenage music, specialising ny po to, aby bić kolejne rekordy i wygrywać rywalizację in graffiti, taking part in religious youth movements or sportową daje satysfakcję, o ile kończy się osiągnięciem seeking pleasure in identifying with countercultural gro- postawionych celów sportowych. Gorzej jest wtedy, gdy ups chooses sport because he or she feels that this kind zawodnik nie uzyskuje spełnienia własnych planów. Od- of activity best suits his or her leisure needs. Obviously, czuwane frustracje sprawiają, że sport przestaje dawać a person can also go through adolescence avoiding sport przyjemność, pojawia się pokusa skorzystania z niedo- in all its forms. Such a choice of lifestyle on the part of zwolonych środków wspomagających a niekiedy, po za- the young may be a result of negative experiences from kończeniu nieudanej kariery sportowej, życie staje się the previous phases of development or a consequence of pustym – młody człowiek traci poczucie jego sensu, such an ethos of adolescence prevalent in a given envi- a to może doprowadzić do wykolejenia społecznego (al- ronment that allows no room for sport. koholizm, narkomania, bierność społeczna itd.). Mło- A few conclusions on the optimum use of sport dy człowiek może też związać własne życie ze sportem for the development of children and young people w nieco inny sposób. Wykorzystuje aktywność sportową On the basis of the above analysis a few conclusions do doskonalenia własnego wyglądu, poprawy sprawności may be drawn which need to be borne in mind if we want fizycznej lub utrzymania dobrego stanu zdrowia. Sport to use sport as a tool for improving children’s and young staje się formą praktyki cielesnej, która wykorzystywana people’s lives. jest celowo i instrumentalnie dla doskonalenia własnego Preparing a child for participation in sport begins al- organizmu i zapewnienia dobrego samopoczucia (Vast, ready in the early childhood. Physical games of young Young, Thomas 2010). Powszechne korzystanie przez children as well as active lifestyle demonstrated by their młodzież z siłowni, SPA, wyjazdy na obozy sportowe, parents promote a positive attitude to physical activity uprawianie sportów ekstremalnych, zawsze pod nadzo- in children. It may be later used as a starting point for rem profesjonalnego trenera, wskazuje, że prozdrowotne the improvement of sports skills in older children and funkcje sportu są doceniane w coraz większym stopniu. young people. Wreszcie od dawna rozwija się sport rekreacyjny. W tym There is no one universal rule which could be used przypadku chodzi o zapełnianie czasu wolnego w taki in the shaping of pro-sport attitudes in the young. Suc- sposób, aby zdobyć jak najwięcej pozytywnych przeżyć, cess in achieving this aim depends on slightly different w sposób spontaniczny wyładować energię, doświadczyć factors in little children, whose development is based on zadowolenia wynikającego z odkrycia możliwości własne- unlimited cause-and-effect determination, different in go organizmu a także spotykania innych ludzi mających older children, whose development is shaped by limi- podobne pasje życiowe. Sport rekreacyjny jest trakto- ted cause-and-effect determination, and still different in wany jako jedna z wielu szans wzbogacenia doświad- teenagers, who develop according to the rule of functio- czenia życiowego, poszukiwania nowych wrażeń, lep- nal determination. szego poznania siebie. Młody człowiek mając do wyboru In further years of life sport may play an increasingly ekscytowanie się muzyką młodzieżową, specjalizowanie important role in one’s personal development. There are się w graffiti, uczestniczenie w ruchu oazowym, a nawet two main dimensions of this development. The first could znajdowanie radości w przynależności do grup kontrkul- be called the biological dimension (better health, fitness, turowych – wybiera sport, ponieważ czuje, że ten rodzaj appearance of the body). The second is the psychosocial aktywności w najlepszy sposób zaspokaja jego potrzeby dimension (increased awareness of one’s body, unique w czasie wolnym. Oczywiście okres adolescencji można life-enriching experiences, better self-esteem, wider and przeżyć, unikając jakiejkolwiek aktywności sportowej. deeper relationships with other people). Takie organizowanie sobie drogi życiowej przez młodzież During adolescence, when sport has the biggest może być konsekwencją negatywnych doświadczeń po- influence on the psychological and social development chodzących z wcześniejszych faz rozwojowych albo też of the human being, the form of physical activity offered upowszechnienia się w danym środowisku takiego etosu to the young is particularly important. Regardless of the przeżywania adolescencji, w którym nie ma miejsca dla reason for involvement in sport (competition, health or sportu. recreation), it is always worth trying to fill this offer with Kilka wniosków dotyczących optymalnego wy- humanistic values. Only this way can sport guarantee korzystania sportu dla rozwoju dzieci i młodzieży comprehensive development of young people, protect Na podstawie przeprowadzonej analizy można sfor- them from pathologies and ensure a balance between mułować kilka wniosków, o których należy pamiętać, sport and everyday social life. gdy chcemy wykorzystać aktywność sportową do dosko- There is no doubt for me that Euro 2012 may be just

48 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum nalenia własnego życia przez dzieci i młodzież. the right kind of chance for improving the development Przygotowanie do włączenia się w aktywność spor- of children and young people. However, the extent to tową rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Za- which this chance will be used depends on the care on bawy ruchowe małych dzieci a także sportowy styl życia the part of parents, responsibility of sports commenta- demonstrowany przez ich rodziców kształtują pozytywny tors and, first of all, the conduct of footballers, which stosunek do aktywności ruchowej, co później może być may either promote or degrade humanistic values. wykorzystane w doskonaleniu kompetencji sportowych u starszych dzieci i młodzieży. Professor Stanisław Kowalik PhD Nie ma jednej, wspólnej zasady, która może być wy- University School of Physical Education in Poznań korzystywana w kształtowaniu prosportowych postaw u młodych ludzi. Skuteczne osiąganie tego celu ma nie- Bibliography co inny charakter u małych dzieci, które rozwijają się Brownell C.A., Zerwas S., Romani G.B. (2007). “So big”: The w oparciu o zasadę nieograniczonej determinacji przy- development of body self-awareness in toddlers. Child Develop- czynowo-skutkowej, inaczej osiągany jest ten cel u dzie- ment. 78; 1426-1440 Brzezińska A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warsza- ci starszych, których rozwój przebiega zgodnie z ogra- wa, Wydawnictwo Naukowe “Scholar” niczoną determinacją przyczynowo-skutkową, a jeszcze Hurlock E. (1965). Rozwój młodzieży. Warszawa, PWN inaczej następuje u młodzieży rozwijającej się zgodnie Kowalik S. (2002). Rozwój społeczny. In: B. Harwas-Napierała, z zasadą determinacji funkcjonalnej. J. Trempała (ed.). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa, W ciągu kolejnych lat życia sport może odgrywać co- PWN raz większą rolę w doskonaleniu własnego życia. Dwa Mayer J.D., Eisenberg M.G. (1982). Body concept: A conceptu- wymiary tego doskonalenia są szczególnie ważne. Pierw- alization and review of paper-and-pencil measures. Rehabilita- szy można określić jako wymiar biologiczny (poprawa tion Psychology. 27; 97-106 Oyama S. (2000). Evolution’s eye: A systems view on biology- zdrowia, sprawności fizycznej, wyglądu własnego cia- culture divide. Durham, Duke University Press ła). Drugi można nazwać wymiarem psychospołecznym Schmidt R.A. (1988). Motor control and learning. Champaign, (większa świadomość własnej cielesności, dostarczanie Human Kinetics sobie niepowtarzalnych przeżyć, wzbogacających do- Vast R.L. Young R.L., Thomas P.R. (2010). Emotions in sport. świadczenie życiowe, podwyższanie własnej samooceny, Perceived effects on attention, concentration, and performance. powiększanie i pogłębianie relacji z innymi ludźmi). Australian Psychologist. 45; 132-140 W okresie adolescencji – gdy sport w najwyższym stopniu wpływa na rozwój psychospołeczny człowieka – wyjątkowo ważna jest forma oferty sportowej, która przedstawiana jest do wyboru młodym ludziom. Nieza- leżnie od sposobu angażowania się w działalność sporto- wą (wyczynową, prozdrowotną lub rekreacyjną), zawsze warto zabiegać o wysycenie jej wartościami humanistycznymi. Tylko takie uprawianie sportu może gwaran- tować wszechstronny rozwój młodego człowieka, chronić go przed zjawiskami patologicznymi i zapewnić zrówno- ważone pogodzenie aktywności sportowej z codzienno- ścią życia społecznego. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że EURO 2012 może być taką właśnie szansą dla doskonalenia rozwoju dzieci i młodzieży. W jakim stopniu ta szansa zostanie wyko- rzystana zależy jednak od troski rodziców, odpowiedzial- ności dziennikarzy sportowych a przede wszystkim od piłkarzy, których postępowanie może promować albo de- gradować wartości humanistyczne.

prof. dr hab. Stanisław Kowalik Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

Bibliografia C.A. Brownell, S. Zerwas, G.B. Romani, (2007), „So big”: The development of body self-awareness in toddlers, Child Develop- ment, 78, s. 1426-1440. A. Brzezińska, (2000), Społeczna psychologia rozwoju, Warsza- wa Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. E. Hurlock, (1965), Rozwój młodzieży, Warszawa PWN. S. Kowalik, (2002), Rozwój społeczny, W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa PWN. J.D. Mayer, M.G. Eisenberg, (1982), Body concept: A conceptu- alization and review of paper-and-pencil measures, Rehabilita- tion Psychology, 27, s. 97-106. S. Oyama, (2000), Evolution’s eye: A systems view on biology- culture divide, Durham, Duke University Press. R.A. Schmidt, (1988), Motor control and learning, Champaign, Human Kinetics. R.L. Vast, R.L. Young, P.R. Thomas, (2010), Emotions in sport. Perceived effects on attention, concentration, and performance. Australian Psychologist, 45, s. 132-140.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 49 Małgorzata Bronikowska Małgorzata Bronikowska „Polacy nie gęsi…” swoje gry mają. Poles are no copycats; they have games Polskie gry tradycyjne of their own. Traditional Polish games Wstęp Niedocenianie przez dziesiątki lat ruchowych (sporto- Introduction wych) elementów polskiej kultury narodowej miało swoje The fact that elements of sport in Polish national cul- negatywne konsekwencje na forum międzynarodowym ture were underestimated for dozens of years had ne- i nikłej reprezentacji naszej myśli naukowej w tej dziedzi- gative consequences for our country in an international nie, szczególnie w okresie formowania się ważniejszych forum and resulted in a weak presence of Polish scien- ruchów społeczno-kulturowych związanych z rozwojem tific thought in this area, especially in the period when sportu (np. w okresie powstawania Ruchu Olimpijskie- the key social and cultural movements connected with go czy pierwszych federacji sportowych). Pisał o tym the development of sport were formed (e.g. in the early Eugeniusz Piasecki, twierdząc, że „gry danego narodu days of the Olympic Movement or of sports federations). posiadają swoiste, jemu właściwe cechy i są jego nieza- Eugeniusz Piasecki, referring to this issue, wrote that 1 przeczalną własnością” .Ubolewał jednocześnie nad tym, “games of a given nation have particular, nation-specific że mimo iż „jesteśmy narodem posiadającym piękną features and belong to it undeniably”1. He lamented that i bogatą tradycję we wszystkich działach kultury, mało although we “are a nation with a beautiful and rich tradi- (…) mamy skłonności do badania tej tradycji, a najmniej tion in all areas of culture, not often (…) are we inclined bodaj – do pielęgnowania tych elementów, które dadzą to study this tradition, and the least often perhaps – to się pogodzić z wymaganiami życia nowoczesnego”. preserve these elements which are reconcilable with mo- Jednym z „jaskrawych przykładów tej karygodnej dern living standards”. obojętności na skarby rodzimej cywilizacji, jest bez wąt- One of the “blatant examples of this reprehensible pienia nasz stosunek do staropolskich zabaw i gier ru- indifference to the treasures of native civilisation is un- 2 chowych” . Stąd pomysł autorki tekstu na wykorzystanie doubtedly our attitude to old Polish sports and games w tytule słów polskiego klasyka literatury pięknej – involving physical movement”2. Hence the idea of the Mikołaja Reja, który już w 1562 roku (w: Do tego co czy- author of this paper to refer in its title to the words of tał) zwracał uwagę na nadmierne stosowanie języków the poem Do tego co czytał (To What He Read, 1562) by obcych w literaturze polskiej (szczególnie łaciny). Sam the Polish literature classic, Mikołaj Rej, reprimanding był prekursorem używającym języka polskiego w swojej Poles for overusing foreign languages (especially Latin) twórczości. Pisząc: „A niechaj narodowie wżdy postronni in Polish literature. He himself was a pioneer of the use znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”, nawoływał of mother tongue in literary works. By writing “And let Polaków do posługiwania się językiem ojczystym. I wła- the other nations always know it well / That the Poles do śnie ta myśl stała się swoistym pomostem łączącym ze not speak Anserine, but have their own tongue” [trans- sobą poruszane tu problemy kultury narodowej. lated by Maciej Malinowski]3 Rej appealed to Poles to We współczesnym sporcie, który jest przecież wyż- use their native language. This thought has served as a szą formą gier „dostrzegamy siłę kultury popularnej, po- bridge linking the problems of national culture discussed czucie zbiorowej własności, identyfikowanie się z czymś here. 3 większym niż własne życie . Zatem zasób (…) gier cha- In contemporary sport, which is, after all, more ad- rakterystycznych dla określonych społeczności jest ob- vanced than mere physical games, there is “the power of razem ich poziomu kultury, odzwierciedla sposoby my- popular culture, a sense of collective ownership, an iden- 4 ślenia, działania i współżycia jej członków” . Np. w życiu tification with something larger than life”4. Thus, “the społecznym Brytyjczyków sport jest bardzo ważnym range (…) of games typical of a given society reflects ogniwem kultury ogólnej. Popularyzując nie tylko lokal- this society’s culture, illustrates it ways of thinking, be- nie (shin kicking), ale i narodowo (lawn balls, croquet), haviours and coexistence of its members”5. For example, a nawet międzynarodowo (cticket, rugby, football) swoje sport constitutes a very important element of public cul- ludyczne dziedzictwo rośli w siłę, wykorzystując je jako ture in the social life of the British. By popularising their swoisty narodowy identyfikator. ludic heritage not only locally (shin kicking), but also W Polsce sytuacja ta niestety jeszcze cały czas przed- nationally (lawn balls, croquet) and even internationally stawia się inaczej. Mimo starań kilku polskich instytucji (cricket, rugby, football), Britons have grown in strength tak naukowych, jak i kulturalno-oświatowych oraz rzą- and are able to use sports as a kind of their national dowych, ogólna sytuacja związana z reaktywacją i pro- identifier. mocją tradycyjnych gier polskich przedstawia się dość The situation in Poland is still, unfortunately, diffe- słabo. Dzięki Eugeniuszowi Piaseckiemu, wybitnemu rent. Despite the efforts of a few Polish institutions – uczonemu, obecnie patronowi poznańskiej AWF może- scientific, cultural, educational and governmental ones my dziś ponownie odnaleźć wiadomości na temat m.in. – the general situation connected with reactivating and polskiego palanta, piłki nożnej polskiej, kręgli polskich promoting traditional Polish games looks rather miserable. i wielu jeszcze innych gier oraz zabaw. Thanks to Eugeniusz Piasecki, an outstanding researcher Etnologiczny opis wybranych, staropolskich gier and founder of the University School of Physical Educa- tradycyjnych tion in Poznań, we can now rediscover some facts con- Pierwsze odnotowane zapiski na temat form ludycz- cerning polski palant, polska piłka nożna, polskie kręgle nych różnych stanów w Polsce odnajdujemy już w śre- and many other sports and games. dniowiecznych kronikach Wincentego Kadłubka i Jana 1 E. Piasecki, Zabawy i gry ruchowe dzieci i młodzieży – ze źródeł 1 E. Piasecki, Zabawy i gry ruchowe dzieci i młodzieży – ze źródeł dziejowych i ludoznawczych, przeważnie rodzimych i tradycji ustnej, dziejowych i ludoznawczych, przeważnie rodzimych i tradycji ustnej, Kijów 1916, 1st edition, p. VIII. Kijów 1916, wyd. I, s. VIII. 2 E. Piasecki, Wychowanie Fizyczne, 3, March 1928, pp. 113-115. 2 E. Piasecki, Wychowanie Fizyczne, nr 3, marzec 1928, s. 113-115. 3 Translator’s notes are given in [square brackets]. 3 K. Blanchard, The Anthropology of Sport, Bergin and Garvey, West- 4 K. Blanchard, The Anthropology of Sport, Bergin and Garvey, West- port, Connecticut – London 1995, p. XVII. port, Connecticut – London 1995, p. XVII 4 M. Bronikowski, Zmiany społeczne jako czynnik warunkujący rozwój 5 M. Bronikowski, Zmiany społeczne jako czynnik warunkujący rozwój różnych form aktywności fizycznej, w: Wychowanie Fizyczne i Sport, różnych form aktywności fizycznej, in: Wychowanie Fizyczne i Sport, nr 4, 2001, s. 445. 4, 2001, p. 445.

50 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Długosza. Ślady sportów staropolskich napotkamy rów- Ethnological description of selected old Polish nież, sięgając do poematów polskich klasyków takich, traditional games jak Mikołaj Rej, Jan Kochanowski czy Adam Mickiewicz. The first notes concerning ludic activities of different Opisy wielu starych zabaw i gier ludowych odnajdziemy Polish social classes can be found as early as in medi- również w najstarszym polskim słowniku gier zatytuło- eval chronicles by Wincenty Kadłubek and Jan Długosz. wanym Gry i zabawy różnych stanów, w kraju całym lub Traces of old Polish sports are also present in the poems niektórych tylko prowincjach, napisanym przez Łukasza by Polish classics such as Mikołaj Rej, Jan Kochanowski Gołębiowskiego w 1831 roku. Do nielicznych wyjątków and Adam Mickiewicz. Descriptions of numerous old folk badaczy zajmujących się zjawiskiem zabawy, którzy pastimes and games are to be found in the oldest Polish odegrali wielką rolę w poszukiwaniu i badaniu wszelkich dictionary of games titled Gry i zabawy różnych stanów, materiałów etnograficznych świadczących o kulturze na- w kraju całym lub niektórych tylko prowincjach [Games rodu polskiego, należał również bez wątpienia żyjący and Pastimes of Different Estates, in the Whole Country w XIX wieku etnograf Oskar Kolberg (1814-1890). or in Some Provinces] written by Łukasz Gołębiowski in Wrażliwi na kulturę swojego narodu okazali się rów- 1831. The exclusive group of researchers who studied nież nieliczni polscy pionierzy teorii wychowania fizycz- the phenomenon of play, and who played an important nego z przełomu XIX i XX wieku. I oni dostrzegli potrzebę role in the search for and research on all kinds of ethno- wykorzystania narodowych tradycji zabaw i gier ludo- graphic materials presenting the culture of the Polish na- wych do zachowania świadomości regionalnej i etnicznej. tion, included also the 19th century ethnographer Oskar Do ich grona należał m.in. Edmund Cenar – autor wielu Kolberg (1814-1890). książek na temat zabaw i gier. Czołowym przedstawi- Other researchers who turned out sensitive to the cul- cielem teoretyków wychowania fizycznego popierających ture of their own nation were those few who pioneered tę ideę był również niewątpliwie Eugeniusz Piasecki. To the theory of physical education in Poland at the turn of jego charakteryzowało, głębsze niż u współczesnych mu the 19th and 20th centuries. They saw the need to use rodaków, kulturowe zainteresowanie wyjaśniające istotę national traditions of folk games and sports as a tool zabawy. W ostatnich latach zauważalne są jednak zmia- for preserving regional and ethnic identity. This circle of ny w naszej rodzimej literaturze naukowej dotyczącej scientists included Edmund Cenar, an author of a number tradycyjnych zabaw i gier ruchowych. Przykładem niech of books on play and games. Undoubtedly, the foremost będzie chociażby Encyklopedia sportów świata Wojcie- representative of the theorists of physical education cha Lipońskiego5, w której zainteresowany czytelnik od- who supported this idea was Eugeniusz Piasecki. He was najdzie setki nieznanych mu dotychczas staropolskich interested in the cultural meaning of play more keenly (ale nie tylko) form aktywności ruchowej czy Rochwist than any of his contemporaries. Fortunately, in the recent i palant. Studium etnologiczne dawnych polskich spor- years we can notice a change in our national specialist tów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej tego literature concerning traditional pastimes and physical samego autora6. W ostatnich latach powstało kilka jesz- games. A case in point is Encyklopedia sportów świata cze innych pozycji naukowych dotykających tej tematy- [World Sports Encyclopedia] by Wojciech Lipoński6, ki takich, jak Zabawy i zabawki dziecięce w osiemna- where an interested reader will be able to find hundreds stowiecznej Polsce Katarzyny Kabacińskiej7 i Od sobótki of old Polish (and other) forms of physical activity he has do piłki nożnej polskiej. Polskie tradycyjne zabawy i gry never heard of before. Another good title is Rochwist w koncepcji wychowania fizycznego Eugeniusza Piasec- i palant. Studium etnologiczne dawnych polskich sportów kiego Małgorzaty Bronikowskiej8. i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej [Rochwist Aby przybliżyć bardziej szczegółowo omawiany te- and Palant. An ethnological study of Polish sports and mat, poniżej przedstawiono opis kilku polskich gier wy- physical games as compared to European traditions] by wodzących się z czasów naszych przodków. the same author7. Recently a few other scientific publica- Palant tions on the same subject have come out, for instance Poszukiwaniom genezy powstania i rozwoju palanta Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej Polsce w świecie Piasecki poświęcił bez mała ćwierć wieku. [Children’s Games and Toys in 18th Century Poland] by Nagromadzony w ten sposób materiał pozwolił na wy- Katarzyna Kabacińska8 and Od sobótki do piłki nożnej sunięcie wielu niespodziewanych hipotez i teorii. Jedną polskiej. Polskie tradycyjne zabawy i gry w koncepcji z nich jest teoria dotycząca obszaru, na jakim znaleziono wychowania fizycznego Eugeniusza Piaseckiego [From postacie tej gry z nielicznymi „odpryskami” w dalekich Sobótka to Polish Football. Traditional Polish pastimes zakątkach kuli ziemskiej. and games in Eugeniusz Piasecki’s concept of physical Według Piaseckiego palant sięgnął swym zakresem education] by Małgorzata Bronikowska9. obszarów od Francji po Persję i Pamir, docierając również Below follows a more detailed description of a few w rejony Japonii i Hawajów. Na całej przebadanej prze- Polish games from our ancestors’ times aiming to intro- strzeni występowania tej gry zasadniczym jej elemen- duce the reader to the subject in question. tem są jak najodleglejsze podbicia piłeczki w powietrze, Palant wykonywane za pomocą kija lub rzadziej dłonią9. Hipo- Piasecki devoted almost a quarter of a century to the tezą prawdopodobną jest, że kiedy gra przywędrowała research on the origins and development of the game of z Zachodu w rejony Kaukazu – obszaru rozległych ste- palant in the world. The resulting material allowed him pów, trudno byłoby znaleźć odpowiedni materiał do to make a number of surprising hypotheses and the- wykonania bijaka. To spowodować mogło zanik tego ories. One of them is a theory concerning the main area where varieties of this game have been found, together with a few minor locations – “splinters” of palant present 5 W. Lipoński, Encyklopedia sportów świata, Wydawnictwo Atena, Po- in remote corners of the globe. znań 2001. 6 W. Lipoński, Rochwist i palant. Studium etnologiczne dawnych polskich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej, Akade- 6 W. Lipoński, Encyklopedia sportów świata, Wydawnictwo Atena, mia Wychowania Fizycznego, Poznań 2004. Poznań 2001. 7 K. Kabacińska, Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej 7 W. Lipoński, Rochwist i palant. Studium etnologiczne dawnych pols- Polsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2007. kich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej, Akademia 8 M. Bronikowska, Od sobótki do piłki nożnej polskiej…, op. cit. Wychowania Fizycznego, Poznań 2004. 9 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant 8 K. Kabacińska, Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej zagranicą, odbitka z miesięcznika „Wychowanie Fizyczne”, z.9-10 Polsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2007. i 11, Warszawa 1934, s. 1-12. 9 M. Bronikowska, Od sobótki do piłki nożnej polskiej..., op. cit.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 51 przyboru10. Niemniej jednak uderzenia piłki gwarantują According to Piasecki, the range of palant covered graczowi czas na przebiegnięcie oznaczonego odcinka, the area stretching from France to Persia and the Pamir za który drużyna otrzymuje punkt pod warunkiem jed- Mountains, reaching as far as Japan and Hawaii. Across nak, że zespół przeciwny nie złapie piłeczki w locie lub the whole area where the game was played, its key biegnący nie zostanie skuty w czasie swego biegu. element was striking the ball with a bat or, less often, Chwyt piłeczki odbitej przez gracza drużyny przeciw- with a hand, as high up as possible10. A probable hypo- nej jest kolejną, charakterystyczną czynnością ujmowa- thesis is that when the game was brought from the West ną w najstarszych opisach gry. Decyduje on o wygranej to the Caucasus region full of vast steppes, it was difficult połączonej ze zmianą ról obu drużyn. Zasada ta jest wi- to find suitable material for the bat. It might have cau- doczna do dzisiaj w innych zabawach i grach, począw- sed the disappearance of this tool11. Either way, hitting szy od form najprostszych do bardziej zorganizowanych the ball provided the player with time to run a specified gier rozpowszechnionych, zapewne na długo wcześniej distance, for which his team scored a point unless the niż pojawił się palant, wśród narodów i plemion całej opposite team caught the ball on the fall and the runner kuli ziemskiej11. Istnieją również zabawy i gry wyko- was hit with the ball (‘handcuffed’) while running. rzystujące tę łatwą technikę podbicia, tj. świnka i golf. Another characteristic action included in the oldest W początkowym stadium rozwoju gry przypuszczalnie description of the rules is catching the ball hit by the używano kamienia lub owocu kształtem przypominające- player of the opposite team. This element determines go dzisiejszą piłeczkę. Piasecki doszukiwał się śladów gry which team wins. The victory is followed by role-swapping w najdawniejszych źródłach opisujących czasy antycz- of the two teams. The rule is present up to this day also ne. Idąc tym śladem, dotarł do fragmentu opisującego in other games, from the simplest to more organised dwóch młodzieńców zabawiających się piłką na dworze ones, and was probably used in games common among króla Feaków w Odysei Homera12. Podbicia również miały nations and tribes all over the world probably long be- inną formę niż obecnie. Najprawdopodobniej uderzenie fore palant appeared12. Sports and games where this przedmiotu odbywało się z podłoża. Świadectwem tego easy technique of hitting is applied include also świnka może być grecka płaskorzeźba, o której wspomina Pia- and golf. In the early stage of development of the game secki przy okazji badań nad genezą palanta. Przedstawia a stone or a ball-shaped fruit was used. Piasecki detec- ona grupę młodzieńców oddanych grze przypominającej ted traces of the game in the oldest sources describing hokeja13. W przekonaniu badacza sam palant mógł być ancient times. Following these findings, he discovered zaczątkiem innych, późniejszych gier takich, jak krykiet a fragment describing two young men playing with the oraz gry z użyciem rakiet. Dowodów na to doszukiwał się ball at the court of Phaeacian king in Homer’s Odyssey13. on w zmieniającym się kształcie bijaka (kija palantowe- Hitting looked different than now. The object was proba- go) w ciągu stuleci. Od formy prostej, walcowatej prze- bly hit from the ground level. A Greek relief mentioned szedł m.in. w postać płaskiego bijaka, np. w Anglii (kry- by Piasecki in his study on the origins of palant seems kiet), a później jeszcze szerszej powierzchni uderzającej to confirm this. It shows a group of young men playing (pelota) (stąd już blisko do rakiety), która miała według a game that reminds hockey14. The researcher is convic- hipotezy Piaseckiego ułatwić technikę uderzenia14. ted that palant itself might have evolved into other ga- W genezie palanta dopatrujemy się występowania mes such as cricket and racquet sports. He considered it swoistej symboliki, która przejawia się w charaktery- likely because of the changing shape of the bat (hitting stycznej terminologii odrębnej dla danego regionu bądź tool) over the centuries. It gradually changed from its kraju oraz uprzywilejowanej pozycji drużyny lub uczestni- original simple, cylindrical form to such forms as a flat- ka uderzającego piłkę. Nie bez powodu nazywa się miej- tened club used, for example, in England (cricket), and sce wybijania piłki ‘królestwem’ lub ‘niebem’, a miejsce later on to a tool with an even wider hitting surface, quite okupowane przez przeciwników ‘chlewem’ lub ‘piekłem’. similar to a racquet (pelota). According to Piasecki’s thesis, Występuje tu mechanizm symbolicznego wartościowania the idea behind the change was to facilitate hitting15. na ‘lepszych’ – ‘wodzów’, ‘ojców’, ‘matki’, którzy dzię- It seems that the origins of palant contain some ki posiadanej możliwości odbijania czują moc i łatwość kind of symbolism manifesting itself in characteristic ter- zdobywania przestrzeni dalekim wybiciem i ‘gorszych’ – minology different in each region or country and in the ‘pastuchów’, ‘świniarzy’. Jednak ci drudzy, przy dobrym privileged position of the team or player hitting the ball. wykorzystaniu umiejętności, mają swoje mocne strony It is not without reason that the place where the ball is dzięki możliwości zaatakowania, np. skuciem lub chwy- hit is called the ‘kingdom’ or ‘heaven’, while the place tem piłeczki15. taken by the opposite team is a ‘pigsty’ or ‘hell’. The Świat europejskiej kultury średniowiecznej ucieleśnia mechanism at work here consists in ascribing symbolic się w palancie poprzez aluzje czynione przez tradycję values to the ‘better ones’ – ‘chiefs’, ‘fathers’, ‘mothers’, miejscową do walki warstw społecznych o prymat. „Prze- who, through being able to hit, feel the power and ease mawia to – mówi Piasecki – jako argument za hipotezą of winning territory by hitting the ball as far as possi- upatrującą w żakach krakowskich XV i XVI wieku, uczą- ble, and the ‘worse ones’ – ‘cattlemen’, ‘swineherds’. cych się na uniwersytetach średniowiecznych, pierwszych However, if the latter group is skilful enough, it has its uczestników tych ćwiczeń ciała rozprzestrzeniających się strengths because it can attack, e.g. by ‘handcuffing’ or stopniowo na całą Polskę i Ruś”16. catching the ball16. Pierwsze śladowe wzmianki świadczące o występowa- The world of European medieval culture is embodied niu palanta w Polsce pojawiły się w 1427 roku w Album in the game of palant through the allusions made by lo- studiosorum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zapiski tam cal tradition to the power struggle of social classes. “This zawarte donosiły o pobiciu jednego z mieszkańców przez krakowskich żaków kijami palantowymi (pylathiky). 10 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant zagranicą, a copy from “Wychowanie Fizyczne” monthly, 9-10 and 10 E. Piasecki, ibidem. 11, Warsaw 1934, pp. 1-12. 11 Ibidem. 11 E. Piasecki, ibidem. 12 Homer, Odyseja, (przekład J. Parandowski), Czytelnik 1953, Warsza- 12 Ibidem. wa, s. 114. 13 Homer, Odyseja, (transl. J. Parandowski), Czytelnik 1953, Warsaw, 13 E. Piasecki, ibidem. p. 114. 14 Ibidem. 14 E. Piasecki, ibidem. 15 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant 15 Ibidem. polski, odbitka z „Wychowania Fizycznego”, nr 10, 1932. 16 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant 16 Ibidem, s. 7. polski, a copy from “Wychowanie Fizyczne” monthly, 10, 1932.

52 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum W 1610 roku pojawił się natomiast opis gry w palan- is an argument”, as Piasecki says, “in favour of the hypo- ta sporządzony przez włoskiego lekarza i wychowawcę thesis that the 15th and 16th century Cracow students of – Hipolita Guarinoniego, w którym dokładnie opisywał medieval universities were the first participants of these przebieg gry w palanta, twierdząc, że „Takowa gra była w physical exercises which then gradually spread to cover Pradze bardzo miła i często ćwiczyliśmy się w niej. Naj- the whole Poland and Russia”17. sprawniejsi w niej byli Polacy i Ślązacy, jakoż mniemam, The first notes mentioning the presence of palant in że ona stamtąd mogłaby pochodzić”17. Poland appeared in 1427 in Album studiosorum of the Kolejnym dowodem na występowanie palanta w Pol- Jagiellonian University in Cracow. The source reported sce może być wypowiedź F. Falibowskiego z 1625 roku, beating a townsman with palant bats (pylathiky) by któremu zachowanie uczestników podczas gry posłuży- Cracow students. In 1610 the course of a palant game ło jako przenośnia do zobrazowania problematyki wy- was described in detail by the Italian doctor and tutor chowawczej tamtych czasów: „Właśnie stąd możemy Hipolit Guarinoni, who claimed that “such a game was brać przykład z onych dzieci, kiedy piłę grają, raz ten very pleasing in Prague and we practiced it ofttimes. bije, potem gali albo pasie i za piłką jako szalony biega, Poles and Silesians were the most masterly in it, thence a drudzy się śmieją”18. I believe it might have come from there”18. W Encyklopedii staropolskiej ilustrowanej Zygmunta Another proof of the presence of palant in Poland Glogera odnajdujemy natomiast notatkę, w której autor might be F. Falibowski’s statement of 1625. He used the dowodzi, że wszelkie gry z piłką rozpowszechniły się na players’ behaviour during the game as a metaphor for terenie Polski za czasów króla Zygmunta III, który był educational problems of those days: “Here is whence we zwolennikiem gier z użyciem piłki. Zaś osiemnastowiecz- can see the example of these children, when they are ne źródło pióra J. Kitowicza podaje po raz pierwszy pol- playing with the ball, once he hits, than he jumps or ski, dokładny opis palanta rozgrywanego na ówczesnych falls and runs after the ball like a lunatic, and others dworach19. laugh”19. Istnieje jeszcze wiele innych źródeł dowodzących In Encyklopedia staropolska ilustrowana [The Illustra- występowania tej gry na terenach Polski. Najbogatszy ted Old Polish Encyclopedia] by Zygmunt Gloger we can jednak materiał i opracowania dotyczące palanta dostar- find a note where the author argues that all ball games czył nam Eugeniusz Piasecki w swych teoretycznych roz- spread in Poland in the times of king Sigismund III Vasa, ważaniach na temat genezy tradycyjnych zabaw i gier who was a fan of ball sports. And an 18th century text by oraz prace magisterskie na ten temat pisane pod jego J. Kitowicz was the first detailed description in Polish of kierunkiem20. palant played at courts of those days20. Na podstawie powyżej opisanych wzmianek Piasecki There are many more sources demonstrating the pre- domniemywał, że palant mógł być grą staropolską. Swo- sence of this game in Poland. However, the richest body ją hipotezę argumentował bardzo widocznymi wpływami of material and research on palant was Eugeniusz Pia- Zachodu na życie w Pradze w owym czasie. Dotyczyć secki’s theoretical deliberations on the origin of traditio- to musiało również mody na gry francuskie czy włoskie, nal sports and games and Master’s theses on the same a jednak – jak wskazuje powyższy fragment Guarino- subject written under his supervision21. niego – w palanta najlepiej grywali tam Polacy i Śląza- On the basis of all the notes mentioned above Pia- cy. Piasecki traktował to jednak w kategoriach hipotezy, secki assumed that palant might have been an old Polish a nie teoretycznego dowodzenia. game. An argument he put forward to justify it was an Z materiałów gromadzonych sukcesywnie przez po- evident influence of the West on the life in Prague at that nad dwadzieścia lat badacz był w stanie wymienić wiele time. The influence must have also existed in the form of różnych odmian palanta (w Polsce grywano w palanta a fashion for French or Italian games, yet, as the Guari- z wykupnem, palanta z galeniem i bez glenienia, pa- noni’s fragment shows, the best palant players in Prague lanta z matkami, a nawet w odmianę piekło-niebo) roz- were Poles and Silesians. Still, Piasecki regarded it as grywanych zarówno w Europie, jak i na terenach Azji, a hypothesis rather than as a theoretical proof. Afryki oraz Ameryki Północnej21. Zatem gra szeroko roz- On the basis of the materials collected for over twenty powszechniła się w świecie, choć bardzo prawdopodob- years, the researcher managed to discern a number of ne jest, że nie wszędzie jako forma ‘czystego’ palanta. variations of palant played in Europe (those played in Często mogła stanowić przygotowanie i tło dla gier po- Poland were palant z wykupnem, palant z galeniem, pa- krewnych, takich jak dla przykładu francuski rounders, lant bez glenienia, palant z matkami, and piekło-niebo), północnoamerykański baseball czy angielski krykiet, as well as in Asia, Africa and North America22. Therefore, którego Piasecki uważał za rodzonego brata palanta22. palant seems to have spread all over the world, although Przez długi czas i w Polsce palant był bardzo popu- it is very likely that it was not always the ‘pure’ form of larny. Był jedną z gier drużynowych dwudziestolecia the game. Palant might have served as a preparation międzywojennego, którą wprowadzono do programu or basis for similar games such as the French rounders, szkolnego w ramach zajęć ruchowych. Po II wojnie świa- North American baseball or English cricket (considered towej zaczęto organizować regularne rozgrywki między by Piasecki to be a ‘brother’ of palant)23. klubami sportowymi, których powstało najwięcej w rejo- For a long time palant was very popular in Poland. nie Śląska. Rozwój gry przebiegał tak pomyślnie, że już It was one of the team sports of the interwar period w roku 1952 odbyły się pierwsze nieoficjalne mistrzostwa which entered the school curriculum of physical educa- Polski, które najprawdopodobniej zmobilizowały zaintere- tion. After World War II regular tournaments were held sowanych do utworzenia Polskiego Związku Piłki Palanto- 17 Ibidem, p. 7. 17 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant 18 E. Piasecki, Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych: palant polski, odbitka z „Wychowania Fizycznego”, nr 10, 1932, s. 3. polski, a copy from “Wychowanie Fizyczne” monthly, 10, 1932, p. 3. 18 Z. Dowgird, Dorobek Piaseckiego w dziedzinie zabaw i gier rucho- 19 Z. Dowgird, Dorobek Piaseckiego w dziedzinie zabaw i gier ruchowych, „Lud” t. 15, 1966, s. 58. wych, “Lud” vol. 15, 1966, p. 58. 19 J. Kitowicz, O zabawach studenckich w: Opisy obyczajów za panowa- 20 J. Kitowicz, O zabawach studenckich in: Opisy obyczajów za panow- nia Augusta III, Wrocław 1950, wyd. II, s 95. ania Augusta III, Wrocław 1950, 2nd ed., p. 95. 20 T. Brzozowski Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych – 21 T. Brzozowski Dalsze badania nad genezą ćwiczeń cielesnych – palant polski (uzupełnienie na podstawie WARNWF z roku 1933), palant polski (supplemented on the basis of WARNWF of 1933), praca magisterska pod kier. E. Piaseckiego, Poznań 1936. a Master’s thesis supervised by E. Piasecki, Poznań 1936. 21 E. Pisecki, ibidem. 22 E. Piasecki, ibidem. 22 E. Pisecki, ibidem. 23 E. Piasecki, ibidem.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 53 wej (PZPP). Już pod auspicjami PZPP rozegrano pierwsze between sports clubs, most of which were founded in oficjalne mistrzostwa Polski w palanta w 1957 23r . Silesia. The sport was developing so well that as early as Niestety, mimo dynamicznego rozwoju tej tradycyj- in the year 1952 the first unofficial Polish championship nej dyscypliny, jedna nierozważna kampania prasowa was held and probably that was the impulse that inspi- ośmieszająca tę grę24 na długie lata zdeprecjonowała red the interested parties to establish Polish Palant Ball ją, pozbawiając należnego autorytetu. Mimo oficjalnego Association (PZPP). The first official Polish palant cham- zaniechania rozwoju gry w palanta w Polsce, niektóre pionship of 1957 was held already under the auspices of środowiska (najczęściej wiejskie) nie zrezygnowały z jej PZPP24. rozgrywek, podnosząc ją do rangi świątecznego rytuału Unfortunately, despite the rapid development of this (np. w Grabowie koło Łęczycy). Co roku we wtorek po sport, one reckless press campaign ridiculing the game25 Wielkiej Nocy odbywa się tam wielkie święto palanta, depreciated it and undermined its well-earned high stan- w którym uczestniczy cała społeczność lokalna. ding for many years. Even though the game of palant Również, i co wrażliwsi na tradycję i kulturę naro- was not officially supported in Poland any longer, some dową, nauczyciele wychowania fizycznego wprowadzają circles (usually in rural areas) did not give up palant to- palanta do swoich planów pracy, dzięki czemu dają szan- urnaments, turning them into a holiday ritual (e.g. in sę młodemu pokoleniu na bezpośrednie zetknięcie się the village of Grabów near Łęczyca) and thus enhancing z tradycją. their prestige. Every year on Tuesday after Easter a great Sztekiel (kiczka) palant festival is held there in which the whole local com- Na temat kiczki, w Wielkopolsce i na Śląsku (zna- munity takes part. nej bardziej pod nazwą sztekiel), pisał już w XVI wieku, Moreover, some physical education teachers more wspominany wyżej polski literat, Mikołaj Rej w Żywocie sensitive to national tradition and culture introduce człowieka poczciwego: palant into their teaching programmes, which gives the Nie uczynił swej powinności chrześcijanin, young generation a chance to experience tradition at jeśli… we wtorek (wielkanocny) kiczką first hand. w łeb, aż oko wylezie, nie weźmie25. Sztekiel (kiczka) W czasach nam bardziej współczesnych Piasecki do- Kiczka, also known as sztekiel in the Wielkopolska wodził natomiast, że opisywana gra należała do jednych region and in Silesia, was mentioned by the above-men- z najbardziej rozpowszechnionych w Polsce wśród chłop- -tioned Polish writer Mikołaj Rej as early as in the 16th ców miejskich i wiejskich. Klasyfikował ją jako odpowied- century. In Żywot człowieka poczciwego [The Life of an nią dla niższych klas szkół średnich męskich. Funkcjo- Honest Man] he wrote: nalność tej gry stanowiła prostota w jej organizowaniu, A Christian does not do what should be done niemalże w każdych warunkach. If he fails… on (Easter) Tuesday Dzięki nieskomplikowanym regułom jak i prostym To get hit on the head by kiczka so that his eyes pop przyborom potrzebnym do niej, była rozgrywana w licz- out26. nych odmianach o różnych nazwach (kiczka, kot, pliszka Closer to our times, Piasecki argued that the game lub cyrka w Małopolsce; pchła na Kaszubach; stręk, szte- was among the games most popular among Polish boys kiel w Wielkopolsce; czyż, krypa lub klipa na Mazowszu). in both urban and rural areas. He categorised it as Była to gra o tradycjach europejskich w Niemczech zna- a sport suitable for younger years of secondary male na jako Stecken, w Anglii tip-cat, a we Francji pilouette schools. The functionality of the game consisted in the itd. Istotą gry było wybicie krótszego patyka w pole za ease of arranging it in virtually any conditions. pomocą dłuższego kija (wybijaka). Thanks to straightforward rules and simple equip- Kiczka rozwijała się na różnych terenach nieco ina- ment it was played widely in a number of different va- czej. W XIX i na początku XX wieku była bardzo popular- rieties (kiczka, kot, pliszka or cyrka in the Małopolska na przede wszystkim na Górnym Śląsku, o czym dowia- region; pchła in the Kaszuby region; stręk, sztekiel in the dujemy się z przekazu mieszkającego tam Niemca A.O. Wielkopolska region; czyż, krypa or klipa in the Mazow- Klaussmana, który wspominał: „Nadzwyczaj popularną sze region). The game had European traditions and was grą była klipa. Przygotowywano w tym celu okrągły, za- known in Germany as Stecken, in England as tip-cat, in ostrzony po obu końcach patyczek długości ok. 12 cm, France as pilouette, etc. The idea was to hit a shorter czyli tzw. klipę. Drewienko uderzano w jeden z końców wooden stick to a distance with a longer stick (bat). długą pałką. Klipa podskakiwała do góry i gdy już szybo- Kiczka developed along different lines in different wała w powietrzu, gracz starał się pałką uderzyć ją tak areas. In the 19th and early 20th century it was very po- silnie, aby poleciała możliwie daleko”26. pular mostly in the region of Górny Śląsk, which we learn Kapela (z łac. capella – kapliczka) from A.O. Klaussman, a German inhabiting this area. He Kapela to ludowy sport popularny niegdyś wśród pa- wrote: “One very popular game was klipa. To play it, the sterzy na Kociewiu (tereny Kaszub). Zachował się naj- so-called klipa was prepared: a round billet of wood ca. dłużej w okolicy wsi Osieczna, Osówek i Szlachta, gdzie 12 cm long, sharpened on both ends. The billet was hit grę uprawiano jeszcze w pierwszych latach po II wojnie on one of the ends with a long club. Klipa went up, and światowej. Nazwa gry wywodzi się najprawdopodob- when it was already in the air, the player tried to hit it niej od stożka kamieni poukładanych jeden na drugim with the club so strongly as to hit it to a distance”27. w kolejności od największego do najmniejszego w taki Kapela (from Latin capella – a small chapel, shrine) sposób, że kształtem przypomina małą kapliczkę (w śre- Kapela is a folk sport which used to be popular with dniowieczu używano najczęściej nazw łacińskich, słowo shepherds in the Kociewie region (part of Kaszuby). It kaplica/kapliczka brzmiało zatem capella). Do gry wy- survived the longest near the villages Osieczna, Osówek korzystywano pięć charakterystycznych dla tego regio- and Szlachta, where the game was still played in the 23 W. Lipoński, Rochwist, palant…, ibidem. 24 W. Lipoński, Rochwist, palant, ibidem. 24 D. Passent, Palant, „Polityka”, nr 12, 1967. 25 D. Passent, Palant, “Polityka”, 12, 1967. 25 M. Rej, Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, cz. I, foto- 26 M. Rej, Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, part I, typia i transkrypcja tekstu oprac. W. Kuraszkiewicz, Wrocław-War- collotype, transcribed and edited by W. Kuraszkiewicz, Wrocław- szawa-Kraków-Gdańsk Ossolineum, Wrocław 1971. -Warszawa-Kraków-Gdańsk Ossolineum, Wrocław 1971. 26 Za W. Lipoński, Rochwist i palant, Studium etnologiczne dawnych 27 Quoted in: W. Lipoński, Rochwist i palant, Studium etnologiczne polskich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej, Aka- dawnych polskich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europe- demia Wychowania Fizycznego, Poznań 2004, cyt. (tłum. z niemiec- jskiej, Akademia Wychowania Fizycznego, Poznań 2004. (transl. kiego A. Halor 1997), s. 250. from German by A. Halor 1997), p. 250.

54 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum nu kamieni: okrągłe, spłaszczone tzw. otoczaki różnej first years after the World War II. The name of the game wielkości (od największego, stanowiącego podstawę do probably came from stones heaped up, from the largest najmniejszego wieńczącego wieżyczkę). Gra polegała na to the smallest one, to form a stack shaped like a small trafianiu kamieniem w ustawioną w centrum koła o śred- shrine (as in the Middle Ages Latin names were usually nicy 3 metrów wieżyczkę z odległości 3 metrów (stojąc used, the word for a shrine or a small chapel was capel- na obwodzie koła). Kapela została reaktywowana w la- la). Five stones characteristic of the region were used in tach 90. XX wieku przez władze gminy Osieczna, któ- the game. They were flat round pebbles of different size re w trosce o identyfikację lokalną w dobie globalizacji (from the bottom one forming the base to the smallest zaczęły na nowo odkrywać i pielęgnować wypracowane one on the pinnacle). The game consisted in hitting the przez wcześniejsze pokolenia tradycje ludyczne. Dzięki pinnacle with a stone from a distance of 3 metres (the temu kapela na nowo wyszła z cienia społecznego za- stack was placed in the middle of a circle with a 3-metre pomnienia i stała się znakiem rozpoznawalnym regionu radius and the player was standing on its circumference). kociewskiego. Kapela was reactivated in the 1990s by the authorities of Z racji swojej atrakcyjności doczekała się również ka- Osieczna commune, who rediscovered and tried to pre- pela ‘debiutu’ na IV Światowych Igrzyskach Sportu dla serve the ludic traditions of previous generations out of Wszystkich (The 4th Busan TAFISA World Sport For All concern for local identity in the era of globalisation. This Games/ TreX-Games BUSAN 2008) w 2008 roku w Pusan is how kapela was rescued from social oblivion and beca- (Korea Płd.). Obecnie gra popularyzowana jest szczegól- me a recognisable icon of the Kociewie region. nie przez studentów AWF w Poznaniu, którzy jako jedyni Because of its attractiveness, kapela even had its w Polsce mają możliwość wyboru przedmiotu (teoretycz- ‘debut’ at the 4th Busan TAFISA World Sport For All Ga- nego: etnologia sportu i praktycznego: gry regionalne) mes (TreX-Games BUSAN 2008) in Busan, South Korea, pozwalającego im na zapoznanie się z grami tradycyjny- in 2008. At present the game is being promoted espe- mi i późniejsze ich animowanie. cially by the students of the University School of Physical Jako ciekawostkę należy również dodać, że w rejonie Education in Poznań, who have the unique opportunity Wielkopolski znano podobną grę pod nazwą SYR. Jeszcze unavailable elsewhere in Poland to study (and then pro- do dziś niektórzy, starsi poznaniacy wspominają wolne mote) traditional sports as part of optional lectures (the chwile, szczególnie bezpośrednio po II wojnie światowej, ethnology of sport) or classes (regional games). spędzane na tej grze, która nie wymagała specjalistycz- As an interesting side note it should be mentioned nego sprzętu, a dawała wiele radości i mile spędzonych that a similar game called SYR was known in the Wiel- wspólnie chwil. kopolska region. Even today some older inhabitants of Pierścieniówka Poznań remember how much time they used to spend Gra opracowana w 1936 roku przez Władysława Ro- on this pastime, especially just after the World War II. bakowskiego – nauczyciela gimnastyki, który wcześniej The game did not require any specialist equipment, but (1935 roku) zainspirowany sposobem spędzania czasu gave players a lot of pleasure and fun of spending free wolnego przez rybaków zamieszkujących rejony jezior time together. polskich (najprawdopodobniej zachodniej części Ma- Pierścieniówka zowsza27) postanowił stworzyć nową grę dla młodzieży. This game was developed in 1936 by Władysław Oryginalnie polegała ona na przerzucaniu starych, nie- Robakowski, a teacher of gymnastics who, inspired ear- używanych już boi przez dziurawe sieci rozwieszone na lier (in 1935) by the pastimes of fishermen inhabiting żerdziach. Robakowski zaadaptował ten rodzaj gry, po- Polish Lake districts, most likely the western part of dając dokładne przepisy w swoim jedynym opracowa- the Mazowsze region28, decided to create a new game niu „Pierścieniówka gra sportowa dla młodzieży i doro- for young people. Originally, it consisted in throwing słych”28. Wraz ze szczegółowym jej opisem i sposobami old buoys through torn fishing nets hanging on poles. przygotowania się do niej Robakowski zaczął również Robakowski adapted this game by adding detailed rules. produkować specjalne siatki do tej gry. Miała ona być They are listed in the only description he wrote titled formą nowego sportu zespołowego, próbą wprowadze- “Pierścieniówka gra sportowa dla młodzieży i dorosłych” nia „gry, o której moglibyśmy powiedzieć, że jest grą [“Pierścieniówka. A sport for youths and adults”]29. In polską”. Jej twórca twierdził ponadto, że „pierścieniówka addition to describing in detail the rules and ways of da nam nie tylko to moralne zadowolenie (…), lecz pod preparing for the game, he started producing special względem wartościowym powinna stanąć w przyszłości nets for it. Pierścieniówka was supposed to be a new na pierwszym miejscu wśród dotychczasowych gier, po- team game, an attempt at inventing “a game we could nieważ rozwija i udoskonala nie tylko system mięśniowy, call a Polish game”. Moreover, its inventor claimed that ale i system wzrokowy ”29 . “pierścieniówka will not only give us this moral satisfac- Dopiero w 2003 roku doczekała się pierścieniówka tion (…), but in the future it should also be ranked first reaktywacji dzięki nowo powołanej jednostce naukowej among other games as it exercises and develops both (Pracownia Etnologii Sportu, AWF Poznań), która drogą the muscular system and the visual system”30 . teoretycznych, a później i praktycznych prób przysto- Pierścieniówka was finally reactivated in 2003 thanks sowała zapomnianą grę do potrzeb współzawodnictwa to the newly established educational unit (the Section sportowego. Zmodyfikowano jej oryginalne przepisy, of Ethnology of Sport at USPE in Poznań), which studied biorąc pod uwagę dzisiejsze warunki (grę w ujęciu Roba- the game in theory and then tested it in practice in order kowskiego cechowała słaba dynamika). to adapt the forgotten game for the purposes of sports Celem gry jest zdobycie 15 punktów (gra toczy się competition. Its original rules were modified to take into do uzyskania przewagi 2 punktów). W każdej drużynie account contemporary conditions (the form developed znajduje się czterech zawodników, z których trzech na- by Robakowski was characterised by poor dynamics). zywanych atakującymi, ma prawo przerzucać piłkę na The aim of the game is to score 15 points (it is con- stronę przeciwną boiska przez jeden z trzech otworów tinued until one team is 2 points ahead). Each team has w siatce. Czwarty zawodnik, zwany rozgrywającym, po- four players, three of whom can attack, i.e. have the

27 Przypis autora. 28 Author’s note. 28 W. Robakowski, Pierścieniówka gra dla młodzieży i dorosłych, Łódź 29 W. Robakowski, Pierścieniówka gra dla młodzieży i dorosłych, Łódź 1936. 1936. 29 W. Robakowski, Polska gra sportowa „Pierścieniówka” dla młodzieży 30 W. Robakowski, Polska gra sportowa „Pierścieniówka” dla młodzieży i starszych, Łódź 1935, s. 6. i starszych, Łódź 1935, p. 6.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 55 zostaje w 1,5 metrowej strefie rozegrania przy siatce right to throw the ball to the court of the opposing team i może tylko podawać piłkę do partnerów z własnej dru- through one of three holes in the net. The fourth player żyny, nie może przy tym blokować żadnego z otworów called the field general remains in the 1.5-metre-wide (tzw. pierścieni) w siatce. passing zone along the net and is only allowed to pass Zakończenie the ball to his teammates but must not block any of the Z opisanych powyżej gier zarówno pod względem hi- holes (the so-called rings) in the net. storycznym, jak i metodycznym wnioskujemy, że ich rodo- Summary wód często sięgał czasów średniowiecza a nawet czasów As we can see, the games described above in terms wcześniejszych. Swym zasięgiem natomiast obejmowały of both their historical and methodological features often one obszar dzisiejszej Europy, a co niektóre i świata (pa- had their origins in the Middle Ages or even earlier. Their lant), wędrując i rozwijając się różnie w zależności od range covered the area of present-day Europe, and in warunków społeczno-politycznych oraz kultury narodu. some cases (palant) even the whole world, changing and Zauważymy również, że w czasach które wspominamy, expanding in different directions, depending on social gra była czynnością podejmowaną nie tylko przez dzieci and political circumstances and on the national culture. i młodzież, ale i przez dorosłych: szlachtę, prosty lud We can also conclude that in those days a game was i mieszczaństwo. Sprawowała wówczas zupełnie inną rolę an activity taken up not only by children and teenag- niż dzisiaj, co najprawdopodobniej wynikało między in- ers but also by adults: noblemen, burgesses and peas- nymi z jej obrzędowości, a także z trybu życia, jakie wio- ants alike. It used to have a completely different func- dło ówczesne społeczeństwo. Więcej czasu spędzano na tion than nowadays, which probably resulted from its wolnym powietrzu niż ma to miejsce obecnie. Wynikało ritual character and from the lifestyle of the day. People to m.in. z warunków mieszkaniowych, które nie sprzyja- used to spend more time outdoors than they do these ły potrzebom wypoczynku. Zarówno dworskie, mroczne days. One of the causes was the living conditions, which komnaty jak i proste izby mieszkalne pozbawione były were not designed with people’s needs for rest in mind. wygody i komfortu, co powodowało, że odpoczynku i re- Dim chambers of noblemen’s residences as well as sim- kreacji szukano w miejscach przestrzennych. ple rooms of peasant cabins lacked comfort, which made Ogrom pracy musiał włożyć Piasecki, a współcze- their residents look for rest and recreation outdoors. śnie pracownicy Zakładu Olimpizmu i Etnologii Sportu Piasecki, and today the staff of the Section of Olym- na AWF w Poznaniu, w odnajdywanie i rekonstruowa- pism and Ethnology of Sport at the University School nie zapomnianych zabaw, gier i sportów polskich. Dzię- of Physical Education in Poznań, had to put a lot of ki temu jednak niektóre z nich mamy szansę odnaleźć effort into searching for and reconstructing the forgot- w nowszych opracowaniach naukowych na ten temat, ten Polish pastimes, games and sports. However, thanks a to kolejny krok do wnikliwszego studiowania tego waż- to this effort we can now read about some of them in nego kulturowo obszaru. Ich ‘odkurzenie’ i pielęgnacja the more recent studies devoted to this subject. It is poprzez wprowadzenie do programu zajęć ze studentami a next step towards conducting thorough research in the daje szansę na przywrócenie społeczeństwu polskiemu area which is so important for our culture. ‘Dusting off’ choć części zapomnianego dziedzictwa z zakresu rodzi- and preserving these games through incorporating them mej kultury fizycznej. in the university curriculum is a chance for restoring to Polish society at least a part of the forgotten heritage of dr Małgorzata Bronikowska the national physical culture. Zakład Olimpizmu i Etnologii Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Małgorzata Bronikowska PhD Section of Olympism and Ethnology of Sport, University School of Physical Education in Poznań

56 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Tomasz Sahaj Tomasz Sahaj Widowisko sportowe w świecie sztuki: A sports event in the world of art: mutu- wzajemne inspiracje i przenikania al inspiration and interpenetration

W dniach 6-8 października 2011 r. odbyła się w Gdań- The scientific conference on Football in the World of sku konferencja naukowa pt. Futbol w świecie sztuki. Art was held in Gdańsk from 6 to 8 October 2011. It was Konferencję zorganizował Zakład Dramatu, Teatru i Fil- co-organised by the Unit of Drama, Theatre and Film mu Uniwersytetu Gdańskiego, Akademia Wychowania Studies at the University of Gdańsk, Jędrzej Śniadecki Fizycznego i Sportu oraz Nadbałtyckie Centrum Kultury. Academy of Physical Education and Sport, and the Baltic Honorowym patronem tego przedsięwzięcia był Polski Sea Cultural Centre. The event was held under the au- Związek Piłki Nożnej. Zapowiedzi konferencji wyglądały spices of the Polish Football Association. The conference na artystyczną prowokację. W zawiadomieniach o jej or- announcements looked like an artistic provocation: plen- ganizacji było mnóstwo pieczęci rekomendujących ją in- ty of official stamps of the recommending public institu- stytucji publicznych, ale żadnych danych kontaktowych. tions but no contact details. However, the conference not Jednakże konferencja nie tylko odbyła się, ale okazała only took place, but also turned out to be an important się ważnym wydarzeniem artystycznym, kulturowym artistic, cultural and scientific event. A chairman of one i naukowym. Całodniowym przewodniczącym jednej of the plenary sessions was Zbigniew Zaorski, a keen fan z sekcji plenarnych był Janusz Zaorski, zapalony kibic re- of the Polish football representation and director of the prezentacji Polski i reżyser filmu fabularnego pt.Piłkarski feature film Piłkarski poker. The Library of the Universi- poker. Biblioteka Uniwersytecka w Gdańsku przygotowa- ty of Gdańsk prepared a rich exhibition devoted to the ła bogatą ekspozycję poświęconą związkom literatury ze connections of literature with sport, and with football in sportem, w szczególności zaś z piłką nożną. particular. Kilka miesięcy później miało miejsce kolejne kul- A few months later, another significant cultural event, turowo znaczące wydarzenie, bezpośrednio związane connected directly with the previous one, took place. 14 z omówionym powyżej sympozjum. W hali Międzynaro- April 2012 saw the premiere of the performance Foot- dowych Targów Poznańskich 14 kwietnia 2012 r. odbyła ball@ by the Polish Dance Theatre presented in the hall się premiera spektaklu pt. FootBall@ w wykonaniu Pol- of the Poznań International Fair. The actors performed skiego Teatru Tańca. Aktorzy w trakcie trwania spekta- melodeclamations of the texts which had previously klu wykonywali melorecytacje tekstów, które pierwotnie been read at the Football in the World of Art conferen- były wygłoszone na konferencji Futbol w świecie sztuki. ce. Thus, cultural diffusion took place and initiated the Doszło w ten sposób do dyfuzji kulturowej dającej po- process coined simulacrum1 by the French philosopher, czątek procesu nazywanego, przez francuskiego filozo- cultural theorist and sociologist Jean Baudrillard. The ac- fa kultury i socjologa Jeana Baudrillarda, symulakrią1. tors were inspired by Ewa Wycichowska (a choreogra- Aktorzy zainspirowani przez reżyserkę Ewę Wycichow- pher and director of the Polish Dance Theatre) to ‘train’ ską (choreografkę i dyrektorkę Polskiego Teatru Tańca) for the performance in a sports hall. The ballet dancers’ przygotowując spektakl, „trenowali” na hali sportowej. bodily expression, movements and particular arrange- Cielesna ekspresja, motoryka, poszczególne układy ba- ments imitated the movements of footballers during letowych tancerzy i tancerek naśladowały ruchy zawod- a match. As the theatre columnist and director Erwin ników wykonywane podczas meczów piłki nożnej. Felie- Axer once remarked, “A football match is, at its core, tonista teatralny i reżyser Erwin Axer zauważył kiedyś pure theatre”. sentencjonalnie: „Mecz futbolowy to teatr w czystym To some, connections between football and theatre wydaniu”. or, to put it more broadly, between art and sport, might Niektórym ludziom związek piłki nożnej z teatrem, not seem so self-evident. However, the coincidence of szerzej: sztuki ze sportem, może wydać się nieoczywi- sport and art is not only one of the oldest, but one of the sty. Niemniej jednak koincydencja sportu i sztuki należy closest relationships dating back to the ancient Olym- nie tylko do jednych z najstarszych, ale i symbiotycznych pics and the then-current model of bringing up a perfect połączeń sięgających korzeniami do czasów antycznych human being, perfect citizen. The Greek Olympics (and igrzysk olimpijskich i ówczesnego modelu wychowania also other classical games) were accompanied by decla- doskonałego człowieka-obywatela. Greckim zawodom mation, singing and dance competitions. The ideal of the olimpijskim (jak też innym igrzyskom) towarzyszyły harmonious development of Man in ancient Greece con- równie ważne zmagania w sztuce recytatorskiej, śpiewie sisted in agility in a number of sports as well as in certain i tańcu. Idea harmonijnego rozwoju człowieka w staro- cultural refinement in philosophy, music and drama. The żytnej Grecji zakładała po równi umiejętność uprawiania standard of the ancient theatre was as high as that of wielu dyscyplin i konkurencji sportowych, jak i pewne sports competitions held at the Olympics. obycie kulturowe: filozoficzne, muzyczne, teatralne. An- Up to this day, Anno Domini 2012, the year of the tyczny teatr był na równie wysokim poziomie jak sport 2012 Summer Olympic Games in London, the organiser, w wydaniu olimpijskim. i.e. the host country of the Olympics, competes with its Do dzisiaj, Anno Domini 2012, roku Letnich Igrzysk predecessors in the spectacularity of the opening and Olimpijskich w Londynie, organizatorzy – gospodarze closing ceremonies of the prestigious Games. “The 2008 igrzysk – rywalizują ze swoimi poprzednikami w wido- Beijing Olympics coverage was watched by the audience wiskowości otwarcia i zamknięcia tych prestiżowych za- of 4.7 billion spectators, which is around 70% of the wodów. „Transmisje z Igrzysk Olimpijskich w Pekinie world population”2. After many centuries of oblivion, the w 2008 r. oglądało łącznie 4,7 mld widzów, a więc ok. Olympics were brought back in their modern form by 70% ludzkości”2. Po wiekach nieistnienia igrzysk odno- 1 Simulacrum: a reflection of an image, as if in a mirror, endowing 1 Symulakria: odbicie obrazu – niczym w zwierciadle – nadające fak- a cultural fact with a new, independent life disconnected from the towi kulturowemu nowe, samodzielne życie, oderwane od oryginału, original. This is what happens to some advertising slogans: the orig- będącego jego pierwowzorem. Tak dzieje się np. z niektórymi sloga- inal products being advertised are forgotten with time, while the nami reklamowymi, o których z czasem zapomina się, jaki produkt slogans themselves enter colloquial speech in the form of lines or pierwotnie reklamowały. Wchodzą one do potocznej mowy w postaci exclamations such as “sie ma”, “what’s up”, etc. zawołań typu „sie ma”, „whats up” itp. 2 Piotr Rymarczyk, Kultura masowa i kultura fizyczna, (in:) Socjologia 2 P. Rymarczyk, Kultura masowa i kultura fizyczna, w: Socjologia kul- kultury fizycznej, ed. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk, Wy- tury fizycznej, red. Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk, Wy- dawnictwa Dydaktyczne AWF, Warszawa 2011, pp. 87-88.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 57 wiciel ich idei w nowożytnej postaci – baron Pierre de Baron Pierre de Coubertin, who wanted olimpism to be- Coubertin – zapragnął, aby olimpizm był „ponadnarodo- come an “international secular religion”, with amateur wą świecką religią”, której namaszczonymi uczestnikami sportsmen as the anointed participants and carefully selec- byliby sportowcy amatorzy, a ich zmagania obserwowa- ted elite members as spectators, watching the games ac- łaby przy dźwiękach muzyki poważnej elitarna, staran- companied by the sounds of classical music. Up until now, nie dobrana widownia. Do dziś podczas Euro i mistrzostw during the Euro and world championships the anthems świata hymny piłkarskich reprezentacji wykonywane są of football national teams are performed by well-known przez znanych artystów, nie zawsze zresztą w sposób artists, though not always in a well-thought-out way udany (vide interpretacja Edyty Górniak na Mundialu (vide Edyta Górniak singing the Polish national anthem w 2002 roku). Igrzyskom olimpijskim towarzyszą spe- at the 2002 World Cup). The Olympic Games are always cjalnie na tę okazję tworzone dzieła sztuki: obrazy, pla- accompanied by artworks made specifically for this oc- katy, rzeźby, utwory muzyczne, a także maskotki. casion: paintings, posters, sculptures, music pieces, and Iwona Grys przypomina: „Po raz pierwszy mistrzo- even mascots. stwa świata poprzedzono widowiskową imprezą otwarcia As Iwona Grys mentioned, “The first World Cup pre- w Monachium (1974 r.). Przygotowane przez startują- ceded by a spectacular opening ceremony was Munich ce państwa minirecitale muzyczne opiewały piłkę nożną 1974. The participating countries presented mini music w różny sposób. Polska w swojej artystycznej reprezen- performances to praise soccer in their own ways. The tacji wystawiła Marylę Rodowicz z przebojem Futbol, fut- Polish representative artist was Maryla Rodowicz singing bol, futbol Leszka Bogdanowicza i Jonasza Kofty”3. Do the song Futbol, futbol, futbol by Leszek Bogdanowicz wyjątkowych należy wspólne wystąpienie trzech świato- and Jonasz Kofta”3. A truly unique performance was wej sławy tenorów – Placido Domingo, José Carrerasa a joint appearance of three world-famous tenors: Placido i Luciano Pavarottiego – podczas Mundialu we Włoszech Domingo, Jose Carreras and Luciano Pavarotti, during w 1990 r. Niektóre hymny klubów piłkarskich skompono- the World Cup in Italy in 1990. Anthems of a number of wane zostały przez profesjonalnych muzyków. Przykła- football clubs have been composed by professional mu- dem jest oddany kibic Cracovii – Maciej Maleńczuk oraz sicians: an ardent Cracovia fan Maciej Maleńczuk, Górnik Krzysztof Cugowski – fan Górnika Łęczna. Poznański ra- Łęczna fan Krzysztof Cugowski, or Peja, a rapper from per „Peja” napisał dla Lecha Poznań utwór Poznańczyk. Poznań, who has written a piece titled Poznańczyk for Filozof sportu Józef Lipiec w pracy Pożegnanie z Olim- Lech Poznań club. pią profetycznie zauważył, że „(…) skończyła się defini- In his work Pożegnanie z Olimpią, the philosopher of tywnie epoka sportu dla sportowców, a zaczęła era sportu sport Józef Lipiec noted prophetically that “…the era of dla publiki, ze wszystkimi tego stanu konsekwencjami”4. sport for sportspeople has ended once and for all; the Widowiska sportowe nabrały autotelicznego charakteru, era of sport for spectators has begun – with all the con- a napędzane „niewidzialną ręką rynku” zaczęły żyć wła- sequences”4. Sports events have become autotelic and, snym medialnym życiem. Amerykański socjolog Robert aided by the “invisible hand of the market”, gained their D. Putnam twierdzi: „O ile uprawianie sportu zajmuje own independent life in the media. The American socio- Amerykanom coraz mniej czasu, o tyle jego oglądanie logist Robert D. Putnam claims that “while Americans are zjada więcej ich czasu i pieniędzy niż kilkadziesiąt lat spending less time doing sports, we are spending more temu. Liczba widzów zwiększyła się bardzo gwałtownie”5. time and money watching sports now than we were only Finały Super Bowl regularnie pobijają rekordy oglądalno- a few decades ago. Sports spectatorship has been rising ści. To prawdziwe mistrzostwa opłacalności: w 2012 r. rapidly”5. Super Bowl finals regularly climb to the top of 30-sekundowa reklama w najlepszym czasie antenowym the ratings, becoming real champions of profitability: in kosztowała 3,5 mln dolarów. Od kilku lat podczas tych fi- 2012 a 30-second prime-time commercial cost 3.5 mil- nałów pojawiają się nowej jakości reklamy o społecznym lion dollars. For a few years, a new type of commercial zabarwieniu: z osobami niepełnosprawnymi i dotyczące has been appearing during the finals: a commercial with niepełnosprawności (np. z niewidomymi i głuchoniemymi a social slant, showing the disabled (e.g. blind or deaf kibicami). Francuski socjolog Pierre Bourdieu jest zda- fans) or concerning disabilities. According to the French nia, że telemetria stała się fetyszem, w czym sekunduje sociologist Pierre Bourdieu telemetry has become a fe- mu niemiecki filozof Jürgen Habermas, twierdząc, że zo- tish. The German philosopher Jürgen Habermas agrees, staliśmy zniewoleni i ubezwłasnowolnieni przez współ- saying that we have been enslaved and incapacitated by czesne mass media. Mając pilota telewizyjnego w ręku present-day mass media. Equipped with remote controls (skipping, zipping) i opłacony abonament, stajemy się and TV subscriptions, skipping and zapping, we are be- światowidami widowisk kulturowych i sportowych. Nie- coming world-oriented spectators of cultural and sports którzy poprzestają na oglądaniu seriali telewizyjnych. Są events. Some of us, though, make do with watching te- nawet seriale poświęcone Euro 2012, np. Piąty stadion. levision series. There are even series devoted to Euro W zglobalizowanym świecie nowoczesne i tradycyjne 2012, such as Piąty stadion. społeczeństwa są silnie futbolizowane, a sport stopniowo In the global village, both the modern and the tradi- przestaje być pogardzanym rodzajem aktywności fizycz- tional communities are becoming strongly ‘footballised’, nej i społecznej. Wydaje się, że rację ma socjolog Piotr and sport is less and less often perceived as a physical Sztompka, pisząc: „Mecz piłkarski i koncert symfoniczny, or social activity to be looked down on. The sociologist to w przyjętym tu znaczeniu równorzędne elementy ży- Piotr Sztompka seems to be right saying that “A foot- cia codziennego”6. Mamy do czynienia z twórczym prze- ball match and a symphony concert are, in the sense nikaniem się dwóch, wydawałoby się, odrębnych świa- adopted here, equivalent elements of everyday life”6. We are facing a creative merger of two seemingly separate dawnictwa Dydaktyczne AWF, Warszawa 2011, ss. 87-88. worlds: high culture and physical culture. It is evident in 3 I. Grys, Muzyka i sport, Muzeum Sportu i Turystyki, Warszawa 1998, s. 26. 3 I. Grys, Muzyka i sport, Muzeum Sportu i Turystyki, Warszawa 1998, 4 J. Lipiec, Pożegnanie z Olimpią, Wydawnictwo Naukowe „Fall”, Kra- p. 26. ków 2007, s. 336. 4 Józef Lipiec, Pożegnanie z Olimpią, Wydawnictwo Naukowe “Fall”, 5 R. D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot Kraków 2007, p. 336. lokalnych w Stanach Zjednoczonych, przeł. P. Sadura i S. Szymański, 5 Robert D. Putnam, Bowling Alone. The Collapse and Revival of Amer- Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 193. ican Community, Simon & Schuster, 2001, eBook p. 113. 6 P. Sztompka, Życie codzienne – temat najnowszej socjologii, w: So- 6 Piotr Sztompka, Życie codzienne – temat najnowszej socjologii, (in:) cjologia codzienności, P. Sztompka, M. Boguni-Borowska (red.), Wy- Socjologia codzienności, P. Sztompka, M. Boguni-Borowska (ed.), dawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 24. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, p. 24.

58 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum tów: kultury wysokiej i kultury fizycznej. Świadectwem the texts by such well-known first-rate Polish writers as tego jest to, że znani pisarze polscy, tej miary, co Marek Marek Bieńczyk, Jerzy Pilch and Wojciech Kuczok, who Bieńczyk, Jerzy Pilch czy Wojciech Kuczok, nie tylko nie not only speak openly about their love of sport, but also ukrywają swoich sportowych sympatii, ale i przemyca- slip their personal reflections on sport into their novels7. ją osobiste kibicowskie refleksje do pisanych powieści7. Bieńczyk did it in his Książka twarzy, Pilch in Pod mocnym Bieńczyk uczynił to w Książce twarzy, Pilch w Pod Moc- aniołem, Kuczok in Spiski. Przygody tatrzańskie (and in nym Aniołem, a Kuczok w Spiskach. Przygodach tatrzań- his football essays regularly published in the sports daily skich (ponadto eseje o piłce nożnej regularnie umieszcza Przegląd Sportowy8). Pilch went even further: in his first w „Przeglądzie Sportowym”8). Pilch posunął się jeszcze drama Narty Ojca świętego he included a multi-page dalej: w swym pierwszym dramacie pt. Narty Ojca Świę- scene where John Paul II wins the football World Cup on tego zawarł wielostronicową scenę, w której Jan Paweł his own, playing one by one against the best football te- II w pojedynkę wygrywa całe mistrzostwa świata w piłce ams. The scene was then daringly recounted by Włady- nożnej, grając po kolei przeciwko najsilniejszym futbolo- sław Kowalski in the TV adaptation of the play presented wym reprezentacjom. Scenę tę brawurowo opowiedział as part of the Television Theatre cycle. aktor Władysław Kowalski w ekranizacji sztuki pokazanej The pope from Poland used to be a fan of Cracovia w Teatrze Telewizji. Kraków football club, just like the actor and director Polski Papież był kibicem Cracovii Kraków. Podobnie Gustaw Holoubek, who appeared as an honorary guest jak aktor i reżyser Gustaw Holoubek, który jako gość at the 100th Cracovia’s anniversary eagerly broadcast honorowy wystąpił na gali uświetniającej stulecie po- by the club’s TV channel. This is what the elderly actor wstania klubu, co skrzętnie wyemitowała klubowa tele- (then 83) said about the anniversary of “his Cracovia” wizja. Sędziwy, mający 83 lata aktor, ze wzruszeniem with his voice filled with emotion: “I was born near the mówił o jubileuszu „mojej Cracovii”: „Urodziłem się przy Cracovia pitch. Cracovia was my first teacher, my first boisku Cracovii. Cracovia była pierwszym nauczycielem, educational institution. I even feel as if I had been born pierwszą instancją edukacyjną. Mam nawet wrażenie, że in the Cracovia pitch, or at least brought up there. As urodziłem się na boisku Cracovii, a na pewno na nim się boys, we used to play football in Błonia park in Kraków”9. wychowałem. Jako chłopcy kopaliśmy piłkę na błoniach These memories remained always vivid for the actor. krakowskich”9. Te wspomnienia pozostały w aktorze na Personal reflections were also shared by the well- zawsze. ‑known and reputable linguist Jan Miodek in front of a Osobistymi refleksjami dzielił się znany i renomowany large audience at the 2011-2012 academic year opening językoznawca Jan Miodek z licznie zgromadzonym audy- ceremony in the University School of Physical Education torium szczelnie wypełniającym aulę podczas uroczystej in Poznań. Fluently and effortlessly, he listed the mem- inauguracji roku akademickiego 2011-2012 w poznań- bers of all Polish national teams playing at European and skiej Akademii Wychowania Fizycznego. Bez trudu i ze World Cups in the past decades, and went on to quote swadą wymieniał całe „jedenastki” reprezentacji Polski full line-ups of his beloved club Ruch Chorzów. As he was grającej na Euro i Mundialach w minionych dekadach, recounting football games, you could see him relishing podawał pełne składy zespołów umiłowanego Ruchu Cho- each and every detail of his youthful memories like Mar- rzów. W jego ustach relacje z meczów brzmiały tak, jak- cel Proust did in the evocative description of the delecta- by smakował każde słowo z młodzieńczych wspomnień. ble madeleine from In Search of Lost Time. W. Kuczok, Podobnie jak u Marcela Prousta niemal wyczuwalny jest another Ruch Chorzów fan, described his own “lost time” smak aromatycznej magdalenki, sugestywnie opisany and “being over the hill” in relation to football: “I once w Poszukiwaniu straconego czasu. „Stracony czas” promised myself not to worry about age as long as my i „smugę cienia” W. Kuczok – też kibic Ruchu – mierzy peers play in the first teams of top world football leagues. futbolową miarką: „Kiedyś sobie poprzysiągłem, żeby się This argument does not work anymore; it is time to stop nie przejmować wiekiem, póki w najlepszych ligach świa- deluding myself: I have entered the final years of a go- ta wybiegają w podstawowym składzie moi rówieśnicy. alkeeper’s career”10. Ten argument już nie działa, nie ma się co oszukiwać, There are a number of outstanding films, both do- wkroczyłem w fazę schyłkową wieku bramkarskiego”10. cumentaries and features, about football and its main Na temat piłki nożnej i jej głównych bohaterów heroes (mostly players, partly also supporters). A film (w większości zawodników, w mniejszości kibiców) po- worth noting here is Maradona by Kusturica. Another wstały liczne i nietuzinkowe filmy dokumentalne i fabu- unique artistic undertaking is an installation presented larne. Wartym wzmianki jest Maradona by Kusturica. in London’s National Portrait Gallery. An almost hour- Za artystyczne przedsięwzięcie uznać można instalację long video portrait of sleeping, half-naked David Bec- w londyńskiej National Portrait Gallery. Na płaskim te- kham pictured Michelangelo-style was displayed like lewizorze, zawieszonym niczym obraz na ścianie galerii, a painting on a flat screen hanging on the gallery wall. It emitowano ponad godzinny film ze śpiącym, półnagim was made by British artist Sam Taylor-Wood11. Another Davidem Beckhamem, przedstawionym w stylistyce Mi- documentary, a wordless picture filmed in 60 different chała Anioła. Twórcą filmu jest brytyjski artysta Sam views, features silent Zinedine Zidane, tirelessly running Taylor-Wood11. Z kolei w bezgłośnym kilkunastominuto- across the vast pitch. In its quietness, with our thoughts wym filmie nagranym z 60 różnych ujęć kamer występuje merely whispering in the background, the film is a pro-

7 Zobacz: T. Sahaj, Kibicowskie narracje w utworach polskich proza- 7 See: Tomasz Sahaj, Kibicowskie narracje w utworach polskich proza- ików: Wojciech Kuczok i Jerzy Pilch, w: Kultura fizyczna a kultura ików: Wojciech Kuczok i Jerzy Pilch, (in:) Kultura fizyczna a kultura masowa, Z. Dziubiński, M. Lenartowicz (red.), Salos RP i AWF, War- masowa, Z. Dziubiński, M. Lenartowicz (ed.), Salos RP & AWF, War- szawa 2011, ss. 175-184. szawa 2011, pp. 175-184. 8 W. Kuczok jest pisarzem, na podstawie utworów którego powstały 8 W. Kuczok is an author of works on which feature films have been filmy fabularne, ale też autorem monodramu Doktor Haust, granego made, but also of a monodrama Doktor Haust staged in a number of od lat w wielu polskich teatrach. Polish theatres for years. 9 http://tv.kscracovia.com/2010/inne/gala-100-lecia-cracovii-gustaw- 9 http://tv.kscracovia.com/2010/inne/gala-100-lecia-cracovii-gustaw- holoubek. Zobacz też: Gustaw Holoubek, Wspomnienia z niepamięci, holoubek. See also: Gustaw Holoubek, Wspomnienia z niepamięci, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 1999, z ilu- Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 1999, illu- stracjami Kazimierza Wiśniaka. strated by Kazimierz Wiśniak. 10 W. Kuczok, Futbol a smuga cienia, „Przegląd Sportowy”, nr 17(37), 10 Wojciech Kuczok, Futbol a smuga cienia, “Przegląd Sportowy”, 8 maja 2012. 17(37), 8 May 2012. 11 Beckham Sleeping Sam Taylor-Wood, http://www.youtube.com/ 11 Beckham Sleeping Sam Taylor-Wood, http://www.youtube.com/ watch?v=EgplHs4WynA watch?v=EgplHs4WynA

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 59 milczący Zinedine Zidane, niezmordowanie biegający po found silent morality play; a mass media portrait worthy bezmiarze boiska. Jest to przenikliwy w swojej głębokiej of the 21st century.12 ciszy (kiedy myśli wydają się szelestem) niemy morali- On the eve of Euro 2012 we are witnessing an erup- tet; medialny portret na miarę XXI w12. tion of artistic undertakings. Even the Gdańsk Seminary W przededniu Euro 2012 następuje erupcja arty- advertised itself showing seminarians wearing cassocks, stycznych przedsięwzięć. Nawet Gdańskie Seminarium football socks and boots, on the field of a newly built Duchowne reklamowało się alumnami w sutannach, ge- Lechia Gdańsk stadium, with a slogan: “Join the squad trach sportowych i butach piłkarskich na murawie nowo called up by God”. The exhibition entitled 33 Days to Go wybudowanego stadionu Lechii Gdańsk, hasłem: „Dołącz (to Euro 2012) presented in May 2012 in the University do kadry powołanej przez Boga”. Wystawa Jeszcze 33 of Arts in Poznań13 was inspired by the gestures used dni (do Euro 2012) pokazana w maju 2012 r. w gmachu by fans cheering at the Lech Poznań – Śląsk Wrocław Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu13, była inspiro- match. The supporters’ arms spread out in triumph and wana podobieństwem gestów wiwatujących kibiców na enthusiasm, holding club scarves, reminded the artists meczu Lecha Poznań ze Śląskiem Wrocław. Rozpostarte of the arms of crucified Christ. The crucifix they put on w geście tryumfu ramiona rozentuzjazmowanych fanów, the wall next to a large photo of Lech Poznań fans had dzierżące klubowe szaliki, przypominały autorom prac a scarf in national colours instead of the crosspiece. gesty ukrzyżowanego Chrystusa. Jego powieszona na Such installations may stretch the limits of acceptabi- ścianie figura – obok wielkoformatowego zdjęcia kibiców lity and pose the risk of hurting the religious feelings of… „Kolejorza” – zamiast poprzecznej belki krzyża miała football fans. Sports fans are reverential about club co- biało-czerwony szalik. lours and their behaviours sometimes resemble religious Tego typu instalacje ocierają się o granice akcepto- worship. A scarf, merely a product of a knitting machi- walności i są ryzykowne z uwagi na łatwość urażenia ne, used in arenas, sports halls and football stadiums, uczuć religijnych… kibiców. Fani sportowi podchodzą becomes invested with a unique sacred quality. When bowiem z pietyzmem do barw klubowych, a ich zacho- speedway fans of Falubaz Zielona Góra club hung a huge wania przypominają niekiedy adorację religijną. Szalik, hand-knitted club scarf on the statue of Christ in Świe- będący prozaicznym produktem maszyny włókienniczej, bodzin, the scarf was not an ordinary object anymore: używany na arenach, halach sportowych i stadionach pił- it became socialised through MMS snapshots and mobile karskich, nabiera specyficznego, sakralnego charakteru. videos shared on websites such as YouTube. When the Gdy fani żużlowi Falubazu Zielona Góra powiesili ręcznie police investigation was over, the scarf was to undergo robiony, ogromnej wielkości szal w barwach klubowych a standard waste management procedure (burning). Ho- na figurze Jezusa w Świebodzinie – przestał być on (szal) wever, the fans, supported by the owner of the club, zwykłym przedmiotem: socjalizował się. Multiplikowane asked for a “pardon” and “sparing the life of the scarf” by przez MMS-y zdjęcia i filmy wideo zrobione telefonami putting it on a charity auction for a noble cause. komórkowymi trafiły na portale internetowe typu YouTu- An old Latin phrase says: “Barba non facit philoso- be. Po zakończonym dochodzeniu policyjnym szal miał phum”. And just as a beard does not constitute a philo- zostać standardowo zutylizowany (w kotłowni). Jednak- sopher, a scarf does not constitute a supporter. A num- że fani – poparci przez właściciela zielonogórskiego klu- ber of keen supporters do not use it (the scarf, not the bu – poprosili o jego „ułaskawienie” i „darowanie życia” beard) to express their support. But it is they who look w postaci wota na aukcji charytatywnej, z której dochód after the purity of “the colours” in the notices, emblems, przeznaczony byłby na szczytne cele. icons and symbols present on the scarves during their Stara łacińska formuła głosi: „Barba non facit philoso- use at the stadium. It is unacceptable for a supporter to phum”. I tak jak nie broda czyni filozofem, tak i nie sza- let a scarf trail along the ground or, what is worse, to use lik czyni kibicem. Wielu zagorzałych fanów nie podkreśla it for practical reasons. A scandal was once caused by tym rekwizytem (szalikiem – nie brodą) swoich klubo- a speedway rider who wiped his boots with a scarf of the wych sympatii. Jednakże to oni pilnują czystości „barw” opposing team. The role reserved for a scarf is to identi- w postaci napisów, godeł, ikon i symboli widniejących na fy and signal various attitudes at the stadium during the szalikach podczas ich stadionowego użycia. Niedopusz- game. To win a scarf by taking it away from an opposing czalne jest, by szal wleczony był przez kibica po ziemi team’s supporter is a grave affront. It is even a graver lub, co gorsza, służył do celów utylitarnych. Skandal wy- one to burn such “pinched” scarves in public, on the sta- wołał jeden z żużlowców, wycierając buty szalikiem prze- dium fence, with their previous owners watching. ciwnego zespołu. Dla szalika zarezerwowany jest żywot The club scarf is an unusual object; for supporters, it w postaci identyfikatora oraz sygnalizatora różnorod- belongs to the sphere of inviolable sacrum. The artist Łu- nych postaw na boisku w trakcie meczu. Zdobycie szali- kasz Trusewicz from the University of Arts in Poznań, in ka – poprzez odebranie go kibicowi drużyny przeciwnej, an action preceding this year’s Malta theatre festival, cut jest wielkim afrontem. Jeszcze większym jest publiczne up the scarves of Lech Poznań club, Warta Poznań club spalenie takich „skrojonych” szalików na ogrodzeniu sta- and the national team to make a colourful patchwork. He dionu na oczach jego dawnych właścicieli. put the result of this artistic transformation on the fence Szalik klubowy jest niezwykłym rekwizytem – dla ki- of the city stadium, where Lech Poznań usually plays. biców należy do sfery nietykalnego sacrum. Artysta Łu- Such “profanation” of Lech scarves met with a violent kasz Trusewicz z Uniwersytetu Artystycznego w Pozna- and strong reaction of the club’s supporters. For insul- niu, w akcji poprzedzającej tegoroczny festiwal teatralny ting the colours, the artist was promised “punishment”, Malta, pociął klubowe szaliki Lecha i Warty Poznań oraz which was proclaimed irrevocable. It resembled the reprezentacji Polski i zrobił z nich wielobarwny collage ostracism that Salman Rushdie was subjected to after he (patchwork). Tak artystycznie przetworzone dzieło po- had published The Satanic Verses. Having spent a couple wiesił na ogrodzeniu stadionu miejskiego, na którym of years hiding, he, an eager football fan, finally star- najczęściej gra zespół Lecha Poznań. „Profanacja” szalika ted going to football matches and taking with him No- „Kolejorza” spotkała się z gwałtowną i ostrą reakcją jego ble prize winners sharing his football interest. The artist zwolenników. Za znieważenie „barw” zapowiedzieli arty- from Poznań, by making the unauthorised transgression,

12 Zidane A 21st Century Portrait - 7:25 clip, http://www.youtube.com/ 12 Zidane A 21st Century Portrait - 7:25 clip, http://www.youtube.com/ watch?v=IJNPDlzF4Wg watch?v=IJNPDlzF4W 13 http://uap.edu.pl/2012/05/jeszcze-33-dni/ 13 http://uap.edu.pl/2012/05/jeszcze-33-dni/

60 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum ście „karę”, którą uznali za nieodwołalną. Przypominało crossed the invisible line and became a blasphemer. to ostracyzm, jakiemu poddany został Salman Rushdie A football game in itself may seem to be a quasi- po opublikowaniu Szatańskich wersetów. Po kilku latach theatrical performance if we consider the acting of the życia w ukryciu w końcu zaczął uczęszczać na mecze pił- footballers. Their repertoire includes a whole range of ki nożnej (której jest gorącym sympatykiem), zabierając dramatic tricks, from scenes of joy (in Polish: cieszynki) ze sobą laureatów Nagrody Nobla o podobnych futbo- to amazingly acted dramas of suffering. The audience, lowych zainteresowaniach. Poznański artysta dokonując the “people’s platform”, is made up of the spectators aktu nieautoryzowanej transgresji, przekroczył pewną in the stands, who are social actors and art material in niewidzialną granicę, stając się profanem. one. Thousands of fans conducted by leading singers Mecz sam w sobie uchodzić może za parateatralne wi- sing in chorus, which is worth noting because these men dowisko z uwagi na aktorską grę zawodników. W ich re- are normally unwilling to manifest their feelings in pu- pertuarze jest pełen zakres chwytów dramaturgicznych: blic, especially by singing. Strong emotions associated od radości („cieszynki”) poczynając, a kończąc na świet- with sport events make them more prone to expressing nie odegranych scenach bólu. Aktorami społecznymi i ar- themselves this way. Emotions are intensified by stadium tystycznym tworzywem są fani zasiadający na widowni, moderators or showmakers, who create colourful “son będącej „trybuną ludu”. Tysiące kibiców dyrygowanych et lumière” performances. The artistic aspect of sports przez zapiewajłów śpiewają głośnym chórem, co jest events is arranged by the so called ultras. They are not wydarzeniem wartym odnotowania, gdyż mężczyźni nie only actors, but also organisers, who create quasi-the- są skorzy do publicznego manifestowania swoich uczuć, atrical performances prepared for weeks along the lines zwłaszcza poprzez śpiew. Silne emocje związane z wyda- of their own scripts. Those are of different provenance, rzeniami sportowymi skłaniają ich jednak do takich form depending on the needs and possibilities. There may be ekspresji. Emocje wzmacniane są przez moderatorów balloon displays, card displays, Mexican waves, chore- stadionowych, twórców wielobarwnych show – spektakli ographic routines using scarves, flags or banners. They w stylu „światło i dźwięk”. Za artystyczne przedsięwzię- successfully use props such as flares, strobe lights, con- cia na obiektach sportowych odpowiadają kibice zwani fetti, colourful streamers, etc.14. The show has a musical ultrasami. Są nie tylko aktorami, ale i animatorami kreu- background of drums and other instruments. jącymi przygotowywane tygodniami parateatralne spek- During such performances, there is room for scenes takle według własnych scenariuszy. Są one różnej pro- which are staged and tested in “dress rehearsals”, as well weniencji, w zależności od potrzeb i możliwości. Mogą to as for those which are spontaneous and close to a hap- być baloniady, kartoniady, „meksykańska fala”, układy pening or performance art: “challenges” and “retorts”, choreograficzne z szalików, flag na drzewcach, sektoró- megaphoned announcements and messages chanted as wek, transparentów. Z powodzeniem wykorzystane są if by a Greek chorus. The unpredictability of football sup- takie rekwizyty, jak race świetlne, stroboskopy, konfetti, porters’ show (similarly to the unpredictability of a match) barwne serpentyny itp14. Towarzyszy temu oprawa mu- was called by theatre expert and philosopher of sport zyczna, z wykorzystaniem bębnów i innych instrumen- Jerzy Kosiewicz “aleatoric character of a sports event”15. tów muzycznych. After all, it could be filled with booing, but also with to- Podczas takich spektakli jest miejsce na sceny wyre- tal silence – sinister, unambiguous or ambiguous. There żyserowane i sprawdzone w „próbach generalnych”, jak is a dialogue going on in arenas and stadium stands, też i spontaniczne, zbliżone do happeningu i performan- a “conversation of gestures” (George Mead) between pe- ce: „zaczepki” i „riposty”, megafonowe tubalne komu- ople trying to communicate (presentation of self, Erwing nikaty oraz skandowane informacje jak w chórze grec- Goffman’s “theatre”). An interactive “integrating com- kim. Nieprzewidywalność (podobnie jak wyniku meczu munity” (Zygmunt Bauman) is formed, somehow similar sportowego) kibicowskiego spektaklu, teatrolog i filozof to theatrical audience, united by means of the images sportu Jerzy Kosiewicz nazwał „aleatorycznością wido- conveyed by actors from the stage. A sports event may wiska sportowego”15. Jest w nim przecież miejsce na be interpreted as a text of culture perceived by “partici- gwizdy, ale i całkowite milczenie; złowrogie, jedno- lub pating observers”. It leads to semiosis, when pieces of wieloznaczne. Na arenach i trybunach sportowych toczy fabric, words, gestures, symbols, signs etc. used at the się pewien dialog, „konwersacja gestów” (George Mead) stadium take on contextual meaning just like props on ludzi próbujących sobie coś przekazać (presentation of the stage of a theatre. “All the world’s a stage” – and self, „teatr” Erwinga Goffmana). Tworzy się interaktywna sport’s a stage, too. „wspólnota integrująca” (Zygmunt Bauman), pod pewnymi względami podobna do widowni teatralnej, scalo- Tomasz Sahaj PhD nej obrazami przekazywanymi przez aktorów na scenie. Department of Philosophy and Sociology Widowisko sportowe może być interpretowane jako tekst University School of Physical Education in Poznan kultury percypowany przez „obserwatorów uczestniczą- cych”. Zachodzi na nim zjawisko semiozy, gdy na stadionie kawałki materiału, słowa, gesty, symbole, znaki itp. nabierają kontekstualnego znaczenia – podobnie jak rekwizyty na scenie teatru. „Życie jest teatrem” i jest nim również sport.

dr Tomasz Sahaj Zakład Filozofii i Socjologii Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu

14 Zobacz więcej: Jakub Mosz, Estetyczne i kulturowe aspekty działal- 14 See more in: Jakub Mosz, Estetyczne i kulturowe aspekty działalno- ności stadionowej grup ultras, w: Pogranicza współczesnego sportu. ści stadionowej grup ultras, (in:) Pogranicza współczesnego sportu. Ujęcie społeczne, T. Sahaj (red.), Wydawnictwo AWF, Poznań 2009, Ujęcie społeczne, T. Sahaj (ed.), Wydawnictwo AWF, Poznań 2009, ss. 143-165. pp. 143-165. 15 Jerzy Kosiewicz, Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Wy- 15 Jerzy Kosiewicz, Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Wy- dawnictwo BK, Warszawa 2004, ss. 376-379. dawnictwo BK, Warszawa 2004, pp. 376-379.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 61 Paweł Lisowski Paweł Lisowski O zapomnianym słownictwie piłkarskim The forgotten language of football

Wstęp Introduction O roli, jaką w porozumiewaniu międzyludzkim odgry- A lot has been written on the role of language in wa język, napisano już wiele. Nie ma wątpliwości, że jest interpersonal communication. It is undoubtedly crucial. ona zasadnicza. Dzięki językowi możemy nie tylko na- Thanks to language we can not only make contact with wiązywać kontakty, ale także myśleć czy wyrażać nasze other people, but also think and express our impres- doznania, przeżycia i uczucia. Pamiętać przy tym trzeba, sions, experiences and emotions. It should be remem- że język to wyjątkowo ważny element naszej kulturowej bered that language is an extremely important element tożsamości, który świadczy o pewnej oryginalności uży- of our cultural identity, which is at the same time a sign wającej go grupy osób. Dotyczy to także języka sportu, of some kind of originality of the group who uses it. It który ciągle ewoluuje, a dzięki temu słownictwo związa- is also true about the language of sport, which is con- ne ze sportem staje się coraz bogatsze i – co wyjątkowo stantly evolving. Consequently, vocabulary connected ważne – terminów przybywa w szybkim tempie. Dziwić with sport is becoming richer and richer and, importan- wobec tego może, że do tej pory dziedzina ta nie spotka- tly, new items are being coined at a fast rate. Thus, it ła się z dostatecznym zainteresowaniem językoznawców, may seem surprising that so far linguists have not de- a badania – jeśli nawet były podejmowane – to najczę- monstrated much interest in this area. The relevant re- ściej nie były wystarczająco dociekliwe i szerokie lub od- search, even if undertaken, is usually not thorough or nosiły się jedynie do niewielkiej części języka sportu. extensive enough, or refers to only a small part of the Nie inaczej wygląda kwestia terminologii piłkarskiej. language of sport. Do tej pory najczęściej materiały z tego zakresu były The same applies to football terminology. Up until zbierane i opisywane przede wszystkim przez pasjona- now, the materials concerning this subject have usually tów czy dziennikarzy. Skutkowało to powstaniem pu- been gathered and described by enthusiasts or journa- blikacji prasowych, niekiedy bardzo ciekawych, jednak lists. As a result, a number of articles have appeared dotyczących niewielkiej części zjawiska. Brakuje przede in the press; some of them were very interesting but wszystkim, choćby jednego, dobrego słownika termino- covered only a small section of the phenomenon. What is logii sportowej czy piłkarskiej. Należy przy tym pamię- missing is first of all at least one good dictionary of sports tać, że ze względu na wzrost zasięgu piłki nożnej i szybki or football terminology. It should be borne in mind, rozwój środków masowego przekazu, materiału języko- however, that because of the ever-expanding range of wego stale przybywa. football and rapid development of the mass media the Język piłkarski możemy oczywiście podzielić na sze- linguistic material is constantly growing. reg kategorii, wyróżnić pojęcia specjalistyczne i facho- Obviously, we can divide football vocabulary into we, przytoczyć wiele przykładów żargonu czy choćby a number of categories, single out specialist expressions, mnogość zapożyczeń. Wstępny podział rzeczowy termi- quote numerous examples of jargon or a multitude of nologii sportowej przedstawił kilkadziesiąt lat temu Jan loan words. The following preliminary subject division Ożdżyński: of sports terminology was suggested a few dozen years - miejsca rywalizacji sportowej, ago by Jan Ożdżyński: - uczestnicy imprez sportowych, - places of sports competition, - sprzęt, ubiór, urządzenia i obiekty sportowe, - participants of sports events, - zawody, dyscypliny, konkurencje, - sports equipment, clothes, appliances and facilities, - kluby, stowarzyszenia i organizacje sportowe, - tournaments, events and different sports, - kategorie zawodnicze oraz cechy czynności i przedmio- - sports clubs, associations and organisations, tów spotykanych w środowisku sportowym, - categories of competitors and characteristics of activi- - pojęcia związane z organizacją zawodów i przepisami ties and objects present in the sports environment, sportowymi, - terms connected with the organisation of competitions - położenia ciała, ruchy i czynności treningowe, and sports rules, - stany psychiczne i fizyczne zawodników, - body positions, movements and training activities, - pojęcia dotyczące przejawów życia kulturalnego w kręgu - athletes’ mental and physical conditions, środowiska związanego ze sportem1. - terms connected with the presence of cultural life in the W obszarze lingwistyki należy wyróżnić kilka ob- sport-related environment1. szarów, które wydają się być najbardziej przydatne A few areas of linguistics should be selected for the w badaniu języka związanego ze sportem. Można do nich purposes of studying sport-related vocabulary. These could zaliczyć: etymologię (sportu) – zajmującą się pocho- include: etymology (of sport) dealing with the origins dzeniem słów związanych ze sportem, etnolingwistykę of words connected with sport, ethnolinguistics explo- – wyjaśniającą powiązania pomiędzy językiem a histo- ring connections between language and history as well rią i etnologią społeczności regionalnych, narodowych as ethnology of local communities, nations and interna- i ponadnarodowych, a także etnosemantykę – badającą tional societies, and finally ethnosemantics studying the zasięg i ewolucję znaczenia wyrazu w odniesieniu do kul- range and evolution of word meanings in relation to the tury danej społeczności. culture of a given community. Terminologia piłkarska na przełomie XIX i XX Football terminology at the turn of the 19th and wieku 20th centuries Na ziemiach polskich piłka nożna zaczęła się rozwijać Football started developing in Poland in the late 19th pod koniec XIX wieku pod zaborem austriackim, głównie century under Austrian rule, mainly in Lviv and Cracow. we Lwowie i w Krakowie. Wtedy też zaczęły pojawiać się That was when a number of previously unknown terms terminy wcześniej nieznane – głównie zapożyczenia z ję- appeared. They were loan words mostly from English zyka angielskiego i w mniejszym stopniu z niemieckiego and partly also from German and Italian. Another process czy włoskiego. Innym procesem było przybieranie no- observed then was ascribing new meanings to existing

1 J. Ożdżyński, Polskie współczesne słownictwo sportowe, Wrocław- 1 J. Ożdżyński, Polskie współczesne słownictwo sportowe, Wrocław- Warszawa-Kraków 1970, s. 10. -Warszawa-Kraków 1970, p. 10.

62 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum wych znaczeń przez słowa już obecne w języku polskim. Polish words. But probably the most interesting phe- Jednak chyba najciekawszym zjawiskiem w obrębie ter- nomenon in the area of football terminology of the late minologii piłkarskiej końca XIX i początku XX wieku było 19th and early 20th century was the appearance of a huge pojawienie się olbrzymiej liczby wyrażeń żargonowych. number of jargon expressions. This extremely disorgan- Na ten bardzo nieuporządkowany stan miała wpływ ised state of affairs resulted mainly from the ignorance przede wszystkim niewiedza dotycząca podstawowych of the basic rules of the game and considerable differ- przepisów gry i spore różnice reguł w poszczególnych ences between the rules used in different parts of the częściach kraju. O tych początkach pisał między inny- country. This is how those beginnings were described mi Rudolf Wacek, znany lwowski działacz i sportowiec: by Rudolf Wacek, a well-known activist and athlete from „Początków polskiej piłki nożnej trzeba szukać w latach Lviv: “The beginnings of Polish football date back to the 1892-1894. Kluby w dzisiejszym znaczeniu wówczas nie years 1892-1894. Clubs in the contemporary sense of istniały; cały ruch, cała myśl wychowania fizycznego, the word did not exist then; the whole movement, the idea gier i zabaw ruchowych skupiały się w Sokole [to- whole idea of physical education, the idea of sports and warzystwo gimnastyczne – przyp. autora] (...). Były to physical games focused in Sokół [a gymnastics associa- pierwociny gry w piłkę nożną, bez żadnych zasad, bez tion – author’s note] (...). Those were the first efforts pojęcia, jak się właściwie powinno grać. Bramki tworzyły of playing football, with no rules, with no idea how it dwie chorągiewki, wbite w ziemię, odległość mierzono should be played. A goal was marked using two small na oko lub krokami (12), od bramki do bramki było 80 flags stuck in the ground, the distance between the flags kroków, autów, karnych rzutów itp. nie znano – sędzia was measured out more or less or with steps (12), the jednak już był”2. Nietrudno wobec tego wyobrazić so- distance between the goals was 80 steps, the notions of bie, jak duże były problemy ze słownictwem związanym the ball out of play or penalty kicks were not known, only z nową grą sprowadzoną z Wysp Brytyjskich, skoro same the referee was in place”2. Given the chaos accompanying rozgrywki odbywały się w tak chaotycznych warunkach. football tournaments, it is easy to imagine the difficulties Warto też przytoczyć słowa nieżyjącego już krakow- with vocabulary connected with the new game brought skiego dziennikarza i działacza sportowego, Janusza in from Great Britain. Kukulskiego, które pomogą zrozumieć, jak wiele różniło It is worth quoting here Janusz Kukulski, a deceased piłkę nożną na ziemiach polskich od tej brytyjskiej, bar- journalist and sport activist from Cracow. His words will dzo już wówczas zorganizowanej, posiadającej choćby help us understand the huge gap between the football profesjonalne rozgrywki ligowe: „Pierwszy okres kra- played in Poland and the British football, which was kowskiego piłkarstwa, lata 1890-1906, do złudzenia already very well-organised at that time and even had przypomina sto lat wcześniejszy okres angielski: piłka its professional league tournaments: “The first period nożna jest jedną z kilku znanych i uprawianych gier, nie of Cracow football, the years 1890-1906, is deceptively przykłada się jednak jeszcze dużej wagi do przepisów, similar to the beginnings of British football a hundred wymiarów boiska, bramek, nawet nie zdobycie ‘goala’ years earlier: football is one of a few known and played jest najistotniejsze, ale udany drybling, czyli krakowski games, but not much weight is attached yet to the rules, ‘wózek’, efektowne minięcie kilku kolegów. Dopiero przy- dimensions of the pitch or goals; scoring a goal is even jazd drużyn lwowskich 4 czerwca 1906 r. rozpoczął okres not so important as successful dribbling called in Cra- piłkarstwa zorganizowanego”3. cow wózek (cart, carriage), i.e. spectacular bypassing of Wraz z rosnącą popularnością futbolu w kolejnych re- a few other players. The period of organised football jonach kraju, problemy ze słownictwem piłkarskim za- does not start until the arrival of teams from Lviv on 4 czynały dotyczyć coraz większej grupy osób. Brakowało June 1906”3. usystematyzowania terminów związanych z treningiem, With an increase in the popularity of football in suc- co było sporym utrudnieniem dla trenerów i zawodników cessive regions of the country, the problems connected – stan taki trwał zresztą aż do okresu międzywojennego, with football vocabulary started to concern a growing gdy zaczęły pojawiać się pierwsze obszerne podręczniki number of people. Terminology connected with training do piłki nożnej (wśród nich na przykład znakomita książ- was not systematised, which was a serious handicap for ka Jana Weyssenhoffa z 1926 roku). Z kolei kibice często coaches and players. That state of affairs continued un- używali wyrażeń żargonowych, które obecnie wydają się til the interwar period, when the first thorough football zabawne i raczej nie mają wiele wspólnego z aktualnym handbooks came out (including the excellent book of słownictwem – takie pojęcia jak smutny trup oznaczają- 1926 by Jan Weyssenhoff). Football fans, on the other cy boiskowego symulanta czy nurek będący określeniem hand, often used jargon expressions, which sound amus- gola są dziś z pewnością niezrozumiałe dla zdecydowanej ing today and have little in common with the vocabulary większości kibiców. Jednak grupą, dla której mnogość used currently: take for example the term smutny trup zapożyczeń z języków obcych czy stosowanie boiskowej (sad corpse) meaning a player who fakes or exaggerates gwary stanowiło największy problem, byli dziennikarze the seriousness of an injury, or nurek (diver) to refer to prasowi relacjonujący wydarzenia sportowe. To oni pod- a scored goal – such expressions are definitely incom- nosili problemy z tym związane już w latach 90. XIX wie- prehensible to the vast majority of fans. However, the ku, kiedy zaczęto organizować konkursy dla czytelników, group which was the most seriously affected by the mul- którzy mieli nadsyłać swoje propozycje wyrażeń mają- titude of loan words and pitch jargon was press jour- cych zastąpić te najbardziej problematyczne i wyłonić nalists whose task was to report on sports events. It nowe, lepsze odpowiedniki słów zapożyczonych z języ- was them who raised such problems as early as in the ków angielskiego czy niemieckiego. Przykładem takiego 1890s, when the first readers’ competitions were held to działania były pomysły nadsyłane do czasopisma Kolarz- encourage the readers to send in their suggestions for Wioślarz-Łyżwiarz. Niestety, inicjatywa ta nie spotkała replacing the most problematic terms with new, better się z wielkim zainteresowaniem, przysłano bowiem tylko equivalents of the words borrowed from English or Ger- kilkanaście sugestii, a dodatkowo w odpowiedzi na ten man. An example of such a campaign was the action konkurs, w lwowskim piśmie Koło ukazał się prześmiew- undertaken by the Kolarz-Wioślarz-Łyżwiarz magazine. czy wiersz, zaczynający się od słów: Unfortunately, the initiative was not particularly popu- Sędziowie rozważywszy dziewiętnaście listów lar and only a dozen or so suggestions were sent in. To

2 R. Wacek, Wspomnienia sportowe, Opole 1947(?), s. 17-18. 2 R. Wacek, Wspomnienia sportowe, Opole 1947(?), pp. 17-18. 3 J. Kukulski, Pierwsze mecze, pierwsze bramki, Kraków 1988, s. 12. 3 J. Kukulski, Pierwsze mecze, pierwsze bramki, Kraków 1988, p. 12.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 63 nadeszłych od tamtejszych zapewne cyklistów make matters worse, the periodical from Lviv called Koło orzekli, że „sport” odtąd ma się zwać „ochotą”, reacted to the campaign with a mocking poem starting a wyrazy pochodne kształtować się oto as follows: w sposób: „sportman” – „ochotnik”, Nineteen readers’ letters have been contemplated „sportowy” – „ochoczy” all with local cyclists’ thoughts elaborated. „sportmański” – „ochotniczy4. It has been decided: “sport” is now “volition” Mimo tych początkowych problemów i nieporozu- and all derivatives also face revision: mień – także wśród samych dziennikarzy – kolejne lata “volunteer” for “sportsman”, “voluntary” – “sporting” przyniosły dzięki ich działaniom spory postęp w zakresie “sportsmanlike” – “voluntarist”4. stosowanej terminologii. Wraz z upływem czasu coraz Despite the initial difficulties and misunderstandings, mniejsze były też różnice w stosowanym słownictwie also among journalists themselves, their efforts brought w różnych częściach kraju. Momentem, który śmiało moż- considerable progress in the area of nomenclature in na nazwać przełomowym, było odzyskanie przez Polskę subsequent years. With time, the differences in termi- niepodległości. Wówczas piłka nożna, jak cały zresztą pol- nology used in different parts of the country also dimi- ski sport, zaczęła się szybko rozwijać. Zniknęły problemy nished. The moment which could be called a breakthro- związane z zakładaniem nowych klubów, co powodowało ugh came when Poland regained independence. At that nagły wzrost popularności wielu dyscyplin. W związku point football, and sport in general, started developing z tym przybywało też wydarzeń sportowych, które były rapidly. Founding a club was not a problem anymore, relacjonowane w prasie. Ujednoliceniem słownictwa za- which resulted in a sudden increase in the popularity of jęło się wówczas wiele znakomitych postaci, wśród nich a number of sports. In consequence, the number of chociażby redaktor naczelny Przeglądu Sportowego – sports events reported on in the press also went up. poeta Ferdynand Goetel czy działacz ruchu olimpijskiego Numerous outstanding personalities took on the task of – Stanisław Polakiewicz. making football terminology uniform. They included, for Ten drugi na łamach lwowskiego Sportu na temat example, the editor-in-chief of Przegląd Sportowy and ówczesnego języka sportu pisał: „O naszem słownictwie poet Ferdynand Goetel, or the Olympic movement acti- sportowem, jak dotąd, nie da się nawet powiedzieć, że vist Stanisław Polakiewicz. jest zaniedbanem, nie można bowiem przymiotnikiem That is what the latter wrote about the sports lan- określać rzeczy, która wcale nie istnieje. Trudno zaś guage of those days in the Lviv Sport magazine: „We określić mianem słownictwa nieskoordynowane, przy- cannot even say that our sports vocabulary is neglected, padkowe próby przedsiębrane już nie przez poszczegól- since one cannot describe with an adjective a thing that ne dzielnice, ale nieraz przez prywatne ugrupowania lu- does not even exist. Uncoordinated, random attempts dzi lub jednostki”5. undertaken by particular districts or even by particular Z kolei Goetel zajął się przede wszystkim tematem groups or individuals could hardly be called vocabula- słownictwa piłkarskiego, w kilku artykułach przedstawia- ry”5. jąc swoje propozycje oraz opisując aktualny stan tego Goetel, on the other hand, raised the subject of zjawiska: „Słownictwo używane w piłce jest równie roz- football vocabulary, describing the then current state gałęzione jak i różnorodne. Powstawało ono samorzutnie, of affairs and presenting his own suggestions in a few w miarę rozwoju sportu piłkarskiego – w użycie wcho- articles: “Vocabulary used in football is as extensive as dziło w miarę rozwoju jego popularności. Dziś przedsta- it is varied. It was created spontaneously as football was wia mieszaninę słów o bardzo rozmaitej wartości ze sta- developing, and was coming into use as the popularity of nowiska językowego. Słowa obce w postaci pierwotnej this sport was increasing. Today it is a medley of words i zniekształconej spotykamy w niem obok słów rdzennie of different linguistic value. Foreign words in their ori- polskich, moc nowotworów i tworów żargonowych. Po- ginal or distorted forms are to be found next to native jedyncze próby oczyszczenia i ustalenia słownika skut- Polish words; there are a whole host of neologisms and ku dotąd należytego nie odniosły”6. Redaktor naczelny jargon forms. Isolated attempts at ordering and deter- Przeglądu Sportowego kwestię słownictwa piłkarskiego mining the vocabulary have not produced the intended potraktował bardzo szczegółowo, wyjaśniając czytelni- result so far”6. The editor-in-chief of Przegląd Sportowy kom nie tylko pochodzenie najbardziej popularnych słów took an in-depth look at the issue of football vocabulary, czy proponując nowe pojęcia, ale również pisał o błędach explaining to readers not only the origins of the most w pisowni najbardziej problematycznych wyrażeń i złej popular terms or suggesting new ones, but also descri- wymowie. Twierdził chociażby, że stopować jest wyma- bing spelling and pronunciation mistakes of the most wiane niepotrzebnie z niemiecka jako sztopować. Autor problematic expressions. For instance, he stressed that przypomina także pochodzenie niektórych terminów: the German-like pronunciation of stopować (to stop the „(…) dziś już rzadkim w użyciu, a zastępującym poniekąd opposing player) with the initial sht- is incorrect. He also stopowanie, było ‘gasić’, ‘gaszenie’. Wyraz ten powstał reminded the readers of the origins of some expressions: w związku z popularnemi swojego czasu ‘świecami’ (‘ga- “(…) the term which is seldom used today and which sić świecę’). Dziś, gdy zawodnik częściej ‘stopuje’ piłkę was the equivalent of stopować is gasić (to blow out) przyziemną od górnej, ‘gaszenie’ straciło rację bytu”7. and its nominal derivative gaszenie. This expression was Co ciekawe, tak jak w przypadku powyższego gaszenia connected with the once popular candles (to blow out i świecy, część z propozycji Ferdynanda Goetla jest obec- a candle). These days, with players usually stopping low na do dziś – tak w użyciu potocznym, jak i w piłkarskiej balls rather than high balls, the use of the term ‘blowing terminologii fachowej. out’ is not justified anymore”7. Interestingly enough, just Najciekawsze przykłady dawnego słownictwa like in the case of gaszenie, some of Ferdynand Goetl’s piłkarskiego suggestions have survived to this day, both in colloquial Tak, jak wspomniano powyżej, do najbardziej intere- language and in professional football jargon. sujących słów związanych z futbolem należały zapoży-

4 W. Wołczyński, To i owo, w: „Koło”, nr 11, 1899. 4 W. Wołczyński, To i owo, in: „Koło”, 11, 1899. 5 S. Polakiewicz, O słownictwo sportowe, w: „Sport”, nr 4, 1922. 5 S. Polakiewicz, O słownictwo sportowe, in: “Sport”, 4, 1922. 6 F. Goetel, Słownictwo piłkarskie, w: „Przegląd Sportowy”, nr 51, 6 F. Goetel, Słownictwo piłkarskie, in: “Przegląd Sportowy”, 51, 1923, 1923, s. 24. p. 24. 7 F. Goetel, Słownictwo piłkarskie, w: „Przegląd Sportowy”, nr 4, 1924, 7 F. Goetel, Słownictwo piłkarskie, in: “Przegląd Sportowy”, 4, 1924, s. 9. p. 9.

64 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum czenia z języków obcych i żargon. Często jednak trudno The most interesting examples of former football było znaleźć moment, w którym wyrażenie zapożyczone vocabulary na skutek pewnej drobnej zmiany wchodziło do języka As it was mentioned before, the most interesting potocznego. Tak było choćby w przypadku słowa drop- expressions connected with football were words borrowed kick (w części źródeł spotkać można pisownię drop-kick), from foreign languages and examples of jargon. How‑ będącego określeniem uderzenia piłki z półwoleja, czyli ever, it was sometimes difficult to determine the moment tuż po odbiciu się jej od podłoża. Z czasem doczekało się when a loan word entered colloquial speech as a result ono spolszczonej pisowni (już w podręczniku Sztuka gry of some slight change. That was the case with dropkick w piłkę nożną Jana Weyssenhoffa z 1926 roku używa się (spelled drop-kick in some sources), which meant hitting formy dropkik) i co najmniej dwóch zdrobnień – dropsz- the ball after it is dropped and bounces off the ground. tyk i drops. Co ciekawe, oba ostatnie są w żargonie With time the expression was given Polish spelling (in samych piłkarzy obecne do dziś. Podobny proces prze- the book Sztuka gry w piłkę nożną by Jan Weyssenhoff szło inne zapożyczenie z języka angielskiego – takling of 1926 dropkik form was already used) and at least (ang. tackling) oznaczające odbiór piłki lub agresywną two diminutive or shortened forms were in use: dropsz- grę w celu odebrania piłki przeciwnikowi, czasem stosu- tyk and drops. Curiously enough, both the expressions jąc wślizg. Zostało ono wyparte w latach dwudziestych have survived in footballers’ jargon to this day. Another przez określenie taklować, a stosowane było jeszcze po English loan word which went through a similar process II wojnie światowej, m.in. we wspomnieniach Tadeusza was takling (English tackling) to mean dispossessing an Grabowskiego: „Wacek dwoi się i troi, ale Sztencla nie opponent of the ball or aggressive contesting for pos- można minąć, jest szybki jak pocisk, takluje fenome- session of the ball, sometimes with the use of a wślizg nalnie, jest nie do pokonania”8. Słów zapożyczonych (a sliding tackle). The word was replaced in the 1920s z języka angielskiego było rzecz jasna najwięcej, warto by the verb taklować, which was still in use shortly wspomnieć jeszcze chociażby dziś kompletnie zapomnia- after the Second World War, and appeared for example ne, a stosowane w trzech pierwszych dekadach XX wieku in the memoir-like work by Tadeusz Grabowski: “Wacek słowa bek (ang. back) i hawbek (ang. half-back), ozna- gives his all, but Sztencel is impossible to get past, he czające odpowiednio obrońcę i pomocnika. is as fast as a bullet, takluje (he tackles) phenomenally Nieco mniej, choć także sporo, było zapożyczeń well, he is unbeatable”8. Obviously, the majority of the z języka niemieckiego. O absztosie (niem. Abstoß) pi- loan words came from English. Take, for instance, such sał wspomniany wyżej Weyssenhoff. Było to określenie expressions as bek (English back) and hawbek (English wykopu oswobadzającego, czyli po prostu wybicia piłki half-back) to mean field positions. They were used in z własnej strefy obronnej, aby uwolnić się od ataków the first three decades of the 20th century and later sank drużyny przeciwnej, co wynikało ze specyfiki samej gry into oblivion. w tamtym okresie. Dziś mało kto pamięta nie tylko absz- Expressions borrowed from German were rarer though tos, ale również sam wykop, zwany w pionierskich cza- still numerous. Weyssenhoff (mentioned above) wrote sach polskiego futbolu także rzutem oswobadzającym. about absztos (German Abstoß). It denoted a defensive Kilka lat temu, podczas telewizyjnej transmisji jednego kick intended to put the ball out of the team’s penalty z meczów Wisły Kraków, komentujący to spotkanie Jacek zone to stop the opponents’ attack – a tactic frequently Gmoch użył słów: „on go dołem rempluje”, co wywołało used at that time, and later called wykop oswobadzający natychmiastową reakcję na forach internetowych. Nikt (liberating kick). These days hardly anyone remembers bowiem nie potrafił wyjaśnić znaczenia tego wyrażenia. not only absztos, but also wykop, which was known as Okazuje się, że spolszczenie remplować pochodzi od rzut oswobadzający (liberating throw) in the pioneering niemieckiego rempeln, które dawniej miało także polski days of Polish football. A few years ago, during a live TV skrót rempel, będący określeniem bezpośredniego star- broadcast of a Wisła Kraków club match, sportscaster cia zawodników, którego celem jest wywalczenie piłki, Jacek Gmoch used the words: “he rempluje him from the ataku zawodnika na przeciwnika będącego w posiadaniu ground”, which immediately drew a strong response in piłki. Potwierdzenie obecności tego słowa można znaleźć Internet forums. No-one was able to explain the meaning w relacjach prasowych z wydarzeń piłkarskich, między of that expression. It turns out that the word remplować innymi w Przeglądzie Sportowym – „(…) zabiera się do was adapted for Polish from the German verb rempeln, roboty, łącznik prawy wózkuje do karnego pola, nastę- which used to have a Polish shortened form of rempel puje ostry rempel z bekiem, ten jednak kiksuje, piłkę za- to denote a clash of two opposing players in order to biera center i strzela bombę w lewy róg, wyrównując”9. win the ball, a direct attack of a player on the opponent Co nie powinno dziwić, najobszerniejszy jest zbiór in possession of the ball. Examples of this word can be słów żargonowych. Mimo że trudno dziś dotrzeć do każ- found in press reports on football events such as the dego takiego wyrażenia z początku XX wieku, to jednak one in Przegląd Sportowy: “(…) He gets down to work, spora ich część jest obecna w materiałach prasowych the right midfielder wózkuje (dribbles successfully) into i to one są obecnie największą skarbnicą. Dzięki temu the penalty area, there is a sharp rempel (attack) with możemy zrozumieć na przykład, skąd wzięły się i w jaki a bek (back, defender), but he kiksuje (miskicks), the sposób się ze sobą wiążą gasić i świeca. Okazuje się, ball is taken over by the center (centre forward) and że słowo gasić w znaczeniu przyjąć piłkę z powietrza, scores a bomba (goal, bomb of a shot) into the left cor- najprawdopodobniej pochodzi z czasów, gdy popularne ner, evening the score”9. były świece, czyli mocne wybicia piłki w górę. Po pew- Not surprisingly, the biggest collection is that of jargon nym czasie zamiast „gasić świecę” zaczęto „gasić piłkę”. words. Although digging up all the expressions from the Wiele również w języku potocznym określeń zawodni- early 20th century would be extremely difficult, many of ków, odwołujących się do ich poziomu umiejętności bądź them are to be found in press materials, which constitute po prostu kpiących z nich. Mimo, że obecnie czasem na their richest treasury now. Thanks to these sources we trybunach można usłyszeć o ogórkach, kelnerach czy też can understand, for example, the origin and connections o zawodnikach elektrycznych czy drewnianych, to daw- between gasić and świeca. It turns out that gasić (blow niej popularne były raczej słowa pędzlarz oznaczający out) meaning to catch the ball mid-air probably dates

8 T. Grabowski, Z lamusa warszawskiego sportu, Warszawa 1957, 8 T. Grabowski, Z lamusa warszawskiego sportu, Warszawa 1957, s. 365. p. 365. 9 „Przegląd Sportowy”, nr 10, 1924. 9 “Przegląd Sportowy”, 10, 1924.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 65 boiskowego nieudacznika. W prasie można też znaleźć back to the times when świece (candles), i.e. strong kicks wyrażenia: surowy opisujące gracza o małych umiejętno- of the ball into the air were popular. Some time later it ściach technicznych oraz spuchnięty określające piłka- was the ball that was “blown out” instead of the “candle”. rza wyczerpanego. O ile znaczeń części powyższych słów Colloquial speech has also numerous expressions refer- można się domyślić, o tyle są też wyrażenia dziś zupełnie ring to players’ skill or simply mocking players. Nowadays niezrozumiałe. Pierwszym z nich jest smutny trup – sy- we can hear in the stands names such as ogórki (“cu- mulant, zawodnik udający kontuzję, próbujący oszukać cumbers”, weak players), kelnerzy (“waiters”, likewise), sędziego i tym samym wymusić na nim korzystną dla zawodnik elektryczny (“electric” i.e. a nervous or chaotic swojej drużyny decyzję. Drugim natomiast jest wyraże- player), or zawodnik drewniany (“wooden player”, a slow nie gra w wała opisujące dawne ćwiczenie, podobne do player who does not show much initiative); in the past dziadka piłkarskiego. a name for a pitch loser was pędzlarz (which could be Jak widać, słownictwo piłkarskie jest niezwykle ob- translated as “painter”). Other terms found in the press szernym, ale i bardzo interesującym materiałem. Czas are: surowy (“raw”) for a player who has little technical wobec tego, aby stało się polem zdecydowanie bardziej skill and spuchnięty (“swollen”) to mean an exhausted szczegółowych badań. one. While we can figure out the meaning of some of the above words, there are also such expressions which we Paweł Lisowski find completely incomprehensible today. One example Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu is smutny trup (“sad corpse”) – a player who fakes an injury thus trying to trick the referee and wring out of him a decision favourable for his team. Another one is gra w wała describing a training drill used in the past and similar to dziadek piłkarski10. As can be seen, football vocabulary is an extremely extensive, but also a very interesting field. It is high time it became the subject of more in-depth research.

Paweł Lisowski University School of Physical Education in Poznań

10 Players stand in a circle. One player is inside the circle and tries to intercept the ball when the outer players pass the ball between them (translator’s note).

66 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Przemysław Nosal Przemysław Nosal Sztuka piłki/piłka w sztuce The art of football/Football in art

Co ma piłka do sztuki i co ma sztuka do piłki? What does football have to do with art, and Relacja piłki nożnej i sztuki sięga samych począt- what does art have to do with football? ków istnienia obu tych fenomenów. Ta najpopularniej- The relation between football and art dates back to sza obecnie dyscyplina sportu stawała się przedmiotem the very beginnings of the two phenomena. Football, zainteresowania różnych dziedzin sztuki w starożytnym currently being the most popular sport, first became Egipcie, Grecji, Rzymie czy Chinach. Motywy związane an object of interest for various areas of art in ancient z kopaniem piłki pojawiały się na naskalnych malowi- Egypt, Greece, Rome and China. Motifs connected with dłach, ozdabiały ceramikę, stanowiły kanwę azjatyckich kicking the ball appeared in cave paintings and decora- rysunków czy też wątek, wokół którego powstawały ted ceramics, became the subject matter of Asian dra- spektakularne rzeźby. Tym samym można stwierdzić, wings and central themes of spectacular sculptures. It że sztuka zawsze była zainteresowana sportem, a sport can be concluded that art has always been interested temu zainteresowaniu chętnie się oddawał. W efekcie in sport and sport has never had anything against it, or możemy obserwować utrwalony historycznie związek has even been all for. As a result, we can now observe między tymi zjawiskami. a strong relationship between the two domains, consoli- Celem tego tekstu jest właśnie refleksja nad relacją dated throughout history. łączącą sztukę i sport. W tym przypadku ma ona jed- The aim of this text is to reflect on the connections nak skupiać się na obustronnym oddziaływaniu na siebie between art and sport. In particular, its focus is on the tych fenomenów. Oznacza to, że punktem wyjścia jest mutual influence of the two phenomena. Thus, my star- dla mnie przekonanie o tym, że zarówno sport oddziałuje ting point is the view that sport influences art (in all of na sztukę (rozumianą przez pryzmat jej licznych repre- its numerous forms such as painting, literature, singing, zentacji: malarstwo, literatura, śpiew, teatr, film, foto- theatre, film, photography, sculpture, drawing, visual grafia, rzeźba, sztuki plastyczne, sztuki wizualne itd.), art, etc.), just as art influences sport. That is why I will jak i sztuka oddziałuje na sport. Dlatego też postaram try to demonstrate the complex and multi-faceted cha- się wskazać złożoność i wielowymiarowość tego związku. racter of this interdependence. The sport I will use to Dyscypliną, na przykładzie której będę śledził tę relację, exemplify it is football. będzie natomiast piłka nożna. Football in art Piłka w sztuce Perception of football in the world of art is usually limi- Percepcja piłki w świecie sztuki ograniczała się zwykle ted to viewing it as an object presented in various works do dostrzegania w niej obiektu przedstawianego w zróż- of art. However, its presence in art is of a much more nicowanych wytworach sztuki. Tymczasem jej obecność complex nature. I would like to point out five aspects of ma o wiele bardziej złożony charakter. Chciałbym więc the functioning of football in art which make it possible wskazać na pięć aspektów funkcjonowania piłki w sztu- for the sport to influence art so strongly. ce, które sprawiają, że w istotnym stopniu wpływa ona Firstly, football has this fantastic power of attrac- na kształt tej drugiej sfery. ting spectators’ attention. Today, in the era of the Po pierwsze – piłka ma niezwykłą moc generowania culture of distraction, gaining the audience’s attention is uwagi odbiorców. W dobie kultury dystrakcji pozyski- becoming an increasingly difficult task. The multitude of wanie zainteresowania widza staje się zadaniem coraz stimuli (both visual and aural ones) attacking us makes trudniejszym. Ilość bodźców (wizualnych czy dźwięko- us more and more indifferent to them. In consequen- wych), które atakują człowieka, sprawia, że staje się ce, message senders are forced to formulate stronger on na nie coraz bardziej obojętny. W konsekwencji, po- and stronger messages in an attempt to influence our szczególni nadawcy zmuszeni są formułować coraz in- senses and emotions more and more intensely. Conside- tensywniejsze komunikaty – coraz silniej oddziałujące ring that, football has a privileged position as it does not na zmysły i emocje. W tym kontekście piłka nożna ma need to put so much effort into seeking our attention. It uprzywilejowaną pozycję, ponieważ o uwagę nie musi is already very popular with thousands of fans all over specjalnie zabiegać. Cieszy się ona bowiem niezwy- the world. As a result, the attention it attracts becomes kłym zainteresowaniem tysięcy fanów na całym świecie. an object of desire for both organisers and participants W efekcie uwaga jej towarzysząca, staje się przedmiotem of many other processes (e.g. those connected with con- pożądania również przez organizatorów i uczestników sumption or advertising). This mechanism can be seen wielu innych procesów (np. związanych z konsumpcją in the context of Euro 2012. A number of art events czy reklamą). Mechanizm ten można obserwować cho- have taken place on the occasion of the tournament, for ciażby w kontekście EURO 2012. Przy okazji tej imprezy example polls for the best Euro Cup song (see the famous organizowane są liczne przedsięwzięcia o charakterze Jarzębina folk band), photo exhibitions, football film festi- artystycznym – plebiscyty na najlepszą piosenkę na mi- vals, and funding competitions for projects combining art strzostwa (casus grupy „Jarzębina”), wystawy fotografii and football. i przeglądy filmów o tematyce futbolowej czy konkursy Secondly, football nowadays is related with the cen- na dofinansowanie projektów łączących sztukę z piłką tral themes of social life. The special position of the nożną. football phenomenon in contemporary culture makes it Po drugie – piłka nożna wiąże się obecnie z central- involved in other phenomena which remain extremely nymi tematami życia społecznego. Specyficzne ulo- important also in a wider cultural context. Consequently, kowanie fenomenu futbolu we współczesnej kulturze the presence of football in art brings with it such sub- sprawia, że łączą się z nim zjawiska, które pozostają jects as corporality, politics, gender, race, or nation. That niezwykle istotne również w szerszym kontekście kultu- is why it often acts as a catalyst: it indirectly initiates the rowym. W efekcie, obecność piłki nożnej w sztuce przy- process of involving the wider public in some matters wołuje zarazem takie tematy, jak: cielesność, polityka, crucial for the organisation of social life. Contemporary płeć, rasa czy naród. Dlatego też pełni ona często rolę art takes advantage of this mechanism: it presents the katalizatora – za jej przyczyną inicjowany jest proces za- football reality in order to refer to important problems interesowania się szerszego odbiorcy pewnymi ważnymi of modernity. A case in point might be films which, by z perspektywy organizacji życia społecznego aspektami. showing the world of football, also show as if through

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 67 Współczesna sztuka wykorzystuje ten mechanizm – uka- a lens the logic of the functioning of the whole society. zuje rzeczywistość futbolową, by mówić o ważnych pro- To name just a few examples, there is Piłkarski poker blemach nowoczesności. Ilustracją tego procesu mogą (bribery, politics, communist Poland), Bend It Like Bec- być filmy, które ukazując świat piłki, ukazują zarazem kham (position of women, influence of religion on social w soczewce logikę funkcjonowania całego świata spo- life) or Football Factory (class structure of the society, łecznego. Wymienić tutaj można takie produkcje, jak aggression, hooliganism). Piłkarski poker (korupcja, polityka, rzeczywistość PRL), Thridly, football is the area where cultural archety- Podkręć jak Beckham (sytuacja kobiet, wpływ religii na pes of key importance to our civilisation are acted out życie społeczne) czy Football Factory (klasowość społe- in a spectacular way. The situations taking place in the czeństwa, agresja, problem chuligaństwa). pitch highlight such vital myths as competition, con- Po trzecie – w obrębie piłki nożnej w bardzo spek- frontation, activation and motivation to fight for victory, takularny sposób odgrywane są kluczowe dla naszego winner-loser opposition, the myth of equal chances. All kręgu cywilizacyjnego archetypy kulturowe. Sytuacje these myths may be present in the discourse of contem- dziejące się na futbolowym boisku podkreślają takie ży- porary culture, but seldom are they presented in such wotne mity, jak: rywalizacja, konfrontacja, mobilizacja a dramatic manner as in the most popular of all sports. sił i dążenie do zwycięstwa, opozycja zwycięzca – prze- As a result, numerous forms of art make use of situ- grany czy mit równości szans. O ile dyskursywnie są one ations found in sport. Examples abound. Jerzy Pilch obecnie we współczesnej kulturze, to jednak w niewielu in his book Marsz Polonia uses the motif of a football enklawach są prezentowane w równie dramaturgiczny game to confront two categories of Poles. Kasia Adamik sposób, co w najbardziej popularnej dyscyplinie sportu. in her film Boisko bezdomnych uses soccer as a meta- W efekcie, liczne formy sztuki wykorzystują zakorzenio- phor of the tedious process of dealing with mental and ne w sporcie sytuacje. Można wskazać wiele ilustracji social problems (alcoholism, homelessness), and Danny tego procesu. Jerzy Pilch w książce Marsz Polonia wy- Cannon in the film Goal! presents football as a method korzystuje motyw meczu piłkarskiego jako konfrontacji of realising one’s dreams. There are numerous similar dwóch kategorii Polaków. Kasia Adamik w filmie Boisko examples not only in cinematography, but also in other bezdomnych używa piłki nożnej jako metafory mozol- representations of art. nego procesu radzenia sobie z pewnymi psychospołecz- Fourthly, the situations occurring at a football match nymi problemami (alkoholizm, bezdomność), a Danny – footballers’ behaviour, their emotions, gestures, sym- Cannon w filmieGol! jako sposobu na realizację marzeń. bolic moments of the tournament – become, as such, an Podobnych przykładów jest więcej, nie tylko w filmie, ale extremely interesting object of art. This is because również w innych reprezentacjach sztuki. football, owing to its dramatic effect, is a highly vivid, Po czwarte – sytuacje zachodzące podczas meczów performance-like or even theatrical phenomenon. Hence, piłki nożnej – zachowania zawodników, ich emocje, ge- it very easily turns into art understood as a space that sty, symboliczne momenty związane z rozgrywką – same generates particular emotions using particular means. w sobie stają się niezwykle interesującym obiektem It is evidenced by the fact that dramatic situations from dla sztuki. Futbol, z racji swej dramaturgii, jest bowiem football tournaments (and previously from knightly to- fenomenem niezwykle plastycznym, performatywnym urnaments) have always been present in songs, sculp- czy wręcz teatralnym. Dlatego też niezwykle łatwo wpi- tures, tales and paintings, and later on, they have also suje się on w ramy sztuki jako przestrzeni generującej inspired photography and video installations. One recent określone emocje za pomocą określonych środków. Do- example is a sculpture by Adel Abdessemed exhibited wodem na to może być fakt, że od wieków dramatyczne in New York’s David Zwirner Gallery showing a scene sytuacje z zawodów piłkarskich (a przedtem np. turnie- from the 2006 World Cup finals where the Frenchman jów rycerskich) stanowią kanwę pieśni, rzeźb, opowieści Zinedine Zidane headbutted the Italian player Marco czy obrazów, a później także inspirację dla fotografii czy Materazzi. instalacji wideo. Przykładem z ostatnich lat jest nato- Fifthly, it should be pointed out that the rules go- miast rzeźba Adela Abdessemeda wystawiana w nowo- verning the world of art are increasingly similar jorskiej David Zwirner Gallery, która przedstawia scenę to the rules governing the world of football. What z finału piłkarskich mistrzostw świata w 2006 roku, gdzie I mean by this is thinking about art in the same way as Francuz Zinedine Zidane uderza głową w klatkę piersio- about football clubs and footballers. At the most basic wą Włocha Marco Materazziego. level, the process is noticeable in the choice of vocabula- Po piąte natomiast należy zauważyć, że reguły rzą- ry used for discussing artists and their works: “the most dzące światem sztuki coraz bardziej zaczynają expensive artist”, “the most promising author”, “the di- przypominać reguły rządzące w świecie piłki noż- scovery of the year in the art market”, “a person exhi- nej. Rozumiem przez to myślenie o sztuce w katego- biting in top world galleries”. Similar phrases are used riach, w których myśli się obecnie o klubach i piłkarzach. while speaking about football players. Following this line Na najbardziej podstawowym poziomie proces ten moż- of thinking, we can notice the growing importance of all na zauważyć w słownictwie stosowanym w kontekście kinds of rankings connected with artists and their works. artystów i ich dzieł: „najdroższy artysta”, „najlepiej za- We have rankings of paintings (the most expensive or powiadający się twórca”, „odkrycie roku na rynku sztu- the most frequently exhibited ones), of photos (awar- ki” czy „osoba wystawiająca w najlepszych galeriach ded the biggest number of prestigious prizes), of artists świata”. Podobnych epitetów używa się bowiem właśnie themselves (top-selling or the most promising ones), or w stosunku do piłkarzy. Idąc dalej tym tropem, warto even of exhibition curators. It is also the case with foot- podkreślić także rosnącą rolę wszelkich rankingów zwią- ball, where rankings are not only about top-scoring play- zanych z artystami i ich wytworami. Klasyfikowane są ers but also about those who run more kilometres during więc obrazy (najdroższe, najczęściej wystawiane), fo- a game, who make more accurate passes or who foul tografie (ilość otrzymanych prestiżowych nagród), sami more often. And one more thing shared by the world of artyści (najlepiej sprzedający się, najlepiej rokujący), football and art is its monetary value: after all, 86.9 mil- a nawet kuratorzy wystaw. Identyczna sytuacja ma rów- lion dollars paid for the latest painting by Mark Rothko nież miejsce w futbolu, gdzie rankingi nie dotyczą już is not much different from 94 million euro spent by Real tylko tego, który zawodnik strzelił więcej goli, ale nawet Madrid on the Portuguese player Cristiano Ronaldo. tego, który przebiegł więcej kilometrów podczas meczu, Thus, there is a very strong presence of football in

68 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum celniej podawał czy częściej faulował. Ze światem piłki art. A number of cultural characteristics of football make łączy wreszcie sztukę również jej spieniężenie – 86,9 it an important theme for the world of art, and in a wider miliona dolarów, które zapłacono za najnowszy obraz context also for the whole social sphere. Marka Rothko nie różni się wszak zbytnio od 94 milio- Art in football nów euro wydanych przez Real Madryt na Portugalczyka As I have already mentioned in the introduction, the Cristiano Ronaldo. relationship between football and art is a mutual one. It Mamy więc do czynienia z bardzo ważną obecnością means that not only football plays an important role in piłki w sztuce. Szereg kulturowych cech, które posiada the world of art, but also art is an important factor influ- futbol sprawiają, że staje się on ważnym tematem świa- encing contemporary football. I will now try to present ta sztuki, a w szerszym kontekście również całego świata this aspect of the relationship. społecznego. Firstly, the functioning of players in the pitch is a pe- Sztuka w piłce culiar synthesis of arts. The vivid aesthetics of footbal- Tak, jak pisałem już jednak na wstępie, relacja mię- lers’ behaviours is a complex borrowing from the sur- dzy piłką a sztuką ma charakter obustronny. Oznacza to, rounding popular culture. Their haircuts, clothes, and że nie tylko piłka odgrywa istotną rolę w świecie sztuki, tattoos on their forearms show that the football field ale również sztuka stanowi ważny czynnik wpływający focuses like a lens all kinds of fads, consumption trends na współczesny futbol. Postaram się więc ukazać rów- and influences of cultural idols. The English player David nież ten wymiar relacji. Beckham is a case in point. The sportsman cares about Po pierwsze – boiskowe funkcjonowanie sportowców his hairstyle and follows the rules of the world of film stanowi swoistą syntezę sztuk. Rozbuchana estetyka and music stars. He appears in underwear commercials im towarzysząca jest bowiem złożonym zapożyczeniem and fashion shows, he takes part in the concerts of his z otaczającej ich popkultury. Fryzury zawodników, no- wife – a singer, he is covered with tattoos worn by a cha- szone przez nich stroje czy tatuaże prezentowane na racter of a popular TV series, etc. As a consequence, his przedramionach – wszystko to pokazuje, że na piłkar- performance in the pitch contains many elements rooted skim boisku skupiają się jak w soczewce zróżnicowane in the world of art and show business apart from just siły: oddziaływanie mody, trendów konsumpcyjnych, kicking the ball. wpływu idoli kulturowych. Osoba angielskiego piłkarza Secondly, a football match with its setting has an Davida Beckhama stanowi przykład ilustrujący tę wła- extremely performance-like structure and, in con- śnie tezę. Sportowiec ten dba o swoje fryzury zgodnie sequence, also theatrical nature. Therefore, it can be ze zwyczajami obowiązującymi w świecie gwiazd filmu analysed in the context of actors (footballers) and au- i muzyki, występuje w reklamach bielizny, pojawia się dience (spectators). It can be also viewed from the per- na pokazach mody, uczestniczy w koncertach swojej żo- spective of taking part in a ritual, where players are the ny-piosenkarki i tatuuje na swym ciele wzory, które nosi conducting priests, while the spectators are included in bohater jednego z popularnych seriali itd. W efekcie jego the ritual through the agency of the players. Other ele- występ na boisku składa się z wielu czynników zakorze- ments of this theatre-like environment are the omnipre- nionych w świecie sztuki oraz show-biznesu i nie ograni- sent symbols (e.g. red cards, sidelines) and the costu- cza się wyłącznie do kopania piłki. mes worn by the participants of the performance (e.g. Po drugie – spotkanie piłkarskie wraz ze swoją opra- uniform team jerseys). What brings to mind acting is wą ma niezwykle performatywną strukturę i w kon- the exaggerated behaviours of the footballers (e.g. after sekwencji także teatralny charakter. Można więc they are fouled or cautioned) and the joy expressed after analizować je w kontekście aktorów (zawodników) i pu- they score a goal (e.g. dancing or acting out some kind bliczności (kibiców). Można również rozpatrywać je przez of a genre scene). Therefore, a football game not only pryzmat współuczestnictwa w rytuale, gdzie piłkarze są takes place in a space similar to an ancient amphithe- kapłanami sprawującymi obrzęd, a fani za ich pośrednic- atre, but is also arranged in a way showing its profound twem w nim uczestniczą. W teatralną perspektywę wpi- connections with the world of theatre. sują się również wszechobecne symbole (np. czerwona Thirdly, football constitutes a space which very easily kartka, linie wyznaczające boisko) oraz kostiumy noszo- attracts various representations of art. Because of ne przez uczestników spektaklu (np. jednolite koszulki the present position of football in the very centre of the w obrębie jednej drużyny). Z grą aktorską natomiast pop culture universe, representations of particular phe- wiążą się przejaskrawione zachowania zawodników (np. nomena often stick to football. This way, football acts po faulach lub po otrzymanych upomnieniach) oraz pre- like a burr. More and more products of the cultural in- zentowana przez nich radość po zdobytych golach (np. dustry become attached to it and are never rejected, polegająca na tańczeniu lub zainscenizowaniu jakiejś just the opposite: they are accepted and even allowed scenki rodzajowej). Piłkarskie zawody nie tylko więc to- to change its functioning significantly. Examples include czą się w miejscu, które przypomina antyczny amfiteatr, banners painted by fans and then shown at stadiums, ale również ich organizacja ukazuje silne zakorzenienie football songs written by supporters to be sung during w świecie teatru. matches (an often accompanied by drums and other in- Po trzecie – piłka nożna stanowi przestrzeń, która struments), even vuvuzelas – the horns which became w niezwykle łatwy sposób oblepia się zróżnicowany- immensely popular at the 2010 World Cup in South Afri- mi reprezentacjami sztuki. Współczesne ulokowanie ca. It could be said that a football field is a gate open to futbolu w centrum popkulturowego uniwersum sprawia, various forms of art. że bardzo często przyłączają się do niego reprezentacje Fourthly, what follows from the previous point is the określonych fenomenów. Piłka funkcjonuje więc jak rzep fact that football is an experimental space, a kind of – przyczepiają się do niej kolejne produkty przemysłu testing ground for novel cultural practices. This is where kulturowego, a ona nie tylko ich nie odrzuca, ale wręcz the society can experiment with particular solutions in pozwala, aby w istotny sposób wpływały na jej funkcjo- a comparatively safe manner. Such experiments are car- nowanie. Przykładem tu mogą być transparenty malowa- ried out in the area of cutting-edge technologies (e.g. ne przez kibiców i później prezentowane na stadionach, in measurement technology or medicine) and ways of piosenki o tematyce piłkarskiej układane przez fanów, organising social life (e.g. those aiming to separate the a następnie wykonywane podczas zawodów (często sexes). Something similar applies to art. In the area of z wykorzystaniem np. bębna), a nawet niezwykle po- football, different formal artistic solutions can be tested,

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 69 pularne podczas mistrzostw świata w 2010 roku w RPA which would not normally be allowed in other areas. trąbki – wuwuzele. Boisko futbolowe stanowi więc otwar- Take, for instance, Zidane. A 21st century portrait. The tą dla różnych form sztuki furtkę. project was about filming the movements of the famous Po czwarte – co wiąże się z poprzednim ustaleniem, French player during a match with the use of over a dozen piłka nożna stanowi przestrzeń eksperymentalną, cameras. Other examples are the innovative designs of swoisty poligon nowych praktyk kulturowych. W jej the new stadiums built in Poland for Euro 2012 and the obrębie społeczeństwo może we względnie bezpieczny bold aesthetics of objects important in this sport (e.g. sposób eksperymentować z określonymi rozwiązaniami. football boots). Czyni więc tak w zakresie najnowszych technologii (po- Fifthly and finally, it should be noted that since the miarowych czy medycznych) lub sposobów organizacji mid 20th century football stars have also been art życia społecznego (np. rozdzielenia płci). Podobnie dzie- stars. In show business, footballers follow the same ru- je się także ze sztuką. Na płaszczyźnie piłki nożnej może les as actors or singers. In addition, they also appear in ona testować różne rozwiązania formalne, dla których films, music videos and commercials, which gives them w innych przestrzeniach nie byłoby miejsca. Za przykład an advantage over the groups mentioned before. As może tu posłużyć projekt Zidane. A 21st century portrait a consequence, football players are clearly colonising the polegający na rejestracji przez kilkadziesiąt kamer tego, areas which are not connected with their sports activity, w jaki sposób porusza się podczas meczu słynny francu- but rather take advantage of their popularity. A pioneer ski zawodnik. Stan ten ilustrują także innowacyjne bry- of this out-of-the-stadium presence in the world of art ły stadionów budowanych w Polsce na EURO 2012 oraz was the footballer George Best, often called “the fifth odważny design i estetyka istotnych dla tej dyscypliny Beatle”. Recent examples are two ex-players of English przedmiotów (np. butów piłkarskich). clubs, Eric Cantona and Vinnie Jones, who are currently Po piąte wreszcie – warto odnotować, że od połowy pursuing careers in Hollywood. XX wieku gwiazdy świata piłki są zarazem gwiaz- The connection between art and football is definitely dami świata sztuki. Funkcjonują one w show-biznesie a mutual one. The second aspect of this relation analy- na jednakowych zasadach jak aktorzy czy piosenkarze. sed here shows the involvement of football in the world Poza tym – co daje im przewagę nad wymienionymi gru- of art through its theatrical nature and contemporary pami – występują oni również w filmach, teledyskach entanglement in the show business net. czy reklamach. W konsekwencji, futboliści coraz wyraź- Becoming similar niej kolonizują płaszczyzny, które nie są związane z ich Taking into account the conclusions made in this boiskową działalnością, a jedynie wykorzystują ich po- text, the mutual influence of football and art might be pularność. Protoplastą takiej pozastadionowej obecności summed up as follows: football is increasingly resem- w świecie sztuki był chociażby piłkarz George Best, na- bling art, and art is more and more often following the zywany często „piątym Beatlesem”, a w ostatnim czasie logic of the world of football. można wskazać na dwóch eks-zawodników klubów angielskich, są to: Eric Cantona i Vinnie Jones, którzy robią Przemysław Nosal obecnie kariery w Hollywood. The Institute of Sociology Związek między sztuką a futbolem jest więc z pewno- Adam Mickiewicz University in Poznan ścią obustronny. W drugim analizowanym tutaj wymia- rze tej relacji należy zaś dostrzec wyraz zakorzenienia piłki nożnej w świecie sztuki – jej teatralnego charakteru i współczesnego uwikłania w sieć show-biznesu. Upodabnianie Mając na uwadze ustalenia poczynione w niniejszym tekście, to współoddziaływanie piłki nożnej i sztuki moż- na podsumować stwierdzeniem, że futbol coraz bardziej przypomina sztukę, a sztuką coraz bardziej rządzi logika świata futbolu.

Przemysław Nosal Instytut Socjologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu

70 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Natalia Pater-Ejgierd Natalia Pater-Ejgierd Carlos Domingues Hernandez Carlos Domingues Hernandez Piłka nożna w kulturze, czyli co łączy Football in culture, that is what unites Meksykan z Polakami Mexicans with the Poles

Piłka nożna jako fenomen kulturowy zdaje się łączyć Football as a cultural phenomenon seems to connect wszystkie kontynenty, tworząc płaszczyznę porozu- all the continents, creating a common ground for fans mienia dla kibiców z najróżniejszych zakątków świata. from distant parts of the world. In this perspective, Po- W tej perspektywie polskie czy meksykańskie uwielbie- lish or Mexican passion for football is no exception. But nie dla futbolu nie stanowi wyjątku. Jednak przyglądając analyzing broadly perceived football culture in Poland się szeroko pojętej kulturze futbolu w Polsce i Meksyku, and Mexico, we may find surprisingly many similarities, odnaleźć można zaskakująco dużo podobieństw, choć though of course there are also some differences. oczywiście pojawiają się także różnice. Despite the different climate and spirit of the nation, Mimo odmiennego klimatu i ducha narodu – co ładnie which one Polish tourist nicely expressed after his return ujął polski turysta po powrocie z wakacji w Meksyku, from vacations in Mexico, writing in his blog that “a Pole pisząc na blogu, iż „Polak to raczej Meksykanin w głę- is like a Mexican in a deep depression” (Internet source bokiej depresji” (źródło internetowe nr 1) – piłka nożna no. 1), football in both countries plays a similar cultural w obu krajach odgrywa bardzo podobną rolę społeczną and social role. i kulturową. Football and culture Piłka nożna i kultura In today’s world, football is not just a sport, but W dzisiejszym świecie piłka nożna to nie tylko sport, a substantial element of popular culture and social life. lecz istotna część kultury popularnej i życia społeczne- This finding constitutes the guiding principle of many go. Powyższa konstatacja stanowi myśl przewodnią wie- analyses and academic studies describing such pheno- lu analiz czy badań akademickich opisujących między mena as local and global effects of football culture (e.g. innymi lokalne i globalne efekty oddziaływania kultury Finn and Giulianotti 2000). futbolu (np. Finn, Giulianotti 2000). Viewing football in the perspective of social chan- Obserwując piłkę nożną przez pryzmat zmian spo- ge brought about by globalization, we can see it as the łecznych wywołanych globalizacją, można widzieć w niej factor revolutionizing the big business and a catalyst czynnik rewolucjonizujący wielki biznes oraz katalizator for social change in the Far East, as did the authors of zmian społecznych na Dalekim Wschodzie, jak uczynili a book titled “Football Goes East: Business, Culture and to autorzy książki zatytułowanej Football Goes East: Bu- the People’s Game in China, Japan and South Korea” siness, Culture and the People’s Game in China, Japan (Manzenreiter, Horne 2004), who analyzed a complex and South Korea, czyli Futbol rusza na Wschód, biznes, system of relationships between sport, social relations kultura i gra popularna w Chinach, Japonii i Korei Połu- and the economy of the Far East. dniowej (Manzenreiter, Horne 2004), którzy przeanalizo- Cultural phenomena generated in the field of foot- wali skomplikowany system zależności pomiędzy spor- ball lead also to an interesting gender analysis, which tem, relacjami społecznymi oraz gospodarką Dalekiego reveals differences in the social status of boys and girls. Wschodu. A dramatic difference in the popularity of football and the Zjawiska kulturowe generowane przez piłkę nożną so-called “women’s football” implies the marginalization to także ciekawe pole analiz genderowych ujawniające of women in football and the lack of media attention, różnice w statusie i zachowaniu społecznym chłopców funding, etc., which in turn shows the very visible so- i dziewczynek. A dramatyczna różnica w popularności cial inequality still present in the Western culture (Magee, futbolu i tak zwanego „futbolu kobiecego” implikowana Caudwell, Liston, 2008). marginalizacją kobiet w piłce nożnej, a co za tym idzie Football is also an important element shaping con- dużo mniejszej uwadze mediów, nakładów finansowych temporary national identity of European countries and etc., wskazuje na często mało widoczne dysproporcje the whole European Union. No wonder that football can ciągle obecne w życiu społecznym Zachodu (Magee, serve as a kind of lens allowing the understanding of the Caudwell, Liston 2008). relationship between politics, culture and national and Piłka nożna to także ważny element kształtują- social identity (Armstrong, Mitchell 2008). Therefore, cy współczesną tożsamość narodową poszczególnych a wave of the English football hooliganism in the 1970s państw europejskich jak i całej Unii Europejskiej. Nic and 1980s can be seen in the perspective of increasing więc dziwnego, że futbol służyć może jako rodzaj so- unemployment, miners’ strikes and social rebellion af- czewki pozwalającej na zrozumienie relacji pomiędzy flicting Great Britain of the time. English stadiums are polityką, kulturą oraz identyfikacją narodową i społeczną also great examples explaining the development of (Armstrong, Mitchell 2008). Dlatego też falę angielskie- national mythology, but also various forms of racism and go chuligaństwa stadionowego z lat 70. i 80. XX wieku nationalism (Bebber 2008). Therefore, modern football można rozpatrywać w perspektywie rosnącego bezrobo- is primarily a marker of cultural and social trends, sha- cia, strajków i buntu społecznego trapiącego ówczesną ping today’s popular culture in the same way as music, Wielką Brytanię. Angielskie stadiony piłkarskie to także fashion and cinema. idealny przedmiot badań mitologii narodowych, ale także How did this happen? rasizmu i różnych form nacjonalizmów (Bebber 2008). The origin of the modern football is inseparably lin- Konkludując: współczesny futbol to przede wszystkim ked to the Industrial Revolution and the newly formed marker tendencji kulturowych i społecznych kształtują- working class. Nevertheless, it is worth mentioning that cy dzisiejszą kulturę popularną tak samo, jak muzyka, in many cultures, people used to play games which re- moda czy kino. sembled football. Kicking the ball seems to be quite Jak to się stało? a natural activity, because it was practiced by the origi- Początki współczesnego futbolu nierozłącznie wiążą nal inhabitants of Australia, the ancient inhabitants of się z rewolucją przemysłową i nowo powstałą klasą ro- China and, following them, Korean and Japanese people, botniczą. Choć warto dodać, iż w wielu kulturach znacz- as well as pre-Columbian Indians of America or citizens nie wcześniej grano w grę przypominającą piłkę nożną. of medieval Italian and English cities.

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 71 Kopanie piłki zdaje się być dość naturalnym zajęciem, But football as we know it today, is a kind of byproduct gdyż oddawali się mu rdzenni mieszkańcy Australii, sta- of the Industrial Revolution satisfying the socio-cultural rożytni mieszkańcy Chin oraz naśladujący ich Koreań- needs of workers. This happened mainly because the czycy i Japończycy a także Indianie z przedkolumbijskiej newly constituted social group had to build its identity Ameryki czy średniowieczni obywatele włoskich i angiel- and needed a specific glue sticking people from different skich miast. rural and urban areas; it also required common goals and Jednak futbol, jaki znamy dziś, to rodzaj produktu enemies. Popularization of football coincided with other ubocznego rewolucji przemysłowej i potrzeb społeczno- processes of urban society, where yet informal forms of ‑kulturowych robotników. Stało się tak przede wszyst- entertainment such as sports games became gradually kim dlatego, iż nowo ukonstytuowana grupa społeczna institutionalized and replaced by highly codified forms budując swoją tożsamość, potrzebowała swoistego le- of popular entertainment and games. Recognition for piszcza cementującego ludzi wywodzących się z różnych football grew rapidly also because of the dramatic growth środowisk wiejskich i miejskich, których jedność doma- of urban centers and shortening of working hours, allo- gała się wspólnych celów i wrogów. Popularyzacja piłki wing the workers to have time for both practicing and nożnej zbiegła się także z innymi procesami zachodzący- watching sports. The development of relatively inexpen- mi w urbanizującym się społeczeństwie, gdzie nieoficjal- sive means of transport, making people watch matches ne dotychczas gry i zabawy prostej ludności stopniowo played in other cities, also contributed to the high status zastępowano zinstytucjonalizowaną rozrywką oraz sil- of the new game. However, in this case other important nie skodyfikowanymi grami. Liczba kibiców piłki nożnej factors were a new educational system and the introduc- rosła szybko także ze względu na dramatyczny rozwój tion of obligatory education for all children, and the fact ośrodków miejskich oraz skrócenie tygodnia pracy, dzięki that the nineteenth-century schools actively promoted czemu robotnicy mieli czas zarówno na uprawianie jak physical activity, assuming that “healthy body means i oglądanie sportu. Nie bez znaczenia był także rozwój healthy mind”. stosunkowo niedrogich środków transportu pozwalający From England to Mexico and Poland na oglądanie meczów rozgrywanych w innych miastach. The origins of the Mexican and Polish football look Niezwykle istotny dla popularyzacji futbolu był także nowy quite similar. At the end of the nineteenth century the system edukacyjny oraz wprowadzenie przymusu edu- game became popular in both countries. In Mexico, kacyjnego dla wszystkich obywateli, gdyż XIX-wieczne thanks to the miners from Cornwall, whose experience szkoły aktywnie promowały aktywność fizyczną, wycho- and skills in mining tin were used in Mexican silver mi- dząc z założenia, iż „w zdrowym ciele zdrowy duch”. nes. In Poland, thanks to the activities of the Galician Z Anglii do Meksyku i Polski sports promoters such as Henryk Jordan and Edmund Początki meksykańskiego i polskiego futbolu wyglą- Cenar as well as English workers working in Lodz. Con- dają dość podobnie. Pod koniec XIX wieku gra stała się sequently, in the early twentieth century, both Mexico popularna w obu krajach. W Meksyku za sprawą górni- and Poland enjoyed the first professional football clubs ków z Kornwalii, których doświadczenie i umiejętności and a football league. przy wydobywaniu cyny zostały wykorzystane w mek- Football in action, that is what connects us sykańskich kopalniach srebra. W Polsce dzięki działalno- Children ści galicyjskich propagatorów sportu – Henryka Jordana The vast majority of Polish and Mexican children know i Edmunda Cenara, ale także angielskich robotników pra- the football rules, but use them mainly in the virtual cujących w Łodzi. W konsekwencji na początku XX wieku world of video games. Changes in urban societies are zarówno w Meksyku jak i Polsce powstały pierwsze za- inevitably leading to the institutionalization of chil- wodowe kluby piłkarskie oraz liga futbolowa. dren’s free time, including their physical activity. Even Piłka nożna w akcji, czyli co nas łączy two or three decades ago, most Polish children used Dzieci to spend sunny afternoons outside, playing in groups, Znakomita większość polskich i meksykańskich dzieci running, playing various ball games or cycling. Today, zna zasady futbolu, choć wykorzystuje je przede wszyst- parents are afraid of letting kids play outside, which kim w wirtualnym świecie gier wideo. Zmiany zachodzą- they compensate for by enrolling children on profes- ce w społeczeństwach zurbanizowanych nieuchronnie sionally designed courses and workshops, also such prowadzą do instytucjonalizacji wolnego czasu dzieci, that involve football training. This phenomenon is w tym także aktywności fizycznej. Jeszcze dwie, trzy de- global in its nature; however, comparing Mexico and kady temu, większość polskich dzieci spędzała słoneczne Poland, it seems that young Mexicans play football with popołudnia na podwórkach, bawiąc się w grupach, bie- their peers more often than their Polish peers. Never‑ gając, grając w różne gry zespołowe, czy jeżdżąc na ro- theless, even in sunny Mexico, football pitches are gra- werze. Dziś rodzice zazwyczaj boją się wypuszczać dzieci dually becoming deserted, and young football fans meet na podwórko, co kompensują prowadzeniem pociech na in a different common space – the Internet. Consequen- profesjonalnie przygotowane zajęcia, w tym także trenin- tly, children who regularly play football both in Mexico gi piłki nożnej. Zjawisko to ma charakter globalny, choć and Poland do it in various sports institutions, which are porównując Meksyk i Polskę, można odnieść wrażenie, iż primarily aimed at “production” of new football players. mali Meksykanie chętniej kopią piłkę z rówieśnikami niż Professionalization and institutionalization of football ich polscy odpowiednicy. Jednak, nawet w słonecznym seems to rule out having fun with football, which can be Meksyku, place do gry w piłkę stopniowo pustoszeją, exemplified by the lucrative contracts of teenage players a wspólną przestrzenią, w której spotykają się mali kibice who are treated as a kind of financial investment. futbolu staje się Internet. W konsekwencji dzieci, które Religion regularnie uprawiają piłkę nożną zarówno w Meksyku jak Religion does not seem to influence the kind of sport i Polsce robią to w ramach różnych instytucji sportowych, practiced by its followers, but different church organiza- których celem jest przede wszystkim „produkcja” notions can promote specific forms of physical activity. In wych zawodników. Profesjonalizacja i instytucjonalizacja this context, Mexico and Poland are in a very similar posi- futbolu zdaje się wykluczać zabawę piłką nożną, czego tion as the significant proportion of society in both cases dowodem są lukratywne kontrakty nastoletnich piłkarzy, is Roman Catholics. 89.8% of Poles and 82.7% of Mexi- którzy traktowani są jak rodzaj inwestycji klubu. cans define themselves as Roman Catholics. It is worth mentioning that Mexico is the second largest Roman

72 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum Religia Catholic community in the world, after Brazil. Religia zdaje się nie mieć większego znaczenia dla The huge popularity of football causes a number of rodzaju sportu uprawianego przez jej wyznawców, choć Polish and Mexican Roman Catholic priests to be involved oczywiście działania poszczególnych organizacji kościel- in the organization of football classes for boys. Individual nych mogą propagować określone formy aktywności fi- parishes also arrange football tournaments and compe- zycznej. W tym kontekście Meksyk i Polska znajdują się titions. w bardzo podobnej sytuacji, gdyż znaczna część społe- Women czeństwa to w obu przypadkach katolicy. 89,8% Polaków Most Polish women do not seem to be particularly określa siebie mianem katolików oraz 82,7% Meksykan. interested in football. Despite some efforts to make the Warto dodać, że Meksyk jest drugim na świecie po Bra- Polish football to be a kind of family sport or entertain- zylii krajem pod względem liczby katolików. ment, football is dominated by men, and Polish women Ogromna popularność futbolu sprawia, że wielu pol- find fulfillment in other areas. In Mexico the situation is skich i meksykańskich księży katolickich angażuje się different because football is very popular with women w organizację zajęć futbolowych dla chłopców. Poszczegól- and girls, in spite of, or because of, the dominant culture ne parafie urządzają także turnieje i zawody piłkarskie. of machismo. Kobiety Masses of Mexican girls playing football amaze us Większość Polek zdaje się nie być szczególnie zain- just like thousands of Mexican serious matrons regu- teresowana piłką nożną. Pomimo pewnych wysiłków larly visiting stadiums and encouraging their favorite uczynienia z polskiego futbolu sportu czy też rozrywki football teams. Great enthusiasm for football expressed rodzinnej, piłka nożna jest zdominowana przez męż- by Mexican women appears to be joined with a model of czyzn, zaś polskie kobiety realizują się w innych sferach. culture dominated by men, in this case Latin machismo, W Meksyku sytuacja jest odmienna, gdyż piłka nożna in which a woman, to become a rightful citizen, must jest bardzo popularna wśród kobiet i dziewcząt, pomimo lose her femininity and accept the male model of beha- albo z powodu dominującej kultury machismo. vior and forms of entertainment. On the other hand, in Rzesze meksykańskich dziewcząt grających w piłkę a society subordinated to male rules, a woman’s place is nożną zadziwiają nas tak samo, jak tysiące statecznych at home – in a private space where the lord and master meksykańskich matron regularnie odwiedzające stadiony could treat his women instrumentally, using for example i dopingujące swoje ulubione zespoły futbolowe. Zaintere- domestic violence. Therefore, the popularity of football sowanie piłką nożną wśród kobiecej części społeczeństwa among Mexican women seems to be an important eman- zdaje się łączyć z dominacją męskiego modelu kulturowe- cipation factor, leveling the status of men and women in go, w tym przypadku latynoskiego machismo, w którym a common worship of football. We may assume that wo- kobieta, aby stać się pełnoprawnym obywatelem musi men, who gained symbolic power in a football stadium, zatracić kobiecość i przyjąć męski model postępowania can also acquire it in other spheres of public life. oraz form rozrywki. Jednak z drugiej strony, w społeczeń- The huge interest in football among Mexican women stwie podporządkowanym męskim zasadom gry, miejsce seems to be associated with the development of “women’s kobiety jest w domu – przestrzeni prywatnej, gdzie pan football”, the activity of a professional league (Super Le- i władca może instrumentalnie traktować swoje kobiety, ague Femenil de Fútbol) as well as the international suc- stosując na przykład przemoc domową. Dlatego popular- cess of the women’s national football team. The institu- ność piłki nożnej wśród meksykańskich kobiet zdaje się tionalization and professionalization of women’s football być istotnym czynnikiem emancypacyjnym, zrównującym in Mexico convinced hundreds of thousands of little girls we wspólnym uwielbieniu dla futbolu status mężczyzn to play football, and as a result created the entire infra- i kobiet. Można założyć, że kobiety, które zyskały symbo- structure that enables mass practicing of this sport. In liczną władzę na stadionie piłkarskim, będą mogły także this context, it should come as no surprise that leading zdobywać inne sfery życia publicznego. activists of Mexican football consider employing female Ogromne zainteresowanie futbolem pośród meksy- football players, which means, de facto, the introduction kańskich kobiet wydaje się być związane z rozwojem of male-female teams. „kobiecej” piłki nożnej, powstaniem profesjonalnej ligi In Poland, the social status of women seems to be hi- (Super Liga Femenil de Fútbol) oraz międzynarodowymi gher than in Mexico but, or perhaps because of this, wo- sukcesami narodowej drużyny piłkarskiej. Instytucjona- men’s football does not enjoy special popularity. In fact, lizacja i profesjonalizacja futbolu kobiecego w Meksyku women’s football does not even exist in the public con- sprawiła, że setki tysięcy małych dziewczynek zostało sciousness. Articles touching issues related to this sport przekonanych do uprawiania piłki nożnej oraz, co za tym began to appear in the national press only in relation to idzie, powstała cała infrastruktura umożliwiająca maso- UEFA Cup 2012 organized by Poland and Ukraine. Sear- we uprawianie tego sportu. W tym kontekście nie po- ching for attractive themes, sports journalists somehow winny nas dziwić poważne debaty pośród meksykańskich discovered that not just guys play football in Poland. działaczy futbolowych rozważające zatrudniane przez However, women’s football was usually presented as męskie kluby piłkarek, czyli de facto wprowadzenie dam- a curiosity, for example: “Women’s football is a myste- sko-męskich drużyn. rious and exotic land; it is almost like an unconquered W Polsce status społeczny kobiet zdaje się być wyższy country. Its very existence may be a surprise” (Internet niż w Meksyku, jednak – a może właśnie z tego powodu Source 2). There are many reasons why Polish women do – futbol kobiecy nie cieszy się specjalnym powodzeniem. not appreciate football. The coach of the Polish women’s Kobieca piłka nożna właściwie nie istnieje w świadomo- national football team Roman Jaszczak asked “Why does ści społecznej. Artykuły związane z tym sportem zaczęły women’s football remain anonymous for society?” said: ukazywać się w prasie ogólnopolskiej dopiero w związku “Please tell me why a few years ago, when the football z Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej 2012 organizo- national teams of women and men went to Israel on wanymi przez Polskę i Ukrainę. Szukając atrakcyjnych the same plane, none of the commentators during the i zajmujących tematów, dziennikarze sportowi niejako men’s match even mentioned that an hour earlier odkryli, iż w Polsce kopią piłkę nie tylko chłopacy. Nie- at the same stadium, in the same pitch, the team of mniej jednak kobiecy futbol prezentowano najczęściej women defeated Israel 13:0! Don’t journalists have jako ciekawostkę np.: „Piłka nożna kobiet to kraina nie- a moral obligation to inform about undeniable facts? (…) zbadana i egzotyczna, niemal jak jakiś niepodbity kraj. It’s that women’s football has no money, events, scandals,

Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 73 Samo jej istnienie może być niespodzianką” (źródło in- so there is nothing to write about” (Internet source 3). ternetowe nr 2). As a result, Polish women’s football is fostered in- Powodów, dla których polski futbol kobiecy nie ist- formally, primarily in the Internet space, by a group of nieje, jest wiele. W wywiadzie udzielonym magazyno- fervent female and male activists. Thanks to their hard wi Newsweek selekcjoner kobiecej reprezentacji Polski work there are a few professional websites that at- w piłce nożnej, Roman Jaszczak na pytanie: „Dlaczego tempt to popularize this sport, but also deal with the kobieca piłka w środowisku sportowym, ale także w spo- daily hardships of women’s teams, e.g. pilkarki.com or łeczeństwie, pozostaje anonimowa”? stwierdził: „Proszę kobiecapilka.pl. mi powiedzieć, dlaczego kilka lat temu kiedy reprezenta- Conclusion cje kobiet i mężczyzn leciały na swoje mecze do Izraela, Today, football is an important part of global popular i to jednym samolotem, podczas meczu męskiej repre- culture, that is why it unites, but also antagonizes nations. zentacji, komentatorzy prowadzący z niego relację ani It serves as an emancipatory space, but also leads to słowem nie wspomnieli, że godzinę wcześniej na tym social exclusion. Football is a kind of postmodern ritual, samym stadionie, na tym samym boisku, reprezentacja gathering millions of fans in front of their “home altar” kobiet pokonała Izrael 13:0?! Czy dziennikarze nie mają as we can call the TV set. Satisfying today’s cultural and moralnego obowiązku informować o faktach, które miały social needs, football at the same time creates new cu- miejsce? (…) Po prostu w piłce kobiecej nie ma pienię- stoms, rituals and social structures. dzy, imprez, skandali, więc nie ma o czym pisać” (źródło Mexico and Poland, though separated by thousands internetowe nr 3). of miles and different origins, are influenced by the same W rezultacie polski kobiecy futbol propagowany jest global influences which worship the same football stars nieformalnie przede wszystkim w przestrzeni interne- or idols. towej przez grupy zagorzałych działaczek i działaczy, dzięki czemu istnieje kilka profesjonalnych portali, któ- Natalia Pater-Ejgierd PhD re zajmują się popularyzacją tego sportu, ale także co- Carlos Domingues Hernandez University of Arts in Poznan (Poland) dziennymi kłopotami drużyn kobiecych. np. pilkarki.com czy kobiecapilka.pl. Podsumowanie Bibliography Dzisiaj piłka nożna jest ważną częścią globalnej kul- Internet resources (last accessed 10 August 2012) Internet source no. 1 tury popularnej – dlatego jednoczy, ale także antago- http://interia360.pl/artykul/eldorado-niedziela/komentarze, 50 nizuje narody. Spełnia rolę przestrzeni emancypacyjnej 446,, 40,556,291 jednostki, ale także wyklucza społecznie. Futbol stano- Internet source no. 2 wi rodzaj postmodernistycznego rytuału gromadzącego Jak kopią kobiety? – kobieca piłka nożna miliony przed „domowym ołtarzem”, czyli telewizorem. http://kobieta.wp.pl/kat, 26 253, title, Jak-kopia-kobiety-ko- Zaspakajając współczesne potrzeby kulturowe czy spo- bieca-pilka-nozna łeczne, piłka nożna tworzy jednocześnie nowe zwyczaje, Internet source no. 3 obrzędy i struktury. Meksyk i Polska, choć oddalone od Grajmy w piłkę http://gramywpilke.newsweek.pl/polska,jaszczak--mowia-- siebie o tysiące kilometrów i wyrastające z innych korze- nam--ze--kobiecy-futbol-to-nie-produkt--nie-ma-skandali-- ni, ulegają tym samym wpływom globalnym hołdującym nie-ma- o-czym-pisac,91295,11.html gwiazdom lub, jak ktoś woli, bożkom futbolu. Literature Gerry PT Finn and Richard Giulianotti (2000) Football Culture: dr Natalia Pater-Ejgierd Local Contests, Global Visions, Routledge. Carlos Domingues Hernandez Wolfram Manzenreiter, John Horne (2004), Football Goes East: Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu Business, Culture and the People’s Game in China, Japan and South Korea, Routledge. Bibliografia Gary Armstrong, Jon P. Mitchell (2008) Global and Local Foot- Źródła internetowe (data ostatniego dostępu 10.08.2012) ball: Politics and Europeanization on the Fringes of the EU, źródło internetowe nr 1 Routledge. http://interia360.pl/artykul/eldorado-niedziela/komentarze- Brett M. Bebber (2008) The Culture of Football: Violence, Rac- ,50446,40556291 ism and British Society, 1968-1998, ProQuest. źródło internetowe nr 2 Jonathan Magee, Jayne Caudwell, Katie Liston (2008) Women, Jak kopią kobiety? – kobieca piłka nożna Football and Europe: Histories, Equity and Experience, Meyer & http://kobieta.wp.pl/kat,26253,title,Jak-kopia-kobiety-kobie- Meyer Verlag. ca-pilka-nozna źródło internetowe nr 3 Grajmy w piłkę http://gramywpilke.newsweek.pl/polska,jaszczak--mowia-- nam--ze--kobiecy-futbol-to-nie-produkt--nie-ma-skandali-- nie-ma- o-czym-pisac,91295,11.html Literatura Armstrong Gary, Mitchell Jon P. (2008), Global and Local Fo- otball: Politics and Europeanization on the Fringes of the EU, Routledge. Bebber Brett M. (2008), The Culture of Football: Violence, Ra- cism and British Society, 1968-1998, ProQuest. Finn Gerry P. T., Giulianotti Richard (2000), Football Culture: Local Contests, Global Visions, Routledge. Magee Jonathan, Caudwell Jayne, Liston Katie (2008), Women, Football and Europe: Histories, Equity and Experience, Meyer & Meyer Verlag. Manzenreiter Wolfram, Horne John (2004), Football Goes East: Business, Culture and the People’s Game in China, Japan and South Korea, Routledge.

74 Forum Sport, sztuka, edukacja humanistyczna Sport, the arts, liberal education Forum 75 organizatorzy projektu/project organisers: zrealizowano ze środków/financed from the funds of:

76 Piłka w kieszeni Vincenta Football inVincent’s Pocket 11. Międzynarodowe The 11th International Warsztaty Creative Anxiety Niepokoju Twórczego Workshops Poznań, 8 – 12 maja 2012 Poznan, 8 – 12 May 2012

Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Magazyn 77