GLAS LE FÁS 2 GLAS LE FÁS 3

EALAÍN CHLÚDAIGH COVER ART: AODÁN MONAGHAN 4 GLAS LE FÁS 5

Cruthaíonn Áras na bhFál an spreagadh do chomhrath. Mar gheall ar an spreagadh seo tá an gealltanas go n-athlonnófar postanna Faoin Leabhrán Seo About this booklet earnála poiblí sa Cheathrú Ghaeltachta. The Broadway Development creates a pulse for common prosperity. Tá an smaoineamh chun tosaigh go smior sa nádúr againn, ach Thinking ahead is very much part of our nature, but our With it comes the promise of the relocation of public sector jobs to the caithfidh obair s’againne díriú ar an chur i gcrích agus ar an chur i work must continue to be about implementation and Quarter. bhfeidhm. Mar chaomhnóirí na Gaeilge agus an chultúir delivery. As custodians of the and Ghaelaigh, caithfidh muid fosta bheith freagrach as na culture we must also account for the resources we use hacmhainní a úsáideann muid tríd an tairbhe do agus an tionchar by demonstrating clear community benefit and positive dhearfach shoiléir ar an phobal dá bharr a léiriú. Ach tá sin ina impact. But that is an equal challenge across chomhdhúshlán trasna an rialtais. Caithfidh an rialtais cruthú, Government. In allocating its resources it must agus é ag dáileadh acmhainní go bhfuil sé á dhéanamh le demonstrate equity in a manner that facilitates comhionannas a léiriú agus ar bhealach a ligeann do gach achievement in all our communities. The Gaeltacht an chuid is fearr a bhaint amach ina áit féin. Is í triail litmis na Quarter is a litmus test of that commitment coimitminte seo ná an Cheathrú Ghaeltachta. Dlaoi mhullaigh ár n-iarrachtaí athnuachana is Tríd dul i gcomhairle le páirtithe leasmhara, cuireann an leabhrán Through stakeholder engagement this guide provides ea é nasc a dhéanamh le fuinneamh mhargadh treorach seo méaranna eolais soiléire ar fáil faoin chineál clear signposts for the kind of Gaeltacht Quarter people na hearnála poiblí. Ceathrún Gaeltachta atá daoine ag iarraidh a fheiceáil agus faoi wish to see and what developments are needed to na forbairtí atá a dhíth lena cur i gcrích. Cuimsíonn sé réimse bring that about. It captures a range of views and It is the cap stone of our regeneration effort to dearcthaí agus barúlacha a nochtann braistint d’fhéidearthachtaí opinions that reveal a sense of civic opportunity connect to the vigour of the public sector market. sibhialta chomh maith le léirthuiscint ar dhualgas sibhialta. Bhí na together with an appreciation of civic duty. Participants daoine a ghlac páirt ar bís le bheith ag amharc chun tosaigh le were keen to look forward with a focus on young fócas agus béim ar dhaoine óga mar thosaíocht. people a priority.

Cuirtear na barúlacha chun tosaigh díreach mar a nochtadh iad. The views are recorded as they were expressed.

Ár míle buíochas le gach duine a ghlac páirt sa phróiseas A big thank you to all of those individuals and groups comhairleach leathan seo agus leo siúd a thug barúil i scríbhinn, who participated in this wide ranging engagement nó a ghlac páirt sna ceardlanna. Is léir go bhfuil an chuid seo de process and to those who provided written submissions chathair s’againne lán físe, lán talainn agus lán coimitminte. Ag or who participated in the workshops. It is clear that rith taobh le taobh leis na barúlacha úra seo tá sraith ráiteas a this part of our city has considerable talent, rinneadh faoin Cheathrú Ghaeltachta le roinnt blianta anuas. commitment and vision. Running alongside the most recently recorded views are a series of statements made about the Gaeltacht Quarter of recent years.

Tá fáilte roimh aiseolas ar an leabhrán seo tríd Feedback on the booklet is welcome, via [email protected] [email protected] 6 GLAS LE FÁS 7

Brollach Foreword

Seans go measfaidh sibh go bhfuil sé rud beag aisteach go You may consider it odd that my introduction to Glas le Fás ndíríonn réamhrá s’agam ar leabhrán Glas le Fás ar Carl would concentrate on Carl Hardebeck who was born in Hardebeck, a rugadh i 1869 d’athair Gearmánach agus do 1869 to a Dutch father and a Welsh mother. He was raised in mháthair ón Bhreatain Bheag. Rugadh i gClerkenwell i Londain é the Clerkenwell area of London and began playing the agus thosaigh sé ag seinm an phianó mar a dúirt sé féin “ón am a piano, as he said himself, ‘from when he was able to reach bhí mé in ann an méarchlár a shroichint.”. the keyboard’.

Nuair a chríochnaigh sé a chuid staidéar sa cheol, bhog sé go Béal After completing his studies in music, he moved to Feirste i 1893, ar dtús chuig Bóthar na hAolchloiche agus ar ball, in 1893, living first on the Limestone Road and later in Divis go Sráid Dubhaise áit a raibh sé ina chónaí ar shráid in aice le Street off the Falls in the Gaeltacht Quarter. Bóthar na bhFál i lár na Ceathrún Gaeltachta. It was here that he was first introduced to Irish music. At a B’anseo a chéadfhuair sé eolas ar an Cheol Ghaelach. A g coirm 1900 concert sponsored by the Gaelic League, Hardebeck cheoil i 1900, urraithe ag Conradh na Gaeilge, chuala Hardebeck heard a native speaker sing unaccompanied in Gaelic, and amhránaí dúchásach ag ceol go haonar i nGaeilge agus tháinig his entire outlook on Irish music was suddenly and athrú tobann agus athrú do-chúlghairthe ar dhearcadh s’aige ar irrevocably changed. He was captivated by the flow of an cheol Ghaelach. Bhí sé faoi dhraíocht le sruthú an fhoinn, le melody, the variations in rhythm and the perfection of the breachnuithe sa rithim, agus le foirfeacht mhírithe an cheoltóra. singer’s phrasing. Hardebeck decided there and then to Rinne Hardebeck rún ar an toirt go gcaithfeadh sé a shaol le cothú devote his life to the cultivation of this music. an cheoil thraidisiúnta. The whole direction of Irish musical thought at the time Bhí an treo iomlán san am sin dírithe ar thraidisiún cheol ‘ a bhí was towards the preservation of what was considered a lost caillte’ a chaomhnú. An rud a d’aithin Hardebeck é féin, áfach, go heritage. What Hardebeck realised was that Irish music was raibh an ceol Gaelach déanta de chuid mhaith stíleanna agus composed of many different genres and styles, all of them seánraí éagsúla, achan cheann acu logánta agus iad lonnaithe go vital and specific to a place and people, and he allowed smior ina n-áit dhúchais féin agus dá bpobal féin. Lig sé dó féin himself to be inspired by these — to be a composer rather dul faoi gheasa acu uilig agus lig sé dó féin bheith ina chumadóir than a musical pathologist. He found himself in the cheoil agus chan ina phaiteolaí ceoil. Fuair sé é féin ina mhionlach minority of one against an entrenched prejudice which aonair in éadan na claontachta daingne a bhí ag iarraidh an luach sought to negate the local and native wealth of oral a bhain le traidisiún béil agus saibhreas an bhéaloidis logánta a tradition and community. Here is what he wrote in chur ar neamhní. Seo an méid a scríobh sé faoin freasúra: reference to his opponents:

‘Tá muid leis an cheol béil álainn a bhfuil an tionchar ón Ghaeilge ‘We are to set aside all the beautiful vocal music, with the ar a rithim iontach, a chur ar leataobh – an tionchar sin atá influence of the Irish Language on its marvellous rhythm — ríthábhachtach. Tá muid leis na crotail a ghlacadh, na crotail atá that rhythm which is paramount. We are to take the husks fágtha againn de bharr míthuisceana agus bréagachta, de left to us by the misunderstanding and falsification, dheasca go bhfuil déistin ag na húdaráis seo ar an teanga agus ar because these authorities despise the language and its a cuid traidisiún, iad siúd nach bhfuil aon fhonn orthu fáil amach traditions, and have no desire to know it or to find out what faoin rud atá beo inár measc. Tá muid le cothú leis an rud atá is living among us to-day. We are to be nourished by the marbh seachas an rud atá lán beochta. An dtiocfadh linn rud ar dead instead of the living. Could anything be more absurd?’ bith níos áiféisí a shamhailt?’ The singer’s name that evening in 1900 was O’Conlon, and Ba é ainm an amhránaí an oíche sin i 1900 ná O’Conlon, cheol sé he spoke and sang in a dialect and tradition which differed agus labhair sé i gcanúint a bhí rud beag difriúil agus slightly and subtly but recognisably from those of other chaolchúiseach ó na canúintí sna ceantracha thuas thíos cósta na Irish-speaking areas up and down the coasts of , for hÉireann, mar bhí miondifríochtaí ach difríochtaí inaitheanta idir each parish and peninsula had its own particular style of na canúintí i ngach paróiste agus ar gach leithinis. Bhí go deimhin ornamentation and delivery. It was that particularity that a gcuid stíl féin, a gcuid máisiú féin agus a gcuid guthái l féin ar told Hardebeck that singers were not devices for the leith ag gach ceantar. Ba é an tsaintréitheacht sin a chur ar a recording and reproduction of old sounds, but important shúile do Hardebeck nárbh uirlisí iad na ceoltóirí a bhí ann le mediums of continuity, variation and improvisation — the seanfhuaimeanna a athrá ach gur meáin thábhachtacha very DNA of the heritage, consolidating but also evolving. 8 GLAS LE FÁS 9

leanúnachais, breachnaithe agus cumadóireachta iad – aigead dí- That nexus — of an integral and specific local ocsairibeanúicléasach (ADN) an dúchais, ag daingniú ach ag déanamh resource encountering and being further energised éabhlóide san am céanna. Tá neart fáthchiallach cumhachtach ag an by outside talents and qualifications — has a chumarphointe sin – nuair a tig an acmhainn shaindúchasach i dtaithí powerful allegorical force in any discussion of the ar eispéiris cumhachtaithe ón taobh amuigh- tá neart ar leith leis in latent in the local. There is no exploitation on either aon chur is cuiteamh faoi na rudaí a bhfuil lorg neamhfhollasach na side — but a just and equal recognition of different dúiche iontu. Níl aon dúshaothrú i gceist ar cheachtar den dá thaobh – strengths and abilities. The Irish O’Conlon sang in ach sainaitheantas comónta ar na láidreachtaí agus ábaltachtaí Belfast to a composer from London with Dutch and difriúla. Cheol O’Conlon, an Gael, i mBéal Feirste do chumadóir ó Welsh roots who had settled in the North: that Londain a raibh fréamhacha Gearmánacha agus Breatnacha aige, ach composer then wrote melodies based on Gaelic é lonnaithe i mBéal Feirste, agus ansin chum sé ina sheal féin foinn originals, which were printed, distributed and agus ceol bunaithe ar na bunamhráín Ghaelacha. Saothar a cuireadh i performed in Ireland, England, Europe and America. gcló, a scaipeadh agus a seinmníodh ar fud na hÉireann, ar fud That is what staying true to the local is all about: that Shasana, ar fud na hEorpa agus ar fud Mheiriceá. is also the true value, and potential, of the Gaeltacht Quarter. Sin an ciall ceart atá ann nuair a chloíonn tú leis an dúchas. Sin é an chiall atá ann le fanacht dílis don rud logánta, sin é an bunluach agus I am grateful to those civil servants who have taken sin é an fhéidearthacht atá leis an Cheathrú Ghaeltachta. the time to know this. Clive Dutton whose last big project was to build the Olympic Stadium in London Tá mé buíoch de na státseirbhísigh sin a ghlac an t-am leis seo a was a constant inspiration. We miss him, we thuigbheáil. Bhí Clive Dutton, a raibh Staid Oilimpeach Londan ar an connected with him and we are proud that he asked tionscadal deireannach s’aige, ina ionspioráid leanúnach. Cronaíonn our friend Seán Mistéil to speak at his memorial muid é. Rinne muid ceangal domhain leis agus bhí bród orainn nuair a service at Southwark Cathedral, London. Locally we d’iarr sé ar ár ndlúthchara, Seán Mistéil labhairt ag searmanas have engaged with many supportive civil servants, cuimhneacháin s’aige in Ardeaglais Southwark i Londain. Go háitiúil, none more so than that Ian Maye. As a child Ian spent bhí teagmháil againn le neart státseirbhíseach tacúil, ní raibh duine ar many summer escapes on his ancestral family farm in bith acu níos tacúla ná Ian Maye. Mar pháiste chaith Ian neart samhraí County Monaghan. He was proud that his mother had ar fheirm a shinsear i gContae Mhuineacháin. Bhí Ian bródúil as served as a soldier. He was proud of his upbringing on seirbhís máthar s’aige san arm. Bhí sé bródúil as an tógáil a fuair sé ar the Donegal Road and it was his loyalty to the people Bhóthar Dhún na nGall agus ba é an dílseacht a bhí aige don phobal of the Donegal Road and his commitment to the sin agus coimitmint s’aige do leas an phobail a mhúscail suim s’aige sa wider public good that encouraged his interest in the Cheathrú Ghaeltachta. Thuig Ian an dóigh inár thóg obair s’againn Gaeltacht Quarter. He recognised how our work lifted daoine amach as an bhochtaineacht ach ba é an bua ar leith a bhí ag people out of poverty but Ian’s unique skill was in Ian ná gur aithin sé mar a d’fhéadfadh sampla na Ceathrún Gaeltachta recognising how the example of the Gaeltacht a chur chun cinn do leas ceantracha ionchathrach eile a bhí ag fulaingt Quarter could be applied to other areas of inner city faoi míbhuntáiste.Bhí léargas Ian Maye, sa chaoí seo, ar aon dul le distress. His insight in this regard was very much in léargas Carl Hardebeck. line with Carl Hardeback.

Sa leabhrán seo gheobhaidh tú réimse ráiteas comhaimseartha a In this booklet you will find a collection of bhaineann leis an Cheathrú Ghaeltachta. Chomh maith leo sin, contemporary comments relating to the Gaeltacht gheobhaidh tú ráitis ón am a chuaigh thart ó dhaoine ar nós Sir George Quarter. In addition we include statements from Quigley agus Martin McGuinness. Tá siad ann mar chomhartha ómóis earlier periods in our work from people like Sir agus tá siad ann chomh maith de thairbhe nach dtig linn amharc chun George Quigley and Martin McGuinness. They are tosaigh gan a bheith ag amharc siar ar dtús. Tá sé seo fíor ach go included as a mark of respect and also because in háirithe dár ndaoine óga a dhéanann staidéar ar an am atá caite chun order to look forward, you must look back. This is iad féin a ullmhú don todhchaí. Níl sa stair ach scéal atá scríofa cheana especially true for young people who study the past féin. Tá an t-am reatha ina scéal atá le scríobh go fóill agus sa Cheathrú in order to prepare themselves for the future. History Ghaeltachta, tá an scéal sin fréamhaithe agus tosaíonn sé i mbaile is a story that has already been written. The present agus ag tinteáin iad siúd atá ar an dream is mó faoi mhíbhuntáiste. is a story which still has to be realised and in the Gaeltacht Quarter it begins in the homes and the hearths of the most needy within our society.

Ciarán Mac Goill Ciarán Mac Goill Cathaoirleach Bhord na Ceathrún Gaeltachta Chair of the Gaeltacht Quarter Board 10 GLAS LE FÁS 11

tábhachtach agus cothromaíoch a leithéid seo de chomhghuaillíocht Openness, tolerance and respect continue to guide Réamhra Introduction leis na fírinní éagsúla seo a athspreagfaidh sa todhchaí. our work as we seek to consolidate and coordinate our many points of crossing. We will continue to Ina réamhrá i Mórphlean na Ceathrún Gaeltachta, 2013 – In his introduction to the Big Gaeltacht Quarter Plan, 2013 - Tugann oscailteacht, caoinfhulaingt agus meas treoir dár gcuid oibre raise awareness of the many acts of cross 2033, dúirt an saineolaí athnuachana uirbí idirnáisiúnta, 2033, international urban regeneration expert, the late Clive fós agus muidne ag iarraidh ár gcuid mhór trasphointí a dhaingniú community relations that rescued, restored, re- Clive Dutton OBE nach maireann: “Tá deich mbliana caite Dutton OBE said: “It is nearly ten years since the publication agus a chomhordú. Leanfaidh muid ar aghaidh eolas a scaipeadh ar animated and redefined the Irish language during anois ó foilsíodh Tuarascáil na Ceathrún Gaeltachta agus is of the Gaeltacht Quarter Report, 2004, with which I was an méid mór gníomhaíochtaí caidrimh trasphobail a shábháil, a the late 19th and early 20th centuries. Glas le Fás mór an phribhléid dom é baint bheith agam léi. Is mithid privileged to be associated.“It is timely to take stock of the d’athnuaigh, a d’athspreag agus a rinne sainmhíniú as an nua ar an aims for a renewal of these historic energies but it dúinn machnamh a dhéanamh ar an dul chun cinn a bhí progress made in this fascinating part of the city – and chart Ghaeilge go mall i rith an 19ú haois agus go luath sa 20ú haois. Is í also calls for a growth fund to accelerate the déanta sa chuid an-spéisiúil seo den chathair – agus na what comes next” aidhm Glas le Fás na fuinimh stairiúla seo a athnuachan agus iarraidh possibilities for the future. chéad chéimeanna eile chun tosaigh a leagan amach.” ar chiste fáis a bhunú leis na féidearthachtaí don todhchaí a chur Glas le Fás represents a comprehensive and collective view chun cinn níos gaiste. In his speech of May 8th 2008 Clive Dutton stated: Seasann Glas le Fás do chomhbharúil chuimsitheach na from key stakeholders as to what should come next. “Many things can lead to people abandoning their bpríomhpháirtithe leasmhara maidir leis na chéad Ina óráid ar 8ú Bealtaine 2008 luaigh Clive Dutton: “A lán rudaí is cúis native tongue. One is the break-up or transplanting chéimeanna eile chun tosaigh. This document provides us with a double opportunity to le daoine ag tréigean a dteanga dhúchais. Ceann amháin is ea of a community when individuals or groups find examine what has already been put in place and to consider briseadh suas nó aistriú pobail nuair atá daoine nó grúpaí tumtha i themselves immersed in a different cultural and Tugann an cháipéis seo deis faoi dhó dúinn iniúchadh a if this work is meeting the needs of the local community as dtimpeallacht chultúrtha agus teanga éagsúil. Tá an staid níos measa linguistic environment. The situation is worse when dhéanamh ar a bhfuil curtha i bhfeidhm cheana féin agus well as the City of Belfast as a whole. nuair a chuireann na húdaráis i gcoinne úsáid na dteangacha áitiúla i authorities systematically discourage the use of machnamh a dhéanamh ar atá an obair seo ag riar do scoileanna, sa rialtas áitiúil agus sna meáin go córasach. Gan local languages in schools, local government and riachtanais an phobail áitiúil agus phobal iomlán Chathair In addition we hope that this Glas le Fás listening initiative mionsonraí a thabhairt nó plé fada a dhéanamh, is cosúil go bhfuil sé the media. Without going into detail or lengthy Bhéal Feirste nó nach bhfuil. will achieve a renewal of original energies and a focus on the réasúnta le rá go ndearnadh faillí ar an Ghaeilge i mBéal Feirste i stair debate, it seems reasonable to conclude that the types of new relationships needed to maximise the capacity dhéanach na cathrach, agus go dtí seo, ní raibh ach dornán beart Irish Language in Belfast has been neglected in the Ina theannta sin, tá súil againn go ndéanfaidh tionscadal for further success. gníomhach déanta lena hathbheochan a chur chun cinn.” city’s recent past and until now there have been few éisteachta Glas le Fás athnuachan ar na bunfhuinnimh agus active steps to promote its renaissance.” go mbainfidh sé fócas amach ar an sórt caidreamh nua a Pressing economic, social and environmental problems Iarrann Glas le Fás bealaí a aimsiú le hobair na nuálaithe áitiúla a bheidh de dhíth leis an acmhainneacht le haghaidh tuilleadh prevail in our area but there is also a developing policy fheabhsú agus a mhearchur chun cinn i gcomhar leis an Rialtas, agus Glas le Fás looks for ways to improve and accelerate ratha a uasmhéadú. recognition that the Irish Language can be used to channel iad ag iarraidh an chuid seo den chathair a athnuachan trí mheán na the work of local innovators in partnership with new responses for mutual prosperity and community well Gaeilge. Rinne Dutton cur síos ar an obair seo mar “fíornuálaíoch”. Is Government as they seek to regenerate this part of Bíonn fadhbanna práinneacha geilleagracha, sóisialta agus being. eiseamláir phraiticiúil de nuálaíocht idir an rialtas agus an pobal the city through the Irish Language. Dutton timpeallachta inár gceantar go fóill ach tá an t-aitheantas cheana féin an Cheathrú Ghaeltachta. Tá deis ann anois an tsamhail described this work as “truely innovative” The polasaí ag teacht chun cinn gur féidir an Ghaeilge a úsáid le Regeneration will only work if it is culturally relevant to the seo a úsáid le teacht ar réitigh chórasacha níos leithne. In ainneoin Gaeltacht Quarter is already a practical example of freagairtí nua a dhíriú le haghaidh comhratha agus ar communities it sets out to assist. The Gaeltacht Quarter an dul chun cinn sa réimse seo áfach, níl an ceantar seo ach ina thús community government innovation. The mhaithe le leas an phobail. reflects this as a community government partnership which eacnamaíochta go fóill nuair a dhéantar comparáid idir ceantair eile opportunity now exists to use this model for primarily draws upon local human resources to drive its den Chathair. Tá tuiscint againn ar an bhealach ar léiriú deise broader systemic solutions. However, despite the Ní éireoidh le hathnuachan ach má bhíonn baint chultúrtha economic potential. But there is now an urgent requirement infheistíocht, an chuid lárnach d’fhéidearthacht agus d’athnuachan. progression this area still remains in economic aici leis na pobail lena bhfuil sí ag iarraidh cuidiú. Léiríonn an to translate this into more funding, more strategic guidance, Caithfidh muid na cúinsí a chruthú a ligfidh don nuálaíocht bheith infancy when compared to other parts of the City. Cheathrú Ghaeltachta é seo mar pháirtíocht idir an pobal and the kind of evaluation systems that support the faoi bhláth agus forbairt, agus sin an fáth a n-iarrann muid go We understand how investment is the expression of agus an rialtas a bhaineann leas go príomha as acmhainní partnership going forward. gcruthófar ciste fáis na Ceathrún Gaeltachta. opportunity, the cornerstone of possibility and daonna áitiúla lena hacmhainneacht eacnamaíochta a chur renewal. We must create the conditions for chun cinn. Tá riachtanas práinneach ann anois leas a bhaint There is also a growing recognition that the Irish language Is cuí go bhfuil Gerry Adams TD, an spreagthóir do Chomh- innovation to thrive and evolve and that is why we as le níos mó maoinithe a fháil, níos mó treorach straitéisí a has roots in multiple community histories and that the Thascfhórsa Iarthar Bhéal Feirste agus Mhórcheantar na Seanchille a call for the Gaeltacht Quarter growth fund. thabhairt agus leis an sórt córas meastóireachta a thacóidh Gaeltacht Quarter is the space where they have begun to mhol go dtabharfaí tacaíocht don Cheathrú Ghaeltachta, anseo leis an pháirtíocht a chur chun cinn. overlap. No-where is this more evident than Cultúrlann Mc anocht leis an chéad fhorbairt is tábhachtaí eile, b’fhéidir, de na It is fitting that Gerry Adams TD, the stimulus for the Adam Ó Fiaich, a former Presbyterian church which is today a moltaí ceannródaíocha seo a sheoladh. Gabhann muid buíochas leis Joint West Belfast and Greater Shankhill Taskforce Tá níos mó aitheantais ann go bhfuil an Ghaeilge fréamhaithe dynamic Irish café, bookstore, performing space and centre as a thacaíocht agus cuireann muid fáilte roimh a rannpháirteachas which recommended supporting the Gaeltacht in ilstair pobail agus gurb í an Cheathrú Ghaeltachta an áit of culture and the arts. In naming itself after both strands of méadaitheach sa todhchaí. Quarter is here to launch perhaps the next most ina dtagann siad le chéile. Níl sé seo soiléir ach in Cultúrlann its past, the Cultúrlann signals an open acknowledgement important evolution of those ground breaking McAdam Ó Fiaich, iareaglais Phreispitéireach ina bhfuil café and coalition of both traditions. Such an act of alliance with proposals. We acknowledge his support and Gaelach dinimiciúil, siopa leabhar, spás taibhithe agus ionad these disparate realities is an important and egalitarian Jake MacSiacais, welcome his increased involvement going forward. cultúir agus ealaíon sa lá atá inniu ann. Agus é a ainmniú féin gesture of bonding that will give a renewed strength and Stiúrthóir, Forbairt Feirste, 2ú Nollaig 2017 in ómós an dá chuid dá stair, tá an Chultúrlann ag tabhairt promise for the future. Jake MacSiacais, aitheantais go hoscailte don agus ag glacadh le Director, Forbairt Feirste, December 2nd 2017 comhghuaillíocht an dá thraidisiún. Is comhartha nasctha 12 GLAS LE FÁS

“I measc na leathanach ba shuimiúla de Thuarascáil “Amongst the most compelling pages of the Greater Creidim gur chóir dúinn díriú ar aontú, ar chuimsiú agus ar I believe we must set a course towards unity, inclusion, Mhórcheantar na Seanchille agus Iarthar Bhéal Feirste, bhí na Shankill and West Belfast Task Force Report were the five chomhroinnt a bhaint amach. Ní fís leamh í seo ach is and sharing. This is not a bland vision but the way to cúig cinn a dhírigh ar phostanna cultúrbhunaithe a chruthú, devoted to culture-based job creation, with the strong bealach í le comhionannas, rath agus athmhuintearas a deliver equality, prosperity and reconciliation for all in agus an moladh láidir ann go mbaintear úsáid as an Ghaeilge, recommendation that the Irish language, culture and arts bhaint amach do chách inár bpobal éagsúil. our diverse community. as an chultúr Ghaelach agus as na healaíona Gaelacha ar be exploited in a strategic way to drive forward the process bhealach straitéiseach leis an phróiseas athnuachana a chur of regeneration. I have also had the pleasure of reading Tugann na tionscadail sa Cheathrú Ghaeltachta guth don fhís The projects incorporated in the Gaeltacht Quarter give chun cinn. Ba mhór an pléisiúr a bhí ann dom an Tuarascáil Clive Dutton’s recent Report, which makes clear that this sin. Pobal a bhfuil smacht aige ar a fhéiniúlacht, a voice to that vision. A community taking control of its dheireanach seo a rinne Clive Dutton a léamh. Chuir sí in iúl go initiative must settle for nothing less than step change. And dhearbhaíonn a chuid ceart agus a dhéanann beart de réir a identify, ascertaining it rights, and delivering. All done in soiléir gur chóir nach nglacfadh an tionscadal seo le rud ar bith I read Seán Mistéil’s inspirational paper, which sees the bhriathair. Iad uilig déanta ar bhealach atá oscailte agus a fashion that is open and welcoming. níos lú ná athrú céime. Agus mise ag léamh páipéar spreagúil Gaeltacht Board turbo-boosting (as he puts it) the fáiltiúil. Sheáin Mhistéil, ina n-amharcann sé ar Bhord na Ceathrún momentum of growth, as people become skilled in creating I do not need to labour the point of the value of culture Gaeltachta ag cur an-bhorraidh (mar a chuireann sé air), faoi commercial value from cultural wealth. One phrase leaped Ní gá dom dul i bhfadscéal le luach an chultúir do phobal. Ní to a community. Nor do I have to convince you of the mhóiminteam an fháis, agus daoine ag éirí oilte ar luach out of that paper, which I feel could be taken as a mantra by gá dom fosta acmhainneacht an chultúir le postanna a potential of culture to create jobs, to sustain economic tráchtála a chruthú ó shaibhreas chultúrtha. Tharraing frása all of us in Northern Ireland - chruthú, forbairt gheilleagrach a chothú agus infheistíocht a development and promote investment. amháin ón pháipéar m’aird ach go háirithe, a shílim féin go chur chun cinn cur ina luí oraibh. dtiocfadh linn go léir i dTuaisceart Éireann glacadh mar phort - For me the potential of the Gaeltacht Quarter is greater Domsa, tá acmhainneacht na Ceathrún Gaeltachta níos mó than the economic or immediate impact on this ná an tionchar geilleagrach nó láithreach ar an phobal. community. It is about reversing the exclusion, “FÍORDHÚIL GAN EAGLA DON “A FEARLESS, FIERCE Baineann sé leis an eisiamh, an deighilt agus an chomhlint separation and conflict of the past century. It is about ón chéad seo caite a chur ina gceart anois. Baineann sé le creating opportunities and sharing and celebrating deiseanna a chruthú, le comhroinnt, agus le féiniúlacht a identity. I wish you well with this work. TODHCHAÍ”. APPETITE FOR THE FUTURE”. cheiliúradh. Guím gach rath oraibh san obair seo.

“Tá soiléiriú ar na cuspóirí barrthábhachtach leoga. Chuir “Clarity of objectives will obviously be crucial. Clive An ComhChéad-Aire, Martin McGuinness, CTR, FP Iarthar Joint First Minister, Martin McGuinness, MLA, MP for Tuarascáil Clive Dutton an cheist sin go snasta. An í an aidhm Dutton’s Report posed the issue neatly. Is the aim to Thír Eoghain West Tyrone an Ghaeilge agus an cultúr Gaelach a chur chun cinn nó, (agus promote the Irish language and culture or is it (and I ceapaim gurb í seo í – agus, mura miste dom a mholadh, ba suspect this is – and, dare I suggest, should be your aim) to chóir dó seo bheith mar aidhm agaibh), glacadh le cur chuige adopt a larger more comprehensive approach to urban níos mó agus níos cuimsithí maidir le hathnuachan uirbeach renewal founded on the unique selling point of the Irish Tá An Cheathrú Ghaeltachta ann mar tá pobal méadaitheach There is a Ceathrú Ghaeltachta because there is a bunaithe ar ghné dhíolacháin uathúil na Gaeilge agus an language and culture? saoránach ann ar mhaith leo a saolta a chaitheamh trí growing community of citizens who wish to live our lives chultúir Ghaelaigh? mheán na Gaeilge. through Irish.

Rud éigin eile atá barrthábhachtach sílim is ea an rud ar thug Also crucial, I suspect, will be achieving what Aodán Mac Sin an ceart s’againne. That is our right. Aodán Mac Póilin “pobal teanga” a chruthú air in alt suimiúil, Póilin, in an interesting article some years ago, called the roinnt blianta ó shin, a bhaint amach. Is é sin an bealach creation of a “linguistic community” in which the language is Caithfidh athnuachan Bhéal Feirste sin a chur san áireamh. The regeneration of Belfast has to take that into account. fiúntach ina n-imeasctar an teanga i saolta a cainteoirí agus integrated in a meaningful way into the lives of its speakers Caithfidh an t-athrú ar ár sochaí agus an athnuachan, cibé The reshaping of our society and regeneration, in ina n-aistrítear ó thuismitheoirí go páistí í leis an fhorbairt sna and transmitted from parents to children, supplemented by cuma a bheidh orthu, cuidiú le patrúin an neamhionannais whatever form it takes, must help change the patterns of teagmhálacha sóisialta idir a leithéid seo de theaghlaigh a the building of social contacts between such families. The atá inár sochaí a athrú. inequality that exist in our society. mhéadú. I mo bharúil féin, tá pobal na Gaeilge orgánach, creation of an organic, self-sustaining Irish-speaking féinbhuanaithe a chruthú ag croílár rath leanúnach do community seems to me to be core to the ongoing success of Mar sin de, cuireann forbairt na Ceathrún Gaeltachta bealach So, the development of An Cheathrú Ghaeltachta thionscadail agus feicim ina pháipéar go nótálann Seán Mistéil your initiative and I see that in his paper Seán Mistéil notes i dtreo an chomhionannais chomh maith le huirlis provides both a route toward equality as well as a tool an gá le gníomhaíocht idirghlúine a éascú. the need to facilitate intergenerational activity. athnuachana ar fáil. for regeneration.

Mar atá luaite i dTuarascáil Dutton, tá deis agaibh anois – nó As the Dutton Report indicated, you have a chance to do – Is le leas gach duine í. It is a win – win situation. éileofar oraibh leoga – obair cheannródaíoch a dhéanamh. An indeed you will be compelled to do – pioneering work. fonn le bheith i mbun nuálaíochta agus le cruthú is ea a Pioneers are driven by the impulse to innovate, to create. Gerry Adams TD, Uachtarán Shinn Féin Gerry Adams TD, President of Sinn Féin spreagann ceannródaithe. Is foghlaimeoirí par excellence iad They are learners par excellence and, as the social agus, mar a dúirt an fealsúnaí sóisialta Erich Fromm, “In philosopher Erich Fromm put it, “In times of change, amanna athraithe, faigheann foghlaimeoirí an talamh mar learners inherit the earth”.” oidhreacht”.”

An Ridire George Quigley, Samhain 2005. Sir George Quigley, November 2005 . 14 GLAS LE FÁS 15

“IS MITHID TABHAIRT FAOI TIONSCADAL INA IOMLÁINE AGuS É A CHuR I GCRíCH.”

“WE CANNOT AFFORD TO STAND AND WAIT: NOW IS THE TIME TO FINISH THE PROJECT.” ” 16 GLAS LE FÁS 17

Tá fíorlár ag gach mol. I dtaca leis an Cheathrú Ghaeltachta de bhí na Every hub has a centre. For the Gaeltacht Quarter, the Tá nascadh eochairchomhbhaill ár dtionscadail - An Cultúrlann, Locking together the key components of our project - the spócaí in áit le fada an lá ach faoi dheireadh tá an mol, Spórtlann na spokes have been in place for some time, but finally Teach Ard na bhFeá, Áras na bhFál, Raidió Fáilte, An Nasc agus lucht Culturlann, the development of Beechmount House, the hÉireann ag teacht chun cinn anois. Sportlann is now coming to realisation seirbhíse áitiúil – le chéile ina fhéidearthacht chinnte an uair amháin Broadway Development, An Nasc and local service a bhíonn an Spórtlann curtha i gcrích i gceart. Is é Spórtlann na providers - only becomes possible when Sportlann is Tá céim a haon de na pleananna chun croílár cultúrtha agus Phase one of the plans for creating a cultural and hÉireann an t-inneall a thabharfaidh gach rud le chéile agus a complete: it is the engine that will unite and energise eacnamaíochta a chruthú i gceantar stairiúil na bhFál, mar a tugadh commercial heart within the historical district of the chuirfidh brí úr agus borramh faoi gach rud eile. everything else. air ón chianaimsir, curtha i gcrích agus bhain sé 10 mbliana asainn é Falls Road - the road of the hedges, as it was known a thabhairt chun críche. from the time of early settlement - is now complete: it Insíonn ár dtaighde dúinn thar an 15 bliana atá caite go mbíonn Our research over the last 15 years tells us that the has taken ten years to realise. tromlach mór na dturasóirí chuig an taobh seo den Chathair ag majority of tourists drive into our area either by taxi or by Ag croílár ár bhfíse bhí smaoineamh an-simplí ann: cosúil leis an teacht i gcarranna, tacsaithe, busanna agus eile agus go coachload and then drive out again. Some stop to write smaoineamh faoi na ceantracha amharclainne i Londain agus Nua- At the core of our vision was a simple idea: like the dtiomnaíonn siad ann agus as arís. Stopann cuid acu lena n- on peacewalls. They are fascinated, but very few spend Eabharc, d’fhéadfadh agus is féidir an Ghaeilge agus an cultúr theatre districts of London and New York, the Irish ainmneacha a greannadh ar na ‘Ballaí Síochána’. Tá siad faoi any money in our area. Gaelach a úsáid mar ghleásanna cumhachtacha chun daoine agus a Language and culture could and can serve as powerful dhraíocht ar feadh tamaillín ach ní fhágann siad pingin rua ina n-acmhainn cheannaíocht a mhealladh go dtí an Cheathrú twin attractions drawing people and their spending ndiaidh inár gceantar. Ghaeltachta, mar ar féidir leis na tionscail seirbhíse buntáiste a power to the Gaeltacht Quarter, where service bhaint as bonn custaiméirí atá ag dul i méid. Rinneadh roinnt industries can take advantage of an expanding I measc na dtionscadal atá ann don chéad chéim eile den Spórtlann, The next phase of Sportlann - which Belfast City Council infheistíochta sa smaoineamh seo - ach chan go leor agus chan gasta customer base. There has been some investment in this atá gealltanas airgid faighte di cheana féin – ó Chomhairle Bhéal has already committed partly to fund - involves an Spás go leor. idea - not enough and not quickly enough. Feirste agus ón Roinn Pobal, an Spás Dín, mar a bhfuil an áit Dín (the attic room), an interpretative centre for the Irish ‘féinphic’ is fearr sa chathair aige (freagra s’againn ar an Fernsehturm Language (including what will be the coolest selfie station Tá muid go fóill ag iarraidh uasmhéadú ceart a fháil ar an fhorbairt ar We are yet to maximise the year on year visitor increases Berlin), chomh maith le beár súnna, áit le heispéireas a fháil ar na in the City, our answer to Berliner Fernsehturm), a juice líon na dturasóirí atá ag teacht chuig Béal Feirste bliain ar bhliain, go coming into our city generally and the West Belfast area spóirt Ghaelacha éagsúla agus inár féidir earraí spóirt CLG a bar, a venue for trying out different GAA sports and a place háirithe go hIarthar na cathrach. Bhí roinnt eisceachtaí nideoige ann, in particular. There have been some niche exceptions cheannach, lóistín aíochta do chuairteoirí agus Gael agus tithíocht, to purchase GAA materials. Tourist accommodation and a ar ndóigh, ach thuig muid ariamh go raibh ceantracha eile i mBéal off-course, but we quickly came to the realization that rudaí a dhéanfaidh neartú suntasach do Ghaeilgeoirí agus do new housing development represents a significant Feirste agus ar fud na hÉireann a bhí in áit i bhfad níos fearr mar other areas of Belfast and indeed Ireland were better chuairteoirí araon. strengthening of Irish speakers to the area, as well as a gheall ar an infrastuchtúr a ndearnadh infheistiú ann. Go sonrach, positioned in terms of infrastructure. Significantly, they place to stay for visitors. bhí lóistín cuí acu agus bhí áiteacha páirceála slán acu, cuid acu leis had more places to stay and could offer safe parking an fhairsing chun freastal ar na cóistí lan de thurasóirí. Ní raibh capacity for the coachloads. We had neither and Tá tairiscint anois againn a dtig le lucht turasóireachta a dhíol: is We have a proposition that tour operators can sell: it is ceachtar againn agus de dheasca seo tá muid ar chúl ó thaobh ár because of this have remained significantly féidir le cuairteoirí anois am a chaitheamh sa cheantar, tuirling ó na now feasible for visitors to spend time here, sciar chothroim de chuairteoirí agus níos tabhachtaí caiteachas underrepresented in terms of our share of visitor spend. busanna, siúl thart agus a sult a bhaint as an eispéireas atá ar fáil sa disembarking, walking around and experiencing turasóirí a choinneáil sa cheantar. Spórtlann, agus ó shin a mbealach a dhéanamh amach chuig Sportlann, and from there venturing out to amenities leithéidí an Chultúrlann lena siopa leabhar agus a sárbhialann, Beár such an Culturlann, with its bookstore and quality food, Ba é Spórtlann na hÉireann freagra s’againne ar an léargas seo. Le Sportlann was our response to that realization. With the na Carraige lena chuid cúláisean gloine daite agus oidhreachta, nó The Rock Bar with its snugs, stain glass and heritage-class tacaíocht láidir ó pháirtnéirí daingne agus le cuid mhaith backing of solid partners and eager lobbying in a chuig iarmsmalann Shéamais uí Chonghaile. Tríd an Spórtlann thig interiors, and the historical James Connolly Centre. brústocaireachta in éarnail iomaíoch, tá áiseanna spóirt den scoth competitive arena, we now have purpose built parking linn an scéal seo a thabhairt críche agus a roinnt. Ní thig linn an Through an Sportlann we can now complete and share againn agus tá spásanna páirceála saintógtha ann do na busanna lán spaces for the coachloads and world class sporting deis a ligean le sruth. Is mithid tabhairt faoi tionscadal ina iomláine our story, but first we have to bring the work to its full turasóirí. Tá traicsean níos fearr dá bharr seo ag na forbairtí eile a facilities. Other developments in the Gaeltacht Quarter agus é a chur i gcrích. fruition. We cannot afford to stand and wait: now is the rinneadh sa Cheathrú Ghaeltachta. Ach is é an pointe claochlaithe now stack up more convincingly because of this. time to finish the project. inár féidir leis na rudaí seo uilig inmharthanacht a bhaint amach ná However, the tipping point at which they all reach an pointe ina mbíonn céim a dó den Spórtlann curtha i gcrích, go dtí viability as a visitor generating centre piece will only be sin, beidh muid uilig ag feidhmiú faoinár gcumas. realised when phase two of Sportlann is complete. Séán Mistéil Séán Mistéil Chairperson Board of Governors, Coláiste Feirste Cathaoirleach Bhord Gobharnóirí Choláiste Feirste 18 GLAS LE FÁS 19

COMHTHÉACS CONTEXT Scríobh Clive Dutton:“Tá deich mbliana caite anois ó Clive Dutton wrote: “it is nearly ten years since the foilsíodh Tuarascáil na Ceathrún Gaeltachta, 2004, agus is publication of the Gaeltacht Quarter Report, 2004, with mór an phribhléid dom é baint bheith agam léi.” which I was privileged to be associated.

“Is mithid dúinn machnamh a dhéanamh ar an dul chun cinn “It is timely to take stock of the progress made in the last a bhí déanta sa chuid an-spéisiúil seo den chathair sa decade in this fascinating part of the city – and chart what deichniúr seo a chuaigh thart – agus na chéad chéimeanna comes next” eile chun tosaigh a leagan amach.”

Ina dhiaidh sin, tháinig dhá réimse gníomhaíochta molta What came next were Dutton’s twelve recommended areas of déag Dutton agus coimitmint le taca a chur faoi action and a commitment to resource and underpin a joint chomhrúnaíocht, ar a bhfuil Forbairt Feirste agus an Roinn secretariat comprising Forbairt Feirste and the Department Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta, ar leibhéal oifigigh of Culture Arts and Leisure at senior officer level to drive shinsearaigh, í a mhaoiniú, agus le Mórphlean na Ceathrún forward the Big Gaeltacht Quarter Plan. (Responsibility since Gaeltachta a chur chun cinn. (Aistríodh an fhreagracht ó shin transferred to the Department for Communities) chuig an Roinn Pobal).

Ba iad seo a leanas an dá réimse oibre déag Dutton, a léirigh Dutton’s twelve areas of work, which reflected the consensus an comhaontú idir na páirtithe leasmhara i gcoitinne agus among the wide and varied stakeholders were,: éagsúla: • Jobs • Postanna • Education and Training • Oideachas agus Traenáil • Language • Teanga • Links to the City • Naisc leis an Chathair • Identity • Féiniúlacht • Profile • Próifíl • Tourism • Turasóireacht • Housing • Tithíocht • Sport and Leisure • Spórt agus Fóillíocht • Meanwhile Projects • Tionscadail idir an dá linn • Money • Airgead • Leadership • Ceannaireacht

Foilsíodh agus tugadh tacaíocht do Mhórphlean na Ceathrún Dutton’s Big Gaeltacht Quarter Plan 2013-2033 was published Gaeltachta 2013-2033 Dutton i gCruinniú Mullaigh Aireachta a and endorsed by a Ministerial Summit held in Coláiste Feirste reáchtáladh i gColáiste Feirste ar 20ú Meán Fómhair 2013. on September 20th 2013 and also endorsed by a wide and D’fhreastail grúpa forleathan agus ionadaíoch de bhreis agus representative group of over 250 stakeholders from across 250 páirtí leasmhar ó fud fad na n-earnálacha pobail, gnó the community, business and statutory sectors, who were in agus reachtúla air agus thug siad tacaíocht dó chomh maith. attendance.

Shínigh Airí ó thrí Roinn Feidhmeannais, (An tAire Ní Chuilín The conference witnessed a Gaeltacht Quarter Charter being RCEF, An tAire Attwood RFS agus An tAire O’Dowd RO) Cairt signed by Ministers from three Executive Departments, na Ceathrún Gaeltachta ag an chomhdháil, a raibh siad, Minister Ní Chuilín DCAL, Minister Attwood DSD and Minister ionadaithe ó Choláiste Feirste, mic léinn shinsearacha O’Dowd DE, as well as by representatives of Coláiste Feirste GaelChúrsaí agus ionadaithe ó Bhord na Ceathrún Gaeltachta and GaelChúrsaí senior students and representatives of the mar fhinnéithe ann chomh maith. Tugadh coimitmint go Gaeltacht Quarter Board. A commitment was made to hold a reáchtálfaí Comhdháil Athghairme na Ceathrún Gaeltachta biannual Gaeltacht Quarter Recall Conference to measure dhébhliantúil le dul chun cinn a mheas agus le progress and to recommit to fresh initiatives going forward. hathghealladh go gcuirfí tionscadail úra chun cinn. 20 GLAS LE FÁS 21

Reáchtáladh an chéad Chomhdháil Athghairme na Ceathrún The first Gaeltacht Quarter Recall Conference was held in Gaeltachta i mí Dheireadh Fómhair 2015 le tacaíocht ó thrí October 2015 and with the endorsement of three Executive LE FORBAIRT A CHuR CHuN Aire Feidhmeannais, An tAire Ní Chuilín RCEF, An tAire Durkan Ministers, Minister Ní Chuilín DCAL, Minister Durkan, DSD and RFS agus An tAire O’Dowd RO. Cuireadh forbairt na Ceathrún Minister Ó Dowd, DE, the Development of the Gaeltacht Gaeltachta mar ghníomhaíocht sa Chlár um Rialtas ar Quarter was eventually included in the Programme for CINN NíOS GAISTE, Ní MÓR deireadh thiar thall. Government.

D’iarr an tAire Ní Chuilín go gceapfaí Ambasadóir An entrepreneurship Ambassador, Professor Sinclair DúINN BHEITH TOILTEANACH fiontraíochta, an tOllamh Sinclair Stockman, le hobair a Stockman, was also appointed by invitation from Minister Ní dhéanamh ar son na Ceathrún Gaeltachta ar an leibhéal gnó Chuilín to advocate on behalf of the Gaeltacht Quarter at the agus tráchtála. Tá a ról le plé leis an Roinn Pobal go fóill, agus level of business and commerce. His role still remains subject GNíOMHú AGuS INFHEISTIú. céim mhór luath chun tosaigh a bheidh ann nuair a bheidh to discussions with the Department for Communities and soiléireacht agus gluaiseacht air seo má bhíonn muid le getting clarity and movement on this will be a key early step cinntiú go mbeidh tionchar aige seo ar an Cheathrú if we are to ensure an impact for the Gaeltacht Quarter TO ACCELERATE OUR GROWTH WE NOW NEED A Ghaeltachta, agus ar limistéir i bhfad ó oileán na hÉireann. beyond the confines of the Island. WILLINGNESS TO ACT, A WILLINGNESS TO SUPPORT AND A WILLINGNESS TO INVEST. I nDréachtChlár um Rialtas 2016 tá coimitmint don Cheathrú The 2016 Draft Programme for Government includes a Ghaeltachta. Le bheith inmharthana ní mór Plean commitment to the Gaeltacht Quarter. To be sustainable a Gníomhaíochta na Ceathrún Gaelachta athnuaite a ailíniú renewed Gaeltacht Quarter Action Plan needs to be aligned chun nasc soiléir a dhéanamh le plean Chlár an to connect explicitly with the Executive Programme for Fheidhmeannais um Rialtas agus a chomhtháthú in obair na Government plan and integrated into the work of DfC, other Roinne Pobal, ranna eile agus comhlachtaí poiblí eile, agus i departments and other public bodies and in partnership with gcomhar le pobal na Gaeilge, an earnáil dheonach agus the Irish Language community, the voluntary and community pobail, agus an earnáil phríobháideach le spriocanna agus sector and the private sector to effectively deliver targets and torthaí a bhaint amach go héifeachtach. outcomes.

Ó mhí Bealtaine 2017, ní mór cuid mhór de na bearta agus na As of May 2017, many of the measures and targets in the 2013 spriocanna i Mórphlean na Ceathrún Gaeltachta 2013 – 2033 – 2033 Big Gaeltacht Quarter Plan need to be revisited, a leasú, a thabhairt suas chun dáta agus athsmaoineamh a revised and updated in order to ensure that the Action Plan dhéanamh orthu le cinntiú go mbeidh an Plean continues to be relevant and fit for purpose for the long term Gníomhaíochta ábhartha agus oiriúnach dá fheidhm san and to ensure that it adheres to the Ministerial commitments fhadtéarma agus le cinntiú go gcloífidh sé leis na coimitmintí contained in the Gaeltacht Quarter Charter signed by all the Aireachta i gCairt na Ceathrún Gaeltachta ar shínigh na relevant stakeholders in 2013. páirtithe leasmhara ábhartha go léir í in 2013.

Tá sé de chuspóir ag ár gcomhairliúchán agus ár dteagmháil Our current consultation and engagement seeks to ensure reatha cinntiú go n-ailíneofar an t-athbhreithniú seo leis na that this review will be aligned with existing commitments coimitmintí atá ann faoi láthair, go léireoidh sé spriocanna and reflective of the aspirations and hopes of all the relevant agus dóchais na bpáirtithe leasmhara ábhartha agus nach stakeholders and doesn’t attempt to reinvent the wheel by ndéanann sé iarracht cosa crainn a chur faoi chearc trí engaging in yet another ‘strategic planning exercise’ which ‘cleachtadh pleanála straitéisí’ eile a dhéanamh, mar dúbláil would be mere duplication: Dutton 2004, Deloitte 2010, a bheadh ann: is mór a léirigh Dutton 2004, Deloitte 2010, Dutton 2013 and the Gaeltacht Quarter Charter signed up to Dutton 2013 agus Cairt na Ceathrún Gaeltachta ar chuir na by Ministers at the 2015 Gaeltacht Quarter Recall Conference hAirí a n-ainmneacha léi ag Comhdháil Athghairthe na have more than crystalised the Strategic direction, the broad Ceathrún Gaeltachta 2015, an treoir straitéiseach, na réimsí areas of activity and the strategic shared vision of gníomhaíochta i gcoitinne agus comhfhís straitéiseach na stakeholders. bpáirtithe leasmhara.

Le forbairt a chur chun cinn níos gaiste, ní mór dúinn bheith To accelerate our growth we now need a willingness to act, a toilteanach gníomhú agus infheistiú. willingness to support and a willingness to invest. 23

23 Is

Gaeilgeoir TEAGMHÁIL A DHÉANAMH LE DAOINE – RÓL DO CHÁCH ENGAGING PEOPLE – A ROLE FOR EVERYONE

Ceann de na dúshláin leanúnacha atá ann don Cheathrú The ongoing challenge of the Gaeltacht Quarter is to elevate Ghaeltachta is ea stádas na Gaeilge agus an chultúir the Irish Language and to continue to make it new, vital and Ghaelaigh a ardú i gcónaí laistigh de phróifíl na cathrach compelling for the emerging generations that will lead the agus sa ghnáthphobal go léir, bheith á nuachan, béim a chur area in its development. ar a barrthábhacht agus a héiliú do na glúnta atá le teacht a bheidh i gceannas a forbartha sa todhchaí.

Reáchtáil Forbairt Feirste agus d’éascaigh Meitheal Óige A series of information and engagement workshops, hosted Bhéal Feirste sraith ceardlann eolais agus rannpháirtíochta le by Forbairt Feirste and facilitated by Meitheal na nÓg Bhéal mé páirtithe leasmhara logánta. Feirste, were held with a series of local stakeholders learning together Cuspóirí Teagmhála Engagement Objectives

• Dul i dteagmháil leis an phobal • Engage the community • Eolas a scaipeadh ar na forbairtí • Create awareness of developments • Tuiscint ar an fhís, an treoir straitéiseach, coincheapa • Build understanding of the vision, strategic direction, agus ar chur i bhfeidhm a fhorbairt concepts and implementation • Gníomhaíochtaí a fhorbairt le haghaidh rannpháirteachas • Develop actions for community participation an phobail

Tríd na teagmhálacha seo bhí súil againn moltaí a dhéanamh Through these engagements we hoped to establish a set of leis an CG a chur chun cinn i ndiaidh blianta Dutton. proposals to meet the challenge of moving the GQ beyond the Dutton years.

Spreag oibrithe óige Gaeilge a bhfuil taithí acu na Experienced Irish Language Youth workers encouraged rannpháirtithe léiriú spreagúil luachanna a scrúdú thart ar participants to explore an inspirational expression of values chomhchuspóir don Ghaeilge agus a ról i bhforbairt phobal around a common sense of purpose for the Irish Language na Gaeilge sa todhchaí a chur in iúl. and to articulate their role in building the Irish speaking community into the future.

Cruthaíonn na léirithe seo fógra chun gníomhaíochta a The expressions of ambition that emerged create a call to dhéanamh a leagann na spriocanna nua síos do phobal na action and sets a new bar for the Irish Language Community Gaeilge agus do cheannairí polaitiúla agus cathartha sa and for political and civic leaders in the City. Chathair.

24 GLAS LE FÁS 25

24 25

Barúlacha ó mhic léinn Some views from students Bláthain McCathail , úsáideoir seirbhíse: “Tá suim mhór agam Bláthain McCathail service user: “I am really interested in i gcluichí ríomhaire agus ba bhreá liom é dá mbeadh deis computer games and I would love the opportunity to develop Katie Rose Mead: “Mar dhuine óg a bhfuil a hoideachas in Katie Rose Mead: “ As a young person who is nearing the end agam cluichí ríomhaire agus bogearraí i nGaeilge a fhorbairt Irish Language computer games and software for all the Irish earnáil na Gaeilge ag teacht chun deiridh, caithfidh me a rá of my education journey in the Irish Medium sector I have to do na Gaeilgeoirí go léir. Sílim fosta, mar dhaoine óga, gur Speakers out there. Also I think we as young people should gurbh eispéireas saibhir agus sásúil a bhí ann. Chuir Coláiste say that it has been an enriching and fulfilling experience. chóir go mbeadh cead cainte againn faoi na bealaí a dhéantar have more say in how things are decided and what service Feirste oideachas den scoth orm agus bhí cuid mhór Coláiste Feirste has provided me with the highest quality bearta ar chúrsaí agus faoi na seirbhísí a fhaigheann muid, we get, instead of older people deciding ‘what is best for us’.” eispéireas agam inti. Tá súil agam go bhfaighidh an scoil education and has allowed me to gain many experiences. It is seachas daoine níos sine ag déanamh beart ar ‘na rudaí is fearr iontach seo an maoiniú agus an t-aitheantas sásúil atá tuillte my hope that in the future this wonderful school receives the dúinn’.” aici as an tsárobair a dhéanann sí dá daoine óga go léir”. adequate resources and recognition it deserves for the outstanding work it does for all its young people”. Manus Mac Maoláin, úsáideoir seirbhíse: “Sílim, mar Manus Mac Maoláin, service user: “I think that as young Irish Ghaeilgeoirí óga, go gcaitear ar bhealach éagsúil eile linn, agus speakers we are treated differently, and not in good way. We Drithle Nic Ádaimh: “Turas foghlama iontach agus an- Drithle Nic Ádaimh: “Coláiste Feirste for me has been a ní bealach maith é sin. Níl áit ar bith againn gur féidir linn also don’t have anywhere where we can go to hang out at the shásúil a bhí agam i gColáiste Feirste. Tá mé lánmhuiníneach wonderful and very fulfilling journey of learning. I feel very crochadh thart le chéile ag an deireadh seachtaine agus ár weekends to use our language. We need places like Irish agus cinnte faoi m’fhéiniúlacht féin, mar sin de, tá mé ábalta confident and secure in my own identity and so am able to dteanga a úsáid. Tá áiteanna amhail cumainn scannán, language film clubs, swimming clubs, and other normal dul i mbun teagmhála go hoscailte le cultúir uilig eile. Tá mé engage openly with all other cultures. I am very motivated in cumainn shnámha Gaeilge agus gnátháiseanna cosúil leo sin things like that, but for Irish speakers” an-spreagtha ó thaobh gníomhaíochta pobail de agus tá ról terms of community activism and play an active role in youth de dhíth, ach do Ghaeilgeoirí.” gníomhach agam in obair óige agus in An Dream Dearg. Ba work and in An Dream Dearg. I want to see so many new mhaith liom méid mór tionscadal nua a fheiceáil sa Cheathrú initiatives in the Gaeltacht Quarter that I don’t know where to Barúlacha ón Earnáil Oideachais Fhoirmeálta: Views from the Formal Educational Sector Ghaeltachta ach níl a fhios agam ar an áit le toiseacht. Ní start. The only limit is that of our imagination and our hiad ach ár samhlaíocht agus ár ndíograis chun ratha a determination to succeed.” Pilib Mistéil, Príomhoide, Bunscoil an tSléibhe Dhuibh, Pilib Mistéil, Principal, Bunscoil an tSléibhe Dhuibh, “Irish chuirfidh teorainn linn.” “Fostaíonn scoileanna lánGhaeilge na céadta daoine i mBeal Medium schools currently employ hundreds of people in Feirste agus cuireann siad bealaí chun ratha ar fáil do dhaltaí, Belfast, and continue to provide pathways to success for Barúlacha ó oibrithe agus ó úsáideoirí seirbhíse: Some views from workers and service users: oibrithe foirne, saorálaithe, daoine faoi oiliúint agus pupils, staff, volunteers, trainees and parents. This is really a tuismitheoirí. Is scéal fíor-ratha den chéad scoth é seo. story of unrivalled success. Growth continues and will Conchur Mac Siacais, Oibrí Óige: “Bhí na seisiúin leis na Conchur Mac Siacais , Youth Worker: “The sessions with Leanann an fás go fóill agus táthar ag súil go leanfaidh sé ar hopefully continue at an even greater pace in the years daoine óga ar fheabhas. Bhain na daoine a ghlac páirt ann young people were excellent. The participants thoroughly aghaidh níos gaiste sna blianta atá le teacht.” ahead.” sult mór astu. Bhí deis acu amharc ar dhúshláin agus ar rath enjoyed it. They had an opportunity to look at the challenges phobal na Gaeilge ar bhealach idirghníomhach agus and successes of the Irish Language community in an Pilib Ó Ruanaí, Stiúrthóir, Iontaobhas na Gaelscolaíochta, “Tá Pilib Ó Ruanaí, Director Iontaobhas na Gaelscolaíochta, neamhfhoirmiúil. D’éirigh go maith leo seo mar lig siad dóibh interactive and informal way. This worked well as it allowed ceithre oiread líon na bpáistí ag freastal ar na Gaelscoileanna “There has been a four fold increase in the amount of áiriú go raibh meon láidir féiniúlachta acu trí bhealaí them to gain a sense of their identity through practical thar 20 bliain anuas agus táthar ag tuar go mbeidh méadú faoi children attending IME schools over the past 20 years and it is praiticiúla a úsáid. Nuair a d’amharc siad ar stair means. Looking at the complex and diverse history of the dhó ar an líon reatha de 5,000 sna deich mbliana atá le teacht. projected that the current figure of more than 5000 will choimpléascach agus éagsúil na Gaeilge bhí na daoine óga Irish Language enabled young people to examine their Tá sé seo ag athrú na déimeagraifice ar an talamh, agus ag cur double in the next 10 years. This is changing the ábalta scrúdú a dhéanamh ar a gcomhthéacsanna féin faoi respective contexts. To promote the role of young people in éileamh an ghnáthphobail ar sheirbhísí i nGaeilge agus ar demographics on the ground and is driving the demand in seach. Le ról na ndaoine óga a chur chun cinn i bhforbairt na the development of the Gaeltacht Quarter, the workshops aitheantas oifigiúil don Ghaeilge chun cinn. Tharla an fás seo i the wider society for services in Irish and official recognition Ceathrún Gaeltachta, chuir na ceardlanna béim ar chuid de highlighted some of the potential entrepreneurial avenues rith tréimhse nuair a bhí titim i líon foriomlán na bpáistí in aois of the Irish language. This growth has occurred during a na bealaí fiontraíochta féideartha a d’fhéadfaí iniúchadh that could be explored in efforts to modernise and scoile sa tuaisceart. Ba chóir don stát glacadh leis na forbairtí period when the overall number of school age children in the chun na seirbhísí agus na táirgí ar fáil do Ghaeilgeoirí óga a contemporise the services and products available to young seo agus tacaíocht a thabhairt dóibh – a bhí déanta ar leibhéal north has fallen. The state should embrace and support these nuachóiriú agus cuma chomhaimseartha a chur orthu fosta. Irish speakers. Based on the feedback and evaluations taken an phobail áitiúil, agus atá ag feabhsú féidearthachtaí na developments - which are generated at a local community Bunaithe ar an aiseolas agus ar na measúnuithe a fuair muid from participants, the approach was a successful one, in that bpáistí, go minic i gceantair a bhfuil ardleibhéal de level, and are improving children’s prospects, often in areas ó na rannpháirtithe, d’éirigh leis an chur chuige, sa dóigh gur it raised awareness among the group regarding their mhíbhuntáiste acu – mar léiriú dearfach de shaoránacht which suffer a high level of disadvantage - as a positive scaip sé eolas i measc an ghrúpa ar stair a bpobail agus ar a community’s history and their role into the future.” ghníomhach.” expression of active citizenship.” ról sa todhchaí.” Barúlacha ón Earnáil Ghairmoideachais agus Views from the Vocational and FE sector Eoghan Ó Chonghaile , úsáideoir seirbhíse: “Tá easpa Eoghan Ó Chonghaile service user: “There is a lack of Bhreisoideachais: seirbhísí i nGaeilge do dhaoine óga sa phobal ina gcónaím. services in Irish for young people in my community, I would Orla McGrory: As a teacher in GaelChúrsaí and as a parent of Ba mhaith liom bheith ábalta mo chuid Gaeilge a úsáid sna like to be able to use my Irish in the local shops and cafes, Orla McGrory: Mar mhúinteoir in GaelChúrsaí agus mar a child with a disability I would like to see an Irish Language siopaí agus sna caiféanna áitiúla, ach tugann an cumann óige but the youth club does provide me with the opportunity to thuismitheoir páiste le míchumas, ba mhaith liom go mbeadh school focused on children with special needs this is an area deis dom mo theanga a labhairt le mo chairde i use my language with my friends in a fun and friendly scoil lánGhaeilge ann a dhíreodh ar pháistí le sainriachtanais. Is that has never been properly addressed in the Irish Medium dtimpeallacht spraíúil agus chairdiúil.” environment.” réimse é seo nár tugadh faoi mar ba cheart san earnáil Educational sector and it’s an area that needs to be oideachais lánGhaeilge roimhe agus is réimse é a chaithfear addressed. Also seeing children working hard and achieving tabhairt faoi é. Is é an t-ábhar is mó sásaimh dom faoi their potential is the most satisfying thing about Gaelchursaí GaelChúrsaí é bheith ag amharc ar pháistí ag obair go dian agus and these children deserve all the support they can get and ag baint barr a gcumais amach, agus tá an tacaíocht uilig do na to which they are entitled. páistí seo, a bhfuil siad i dteideal uirthi, go hiomlán tuillte acu. 26 GLAS LE FÁS 27

Tarlach Ó Mudaigh : “Mar Ghaeilgeoir óg, ba mhaith liom go Taralach Ó Mudaigh: “As a young Irish speaker I would Barúlacha ón earnáil: Views from the Social Enterprise sector mbeadh an Ghaeilge níos feiceálaí sa Cheathrú Ghaeltachta i like the Irish Language to be more visible in the Gaeltacht measc na siopaí, caiféanna, bialanna áitiúla agus ar an Quarter between the local shops, cafés, restaurants and on Thomás Mac Ardail , Bí Gaelach: “Sa chéad bhliain a thosaigh Thomás Mac Ardail , Bí Gaelach: “In our first year of producing bhonneagar stáit amhail comharthaí sráide, foirgnimh stáit agus state infrastructure like street signs, state buildings and muid ag déanamh meala, bhí rath as cuimse againn mar honey we have had a runaway success with stocks selling out ar iompar phoiblí. Dá bhfostófaí Gaeilgeoirí i ngnónna éagsúla, local transport. Having Irish speakers employed in local dhíol muid na táirgí go léir a bhí i stoc againn taobh istigh de within a day. We have installed more hives already and are spreagadh mór d’fhorbairt na teanga mar theanga pobail bheo a business would also be a great boost to the development lá amháin. Shuiteáil muid níos mó coirceog cheana féin agus hoping for even better outputs into the future. Our target over bheadh ann.” of the language as a living community language.” tá muid ag súil le i bhfad níos mó aschur sa todhchaí. Is í an the coming years is to have a total of 50 hives producing sprioc atá againn do na blianta atá le teacht ná méid iomlán authentic Gaeltacht Quarter honey and related products.” John Joe MacCathmhaoil : “Mar dhuine óg a bhfuil obair iontach John Joe MacCathmhaoil: “As a young person who is de 50 coirceog ag déanamh fíortháirgí meala agus GaelChúrsaí ag dul chun tairbhe dó, ba mhaith liom go dtabharfaí benefiting from the great work of GaelChursaí, I would like bainteacha na Ceathrún Gaeltachta.” Colma McKee , Director, GaelChúrsaí: “I have had the privilege an t-aitheantas d’earnáil ghairmiúil na Gaeilge atá tuillte aici, agus to see the Irish Language vocational sector given the of having been associated with promoting enterprise and an maoiniú ceart agus cóir di. Chiallódh sé seo gur chóir go recognition it deserves and see that it’s properly resourced. Colma McKee, Stiúrthóir, GaelChúrsaí: “Bhí sé de phribhléid training from the earliest days. I feel very strongly that saintógfaí foirgneamh gairmthraenála a d’éascódh gach gné de This would mean a purpose-built vocational training agam bheith bainteach le fiontraíocht agus traenáil a chur encouraging enterprise and the use of our skills for building up ghairmthraenáil, agus go dtabharfaí go leor acmhainní a ligfeadh building that would facilitate all aspects of vocational chun cinn ó na luathlaethanta díobh. Mothaím go láidir gurb social profit is the best way to go. I know we are still in the don earnáil fás agus forbairt, mar gheall ar an éileamh training and that adequate resources are given to allow the é an bealach is fearr é le brabús sóisialta a fhorbairt ná developmental stage but I am confident that a micro economy shíormhéadaitheach.” sector to grow and develop into the future given the ever- fiontraíocht a spreagadh agus ár scileanna a úsáid. Tá a fhios and the creation of virtuous circles within the local economy increasing demand.” agam go bhfuil muid ag an chéim forbartha go fóill ach tá mé are realisable goals.” muiníneach gur spriocanna indéanta micreagheilleagar agus Shonágh Hendry: “Ba mhaith liom go mbeadh níos mó spásanna Shonágh Hendry: “I would like to see more social spaces cruthú fáinní óir laistigh den gheilleagar áitiúil.” agus deiseanna sóisialta ann do Ghaeilgeoirí óga bualadh le and opportunities where young Irish Speakers can meet, chéile, spraoi bheith acu, agus Gaeilge a labhairt. Mar dhuine a have fun and speak Irish. As someone who is interested in bhfuil suim aici i spórt agus sa Ghaeilge, bheadh sé iontach dá sport and Irish Language new GAA teams would be great.” mbeadh foirne nua CLG ann.” Megan Ní Dhomhnaill: “I would like to be able to work Megan Ní Dhomhnaill: “Ba mhaith liom bheith ábalta obair a through the medium of Irish in my work life. Creating more dhéanamh trí mheán na Gaeilge i mo shaol oibre. Dá gcruthófaí opportunities in the work place and jobs where Irish can be níos mó deiseanna san áit oibre agus postanna ina bhféadfaí used would be great. I also think that support for Gaeilge a úsáid, bheadh siad sin iontach. Sílim gur spreagadh mór entrepreneurship and start up through the medium of Irish don Cheathrú Ghaeltachta a bheadh ann dá dtabharfaí tacaíocht would be a great boost to the Gaeltacht Quarter.” d’fhiontraíocht agus do thionscnaimh trí mheán na Gaeilge.”

Barúlacha ó Earnáil Ghnó na Ceathrún Gaeltachta: Views from the Gaeltacht Quarter Business Sector:

Philip Bannon , úinéir An Choirceog Bheach (Beehive Bar): “Mar Philip Bannon , Owner of An Choirceog Bheach (Beehive ghnó suite i gcroílár na Ceathrún Gaeltachta, chuirfinn fáilte roimh Bar): “As a business located in the heart of the Gaeltacht níos mó tacaíochta airgeadais do ghnónna áitiúla atá ag iarraidh Quarter more financial support for local business that are an Ghaeilge a chur chun cinn. Amharcann muid ar an Ghaeilge trying to promote the Irish Language would be welcome. mar acmhainn luachmhar agus mar bhuntáiste i bhforbairt ghnó. We see the Irish Language as a valuable resource and a Bheadh an tacaíocht le himeachtaí Gaeilge a reáchtáil iontach benefit to business development. Support for signage and tairbheach do ghnónna agus don Cheathrú Ghaeltachta”. visibility of the language would be of great benefit. Also support for running Irish Language events would be of great benefit to businesses and to the Gaeltacht Quarter”. Oisín McMillen, úinéir Bialann Bia: “Caithfidh oifigigh cathrach agus polaiteoirí áitiúla athsmaoineamh radacach a dhéanamh sa Oísín McMillen , Owner Bia Restaurant: “There needs to be dóigh is gur chóir go reáchtálfaí imeachtaí cosúil le hOíche a radical rethink among city officials and local politicians Chultúrtha i gceantair taobh amuigh de lár na cathrach, amhail sa so that events on a scale such as Culture Night are Cheathrú Ghaeltachta. Dá gcuirfeadh na húdaráis áitiúla redirected to areas outside the city centre such as the infheistíocht mhór ina leithéid seo d’imeachtaí, bheadh éifeacht Gaeltacht Quarter. Significant investment in such events by dhrámatúil aici ar líon na ndaoine ag teacht go dtí na ceantair, the local authorities would have a dramatic effect on agus chuirfeadh sí le gnónna áitiúla agus thógfadh sí pobail footfall and would enhance local businesses which would áitiúla. Níl léargas ar bith mar bhonn leis an chur chuige lár na in turn would lift local communities. The city centre and cathrach agus cathair-lárnach, agus diúltaíonn sé deiseanna a city centric approach is short-sighted and denies thabhairt do cheantair ar na príomhbhealaí artaireacha isteach sa opportunities to areas on the main arterial routes into the chathair, rud a neartaíonn forbairt éagothrom.” city which reinforces uneven development.” 28 GLAS LE FÁS 29

An Comhrá Mór An Comhrá Mór- The Big Conversation Tharla Comhrá Mór na Ceathrún Gaeltachta ar The Gaeltacht Quarter Big Conversation took place on 19/1/2017 19/1/2017

Mar chuid de thionscadal Náisiúnta le hiarraidh ar a mhéad As part of a National initiative to engage as many Irish Gaeilgeoirí agus is féidir páirt a ghlacadh i gcomhrá fada i speakers as possible in a day long conversation in Irish nGaeilge ar feadh lá amháin iomlán chomhordaigh Forbairt Forbairt Feirste co-ordinated the Comhrá Mór for the Gaeltacht Feirste An Comhrá Mór don Cheathrú Ghaeltachta le réimse Quarter with a range of local partners. Over 1,200 people in páirtnéirí áitiúla. Ghlac breis agus 1,200 duine de gach aois the Gaeltacht Quarter of all ages and abilities took part in the agus ábaltacht sa Cheathrú Ghaeltachta páirt sa Chomhrá biggest Irish Language Conversation ever seen in Ireland. Gaeilge ba mhó riamh in Éirinn.

Bhain Forbairt Feirste úsaid as An Comhrá Mor chun dul i Forbairt Feirste used the comhrá mór to engage specific dteagmháil le hearnálacha ar leith le cinntiú go raibh an sectors to ensure the listening process was inclusive and próiseas éisteachta cuimsitheach agus ionadaíoch. representative. Including the voices of older speakers was a COMHR Á MÓR B’eochairchuspóir é guthanna daoine níos sine a chur san key objective. áireamh ann.

Rinne muid cinnte go raibh meascán daoine de gach aois i We ensured that each comhrá mór session included a mix of NA CEA THRÚN gach seisiún chomhrá mór agus chuir muid oibrithe óige i ages and we placed youth workers in each session to ngach seisiún chun daoine níos sine a spreagadh a encourage older people to express their views. mbarúlacha a chur in iúl. GAEL TACHT A Bhí tuiscint agus sástacht níos forleithne ar na forbairtí a bhí There was widespread appreciation of the developments that déanta sa Cheathrú Ghaeltachta le blianta déanacha anuas. had been made in the Gaeltacht Quarter over recent years. In Ar an bhealach atá an ceantar idir an Bealach Leathan agus particular how the area between Broadway and the Donegal Bóthar Dhún na nGall ag léiriú na Gaeilge go fisiciúil, ach go Road was now physically reflecting the Irish Language. háirithe.

Bhí freagraí éagsúla ann i dtaca leis an bhéim a cuireadh ar However, the emphasis on physical-led regeneration also drew athnuachan fhisiciúil áfach fosta. Luaigh duine de na daoine mixed responses. Alf O’ Murchú’s much quoted statement “We ba shine a ghlac páirt ráiteas lánluaite Alf uí Mhurchú “Níl dont need money, we need people speaking Irish” was airgead de dhíth orainn, tá daoine a bhfuil Gaeilge acu de recalled in one of the sessions by one of the older participating dhíth orainn” i gceann de na seisiúin. Ba iad “ Cad é mar atá members. “How are we supporting our young people?” “What muid ag tacú lenár ndaoine óga?” “Cad é atá muid ag are we doing for them” “Do they have training facilities?” were déanamh dóibh?” “An bhfuil áiseanna traenála acu?” an common points of discussion across each of the sessions. gnáthábhar plé i ngach ceann de na seisiúin seo. There was widespread support for linking job creation to local Bhí tacaíocht fhorleathan ann do riachtanais agus seirbhísí Irish Language needs and services. However many thought the Gaeilge áitiúla a cheangal le postanna a chruthú. Shíl a lán Irish Language was still marginal in this regard. The big idea daoine áfach go raibh an Ghaeilge ar an imeall go fóill i dtaca to emerge was that young people in the Gaeltacht Quarter leis seo. Ba é an mórsmaoineamh a tháinig chun tosaigh ná should be appropriately supported to create a ‘Nansen gur chóir tacaíocht chuí a thabhairt do dhaoine óga ‘Cór Peace Corp for the Gaeltacht Quarter’ with an invest in the Síochána Nansen don Cheathrú Ghaeltachta’, a mbeadh future and mentoring function. feidhm infheistíochta agus meantóireachta leis. 30 GLAS LE FÁS 31

Ní mór Bród Cathartha a éascú ar imeall na cathrach chomh Civic Pride must be faciltated in the magins of the City as maith. Ní cheiliúrtar éachtaí Gaeilge go leor sa well. There are not enough celebrations of Irish Language ghnáthshochaí chathartha. Chuir roinnt daoine ceist faoin achievement in wider civic society. Some wondered why fháth nach raibh ócáid bhliantúil ghradaim gnó Forbairt Forbairt Feirste’s annual business awards were no longer Feirste á reáchtáil a thuilleadh. “Muna reáchtálfaidh sibhse í taking place. “If you dont do it, then no-one will” claimed one ní reáchtálfaidh duine ar bith eile í” a dúirt rannpháirtí participant. The Irish language must be showcased if we are amháin. Caithfear an Ghaeilge a chur chun cinn má bhíonn to succeed in offseting the pull and concentration of muid le héirí linn cúiteamh a dhéanamh ar tharraingt agus ar investment towards the city. bhéim na hinfheistíochta i dtreo na cathrach.

Tá ár bhfréamhacha fiontraíochta fadbhunaithe ach ní Our entrepreneurial roots are long established but poorly chuirtear chun cinn go maith sa saol poiblí iad, rud atá expressed in public life and this is to the detriment of our díobhálach dár ndaoine óga. Thug roinnt daoine níos sine young people. Some older participants cautioned against the foláireamh faoi ateacht chun cinn cultúr laoich “slánaitheoir na re-emergence of a “slánaitheoir na Gaeilge” hero culture Gaeilge” a raibh an lámh in uachtar aige agus a chuir teorainn which dominated and limited earlier phases of language ar na tréimhsi níba luaithe de ghníomhachas teanga. Cé gur activism. Although repackaged it was still expressed through athphacáistíodh é, bhí sé á léiriú fós tríd an chlár oibre a marching and protest agenda. Na habair é dean é was the máirseála agus agóidíochta. Ba í “Ná habair é dean é” an counter argument which broke this strategy by showing that fhrithargóint a bhris an straitéis seo nuair a léirigh sé go raibh doing something other than protesting presents a relatively riosca measartha íseal aige le lamháil ard, seachas agóid a low risk option with high margin gains. “We should be “Ní SATAILíTí TEANGACHA ÁITIúLA AGuS NíL dhéanamh. “Ba chóir dúinn amharc ar an bhealach a d’fhéadfaí looking at how services might be provided to the Irish seirbhísí a sholáthar do phobal na Gaeilge – mar shampla Language community - for example healthcare, education SIAD IMEALLACH: IS GRIANTA IAD ATÁ AG cúram sláinte, oideachas agus baincéireacht”. Cuireadh buairt and banking”. Concern was raised at the withdrawal of “hole in iúl faoi tharraingt siar na seirbhísí bainc “inneall airgid” a in the wall” banking services in Irish which Forbairt Feirste bhain Forbairt Feirste amach d’Iarthar Bhéal Feirste i nGaeilge. had secured in West Belfast. CROíLÁR RÉALTRAí CuLTúRTHA AGuS AILíNITHE

Ba chóir daoine óga a spreagadh le tabhairt faoin Young people must be encourged to step into the deeply EACNAMAíOCHTA NuA. IS FíRIC BHRÓNACH í fhíorbhochtaineacht agus faoin chruatan atá sa phobal rooted poverty and distress that still exists in many parts of s’againne sa lá atá inniu. Luadh ról Chorparáid Síochána Óige our community. The role of the Irish Language Youth Peace FÓS ÁFACH GuR TuGADH NA DEICHNIúIR DE na Gaeilge anseo arís. Chomh maith le cuid mhór buarthaí Corporation was mentioned again here. Beyond the many léiríodh fonn, díograis agus fuinneamh don Cheathrú concerns an enthusiasm and energy for the Gaeltacht NEAMHAIRD DE, GuR CAITHEADH ANuAS AR AN Ghaeltachta agus nochtadh an bhearna idirghlúine idir an Quarter was expressed and the intergeneratioal gap of what méid a bhí de mhisneach ar dhaoine baint amach san am seo people dared to achieve in the past and what they can SAIBHREAS CuLTúRTHA ATÁ SNA POBAIL a chuaigh thart agus an méid is féidir leo baint amach sa lá achieve today was revealed. The example of the Gaeltacht atá inniu. Léiríonn eiseamláir na Ceathrún Gaeltachta nach Quarter shows that leadership and vision are not necessarily sin a rá go dtosaíonn ceannaireacht agus fís ag na háiteanna initiated in the highest places: regeneration, as in nature, ÁITIúLA AGuS GuR AMHARCADH AIR MAR BHAC is airde: tosaíonn athnuachan ón bhun, cosúil leis an dúlra, starts at the roots. ag na fréamhacha. NEAMHFHÁILTIúIL AR GHNíOMHAíOCHT AGuS AR INFHEISTíOCHT EACNAMAíOCHTA.

LOCAL LANGUAGES ARE NOT SATELLITES AND THEY ARE NOT MARGINAL: THEY ARE SUNS AT THE CENTRE OF CULTURAL GALAXIES AND NEW ECONOMIC ALIGNMENTS. AND YET, IT IS A SAD FACT THAT THE CULTURAL WEALTH WHICH RESIDES IN LOCAL COMMUNITIES HAS BEEN SUBJECT TO DECADES OF NEGLECT AND DISPARAGEMENT, PERCEIVED AS AN UNWELCOME BARRIER TO ECONOMIC ACTIVITY AND INVESTMENT.” Seán Mistéil 32 GLAS LE FÁS 33

Barúlacha curtha in iúl ag príomhpháirtithe leasmhara i Stakeholder views expressed during the Comhrá Mór. bpáistí súgradh agus forbairt trí mheán na Gaeilge. Cuireann play and develop through the medium of Irish. This is a rith An Comhrá Mór muid fáilte roimh an fhorás seo agus tá súil againn go bhféadfar welcome development and we hope that this provision can an soláthar seo a phríomhshruthú, chomh maith leis na be mainstreamed and provided with the resources it requires Orliath Nig Leannáin , Comhordaitheoir For-rochtana Óige: Orliath Nig Leannáin , Youth Outreach Coordinator: hacmhainní atá de dhíth air, agus atá tuillte aige, a chur ar fáil.” and deserves.” “Faoi láthair, tá forbairt an-éagothrom ar fud na soláthraithe “Currently there is very uneven development across a range áitiúla, Cumann Óige a’ Ghleanna, Machaire Botháin, uachtar of local providers, Cumann Óige a’ Ghleanna, Machaire Séamus Mac Seáin , Bunaitheoir Ghaeltacht Seoighe: “Ní raibh Séamus Mac Seáin , Founder of Gaeltacht Seoighe: “I never Chluanaí, Cumann na bhFál, Cumann an Droichead agus Botháin, uachtar Chluanaí, Cumann na bhFál, Cumann an mé ag iarraidh saol dátheangach bheith agam, ba mhian liom wanted a bilingual life I wanted to live my life through Irish Cumann an Colláin. Leis an fhírinne a rá, tá a lán den soláthar Droichead agus Cumann an Cholláin. Frankly lots of the mo shaol a chaitheamh trí mheán na Gaeilge, rud a chiallaíonn that means being able to avail of all the services I require suite in áiseanna atá go hiomlan mí-oiriúnach cé go bhfuil provision is located in totally unsuitable facilities although go bhfuil mé ábalta na seirbhísí atá de dhíth orm a fháil trí through Irish. This can be done in some areas but not all and díograis agus tiomantas na n-oibrithe foirne agus na n- the enthusiasm and dedication of staff and users is a credit to mheán na Gaeilge. Is féidir sin a dhéanamh i roinnt réimsí, it is my hope that all services will be available through Irish. úsáideoirí go léir thar barr. Tá príomhshruthú seirbhísí Óige all involved. What is urgently required is the mainstreaming chan iontu go léir, agus tá dóchas agam go mbeidh na seirbhísí As some one who would use the bus on a regular basis I Gaeilge ceartmhaoinithe agus forbairt phleanáilte áiseanna a of properly resourced Irish Language Youth services and a uilig ar fáil trí mheán na Gaeilge. Mar dhuine a bhainfeadh would also like to see Irish Language used on the buses.” bheidh oiriúnach dá bhfeidhm, de dhíth. Tá fócas planned development of fit-for-purpose facilities. We also úsáid as an bhus go rialta, bheinn ag súil go mbeadh an saincheaptha ar na páistí sin, a bhfuil sé deacair teagmháil a need a bespoke focus for those children who are hard to Ghaeilge á húsáid ar na busanna.” dhéanamh leo nó a bhfuil dúshláin mhóra shóisialta agus reach or who suffer from significant social and learning foghlama acu, de dhíth fosta.” challenges.” Fiona Mhic Cumhaill , Gaeilgeoir: “Ba mhaith liom go gcuirfí Fiona Mhic Cumhail l: “I would like Libraries to offer services leabharlanna seirbhísí ar fáil do Ghaeilgeoirí – ní amháin to Irish speakers – not only in the provision of a range of Dearbhla Ní Ruanaidh , Oibrí Óige: “Mar oibrí forbartha Foram Dearbhla Ní Ruanaidh Youth Worker: “As development réimse leabhar a chur ar fáil i nGaeilge ach seirbhísí ar na books in Irish but also in both onsite and online services in na nÓg, ba mhaith liom go dtabharfadh an stát maoinithe officer of Foram na nÓg I would like to see the vibrant and suíomhanna agus ar líne i nGaeilge dóibh siúd ar mhaith leo Irish to those who want them. I think that the Post Office, agus acmhainní cearta agus córa don Obair Óige bhríomhar, dynamic Youth Work that is ongoing in the Gaeltacht Quarter iad a úsaid. Sílim gur chóir don Post Office a bhfuil monaplacht which has, of course, a monopoly of several services, should spreagúil atá á déanamh ar aghaidh sa Cheathrú Ghaeltachta. being properly funded and resourced by the state. As we aige ar roinnt seirbhísí leoga, comharthaí dátheangacha a chur have bi-lingual signage throughout and employ Irish Agus sinne chomh maith leis an éileamh orainn ag dul i méid, grow in numbers and the demand on our services grow we in airde ar fad agus Gaeilgeoirí a fhostú. Tabharfaidh mé speakers. I will support any shop, restaurant, hotel, bank, caithfidh muid bheith ceartfheistithe le tabhairt faoi na need to be properly equipped to meet these new challenges tacaíocht do shiopa, bialann, óstán, banc, cógaslann ar bith pharmacy etc that shows itself to be a warm house for Irish dúshláin nua sin agus Seirbhísí Óige Gaeilge in delivering Irish Language Youth Services of the highest srl. a léireoidh go riarfaidh siad ar Ghaeilgeoirí – ‘Gaeilge agus speakers – ‘Gaeilge agus Fáilte’ at the entrance, on the ardchaighdeánacha a chur ar fáil.” quality.” Fáilte’ ar an tslí isteach agus ar an suíomh idirlín. Creidim gur website. I believe all these suggestions can be implemented féidir na moltaí go léir seo a chur i bhfeidhm sa Cheathrú within the Gaeltacht Quarter.” Deborah Hamilton , Ceannaire san Ionad Luathbhlianta, Ionad Deborah Hamilton , Early years unit leader, Ionad uíbh Ghaeltachta.” uíbh Eachach: “Ceann de na dúshláin leanúnacha atá ag an Eachach: “One of the ongoing challenges for the early years earnáil luathbhlianta is ea oibrithe foirne ceart-thraenáilte nua sector is the recruitment of properly trained new staff and Edel Ní Churraoin , Raidió Fáilte: “Agus saintógáil ár stáisiún Edel Ní Churraoin , Raidío Fáilte: “As we near the completion a fhostú agus uas-sciliú a dhéanamh ar an fhoireann atá the upskilling of existing staff. We work closely with raidió nua-aimseartha ag teach chun críche, beidh ré nua sa of our new state of the art purpose-built radio station we are againn faoi láthair. Oibríonn muid go dlúth le GaelChúrsaí a GaelChúrsaí who have achieved great progress despite a chraoltóireacht raidió Ghaeilge sa Cheathrú Ghaeltachta ann. moving into a new era for Irish Language radio broadcasting bhfuil dul chun cinn iontach déanta acu in ainneoin na sever lack of support or even a clearly devised policy from Tá muid ag súil gur féidir linn ceadúnas a fháil le craoladh ar in the Gaeltacht Quarter. It’s is our hope that we can secure géareaspa tacaíochta nó polasaí léircheaptha ó na húdaráis the education and training authorities. Going forward we will fud an Tuaiscirt amach anseo. Ligfidh sé seo dúinn ár seirbhísí the license to broadcast throughout the North in the near oideachais agus traenála. Ag dul chun tosaigh, déanfaidh muid lobby hard for additional resources to meet these needs a chur ar fáil do phobail Ghaeilge eile sa Tuaisceart.” future and this will allow us to expand our services to the dianstocaireacht le haghaidh tuilleadh acmhainní le riar ar na which are essential for the development of this critical area other Irish Speaking Communities in the North.” riachtanais sin atá ríthábhachtach d’fhorbairt an réimse of early years.” thábhachtaigh luathbhlianta seo.” Gráinne Ní Ghilín , An tultach: “Tá muid an-bhródúil as an Gráinne Ní Ghilín , An tultach: “We are very proud of our obair atá déanta againn anseo in An tultach le cuid mhór work here in an tultach over many years and we provide a Fionnuala Nic Oitir , Gaelchúram uachtar Cluanaí: “Tá lúcháir Fionnuala Nic Oitir , Gaelchúram uachtar Cluanaí: “We are blianta anuas, agus cuireann muid seirbhís ríthábhachtach ar vital service to our dedicated readers. Although this is the orainn go raibh muid ábalta seirbhís luathbhlianta a chur ar delighted to have been able to offer early years provision in fáil dár léitheoirí dúthrachtacha. Cé go bhfuil sé seo amhlaidh, case we are aware that the Irish Speaking community do not fáil in uachtar Chluanaí mar a bhfuil an-éileamh uirthi. Tá muid the upper Springfield where there is huge demand. We are tá a fhios againn nach bhfuil nuachtán nó foilseachán Gaeilge have a daily Irish Language Newspaper or publication to teoranta maidir leis an aoisghrúpa ar féidir linn riar orthu, agus currently limited in the age group which we can cater for and laethúil ar fáil do phobal na Gaeilge nó don phobal i gcoitinne. service our community. It is our hope that this service will be ó thaobh an líon paistí de faoi láthair de dheasca bhrú an in terms of numbers due to pressure of space. But a good Tá muid ag súil go gcuirfear an tseirbhís seo ar fáil agus go provided and given the financial backing it deserves.” spáis. Tús maith leath na hoibre, agus tá muid ag dúil go mór start is half the work and we are really looking forward to dtabharfar an tacaíocht airgid di atá tuillte aici.” leis an tseirbhís seo a leathnú a riarfaidh ar na riachtanais seo. expanding the service to meet the needs. Much more needs Tá cuid mhór eile le déanamh go fóill le cinntiú go bhforbrófar to be done to ensure that this key area is developed and that Andy McCallin , Bord Gobharnóirí Choláiste Feirste: “Tá muid Andy McCallin , Board of Governors Coláiste Feirste: “We are an príomhréimse seo agus go mbeidh acmhainneacht ann le capacity is provided to meet not only current demand but iontach sásta leis na háiseanna nua atá ar fáil inár scoil agus delighted with the new facilities available to our school and riar ar an éileamh reatha agus ar an éileamh a bheidh ann sa also the demand which will arise in the future as more and don phobal. Athraíonn Spórtlann na hÉireann an cluiche. to the community. Spórtlann na hÉireann is a game changer. todhchaí de réir mar a thógfaidh níos mó agus níos mó more families raise their children through Irish.” Cuirfidh an suíomh seo borradh nua faoi na Cluichí Gaelacha This site will reinvigorate Gaelic Games in the Gaeltacht teaghlach a bpáistí trí mheán na Gaeilge. sa Cheathrú Ghaelachta, agus tabharfaidh sé deis dúinn ár Quarter and will provide an opportunity to develop our gcluichí a fhorbairt agus daoine a mhealladh ó fud fad an games and attract people from across the island to this area. Seph Ní Mhealláin , Suí agus Scíth: “Bhí an tionscadal seo arna Seph Ní Mhealláin , Suí agus Scíth: “This initiative developed oileáin go dtí an ceantar seo. Níl muid ach leath bealaigh ann. But we are only half way there. The ambitious plans for this fhorbairt go horgánach ag grupa máithreacha óga a bhí ag organically through a group of young mothers who were Caithfear na pleananna uaillmhianacha don suíomh seo, na site including the hurling alleys and associated facilities and tógáil a bpáistí trí mheán na Gaeilge. Shocraigh muid go raising their children with the Irish Language. We decided to cúirteanna iománaíochta, na háiseanna bainteacha agus na the various outdoor pursuits developments must be brought dtosódh muid grúpa máithreacha agus páistí ina bhféadfadh ár start a mother and toddler group where our children could tionscadail ghníomhaíochtaí allamuigh éagsúla san áireamh, a to fruition going forward.” thabhairt chun críche.” 34 GLAS LE FÁS 35

Máirtín Mac Gabháin , Laochra Loch Lao CLG: “Bunaíodh Máirtín Mac Gabháin , Laochra Loch Lao CLG: “ Laochra Loch Laochra Loch Lao in 2006, agus ghlac muid páirt i gComórtas Lao was established back in 2006 and we have competed in Peile na Gaeltachta ó shin. Agus sinne ag ceiliúradh ár 10ú Comórtas Péile na Gaeltachta every year since. As we celebrate bliain ar an saol, bhí céim an-mhór chun cinn déanta againn our 10th year we have taken a hugely significant step in setting nuair a bhunaigh muid foireann CLG de Ghaeilgeoirí óga. Tá 50 up a juvenile Irish Speaking GAA team. We have 50 children páiste cláraithe againn agus tá súil againn tógáil air seo. Tá registered and we hope to build on this. We are also delighted muid iontach sásta fosta gur bhunaigh ár mbaill mhná that our women have stepped up to the plate with the setting BanLaochra Loch Lao. Is í an fhís s’againne go mbeidh muid ag up of BanLaochra Loch Lao. It is our vision that we will be imirt ar an leibhéal is airde sa chontae, sa chúige agus sa tír ar competing at the highest level in the county, the province and gach leibhéal, agus níos tábhachtaí fós, ag úsáid na Gaeilge i the country on all levels and most importantly using the Irish ngach gné dár gcuid oibre.” Language in every aspect of our work.”

Aisling Ní Labhraí , Stiúrthóir, Cultúrlann MacAdam O Fiaich: Aisling Ní Labhraí , Director, Cultúrlann MacAdam O Fiaich: “D’éirigh leis an Chultúrlann bheith ar cheann de na hionaid “The Cultúrlann has grown to be one of Ireland’s most teanga agus chultúrtha is cáiliúla agus is mó a bhfuil gean air renowned and best-loved language and cultural centres. In in Éirinn. Sna 5 bliana atá le teacht, is í aidhm s’againne seilbh the next 5 years it is our ambition to secure ownership of our ar ár bhfoirgneamh a chinntiú agus a chinntiú do na glúnta atá building so that it is secure for future generations. We also le teacht. Tá rún againn ár seirbhísí a leathnú agus tacú leis an plan to expand our services and support the growing local líon mhéadaitheach turasóirí agus daoine áitiúla atá ag teacht and tourist footfall that we are experiencing in the Gaeltacht go dtí an Cheathrú Ghaeltachta.” Quarter.”

Garraí MacRoibeáird , Príomhoide, Coláiste Feirste, Coláiste Garaí MacRoibeáird , Principal, Coláiste Feirste: “Over the Feirste: “Tháinig Coláiste Feirste chun cinn le fiche bliain anuas last twenty years Coláiste Feirste has emerged as one of the mar cheann de na mórscoileanna ar fud an tuaiscirt. Sa dóigh leading schools across the north. In the same way that great chéanna is féidir leis an éifeacht bheith ag tionscadail iontacha public projects in the arts – or in any social or cultural arena – phoiblí sna healaíona – nó i réimse sóisialta nó cultúrtha ar can have the effect of reassuring people that localities are bith, daoine a chur ar a suaimhneas go bhfuil ceantair á not only being preserved but improved and renewed, new gcaomhnú, á bhfeabhsú agus á n-athnuachan, is féidir le education and community alignments can also inspire. Our hailínithe pobail agus oideachais nua spreagadh fosta. Sportlann facility which sits at the heart of the Gaeltacht Léiríonn ár n-áis, Spórtlann na hÉireann, atá suite ag croílár na Quarter gives voice to this root value and potential. However Ceathrún Gaeltachta, an bunluach agus an it needs full implementation of its stage 2 development bhunacmhainneacht seo. Ní mór céim 2 de na moltaí forbartha proposals to achieve full realisation. I fear that the potential a chur i bhfeidhm san iomlan sa dóigh is go mbainfear a of the Gaeltacht Quarter as a visitor generating centre piece hacmhainneacht iomlán amach. Tá eagla orm go gcaillfear will be lost without it. acmhainneacht na Ceathrún Gaeltachta mar cheantar a mheallann cuairteoirí gan í.”

Naoise Ó Cairealláin , Stiúrthóir Féile Liú Lunása, “Thosaigh Liú Naoise Ó Cairealláin , Director Féile Liú Lunása, “Liú Lúnasa Lúnasa 3 bliana ó shin agus is mó a d’fhás sé gach bliain ina started 3 years ago and it has grown every year. Since we dhiaidh sin. Ó thosaigh muid í a reáchtáil, thosaigh a started it, similar festivals like Féile na Gealaí have started in mhacasamhail d’fhéilte amhail Féile na Gealaí i Ráth Chairn i Ráth Chairn in County Meath. Liú Lúnasa is a week where we gContae na Mí. Is seachtain Liú Lúnasa inar féidir linn bheith can be creative and have a week-long variety of events. It’s a cruthaitheach agus imeachtaí a reáchtáil ar feadh na seachtaine time where we as young Irish speakers, don’t feel like a sin. Is am é ina mbraitheann muid mar Ghaeilgeoirí nach minority. We have a great festival that we can flaunt and that mionlach sinne. Tá féile mhaith againn is féidir linn cur chun people want to be a part of, Irish speakers or not! This year we cinn agus bheith rannpháirteach inti. Bímis inár nGaeilgeoirí nó held an outdoor concert in Belfast city centre with up to 300 nach mbímis! Reáchtáil muid ceolchoirm allamuigh i lár people and we were thrilled with the turnout. We had some of cathrach Bhéal Feirste a raibh 300 duine ann, agus bhí muid the best contemporary Irish Language music and world music ríméadach faoin tinreamh. Bhí scoth an cheoil Ghaelaigh on the stage that night. This is another key goal for us, to give chomhaimseartha agus an cheoil dhomhanda againn ar an people the opportunity to experience our rich and diverse ardán an oíche sin. Sin príomhsprioc eile dúinn, deis a thabhairt culture. We hope in years to come that Liú Lúnasa will be do dhaoine triail a bhaint as ár gcultúr saibhir agus éagsúil. Tá carved in the festival calendar and that people from all over súil againn go mbeidh Liú Lúnasa mar chuid d’fhéilire na Belfast will be able to enjoy what we have to offer.” bhféilte agus gur féidir le daoine ó fud fad Bhéal Feirste sult a bhaint as an méid imeachtaí a bheas á reáchtáil againn.” 36 GLAS LE FÁS 37

36 37

Caoimhe Ní Chathail , Oifigeach Pobail: “Tá an pobal thart Caoimhe Ní Chathai l, Community Officer: “An integral part of Gerard McGuinness , Glór an Ghleanna: “Chuir muid ranganna Gerard Mc Guinness , Glór an Ghleanna: “We started out uirthi mar chuid lárnach de Liú Lúnasa. Tá sé mar aidhm Liú Lúnasa is the community that surrounds it. We aim to Gaeilge ar fáil don phobal ag an tús, agus ó shin, tá Cumann providing Irish Language classes in the community since then againn go mbeidh ár n-imeachtaí ar fáil saor in aisce nó ar an provide all our events for free or at the lowest cost possible. Óige Gaeilge forbartha againn agus tá caidreamh maith we have developed an Irish Medium Youth Club and have chostas is ísle agus is féidir. Dúshláin a bheas ann leis seo a Challenges arise in trying to do this as events cost money to forbartha againn leis na Gaelscoileanna áitiúla agus leis an built up a good relationship with the local Gaelscoileanna dhéanamh mar bíonn costais ar imeachtaí a reáchtáil. Le host. To raise money throughout the year we hold fundraisers chlub CLG áitiúil fosta. Is í an fhís s’againne don todhchaí ná and GAA club. It is our vision for the future that we can build hairgead a thiomsú ar fud na bliana, reáchtálann muid ócáidí and we also started a crowdfunder. We hope in later years to gur féidir linn cur lenár n-acmhainneacht, agus í a fhorbairt leis and develop our capacity to provide the best services to our tiomsaithe airgid agus thosaigh muid crowdfunder fosta. Tá apply for funding, but not to be totally dependent on it. But, na seirbhísí is fearr a sholáthar dár bpobal.” community.” súil againn iarratais a chur isteach le haghaidh maoinithe sa as long as we can provide events, and classes at the lowest todhchaí, ach gan bheith ag brath go hiomlán air. A fhad agus cost possible we are happy. Of course, we also have to pay Brónagh Fusco , Oifigeach Tionscadal, Glór na Móna: “Is Brónagh Fusco , Projects Officer, Glór na Móna: “Glór na is féidir linn imeachtaí agus ranganna a reáchtáil ar na costais artists and musicians to allow them to grow so we hope in eagraíocht pobail agus óige Glór na Móna a sholáthraíonn Móna is a community and youth organisation who provide a is ísle, is amhlaidh a bheidh muid sásta. Tá orainn ealaíontóiri later years to develop connections with other groups to allow réimse seirbhísí teanga, cultúrtha, óige, timpeallachta agus range of linguistic, cultural, youth, environmental and agus ceoltóirí a íoc leoga, a ligfidh dóibh forbairt sa dóigh go us to develop that further.” oideachais dár bpobal áitiúil. Tacaíonn muid le pobal na educational services for our local community along with mbeidh súil againn go bhforbrófar naisc le grúpaí eile sa Gaeilge reatha, agus atá ag teacht chun cinn i gceantar uachtar supporting the current and emerging Irish language speaking todhchaí, rud a ligfidh dúinn sin a fhorbairt a thuilleadh.” Chluanaí i mBéal Feirste fosta. Bíonn sé mar aidhm againn, community in the Belfast upper Springfield area. Through trínár gcuid oibre, na torthaí is dearfaí a uasbhaint amach don our work, we aim to maximise positive outcomes for local Miléne Fegan , Stiúrthóir Ceoil Liú, Lúnasa: “Mar phobal, tá Miléne Fegan , Music Director, Liú Lúnasa: “For us, the music phobal áitiúil, móide fáinní óir an oideachais, na fostaíochta, an people, creating virtuous cycles of education, employment, ceol an-tábhachtach dúinn agus don Ghaeilge. Tá sé mar is very important to our community and for the Irish chothromais, an bhróid shibhialta, agus chomhtháthú an equity, civic pride and community cohesion. Not only will we aidhm againn deis a thabhairt do cheoltóirí Gaeilge Language itself. We aim to provide a stage for contemporary phobail a chruthú. Ní amháin go mbeidh muid ag cur lenár be adding to our unique educational, training, youth and comhaimseartha taibhiú agus forbairt. Tá súil againn go Irish Language musicians to perform and develop. We hope soláthar uathúil oideachais, traenála, óige agus teaghlaigh, ach family provision, but we aim to develop a central social mbeidh spásanna ann do na ceoltóirí céanna ar fud na tire, in years to come that there will be spaces for the same tá sé mar aidhm againn bonneagar sóisialta, lárnach a fhorbairt infrastructure that connects every generation of Gael in our agus go gcraolfar a gcuid ceoil ar an raidió sna blianta atá le musicians all over the country and they will be getting a dhéanfaidh nasc idir gach glúin de na Gaeil inár gceantar. Tá area. We envisage the fostering of a living community teacht. Is í ár n-aidhm na healaíontóirí iontacha atá againn airtime on raidió. We aim to showcase the great artists that sé i gceist againn líonra pobail beo a chur chun cinn a thugann network that gives ownership to both fluent speakers and cheana féin a léiriú.” we already have.” úinéireacht do Ghaeilgeoirí líofa agus d’fhoghlaimeoirí araon.” learners alike.”

Piarais Mac Alastair , Cathaoirleach Mhachaire Botháin: “Mar Piarais MacAlastair , Cathaoirleach Machaire Botháin: “As Michael Maguire , Glór an Tuaiscirt: “Mar go bhfuil fás mór ar Michael Maguire , Glór an Tuaiscirt: “As the Irish Medium an chéad Chumann Óige Gaeilge sa Tuaisceart, tá muid suite i the first Irish Medium Youth Club in the North we are Earnáil na Gaeilge le blianta déanacha anuas, tá muid ag Sector has grown significantly over recent years we now find gcóiríocht nach bhfuil oiriúnach dár bhfeidhm. In ainneoin na currently in accommodation that is just not fit for purpose. soláthar agus ag tabhairt tacaíochta do roinnt tionscadal ourselves providing and supporting several Irish Language gcúinsí seo, níor mhaolaigh díograis na n-oibrithe agus na Despite these conditions the workers’ and the children’s Gaeilge anois. Is í barúil s’againne go gcaithfidh muid ár projects. It is our view that we need to establish and bpáistí, agus tá súil againn go mbeidh muid enthusiasm has not been deterred and we hope to become gCumann Óige Gaeilge a bhunú agus a phríomhshruthú de réir mainstream our Irish Language Youth Club as the number of príomhshruthaithe móide go bhfaighidh muid na hacmhainní mainstreamed and receive the resources and facilities we mar a mhéadóidh líon na ndaoine óga a rachaidh ann. Mar go young people increases. As we also provide several community agus na háiseanna atá tuillte againn. Cuireann muid seirbhísí deserve. We provide services for young people from primary soláthraíonn muid roinnt seirbhísí pobalbhunaithe chomh based services it would be our ambition to secure the long- ar fáil do dhaoine óga ó na bunscoileanna agus do dhéagóirí ar schools to teenagers across a wide range of services.” maith, bheadh sé mar uaillmhian againn maoiniú fadtéarmach term funding that will help us drive this work forward.” fud réimse leathan seirbhísí.” a chinntiú a chuideodh linn an obair seo a chur chun cinn.” 38 GLAS LE FÁS 39

TOSAÍOCHTAÍ COMHAONTAITHE I MEASC PÁIRTITHE AGREED STAKEHOLDERS PRIORITIES • Forbairt agus ceannach na Cultúrlainne; • Purchase and further development of Cultúrlann; LEASMHARA • Tionscadal caipitil Raidió Fáilte agus na socruithe • Raidió Fáilte capital build consolidation through regional 1. Aitheantas a thabhairt dar baineadh amach cheana féin agus 1. Acknowledge and publicly celebrate what has already réigiúnacha ceadúnais; licensing and training arrangements; iad a cheiliúradh go poiblí. Ba chóir dó seo sonraí been achieved. This should include quantitative and • Cóiríocht oifige Áras na bhFál agus athlonnú postanna • Áras na bhFál office accomodation and relocation of cainníochtúla agus cáilíochtúla gur féidir a úsáid mar qualitative data that can be used as a pathfinder and aitheanta; identified jobs; bhealach ceannródaíoch agus mar thagarmharc don chéad used as a benchmark for the next phase of development • Foirgneamh agus acmhainní forbartha agus bainteacha • Provide Acadamh Oiliúna Gaeilge building and associated chéim eile den fhorbairt, mar aon le cur chun cinn agus as well as a visible promotion and celebration of what has Acadamh Acadamh Oiliúna Gaeilge a sholáthar; resourcing; ceiliúradh dar baineadh amach go dtí seo, a chur san áireamh; thus far been achieved; • Tús a chur le tógáil Béal na bhFeá (Spórtlann: Céim a Dó: • Commence building Béal na bhFeá (Spórtlann: Phase two dhá fhoirgneamh iomána agus áiseanna bainteacha), dar hurling buildings and associated facilities) for which 2. Spriocanna éifeachtacha intomhaiste a fhorbairt i gcomhar le 2. Develop effective measurable targets in collaboration chuir Comhairle Cathrach Bhéal Feirste £1.7m ar fáil, ag £1.7m has been committed by Belfast City Council, NISRA (amhail aguisín tomhaiste a chruthú do leagan ar bith with NISRA (such as produce a measurement annex for fanacht ar fhaomhadh maoinithe mheaitseála geallta ag an awaiting confirmation of match funding promised from de Phlean Gníomhaíochta na Ceathrún Gaeltachta sa any future versions of the Gaeltacht Quarter Action Plan. Roinn Pobal; DfC; todhchaí. Shonródh an t-aguisín seo an duine/na daoine a This annex would specify who would be responsible for • An Spás Díon, tionscadal na Cartlainne Gaeilge Beo a • Develop An Spás Díon (The attic roon) - archiving and bheadh freagrach as sonraí a bhailiú a thuairisceofaí taobh le collecting data to report against each indicator, what the fhorbairt mar chroí-ionad a mheallann cuairteoirí agus showcasing the Irish Langauge as a visitor generating gach táscaire, foinse an eolais agus a mhinice a bhaileofaí source of the information is, how often information would laistigh de phlean foriomlán na Spórtlainne; centerpiece within the overall Sportlann plan; agus a thuairisceofaí é fosta); be collected and when it will be reported); • Tionscadal caipitil agus oidhreachta Theach Ard na bhFeá a • Develop Teach Ard na bhFeá capital and heritage project fhorbairt mar chroí-ionad forbartha síochána agus laistigh as a peace building centerpiece within the overall 3. Tús a chur le próiseas teagmhála le Ranna eile agus cinntiú 3. Continue and accelerate the process of engagement with de phlean foriomlán na Spórtlainne agus ailínithe le Sportlann plan and aligned to the Nansen Project; go ndéanfar an CG a chur le agus a chostáil laistigh de other Departments & ensure GQ is integrated and costed Tionscadal Nansen; • Begin Crannóg na bhFeá Irish Tenants Housing Project as phleananna feidhmeannais níos leithne agus go mbeidh within wider executive plans and has a co-ordinated • Tús a chur le Tionscadal Tithíochta Tionóntaí Gaelacha a visitor accommodation centerpiece within the overall iarracht níos comhordaithe sineirgí le Ranna eile, le effort to explore synergies with Departments, with Belfast Chrannóg na bhFeá mar chroí-ionad lóistín do chuairteoirí Sportlann plan; Comhairle Cathrach Bhéal Feirste agus le City Council and with other key agencies; laistigh de phlean foriomlán na Spórtlainne; • Resource purpose built Irish Medium Youth Centres and príomhghníomhaireachtaí eile a scrúdú; • Ionad agus Áiseanna Óige Gaeilge saintógtha a mhaoiniú; facilities; • Plean Gnó agus maoiniú d’Fhoirgneamh Theach Solais na • Implement business plan and funding for Gaeltacht 4. Fócas ar ghnéithe comhtháthaithe shóisialta an dul chun 4. Focus on the social cohesion aspects of progress and Ceathrún Gaeltachta a chur i bhfeidhm; Quarter Lighthouse Building; cinn agus na bealaí inar chruthaigh an Ghaeilge fostaíocht i establish how the Irish Language has created routes into • Áiseanna do Naí-Ionad na Carraige a fhorbairt a bheidh • Develop fit-for-purpose facilities for Naí-Ionad na Carraige réimsí amhail traenáil ghairmiúil, oideachas, lónadóireacht, employment in areas such as vocational training, oiriúnach dá fheidhmh agus a réimse seirbhísí a leathnú; and broaden its range of services na healaíona, spóirt agus turasóireacht a aimsiú. Fáil amach education, catering, the arts, sports and tourism. • Toiseacht ar achoimre a thabhairt ar fhorbairt moltaí le • Begin processing of outline development proposals for faoi na bealaí is féidir an dul chun cinn seo a neartú, agus is Establish how this progress can be given momentum and suíomhanna deise a aithint. identified opportunity sites. féidir leis an obair reatha agus chomhthráthúil seo in how current and parallel work in urban regeneration and athnuachan uirbeach agus i bhforbairt fhisiceach luach a physical development can add value; 6) An choimitmint le cóiríocht oifige cuí nua a fháil do 6) Secure the commitment to relocate civil service offices ie chur leis; sheirbhísigh agus fostaithe poiblí cuí na gcomhlachtaí Foras na Gaeilge (Belfast) and Comhairle na ábhartha, is iad sin, Foras na Gaeilge (Béal Feirste), Gaelscolaíochta to Áras na bhFál and into the future to 5. Pleananna agus cláranna ama a aithint, a sholáthar agus a 5. Identify, consolidate and agree delivery plans and Comhairle na Gaelscolaíochta, Áras na bhFál, agus le identify and relocate other relevant public sector posts to chomhaontú le tionscadail caiptil atá ann faoi láthair agus timetables for completion of existing and commited postanna earnála poiblí ábhartha eile a athlonnú go other suitable accomodation within Gaeltacht Quarter; ceangailte a chur i gcrích mar aon le suíomhanna agus capital projects as well as identifying future opportunity cóiríocht chuí eile taobh istigh den Cheathrú Ghaeltachta; tionscadail a aithint amach anseo: ina measc: sites and projects to include, among others: 40 GLAS LE FÁS 41

7) Obair a dhéanamh le deiseanna traenála agus fostaíochta 7) Work across Irish-medium Sector Training and 16) Clár Shíniú Athnuachana Cultúrtha na Ceathrún 16) Establish at a cross-jurisdictional level the Gaeltacht a sholáthar in Earnáil na Gaeilge m.sh. GaelChúrsaí/ employment opportunities eg GaelChúrsaí/ Raidió Gaeltachta (SACCG) a bhunú ar leibhéal trasdhlínseach le Quarter Cultural Regeneration Signature (GQCRS) Raidió Fáilte/ Spórtlann/ Cultúrlann agus caipiteal Fáilte/ Spórtlann/ Cultúrlann and exploit cultural capital hacmhainneacht gheilleagrach agus shóisialta na Project in order to harness the economic and social cultúrtha na bhfágálaithe scoile lánGhaeilge ar fud Iarthar of IME school leavers across West Belfast through hathnuachana teanga a chur le chéile agus a chothú ar potential of language regeneration across Ireland, Great Bhéal Feirste a úsáid le deiseanna printísigh a sholáthar apprenticeships; fud na hÉireann, na Breataine Móire agus na hEorpa; Britain and Europe; dóibh; 8) Ensure there is an Economic strategy in place integrated 17) Cur chun cinn na Ceathrún Gaeltachta mar cheann scríbe 17) Ensure promotion of Gaeltacht Quarter as a distinctive 8) Cinntiú go mbeidh Straitéis Gheilleagrach i bhfeidhm into wider Executive strategies with emphasis on ar leith, bunaithe ar a príomhghnéithe dhíolacháin, destination based on its key selling points of Language agus í ceangailte le straitéisí Feidhmeannais níos leithne, developing long-term sustainability for key GQ teanga agus cultúir, a chinntiú. Leanstan ar aghaidh and culture. Continue to build the Gaeltacht Quarter le béim ar inbhuanaitheacht fhadtéarmach tionscadail na enterprises and with a vision of attracting entrepreneurs branda agus staid na Ceathrún Gaeltachta a fhorbairt mar brand and position it as a worldclass location for CG a fhorbairt, chomh maith le fís a mheallfaidh and innovators to the Gaeltacht Quarter; áit ardchaighdeánach d’infheistíocht, d’fhorbairt agus do investment, development and international study, fiontraithe agus nuálaithe go dtí an Cheathrú Ghaeltachta 9) Encourage and underpin Regeneration through staidéar idirnáisiúnta, laistigh den tairiscint imeasctha ó within the integrated offering from public bodies; a fhorbairt; Neighbourhood Renewal and the programmes of the na comhlachtaí poiblí; 18) Ensure that the Irish Language and culture is kept at the 9) Taca a chur faoi Athnuachan, agus í a spreagadh trí chlár DfC & through resourcing and designing a deliverable 18) Cinntiú go gcoinnítear an Ghaeilge ag croílár na Ceathrún heart of the Gaeltacht Quarter; Athnuachana Pobail, cláranna na Roinne Pobal mar aon stratgey and agreed terms of reference and guidelines Gaeltachta; 19) Deliver on the Heritage and other commitments of le straitéis inchomhlíonta, téarmaí tagartha for the Gaeltacht Quarter Private sector Ambassador, 19) Coimitmintí oidhreachta agus eile ó iarAirí na Roinne former DOE ministers Attwood and Durkan with comhaontaithe móide treoirlínte a mhaoiniú agus a (Professor Sinclair Stockman); Comhshaoil Attwood agus Durkan a chomhlíonadh, le emphasis on the devlopment of an Spás Díon, the leagan amach d’Ambasadóir Earnála Príobháidí na 10) Ensure that Training and employment opportunities are béim ar leith ar fhorbairt an Spás Díon, tionscadal Beechmount House heritage project, the Gaeltacht Ceathrún Gaeltachta, (An tOllamh Sinclair Stockman); be driven and further developed through Acadamh oidhreachta Ard na bhFeá, tionscadal pleanála Píolótach Quarter Pilot planning initiative and the allocation of a 10) Cinntiú go gcuirfear deiseanna traenála agus fostaíochta Oiliúna Gaeilge, GaelChúrsaí & other IME providers; na Ceathrún Gaeltachta, agus leithdháileadh acmhainne planning resource to assist in forward planning and the chun cinn agus go bhforbrófar iad a thuilleadh trí 11) Develop workforce opportunities specialised and pleanála a chuideoidh le pleanáil chun tosaigh agus relocation of relevant posts to Gaeltacht Quarter Acadamh Oiliúna Gaeilge, GaelChúrsaí agus soláthraithe technical industries eg 40-50 long-standing drivers’ athlonnú na bpostanna ábhartha go cóiríocht sa accomodation; oideachais lánGhaeilge eile; vacancies in West Belfast Taxis due primarily to car Cheathrú Ghaeltachta; 20) Develop a grounded tourist strategy sensitive to GQ, 11) Deiseanna oibre a fhorbairt do dhaoine sna tionscail maintenance skills required for taxi license. GaelChúrsaí 20) Straitéis bunaithe ar thurasóireacht a fhorbairt atá íogair develop a clear and compelling brand proposition for shainiúla agus theicniúla msh. 40-50 folúntas could be resourced to develop bespoke course as well as faoin Cheathrú Ghaeltachta, tairiscint bhranda shoiléir core target markets. In order to succeed the positioning seanbhunaithe i gCumann Thacsaithe Iarthar Bhéal other vocational courses responsive to the needs of agus iontach a fhorbairt do chroímhargaí spríce. Le go n- needs to resonate with local people. Therefore, it is Feirste mar gheall ar na scileanna cothabhála gluaisteáin business; éireoidh leis an staid, caithfidh sí dul i bhfeidhm ar important to bring to completion the work in testing the atá de dhíth le ceadúnas tacsaí a fháil. D’fhéadfadh 12) Fully support and integrate implementation of the mhuntir na háite. Mar sin de, tá sé tábhachtach an obair a proposition with local stakeholders; acmhainní a chur ar fáil do GaelChúrsaí sainchúrsa mar Líonra Gaeilge initiative in line with our strategic chur i gcrích agus an tairiscint a thástáil le páirtithe 21) Explore potential for incentivising Irish speakers and aon le cúrsaí gairmiúla eile de réir riachtanas gnó a partners Foras na Gaeilge and through the Líonra na leasmhara áitiúla; Irish speaking families to relocate to Gaeltacht Quarter; fhorbairt; Ceathrún Ghaeltachta delivery body, with emphasis on 21) An acmhainneacht a scrúdú le Gaeilgeoirí agus teaghlaigh 22) Identify appropriate new targets and activities in 12) Tacú le agus imeascadh iomlán chur i bhfeidhm an inclusion the approach must be governed by the guiding Ghaeilge a spreagadh bogadh go dtí an Cheathrú collaboration with GQ community; tionscadail ‘Líonra Gaeilge’ de réir ár bpáirtnéirí principle of ‘everyone has a role’; Ghaeltachta; 23) Explore cross cutting initiatives which build upon the straitéiseacha Foras na Gaeilge, agus trí chomhlacht 13) Keep emphasis on capacity building and co-ordianted 22) Spriocanna agus gníomhaíochtaí cuí nua a aithint i benefits of learning and speaking Irish for improving soláthair Líonra na Ceathrún Gaeltachta. Leis an bhéim ar partnership action with local Irish language community gcomhar le pobal na CG; health and well-being; chuimsiú, rialóidh téama an treoirphrionsabail ‘tá ról ag groups and individuals; 23) Tionscadail thraschiorraithe a scrudú a dhéanfaidh 24) Explore potential of public health and well being agenda gach duine’ ár gcur chuige; 14) Follow a Twintrack approach which explores forbairt ar thairbhí fhoghlaim agus labhairt na Gaeilge le for an ageing population/addressing poverty health and 13) Béim a choinneáil ar acmhainní a fhorbairt agus ar connectivity from public transport services and works feabhas a chur ar shláinte agus ar fholláine; mental health through learning a second language ghníomhaíocht páirtíochta comhordaithe le grúpaí pobail with other public bodies for environmental and public 24) Scrúdú a dhéanamh ar acmhainneacht chlár oibre sláinte especially the mental health benefits/Health and well agus daoine Gaeilge aonair áitiúla; realm upgrade schemes, focused on building and agus folláine do phobal atá ag aosú/le tabhairt faoi being benefits of lifelong bilingualism. 14) Leanstan le cur chuige Dériain a scrúdóidh an ceangal ó developing Gaeltacht Quarter Brand concept; shláinte na bochtaineachta agus faoi shláinte meabhrach 25) Design programmes which address the needs of older sheirbhísí agus oibreacha iompair phoiblí le comhlachtaí 15) Position GQ firmly within the wider Tourism Ireland, tríd an dara teanga a fhoghlaim, go háirithe tairbhí na Irish speakers and which encourage cross-generational poiblí eile do scéimeanna timpeallachta agus Intertade Ireland, Invest NI, Tourism NI and West Belfast sláinte meabhrach/tairbhí sláinte agus folláine an interaction. uasghrádaithe an réimse phoiblí, dírithe ar choincheap strategy with resourced GQ website presence, and dátheangachais fadsaoil. 26) Establish a Gaeltacht Quarter Development Fund. bhranda na Ceathrún Gaeltachta a fhorbairt; integration of Gaeltacht offering into existing public 25) Cláranna a leagan amach a thabharfaidh faoi riachtanais 27) Establish the Nansen Peace Corps for young people in 15) An CG a chur isteach go láidir i straitéis níos leithne expenditure of Tourism and economic development Ghaeilgeoirí níos sine agus a spreagfaidh caidreamh the Gaeltacht Quarter. Tourism Ireland, Intertade Ireland, Invest NI, Tourism NI promotion; trasghlúine. agus Iarthar Bhéal Feirste, acmhainní a chur i láthair 26) Ciste Forbartha na Ceathrún Gaeltachta a bhunú. shuíomh idirlín na CG agus acmhainneacht na Gaeltachta 27) Cór síochána Nansen a bhunú do dhaoine óga sa a imeascadh sa chaiteachas poiblí láithreach ar Cheathrú Ghaeltachta. thurasóireacht agus ar chur chun cinn forbartha geilleagraí; 42 GLAS LE FÁS 43

TÁ MÉADÚ ANN SAN AITHEANTAS GO GCUIRTEAR BEALAÍ NUA AR FÁIL CHUN NASCADH LEIS AN DOMHAN NUAIR A GHLACTAR LE AGUS A CHEILIÚRTAR OIDHREACHTAÍ TEANGA ÉAGSÚLA GO BHFEIDHMÍONN SIAD MAR AN CHATALAÍOCH LE FÍORCHRUTHAITHEACHT DHAONNA AGUS GHEILLEAGRACH A SCAOILEADH.

THERE IS A GROWING RECOGNITION THAT ACCEPTING AND CELEBRATING DIFFERENT LINGUISTIC INHERITANCES EXPOSES NEW FORMS OF RELATING TO THE WORLD AND AS A CATALYST FOR RELEASING TREMENDOUS HUMAN AND ECONOMIC CREATIVITY. Seán Mistéil GLAS LE FÁS

Tá fáilte roimh aiseolas ar an leabhrán seo tríd [email protected] Feedback on this booklet is welcome via [email protected]