maart 2016 - NR. 1

Luchtmachtofficier wordt vredesactivist Onderwijsvrijheid prikkelt GroenLinks

versterken GroenLinks

komt Zihni Özdil 2 3 van de redactie

Nederland gaat op 15 maart naar de stembus. Kort erna wordt duidelijk hoe de Tweede Kamer wordt samengesteld. 4 GroenLinks staat in de peilingen op winst. Maar de PVV ook. Interessant is de vraag in hoeverre politieke partijen die kie- zen voor solidariteit, duurzame ontwikkeling, vrede en men- EN senrechten samen een vuist kunnen maken. En zou bijvoor- beeld het CDA deze partijen aan een meerderheid kunnen en VERDER willen helpen?

IN DIT NUMMER Historicus en opiniemaker Zihni Özdil lijkt als nummer 8 van GroenLinks verzekerd van een zetel in de Tweede Kamer. Hij is geïnteresseerd in religie en weet veel over culturele diversiteit. Reden genoeg voor een interview met hem. Hij zegt onder meer: ‘Ik ben grote fan van bepaalde Bijbeltek- sten, vooral in Jesaja, die spreken echt over economische gelijkheid. Er zijn veel bronteksten die je zo kunt rijmen met progressieve partijteksten van GroenLinks.’

Met God naar Deze uitspraak van Özdil sluit aan bij wat Noortje Blokhuis de stembus 6 als ‘Uitsmijter’ achterop dit blad aan de lezers meegeeft. Ze is voorzitter van DWARS, de jongerenorganisatie van Groen- Links. Voor haar biedt de Bijbel inspiratie voor linkse politiek. Bezieling van de Column ‘Ik weiger religie en de Bijbel over te laten aan rechtse poli- Margrietha Reinders tiek. En ik erken dat ik gekerstend ben, meer nog misschien linkse politiek 9 dan het gemiddelde GroenLinks-lid. En dat dit mij helpt om Zihni Özdil naar Tweede Kamer in een eerlijke, groene en vrije wereld te geloven.’ 7 Column Halima Özen 12 In zo’n wereld gelooft ook Assaf Yacobovitz. Deze voor- malige luchtmachtofficier in het Israëlische leger werkt nu samen met andere voormalig militairen én met Palestijnse Combatants ex-strijders in de vredesbeweging Combatants for Peace. Eind for Peace 13 maart presenteert hij in Den Haag de film Disturbing the peace tijdens het Movies that Matter festival. Onze redacteur Bas Roufs had een exclusief gesprek met hem. Vrijheid van onderwijs Vrijheid van onderwijs kan als onderwerp niet ontbreken in 13 10 deze editie. Binnen GroenLinks bestaan hierover diverse ideeën en gevoelens. Een amendement Commentaar bij het vaststellen van het verkiezingspro- 8 gramma tijdens het partijcongres in december, Hans Feddema 15 Religie leidde tot onduidelijkheid en rumoer. Voor Hand in Hand houdt GroenLinks is belangrijk dat segregatie Claudio Betti van wordt tegengegaan. Dat vraagt niet om voor Syrië Sant’Egidio 18 vrouwen afschaffing maar om herziening van onderwijsvrijheid. Zoals GroenLinks gevangen Tweede Kamerlid Rik Grashoff zegt: Colofon ‘Wij hebben nooit gepleit voor staats- en Onder Ogen 20 eenheidsworst op school en dat gaan we ook niet doen.’

Een andere Gaat Nederland kiezen voor verande- Wang 21 ring, gericht op solidariteit, duurzame ontwikkeling, vrede en mensenrechten? En uit welke politieke partijen bestaat straks Recensie en 16 onze nieuwe regering? Kunnen we blijven ge- cartoon 22 Halal- loven in een politiek vanuit empathie? Wat er ook gebeurt in Nederland en daarbuiten… De lifestyle Linker Wang blijft verhalen brengen van inspi- Fotoverhaal ratie, hoop en compassie. heeft Bob de Vries 23 Theo Brand, hoofdredacteur groene Uitsmijter maart 2017 - nr. 1 Noortje Blokhuis 24 kant maart 2017 - nr. 1 4 5

Zihni Özdil over diversiteit en religie Nummer 8 van GroenLinks citeert uit Bijbel en Koran

Op de kandidatenlijst van GroenLinks voor val: Adam en Eva hebben gezondigd, Tolerantie ons laten. Die boodschap gaat er argumenten. In Nederland moet ik heel trots zijn als ik er bijvoorbeeld als de Tweede Kamer staan bekende en minder Jezus heeft voor ons geleden, maar Een belangrijk thema in zijn werk is niet in bij PVV-ers en niet bij Turkse- mijn afkomst verdedigen als ik debat- Kamerlid in zou slagen om de pil weer bekende namen. Een van de nieuwe kandi- door de fouten van Adam en Eva diversiteit. Hij schreef in Nederland Nederlanders.’ teer over economie of zorg.’ terug in de basisdekking te krijgen. Of moeten wij nog steeds lijden.’ Maar mijn vaderland over de historische Als oorzaak noemt Özdil de situatie het eigen risico voor bijstandsmoe- daat-Kamerleden is Zihni Özdil. De Linker dat strookt voor mij niet met rechts- wortels van uitsluiting in Nederland waarbij buitenlandse, bijvoorbeeld Tweede Kamer ders afschaffen. Tien jaar geleden zou Wang sprak met hem over religie, diversiteit gelijkheid. Dus toen was het voor mij en beschrijft dat in Nederland ‘de an- Turkse, scholen, internaten en cultu- Als student was Özdil al politiek ik zeggen ‘het is revolutie of niks’. en politieke ambitie. meteen afgelopen, er is geen God. En der’ wel wordt getolereerd, maar niet rele centra hun eigen beleid voerden, betrokken en deed hij mee in grote Maar nu weet ik dat ook dit heel sindsdien is het zo gebleven.’ geaccepteerd. In een nieuwe verzui- los van de Nederlandse samenleving. demonstraties zoals tegen de Irak- waardevol is.’ Yfke Nawijn ling leven mensen langs elkaar heen. ‘Vind je het dan gek dat ze zo denken. oorlog. ‘Mijn ambitie was politicus te Een belangrijk onderwerp vindt hij de Religie Zogenaamd autochtone Nederlanders Ik ben een optimist, ik geloof dat we worden, maar ik werd zo cynisch, het bewustwording van institutioneel ra- ‘Op mijn zestiende, in de vierde klas Tegelijkertijd heeft religie Özdils blijven zogenaamde allochtonen niet het kunnen veranderen, maar dat was allemaal blablabla, dus ik wilde cisme in de samenleving. Het onder- van het gymnasium, ben ik atheïst ge- bijzondere interesse, als één van als Nederlander zien. moet echt via debat en bewustwor- het via het maatschappelijk debat wijssysteem en de basisschoolboeken worden,’ begint Özdil, ‘ik moest toen de meest fascinerende menselijke Özdil geeft een voorbeeld: ‘Ik doceer ding, dat kan lang duren.’ proberen. Ik wilde schrijver-columnist geven een te eenzijdig beeld van de voor aardrijkskunde een werkstuk uitingen ooit. ‘Ik ben grote fan van be- en schrijf over economische ongelijk- Özdil studeerde een jaar in de worden en mijn academische kennis geschiedenis. Ook is Özdil tegen ge- maken en ik wilde iets doen met kin- paalde Bijbelteksten, vooral in Jesaja, heid, over klimaatverandering, over de Verenigde Staten en ontdekte dat de zo uitdragen. Bij mij is het politieke segregeerde scholen. ‘Als je mensen derrechten. In Unicefcijfers ontdekte die spreken echt over economische gezondheidszorg. Maar tv- en radiore- burgerschapsbeweging daar tot een vuur weer gaan branden dankzij vanaf de peuterschool samenbrengt ik dat er wereldwijd gemiddeld twin- gelijkheid. Er zijn veel bronteksten die dacties bellen bijna nooit iemand die andere situatie leidde. Hoewel ook Jesse Klaver. Toen hij Thomas Piketty met mensen die er anders uitzien, is tigduizend kinderen per dag sterven je zo kunt rijmen met progressieve Özdil heet over de zorg in Nederland, daar racisme is, staat identiteit niet naar de Tweede Kamer haalde, ging de kans vrij nihil dat ze mensen op aan voorkombare dingen zoals dorst, partijteksten van GroenLinks nu, of dat doen ze niet bewust maar zo gaat ter discussie. ‘Inwoners van buiten- het zonder mitsen en maren om de etniciteit of huidskleur gaan beoor- honger, simpele ziektes. Élke dag de PPR en EVP vroeger. Ik ben ook fan het. Dat doorbreken dat is diversiteit.’ landse afkomst voelen zich in de economische ongelijkheid. Hij heeft delen worden. Als we dat doorzetten, opnieuw, vandaag nog steeds. Ik lag van de bevrijdingstheologie in Latijns- Ook andersom speelt het: mensen eerste plaats Amerikaan, hun erfgoed het op de agenda gezet. Vanaf de dan zijn we binnen een generatie klaar er echt wakker van.’ Amerika in de jaren tachtig. En in de met een migratie-achtergrond zien vult hun Amerikaanse identiteit aan zijlijn roepen als columnist is relatief met elkaar op afkomst aanspreken ‘Ik kom uit een seculier islamitisch ge- in plaats van andersom. Dat was voor makkelijk, ik wilde de handen weer uit in Nederland. Het gaat erom dat we Zihni Özdil zin, hoefde niet te vasten of te bidden mij een eyeopener. Dat betekent niet de mouwen steken.’ goed naar elkaar luisteren en elkaar spreekt tijdens een maar kreeg het geloof wel mee. In de dat alle problemen opgelost zijn, maar Als Kamerlid wil Özdil concrete op inhoud aanspreken. Ik denk dat het bijeenkomst in Islam is God almachtig en alwetend, ‘Jesaja spreekt echt over in ieder geval dat burgerschap niet dingen bereiken wat betreft gelijke kan, maar we moeten het wel doen Nijmegen. Foto: hoe kon Hij dit laten gebeuren? Die meer op tafel ligt, ze debatteren over kansen in de samenleving. ‘Ik zou vanuit de politiek.’ Kjell Postema. vraag stelde ik aan mijn ouders en economische gelijkheid’ zij zeiden: ‘Volgens de Islam is deze wereld een soort examen, als je hier ondanks alle ellende blijft geloven en Koran staat bijvoorbeeld ‘een mens zich vaak niet als Nederlander. ‘Door het goede blijft doen dan komt de be- doden is net zo als de hele mensheid jonge Turkse-Nederlanders die hier in loning in het hiernamaals’. Ik kon dat vermoorden’. Prachtige teksten, maar Nederland geboren en getogen zijn, niet geloven; is God een soort sadist? tegelijkertijd staan er ook hele wrede word ik als verrader gezien omdat ik In onze witte straat in Rotterdam- teksten in Bijbel en Koran over het do- me als Nederlandse kandidaat-Kamer- zuid woonde één familie die wél met den van mensen. Het gevaar is instru- lid voor GroenLinks profileer.’ ons omging, een gereformeerd gezin mentalisme, dat je eruit pikt wat jou Volgens Özdil komt dit doordat in waarvan één van de zoons mijn beste past. Dat zie je vooral bij fundamen- Nederland het burgerschap niet vriend was. Ik ging wel eens voor de talisten. Maar gelukkig zijn de meeste geïnternaliseerd is: ‘Niet bij de leukheid met hen mee naar de kerk. gelovigen, en dat klinkt naarder dan ik extreemrechtse PVV-hoek, en niet bij Ik vroeg aan de moeder wat in hun bedoel, zeg maar, hypocriet: ze nemen de Turks-Nederlandse of Marokkaans- geloof het antwoord op deze vraag niet alles wat er staat letterlijk. ‘ Nederlandse hoek. Beide hoeken zijn was. Haar antwoord was ‘de zonde- Özdils ideale samenleving is een se- het erover eens dat ze geen Neder- culiere maatschappij. ‘Alle rechten van landers zijn. Maar ik vind: Als jij als Zihni Özdil (35) is historicus, weten- gelovigen worden gewaarborgd, maar Turkse-Nederlander zegt ‘ik ben geen schappelijk docent aan de Erasmus religie moet zo min mogelijk een rol Nederlander’, dan geef je Wilders Universiteit Rotterdam, schrijver en spelen in het ordenen van de maat- gelijk en dat is niet in je eigenbelang. opiniemaker. Hij schreef onder meer schappij. Want dan moet je selectief Nederland is wel jouw land. Dit is columns in NRC. In 2016 verscheen zijn en dan wordt het lastig. We heb- onze toekomst. We zijn allemaal zijn boek ‘Nederland mijn Vader- ben geen religie nodig om de mooie Nederlanders, we hoeven elkaar niet land’, over de historische wortels van waarden van religie uit te dragen in de leuk te vinden, maar laten we de uitsluiting en racisme in Nederland. politiek.’ kwestie van burgerschap eens achter

maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 6 7

Met God naar de stembus Bezieling van de linkse politiek

Karin de Geest (1987) studeerde journalis- moet geen muur zijn om mensen uit heeft consequenties voor hoe ik naar Iedereen hoopt wel iets. Politici hopen deze maanden op van De Linker Wang, is het belang- tiek en politicologie. Onlangs kwam haar te sluiten.’ de wereld kijk. Maar ik vind niet dat een goed verkiezingsresultaat, terwijl vluchtelingen hopen rijk om vooral met elkaar in gesprek boek uit over christelijk geloof in de poli- Ruard Ganzevoort, theoloog, is lid geloof een rol moet spelen in hoe je op een verblijfsvergunning. Hoop klinkt overal, in ieder ver- te blijven; ook dat geeft hoop. Dat van de Eerste Kamer voor Groen- de samenleving inricht, omdat die gesprek wil De Linker Wang op gang tiek. En over de noodzaak je in politiek te Links. Hij vindt GroenLinks de ‘meest uit mensen bestaat met heel veel haal. Luisteren is dan belangrijk. Op de nieuwjaarsbijeen- helpen. ‘Waar dan ook in Nederland, verdiepen. Want zoals haar vader altijd spirituele partij’, omdat die niet ge- verschillende achtergronden.’ komst van De Linker Wang op 14 januari in Utrecht stonden het gesprek kan nooit genoeg zijn’, zei: ‘Jij wilt je misschien niet met de politiek richt is op het eigenbelang en gelooft Gert Jan Geling, theoloog en voor- hoop en bezieling centraal. Een impressie. stelt Houweling. ‘Juist deze tijd voor bemoeien, maar de politiek bemoeit zich dat de wereld anders zou kunnen zijn. zitter van de werkgroep Levensbe- de verkiezingen is een tijd vol pola- wel met jou.’ Hij zegt: ‘Christelijke partijen zeggen schouwing en Religie van D66 gaat risatie, maar ook na de verkiezingen wel naar Gods wil in de samenleving er verder in: ‘Geloof beïnvloedt niet is coördinator van de International moeten we met elkaar door.’ Verhalen te streven, maar christenen zijn het mijn politieke voorkeur, net zo min Fellowship of Reconciliation (IFOR), vertellen vraagt ook om luisteren naar Ina Scholma-Huisman helemaal niet over eens wat Gods als andersom.’ een internationale vredesbeweging en elkaar: wie zijn we en waarom doen wil dan is. Bovendien hebben de werkt daarvoor over de hele wereld. we wat we doen? christelijke partijen niet het alleen- Oorlog voeren Vlak na de nieuwjaarsbijeenkomst in Ahmed Larouz wijst vooral op het be- Een jaar lang liep De Geest stage recht om te bepalen wat christelijk is.’ Aan het eind van het boek noemt Utrecht vloog Johnson alweer voor lang van sociale cohesie en de hoop bij de Tweede Kamerfractie van de SP-kamerlid Tjitske Siderius, lid van De Geest drie overwegingen, die de IFOR naar Afrika. Johnson refereerde die daaruit voortvloeit. ‘Hoe zorgen ChristenUnie. Ze ondervroeg politici de Gereformeerde kerk (vrijgemaakt) verschillende insteek van de politici in zijn tekst aan Martin Luther King, we dat mensen bij elkaar komen?’ met een christelijke achtergrond één van de lichtende voorbeelden van vraagt hij zich af. In 1989 kwam hij binnen alle partijen die al wat langer bezieling. vanuit Marokko naar Nederland. meedoen in de landelijke politiek. ‘Christelijke partijen hebben King sprak zich in 1967 uit tegen Hier richtte hij Towards A New Start Ze sprak met hen over geloof en de Vietnamoorlog. Volgens Lucas (TANS) op, een netwerk dat zich richt politiek, en over actuele vraagstukken niet het alleenrecht om te bepalen Johnson liet Kings geweten ‘hem op mensen die iets positiefs willen zoals vreemdelingenbeleid, medisch- geen andere keus’. De speech a time bereiken. TANS groeide al snel uit ethische kwesties, natuur en milieu, wat christelijk is’ to break the silence kwam King op kri- tot een groot netwerk in meerdere godsdienstvrijheid en zorg en welzijn. Lucas Johnson tiek van president Lyndon B. Johnson landen. ‘Ik vond dat er een noodzaak te staan, die niet wilde dat hij zich was om iets te doen met mezelf en N.a.v. Karin De Gods wil is het hierin eens met Ganzevoort. verklaren. De eerste is de vraag of Bas Joosse met politiek bemoeide. ‘Hij sprak ook met mijn eigen gemeenschap’, Geest. Met God Sommige geïnterviewden zijn lid van Lang niet alle christenen stemmen op de politiek mensen moet verbieden vanuit het diepste van zijn geweten vertelt Larouz. Het maatschappelijke naar de stembus! een kerkelijke gemeente, anderen een christelijke partij en christenen in om dingen te doen die volgens de Politici hopen soms de samenleving tegen een politieke elite die hem niet klimaat in Nederland was niet posi- Christenen kiezen niet. Zoals Marjolein Faber, voorzit- de politiek staan soms lijnrecht tegen- Bijbel verkeerd zijn of dat mensen vrij te bezielen. Die moeite is tevergeefs, gekwalificeerd vond om daar (de Viet- tief, de Marokkaanse Nederlanders uit overtuiging ter van de Eerste Kamerfractie van over elkaar. In het tweede hoofdstuk moeten zijn om hun eigen keuzes te stelde het Utrechtse raadslid Brechtje namoorlog, red) iets over te zeggen’, stonden er niet goed op; ‘het was van links tot de PVV en Jacques Monasch, die beschrijft De Geest vijf misvattingen maken (denk aan het prostitutiebe- Paardekooper. Qua bezieling redt de vertelde Johnson. Zolang King het altijd negatief’, zegt Larouz daarover. rechts. tot oktober 2016 voor de PvdA in die dat verklaren. Bijvoorbeeld de leid). samenleving zichzelf wel. Ze haalt had over zwarte burgerrechten werd Ark media, 2017, de Tweede Kamer zat. Faber vertelt veronderstelling dat je je politieke In de Bijbel kun je lezen over verge- een voorbeeld aan van de Utrechtse hij door de linkse elite gedoogd, zijn Principes opzij ISBN 978 90 dat ze haar geloof niet zo laat zien, standpunten volledig op de Bijbel ving en het toekeren van de linker gemeenteraadsleden die aan burgers speech over de Vietnamoorlog kwam Dat het ook anders kan, ervoer hij bij 33801 20 4 € 9,95 maar dat het in haar zit en dat kunt baseren. Of dat christenen, die wang. Geldt dat individueel of is vroegen wat de gemeenteraad voor hem op berispingen van de media te een bezoek aan de Verenigde Staten. ze handelt op basis van haar zich door hun geloof laten leiden, de overheid daartoe ook verplicht? hen kon doen. ‘Niets. We kunnen het staan en kostte hem veel steun. Daar kwam hij bij een christelijk gast- geloof. op hetzelfde standpunt uitkomen. En zouden we daarom geen oorlog allemaal best zelf’, was de reactie. Martin Luther King verwijst in één gezin terecht. Tijdens de maaltijden Monasch zegt: ‘Elk politiek Dat brengt haar tot de mogelijke mogen voeren? Het gevolg was een verraste gemeen- van zijn speeches naar het verhaal bad de gastheer niet. ‘Toen ik vroeg vraagstuk is een permanente conclusie dat geloof en politiek beter Tenslotte nog de overweging of een teraad. ‘We nemen onszelf als politici van de barmhartige Samaritaan in de waarom hij dat niet deed, zei hij: we zoektocht naar het juiste, gescheiden kunnen blijven (p.25). politicus vooral verantwoordelijk te serieus. We hoeven de samenleving Bijbel. Dat was een daad van compas- willen jou als moslim niet beledigen.’ het rechtvaardige, of naar Die conclusie trekt ze niet, want de is voor het eigen land, of ook moet niet te bezielen, dat hoeft helemaal sie en hoop. Maar echte compassie Volgens Larouz was dat het hoogste wat verdedigbaar is. Daarin geïnterviewden geven aan dat hun zorgen voor mensen in andere landen niet. De ziel is er al’, zegt Paardekoo- is volgens Johnson meer dan een niveau van respect dat hij ooit kreeg. wordt je geleid door je nor- geloof wel degelijk van invloed is op (denk aan ontwikkelingssamenwer- per. bedelaar geld toewerpen. ‘Voor echte ‘Iemand zet zijn principes opzij om men en waarden en daarin hun politieke denken. king). compassie moet de maatschappelijke jou op je gemak te stellen. Dat vind ik is de Bijbelse inspiratie Voor de politici van de christelijke Bij het voorbereiden van de interviews Echte compassie structuur die tot armoede leidt, om- zo’n mooi gebaar.’ voor mij heel belangrijk.’ partijen is dat vrij duidelijk. Hoe zit met de politici vroeg De Geest zich De Amerikaanse predikant Lucas gevormd worden.’ Zover lijkt het nog Geen van beide is actief dat met de anderen? Neem Niko regelmatig af: ‘Hoe kun je zo’n stand- Johnson spreekt over hoop in een lang niet, maar Johnson koestert de in een christelijke partij. Koffeman, voorzitter van de Eerste punt nu combineren met je geloof?’ context die niet direct met de politiek hoop dat dat ooit gebeurt. Net zoals Daarover zegt Monasch: Kamerfractie van de Partij voor de Als een politicus het uitlegde, begreep te maken heeft. Zelf streed Johnson hij hoopt dat conflicten ooit zonder ‘Voor echte compassie moet ‘Geloof kan een inspi- Dieren en lid van de Zevendedags- ze het een stuk beter. Zo zal het de als zwarte homoseksuele man tegen geweld kunnen worden opgelost. ratiebron zijn, maar adventisten. Hij zegt: ‘Mijn geloof lezer van dit boek ook vergaan. racisme en homofoob geweld. Hij Volgens Wies Houweling, voorzitter de samenleving veranderen’

maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 8 9 COLUMN

Hand in Hand voor Syrië Stichting biedt concrete hulp het rode potlood

Bijna zes jaar woedt in Syrië een complexe Het is nog maar zes jaar geleden dat Mohamed Bouazizi, een eenvou- oorlog. Inwoners die gevaar lopen maar Vanuit een klooster krijgen inwoners dige Tunesische groenteverkoper, als radicaal protest tegen de overheid niet naar een ander land kunnen vluchten, zichzelf met benzine overgoot en in brand stak voor het kantoor van de van omliggende dorpen hulp lokale gouverneur. Deze tragische demonstratie van pijn en ontgooche- blijven achter. Zij kampen met tekorten aan ling vormde de aanleiding voor een democratische revolutie in Tunesië, voedsel, kleding en medische voorzieningen. die model stond voor de omwentelingen in andere Arabische landen. De Nederlandse stichting ‘Hand in Hand vrouw van Zaghtiti heeft gemaakt, Stichting Hand in Hand voor Syrië voor Syrië’ biedt hulp. Hoe gebeurt dat? Wie traditionele Syrische snacks. Het heeft dagelijks contact met de Een arme straatverkoper offerde als tragische held zijn leven en ont- zijn de vrijwilligers en wat drijft hen? bestuur bespreekt de nieuwe banner helpers. Zij sturen ook verslagen stak met zijn vurige getuigenis een brandhaard van protest . Tunesiërs voor de website en rondt de vergade- en foto’s van hun werkzaamheden. vonden de moed om hun onaantastbaar gewaande dictator te bestrij- ring af. Het interview kan beginnen. Hierdoor weet het bestuur aan welke den. Ze werden beschoten met traangasgranaten en kogels, ze werden Iris Savelkouls De stichting probeert met acties goe- goederen behoefte is. opgepakt en mishandeld, maar toch gingen ze door met vreedzaam deren in te zamelen, en ook donaties De stichting is in 2013 opgericht. demonstreren. Ze vochten niet terug, maar gingen ongewapend voor Bij een plat en vierkant gebouw achter binnen te krijgen. Daarmee bekostigt Voorzitter, Guryas Zaghtiti, is zelf de politiekordons zitten. enkele woonhuizen in Nijkerk, is het zij een zeecontainer die de goederen afkomstig uit Syrië. Hoewel hij al even zoeken naar de voordeur. Die naar Syrië brengt. Helpers zorgen dat lang in Nederland woont, heeft hij Deze gebeurtenissen hebben de politieke verhoudingen in het Midden blijkt aan de zijkant te zitten. Na bin- de spullen worden verspreid onder nog steeds een grote passie voor Oosten voor altijd veranderd. Wat met militaire middelen onmogelijk nenkomst is een volgestouwde ruimte behoeftigen. Eén van hen is pater het land. Toen Syrië door de oorlog Pater Daniël Maes met een oorlogsslachtoffer. was, werkte wel met de inzet van geweldloos verzet en burgerlijke on zichtbaar. Onder een trap liggen grote Daniël Maes, een Vlaamse Norber- getroffen werd, wilde hij eerst via gehoorzaamheid. De Jasmijn-revolutie in Tunesië bracht rechten voor dozen met goederen. Boven, in één tijn. Hij is actief vanuit ‘Mar Yakub’, de politiek helpen. Dat bleek lastig. Zaghtiti kon het niet aanzien en door de oorlog lijkt te verdwijnen. de armsten in Tunesië dichterbij. van de kamers, vergadert het bestuur zijn Orthodox-Christelijke klooster in Concrete daden bleken harder nodig. richtte de kleine en onafhankelijke Pater Daniël, die zich eveneens voor van Stichting Hand in Hand voor Syrië. Dit klooster ligt in een gebied In de politiek heb je bovendien vaak stichting op om mensen te kunnen het behoud van de kerk in Syrië inzet, Aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen denk ik terug aan Syrië. Ook hier liggen in een hoek dat sinds 2014 bevrijd is. Sindsdien te maken met een spanningsveld: wie helpen ongeacht hun geloof, status kent hij al sinds 1988. Via hem kwam die dagen in de tijd van de Arabische Lente. Op een steenworp afstand plastic zakken met kleding. Daarop is het een hulppost en opslagplaats krijgt wat? De kans op belangenstrijd of politieke richting. Dat laatste helpt Sessink in contact met stichting. van onze borreltafel speelde zich toen een strijd af die mensenlevens zijn briefjes geplakt met in het Neder- voor hulpgoederen, onder meer voor is steeds aanwezig. volgens hem meteen om ook bruggen eiste en waar democratie uiteindelijk een zwaarbevochten luxe bleek. lands en Arabisch ‘mannen zomer’ Stichting Hand in Hand voor Syrië. te bouwen tussen de verschillende Sponsorloop of collecte Stemrecht is er nog steeds geen garantie voor gerechtigheid. En totali- of ‘vrouwen winter’. Het is een fractie Vanuit het klooster krijgen inwoners Bruggen bouwen groepen. Als ze ooit een subsidie De stichting krijgt geen subsidie. taire onderdrukking ligt altijd op de loer. van de voorraad. De stichting heeft van omliggende dorpen hulp. Ook Het was moeilijk om de vele ont- van de overheid accepteren, dan wel Ze roept particulieren op om geld meer opslagplaatsen in de buurt. vertrekken er vanaf het klooster heemden te helpen. Zo’n zeven zonder dat er voorwaarden gesteld en goederen in te zamelen. Aan een Met een zekere schaamte realiseer ik mij dan ook hoe achteloos ik bij vrachtwagens richting het oorlogsge- miljoen mensen zochten onderdak in worden, benadrukt Zaghtiti. De stich- wand hangt een groot spandoek. In elke verkiezing het kleine vierkante vakje bij GroenLinks inkleur. Nog Syrische snacks bied, onder meer naar Aleppo. Ook veiliger delen van het land, waar ze ting richt zich bewust op mensen die het midden daarvan staat het em- steeds met het rode potlood, dat trouw door vrijwilligers Vier bestuursleden zitten aan een organiseert de moeder overste van bijvoorbeeld kampeerden in tuinen. nog in Syrië wonen: mensen die niet bleem van de stichting met allemaal is klaargelegd die uren lang het stembureau draai- grote tafel. Het zijn Guryas Zaghtiti, Mar Yakub een reusachtige keuken, Het zijn vluchtelingen in eigen land, konden vluchten. De hoop is dat zij in verf gedoopte handafdrukken ende houden bij koffie uit een meegebrachte ther- Silvie Khory, Hans Sessink en Iwan waar vijf dagen per week zo’n 25 zonder status, waardoor ze bepaalde door de hulp ook niet meer hóeven te van kinderen eromheen. Het gaat moskan en broodjes in cellofaan. Overal in het land Coletto. Op tafel staan hapjes en duizend maaltijden worden bereid en rechten ontberen. vluchten. Ze kunnen in Syrië blijven om kinderen van een basisschool zijn stemlokalen ingericht in scholen en kerken, drankjes, zoals deeghapjes die de uitgedeeld. en later ook helpen om het land weer in Tricht, die met het inzamelen van sportcentra en buurthuizen. Pukkelige pubers op te bouwen. statiegeldflessen geld ophaalden. en broze rollatorrijders, de kroegbaas en de Stichting Hand in Hand voor Syrië richt zich op De medewerkers hebben ieder hun Na afloop maakten ze het spandoek chirurg: allemaal worden ze welkom geheten humanitaire hulp aan alle slachtoffers van de eigen beweegredenen om zich in te als aandenken. Het is een voorbeeld en hun stembiljet wordt plechtig in de grote oorlog in Syrië, zonder onderscheid te maken zetten voor Syrië. Bestuurslid Silvie van acties die particulieren doen om stembus gestoken. Elke stem telt! Zonder on- in kleur, taal of religieuze achtergrond. De hulp Khory is in Nederland geboren. Zij de stichting te helpen. Een andere derscheid des persoons. bestaat uit het schenken van levensmiddelen, is Syrisch-Orthodox en heeft oprich- is een Syrisch diner door kinderen medicatie, kleding, huisraad en educatieve ter Zaghtiti via haar kerk ontmoet. van een basisschool in Amsterdam. Tegelijkertijd zijn parlementaire democratie, een middelen. Naast concrete hulpverlening zijn Ook Iwan Coletto, die geen Syriër is, In een folder en op de website doet werkende rechtsstaat en burgerrechten kostbare continuïteit van de hulp, het uitbreiden van het voelt de behoefte om de mensen in de stichting een oproep om bijvoor- verworvenheden waarover miljoenen mensen netwerk en transparantie belangrijk. Tenslotte hun schrijnende situatie te helpen, beeld een sponsorloop of collecte te op deze wereld niet beschikken. Zij mogen hun steunt de stichting ook projecten voor land- concreet en ongeacht hun politieke organiseren. stem niet verheffen en leven in constante angst bouw, werkgelegenheid en onderwijs. Wie een en religieuze voorkeur. Ook wil hij de Stichting Hand in Hand voor Syrië is voor repressie en geweld. We mogen hen niet actie wil organiseren, kan terecht op www. Syriërs ondersteunen bij de weder- een kleine stichting en wil dat vooral laten vallen door ons stemrecht te verwerpen… stichtingsyrie.nl. Donaties kunnen worden opbouw van hun land. Hans Sessink ook blijven: onafhankelijk en met vrij- Dan zou de arme groenteverkoper Mohamed overgemaakt naar NL06 RBRB 0898 2920 93 maakt zich als christen ook zorgen willigers die zich met passie inzetten. Bouazizi vergeefs gestorven zijn. Leve het t.n.v. Stichting Hand in Hand voor Syrië. om het Syrisch-Orthodoxe geloof dat rode potlood. Breng uw stem uit!

Margrietha Reinders, predikant te Amsterdam maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 10 11

Religie en echtscheiding: aandacht voor positie vrouwen Het gaat om mensenrechten

Het verbreken van een relatie is vaak inge- gevangenschap; hierbij is iemand in volgens religieus recht zelf geen schei- Sinds 1 juli 2013 is huwelijkse gevan- manifesteren binnen verschillende worden via een civiele scheiding; er is Jamila Mejdoubi is wikkeld, emotioneel en pijnlijk. Bij het ont- het ene land gescheiden, maar in het ding aanvragen, maar zijn daarvoor genschap strafbaar in Nederland. soorten huwelijken, die op verschil- geen ‘separate’, religieuze echtschei- onderzoeker bij Atria. binden van een religieus huwelijk kunnen andere land nog getrouwd (bijvoor- afhankelijk van de medewerking van ‘Gedwongen voortzetting van huwe- lende manieren ontbonden moeten ding nodig. Maar volgens bepaalde beeld als er sprake is van een dubbele hun (ex-)partner. Zolang een vrouw lijken’ is expliciet strafbaar onder het worden. Niet altijd is precies duidelijk religies mogen echtgenoten niet extra obstakels optreden. Vooral vrouwen nationaliteit). Huwelijkse gevangen- officieel getrouwd is, kan het zijn dat algemene dwangartikel 284 van het waar en hoe de ontbinding moet scheiden omdat het huwelijk gezien lukt het dan niet om te scheiden. Het pro- schap kan langdurige en uiteenlo- zij zich moet houden aan haar plich- Wetboek van Strafrecht gebracht. Het plaatsvinden. wordt als een heilig verbond dat niet bleem komt met name voor binnen ortho- pende gevolgen hebben, vaak gepaard ten als echtgenote en bijvoorbeeld weigeren van een scheiding geldt als Sommige paren besluiten alleen een verbroken mag worden. doxe religieuze gemeenschappen -joods, gaande met stress en onzekerheid. toestemming van haar partner nodig een vorm van dwang. Een man of informeel religieus huwelijk af te Bij een buitenlands religieus huwelijk islamitisch en christelijk - en vaak onder Een procedure van ontbinding kan heeft om te reizen; de echtgenoot kan vrouw die een scheiding weigert, kan sluiten (of zowel een rechtsgeldig ci- gaat het om huwelijken die erkend jaren duren. zelfs een uitreisverbod opleggen. Dit op grond van dit wetsartikel worden vielrechtelijk huwelijk als een informeel worden in het land waar de huwelijken migranten. geldt bijvoorbeeld voor Iraans-Neder- vervolgd. religieus huwelijk). Dit kan bijvoor- zijn afgesloten en dus rechtsgeldig Obstakels landse vrouwen die gescheiden zijn Huwelijkse gevangenschap is ook beeld een kerkelijke inzegening zijn of zijn. Zo kun je in het Verenigd Konink- Jamila Mejdoubi Vrouwen komen vaker dan mannen naar Nederlands recht maar (nog) niet een schending van mensenrechten. een islamitisch huwelijk, al dan niet rijk in bepaalde kerken of synagogen terecht in een situatie van huwelijkse naar Iraans recht. De financiële gevol- Volgens het VN-Vrouwenverdrag in aanwezigheid van een imam. Een trouwen; de dominee of rabbijn treedt Van huwelijkse gevangenschap is gevangenschap. Dit heeft te maken gen van een echtscheiding zijn voor dienen vrouwen dezelfde rechten en informeel religieus huwelijk is in Ne- dan als het ware op als ambtenaar van sprake als het één van de echtelijke met de wet- en regelgeving rond reli- veel vrouwen groot: soms moeten zij verantwoordelijkheden te hebben als derland niet rechtsgeldig. In sommige de burgerlijke stand. De wijze waarop partners niet lukt om het huwelijk te gieuze huwelijken en sterke culturele volgens religieus recht of volgens de mannen tijdens het huwelijk en ook bij landen is een dergelijk huwelijk wel een religieus huwelijk beëindigd kan ontbinden volgens de regels van het en sociale tradities die vooral vrouwen traditie in ruil voor een scheiding de het ontbinden van een huwelijk. rechtsgeldig, bijvoorbeeld in Egypte en worden, verschilt per land en religi- geloof of in het land van herkomst. inperken. Hierdoor kunnen zij op extra gemaakte kosten op zich nemen of Situaties van huwelijkse gevangen- Somalië. Het religieuze huwelijk dient euze gemeenschap. Belangrijk is dat personen de situatie obstakels stuiten als ze willen schei- financiële rechten opgeven (bruidsga- schap zijn divers en doorgaans via een religieuze echtscheiding of Huwelijkse gevangenschap kan de zelf ervaren als een belemmering, den. In sommige orthodoxe religieuze ve, recht op alimentatie, bezittingen). complex, vooral als oorzaken en/of nietigverklaring te worden ontbonden. ontwikkeling en participatie van vandaar het woord gevangenschap. gemeenschappen heerst een taboe op Als een vrouw hertrouwt of een relatie gevolgen in het buitenland liggen. In Soms kan dit in Nederland bij de eigen vrouwen in het maatschappelijke leven Het kan hierbij zowel om een burger- scheiding of schrikt de slechte status met een ander begint en zij officieel veel gevallen werkt de (ex-) partner religieuze (juridische) autoriteiten, beperken. Het bestrijden van huwe- Robert Chealb, lijk huwelijk als een religieus huwelijk van ‘gescheiden vrouw’ vrouwen af om nog niet gescheiden is, loopt zij in be- niet mee en treitert en/of chanteert ook al is het huwelijk in het buitenland lijkse gevangenschap is daarmee een flickr.com, Crea- gaan. Ook bij zogenaamde ‘hinkende een echtscheidingsprocedure te star- paalde landen het risico op vervolging hij zijn (ex-) vrouw; gekrenkte eer afgesloten. Dit geldt bijvoorbeeld voor belangrijke emancipatiekwestie die tive Commons. huwelijken’ is er sprake van huwelijkse ten. Daarnaast kunnen vrouwen soms wegens bigamie of overspel. en verlies van mannelijke macht katholieken, leden van de orthodox- structurele aandacht verdient.

Huwelijkse gevangenschap in Nederland

Een man of vrouw die een scheiding Rashida (28) is getrouwd met Hisham volgens zo- wel civiel als Islamitisch recht. Na een ongelukkig weigert, kan vervolgd worden huwelijk besluit zij te scheiden. De civiele schei- dingsprocedure verloopt snel. Rashida wil ook volgens Islamitisch recht scheiden, maar Hisham en controle speelt hierbij geregeld joodse gemeenschap en Syrisch-ortho- werkt niet mee. Hij wil dat zij nooit meer met een een rol. Vrouwelijke slachtoffers van doxe kerk. ander kan trouwen. Rashida’s verhaal staat niet partnergeweld durven niet altijd een op zichzelf. Naar schatting zijn er honderden en religieuze scheiding aan te vragen, Twee vormen mogelijk meer dan vijftienhonderd vrouwen in omdat zij bang zijn voor escalatie of Huwelijkse gevangenschap in een huwelijkse gevangenschap in Nederland, zo becij- eerwraak. Daarnaast kan er ruzie over rechtsgeldig huwelijk kent twee vor- ferde het Verweij-Jonker Instituut in 2014. gezag over de kinderen of dreigende men. In de eerste vorm heeft het paar kinderontvoering reden zijn niet met enkel een burgerlijk huwelijk gesloten, Dit artikel is gebaseerd op de factsheet ‘Wel geschei- een scheiding in te stemmen. Andere maar wordt een scheiding niet erkend den, niet gescheiden? Huwelijkse gevangenschap in obstakels voor zowel vrouwen als door de religie of groep. In de tweede Nederland’ van Atria, kennisinstituut voor emancipa- mannen zijn bijvoorbeeld een pro- vorm heeft het paar een religieus hu- tie en vrouwengeschiedenis en de Universiteit Maas- blematische relatie met het land van welijk gesloten in het buitenland of een tricht, gebaseerd op literatuurstudie en empirisch herkomst (zoals bij vluchtelingen), of buitenlands consulaat in Nederland. onderzoek. De studie is onderdeel van het meerjarig beperkte financiële middelen en weinig Bij een burgerlijk huwelijk is de schei- multidisciplinair onderzoeksproject ‘Huwelijkse connecties in het buitenland om de dingsprocedure in Nederland juridisch gevangenschap: bruggen bouwen tussen religie en echtscheiding te kunnen regelen. gezien niet ingewikkeld. Dit huwelijk wetgeving’ van de Universiteit Maastricht met Atria Huwelijkse gevangenschap kan zich zou theoretisch ontbonden kunnen als samenwerkingspartner.

maart 2017 - nr. 1 maartmAart 2017 - nr. 1 12 13 COLUMN

Over één kam scheren Luchtmachtofficier werd vredesactivist

Ik ben bang. En ja, het is totaal ongegrond en gebaseerd op Als Israëlisch luchtmachtofficier was Assaf Yacobovitz irrationele emoties. Maar ik voel angst voor die ene groep betrokken bij het bombarderen van Gaza. Nu is hij vredes- mensen. Soms loop ik over straat en dan zie ik ze lopen. Stel activist. Hij werkt samen met andere Israëlische voormalig je voor dat ze dichterbij komen. Mij aankijken en iets tegen me zeggen. Misschien schelden ze me uit en zijn ze getraind militairen én met Palestijnse ex-strijders in de vredesbewe- om mij doodsbang te maken. ging Combatants for Peace. Eind maart presenteert Assaf in Den Haag de film Disturbing the peace tijdens het Movies Laatst stond er iemand voor me bij de kassa. Ik keek naar that Matter festival. hem op en tot mijn schrik zag ik dat hij het ook had. Ik wist zeker dat hij een volgeling was. Ik deed een stap opzij in de In 2016 werkt Yacobovitz mee aan de hoop dat hij me niet zou zien. Ik snap niet waarom niemand Bas Roufs film Disturbing the peace, een portret er iets van zegt. Onze MP heeft toch juist over fatsoen. Nou van de beweging Combatants for dan moeten we toch deze mensen aan kunnen spreken. On- De psycholoog Assaf Yacobovitz was Peace. Inmiddels toert hij met deze gegeneerd lopen ze over straat. in 2008 als luchtmachtofficier betrok- film in Israël en in het buitenland. ken bij de eerste oorlog in en boven Eind maart zal hij in Den Haag deze Het zijn vooral de mannen die de schade aanrichten. Man- de Gazastrook. Vanaf de grond was film presenteren tijdens het Movies nen zoals de meneer in de winkel met diezelfde kenmerken, hij betrokken bij de luchtmachtopera- that Matter festival. die maken Nederland kapot. Vroeger kon het nog wel. Toen tie boven dat gebied. In die tijd begon Ook werkt hij elk jaar mee aan Me- dachten we dat het mode was. Net zoals de hipsters die een hij te twijfelen. Hij was zich bewust morial Day, een dag die lijkt op de 4 baardje lieten groeien. Maar in deze tijd van verharding en van de vele, vreselijke slachtoffers mei-herdenking in Nederland. Tijdens polarisatie gaat dit gaat echt te ver. Ik heb het over mannen van die luchtmachtoperatie. Israël de bijeenkomst die Combatants op met geblondeerd haar. Ik zie ze samenkomen in hun club- is een klein land, Palestina ook. Is die dag organiseren, herdenken Pales- huizen. Ze gaan dan onder de droogkap zitten en via hun be- geweld in deze omstandigheden een tijnen en Israëliërs samen elkaars sloten Facebookpagina fantaseren over hoe ze mensen zoals effectieve manier om de veiligheid te slachtoffers. Dit is één van de rede- links milieu. Zijn moeder was vredes- Yacobovitz zichzelf – net als veel van nog levensvatbaar is. Daarom neigt mij gaan aanpakken. Ze zijn overal. In wijkcentra, bibliothe- waarborgen? Zijn antwoord op deze nen waarom die bijeenkomst wordt activiste in de jaren tachtig. Met zijn zijn landgenoten – als een zionist. hij naar steun aan het initiatief Two ken en nu dus ook in de supermarkt. vraag wordt steeds meer ‘nee’. Hij tegengewerkt door rechtse Israëliërs. grootouders sprak hij geregeld en uit- Dat wil zeggen, iemand die ijvert voor States One Homeland – twee staten krijgt gewetensbezwaren en laat zich In het algemeen wordt het politieke gebreid over de Tweede Wereldoorlog een veilig thuisland voor joden. Maar in één thuisland. Via de Engelstalige De angst voor mij sloeg echt toe toen ik merkte dat ze zo aanvankelijk binnen de luchtmacht klimaat in Israël steeds rechtser. en de Holocaust. Maar zijn ouders in zin versie van het zionisme is de naam van dit initiatief is de website goed georganiseerd en machtig zijn, dat ze de politieke overplaatsen naar een functie als Yacobovitz heeft te maken met de zwegen over die onderwerpen. democratie in Israël niet onderwor- te vinden met een uitleg van dit con- macht langzaamaan, land voor land, gaan overnemen. psycholoog. ultranationalistische regering Neta- Medio jaren negentig ging hij in pen aan de wil van joodse meerder- cept. Het is enkele jaren geleden ge- Overal zie je kapsalons oppoppen. Er zijn er al een aantal nyahu die gesteund wordt door de dienst bij het Israëlische leger. On- heid. Voor Yacobovitz is de Palestijn- lanceerd door de Israëlische journa- die top hebben bereikt. Laatst had ik een heftige discussie Vrijheidsmars nieuwe, populistische Amerikaanse danks de Oslo-akkoorden waren er se aspiratie voor een veilig thuisland list Meron Rapoport en de Palestijnse met een van hen. Hij zei ‘Je moet ons niet allemaal over één Via een vriendin raakt Yacobovitz president Trump. Laatstgenoemde in die tijd aanslagen, ook in Tel Aviv. zeer legitiem. Vanuit dit standpunt activist Awni Almsi. Het concept kam scheren.’ Hij probeerde me te overtuigen dat er genoeg intussen betrokken bij Combatants geeft Netanyahu de vrije hand om De voormalige premier Yitzak Rabin heeft Palestina recht op een waardige komt neer op een soort confederatie geblondeerde mannen zijn die vredelievend zijn. Maar ik kan for Peace. Vanuit zijn woonplaats Tel nog meer nederzettingen te bouwen werd in die tijd vermoord. Tegen die soevereiniteit, met het oostelijke deel met twee autonome staten: Israël en het me niet voorstellen. Aviv ontmoet hij via een ‘binationale op de Westelijke Jordaanoever. Enkele achtergrond koos Yacobovitz bewust van Al Quds - oftewel Jeruzalem - als Palestina. groep’ ex-militairen uit dezelfde stad nieuwe nederzettingen dreigen nu dat voor een officiersloopbaan in het hoofdstad. Hij is tegen de bouw van Iedere keer zie ik op tv dezelfde types en en Palestijnse oud-strijders uit de gebied in tweeën te snijden, waardoor leger. Maar toen hij zich bewust werd joodse nederzettingen op de weste- ook het algoritme van Facebook laat me al- Palestijnse partnerstad Tulkarem. een levensvatbare Palestijnse staat van de slachtoffers in Gaza, kon hij lijke Jordaanoever. Voor hem is het leen maar beelden zien van geblondeerde Gedurende enkele jaren coördineert onmogelijk wordt gemaakt. Tegen hier niet langer achter staan en koos Israëlische gebied ten westen van de Tot op zekere hoogte mannen die wijzen naar mensen zoals ik. hij de hele beweging – totdat iemand deze ontwikkeling protesteren Com- voor de vredesbeweging. Groene Lijn van 1967 genoeg. Dan is het toch logisch dat ik met een anders dat werk over neemt. batants en onder meer de beweging Binnen de beweging Combatants for beschouwt Assaf Yacobovitz boog om dit soort mensen heen loop. Inmiddels is hij werkzaam als kli- Vrede Nu krachtig. Peace bestaan verschillende visies op Confederatie Straks gaan ze ook allemaal onder de nisch psycholoog in Tel Aviv. Binnen het vredesproces. Yacobovitz deelt Toch is Yacobovitz er absoluut niet zichzelf als een zionist zonnebank en zijn ze oranje zoals hun Combatants vervult hij een vrijere De conflicten in Syrië en Irak maken hier op persoonlijke titel die van hem. zeker van of de sinds decennia opperhoofd. Ik weet het, ik zit in een rol. Hij blijft zijn Palestijnse vrienden het vredeswerk ook niet eenvoudiger. Tot op zekere hoogte beschouwt gepromote Twee Staten-oplossing tunnelvisie. Ik bedoel: we leven toch uit Tulkarem ontmoeten. Daarnaast Maar ondanks al deze ontwikkelin- in een samenleving waarin uiterlijke werkt hij maandelijks mee aan de gen blijft Yacobovitz optimistisch. Meer informatie over de beweging Combatants for Peace is te vinden op http://cfpeace.org/. kenmerken leidend zijn? Dus dan is zogeheten Vrijheidsmars (Freedom Zijn grootouders van Yacobovitz Er is een speciale website gewijd aan de film ‘Disturbing the Peace’ die Assaf Yacobovitz eind mijn angst best reëel. March) in de buurt van de afschei- zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog maart 2017 zal presenteren in Den Haag bij het Movies that Matter festival: http://disturbing- dingsmuur die Israël bouwt op de gevlucht uit Polen. Zijn ouders en hij thepeacefilm.com. Eén van de Palestijnse partners van Assaf kwam vorig jaar al aan het woord Westelijke Jordaanoever. zelf zijn opgegroeid in Tel Aviv in een in dit blad: oud-strijder en vredesactivist Bassam Aramin.

Halima Özen maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 14 15 COMMENTAAR

Vernieuwing Onderwijsvrijheid prikkelt GroenLi nks als ‘1517’ door Hans Feddema

Tijdens het partijcongres in december 2016 wijs, aan dat het niet de bedoeling is len, maar later ook om de ontwikke- Komen en gaan lijkt onderdeel van het ‘panta rei’ (alles werd binnen GroenLinks de discussie over dat Artikel 23 wordt afgeschaft: ‘Mijn ling van bijvoorbeeld Islamitisch of stroomt) en het evolutieproces van het ‘goddelijke leven’. artikel 23 van de grondwet aangezwen- partij staat voor een pluriforme sa- Hindoestaans onderwijs. Soms is het afbraak en dan weer de geest van opbouw menleving en voor een onderwijsbe- of vernieuwing. Een geest van ‘it is in the air’. Zo’n vijf- geld. Is een stelsel van openbaar en bijzon- stel dat daarbij past. Wij hebben nooit De onderwijsraad heeft de laatste honderd jaar geleden bleek dit het geval met Luther – een der onderwijs nog wel iets waar GroenLinks gepleit voor staats-eenheidsworst op jaren gepleit voor een terugkeer naar held, hij had het met de dood kunnen bekopen -, ook al als partij achter kan staan? Werkt de on- school en dat gaan we ook niet doen.’ de oorspronkelijke opzet van de kun je je afvragen of de vernieuwers van toen - anders dan derwijsvrijheid, die in dit artikel geregeld Nederlandse onderwijsvrijheid, met Erasmus - niet te snel kozen voor een totale breuk met de wordt, niet de segregatie en uitsluiting van 1917 en 1920 een ‘richting-vrije scholenplanning’ kerk in crisis. Hoewel de commotie in de media die ruimte biedt aan nieuwe pedago- bevolkingsgroepen binnen ons onderwijs- nu een beetje is gaan liggen, maakt gische visies én levensbeschouwelijke Een vraag die je wellicht ook kunt stellen bij de opkomst stelsel in de hand? de uitkomst van de stemming, met oriëntaties om scholen op te richten. van de ‘nieuwe spiritualiteit’ in en (vooral) buiten de kerk. maar net iets meer dan vijftig procent Dit biedt aanknopingspunten om bin- Los van de rechtlijnigheid, die na 1517 al gauw bij protes- van de stemmen vóór het amende- nen GroenLinks verder het gesprek tanten ontstond, zie ik niettemin qua vernieuwing een pa- ment, duidelijk dat er op dit vlak een aan te gaan. rallel tussen beide. Er groeide in 1517 met een oppermach- Martin Visser tweedeling bestaat binnen de partij. tige clerus als tussenschakel ineens het nieuwe besef: ‘ik Het is goed mogelijk dat die verdeeld- Scholenaanbod sta zelf als mens in een persoonlijke verhouding en bele- Juist nu, rond de Tweede Kamerver- heid te herleiden valt naar het verschil De indieners van het amendement ving tot God’. kiezingen, krijgt het onderwerp weer Een openbare basisschool in Stampersgat in de uitleg van de indieners van het beargumenteren dat Artikel 23 in de een plek in de debatten. Zo ontstond (foto: G. Lanting via Wikimedia commons). amendement en de beargumentering huidige vorm de segregatie op zijn Net als vandaag in een vrij grote onderstroom, maar dan eind vorig jaar dus beroering van- van het partijbestuur om ditzelfde minst in de hand kan werken. Er zijn onder de noemer verbinding met de Bron, de Oergrond, de wege een aangenomen amendement gesproken werd over de financiering blijkt dat de partijtop niet tegen her- voorstel niet aan te nemen. meer stemmen in het publieke debat Ene, dus God, niet hoog in de lucht maar hier en overal, in tijdens het partijcongres, dat sprak van religieus onderwijs dat ´niet ziening van dit artikel is. Aan de hand Dit verschil in uitleg, waarbij de indie- die een dergelijk geluid laten horen. alles en ook in ons. Het principe is hetzelfde, namelijk dat over ‘herziening van artikel 23 van de van deze tijd´ zou zijn en ´het risico van vier toelichtingen probeerde de ners zich richten op religieus gefun- Zo bepleitte Hans de Vries onlangs we de verbinding met de Bron zelf kunnen ervaren. Ja ook grondwet´. Het amendement werd, van segregatie´ dat met ons huidige partijtop vooral duidelijk te maken dat deerd onderwijs en het partijbestuur in een opiniestuk gericht aan Jesse rond 1517 was dit ‘in the air’. Mensen gingen ineens meer ondersteund door een aanzienlijk onderwijssysteem gepaard zou gaan. de onderwijsvrijheid niet afgeschaft focust op de pedagogisch-onderwijs- Klaver de afschaffing van het bijzon- zelf voelen en geloven; een Erasmus legde ook nadruk op applaus, nipt aangenomen. Wat dit Uit het advies van het partijbestuur hoeft te worden, maar moet worden kundige richting, is ook te zien in de der onderwijs omdat het ‘discrimi- onze vrije wil. amendement nu precies beoogde tijdens het partijcongres om het aangepast op een aantal kernpunten. ontwikkeling van Artikel 23. neert’ en ‘de sociaal -maatschap- bleek uiteindelijk minder duidelijk amendement niet over te nemen, en Controle van alle scholen op hun Het artikel werd in 1917 opgenomen pelijke integratie frustreert’. Er zijn Helaas ging bij protestanten al gauw deze spiritualiteit ver- te zijn, ook in combinatie met de de duiding in de pers en op de lan- pedagogisch-onderwijskundige visie, in de grondwet. Het openbaar en ook tegengeluiden in het publieke loren en zocht men het in ‘verstandelijk geloof’ met ook duiding van het partijbestuur. delijke GroenLinks-website, blijkt een acceptatieplicht, eigenaarschap van bijzonder onderwijs werden financieel debat, zoals die er ook ongetwijfeld bijna geen rituelen, terwijl katholieken reageerden met een zeker ongemak over de uitslag. de ouders en voorbereiding op de ‘gelijkgesteld’. Hierdoor ontstond de zijn onder de ruim veertig procent weinig overtuigende restauratie. Gelukkig kwamen er daar- Risico van segregatie diverse Nederlandse samenleving mogelijkheid voor de brede pedagogi- van de leden die op het partijcongres na wel weer andere vernieuwingen op, zeker in kloosters. Artikel 23 diende volgens bovenge- Afschaffing of herziening moeten in deze aanpassing gewaar- sche schoolidentiteit die het partij- tegen het amendement stemden. Zo Rond 1935 onder meer ook in kringen rondom de bekende noemd voorstel ´te worden herzien Het partijbestuur vindt Artikel 23 in borgd worden. bestuur nu voor ogen lijkt te hebben. schreef Gijsbert van der Beek, rector joodse Etty Hillesum, net als Eileen Caddy van Findhorn met als oogmerk dat de overheid zijn huidige vorm ´waardevol’: ´Het Voorbeelden hiervan zijn Dalton- of van het Altena college in Sleeuwijk op een voorloopster van de nieuwe spiritualiteit van nu. kwalitatief onderwijs voor iedereen stelt ouders in staat om onderwijs In een gesprek met Tweede Kamerlid Jenaplanscholen, maar ook het hui- 9 januari in dagblad Trouw dat ´op aanbiedt, financiert en op kwaliteit aan te bieden dat aansluit bij hun pe- Rik Grashoff op NPO Radio 1 vlak na dige Gereformeerde onderwijs. bijzondere scholen procentueel net Etty Hillesum verwierp dogma’s, mediteerde elke ochtend, controleert. Daarbovenop kunnen dagogische visie´. Waar de indieners het partijcongres, werd dit ongemak De meer levensbeschouwelijk-religi- zo veel allochtone leerlingen als op deed aan reli-shoppen en zocht het goddelijke in eenheid ouders zelf vormen van bijzonder van het amendement spreken van onderstreept, doordat Grashoff aan- euze invulling van Artikel 23, die de openbare scholen´ zitten. Ook be- en in haar binnenste, begrijpend dat je daarvoor jezelf leeg onderwijs aanbieden´, en dan volgt ´religieus onderwijs´ als de kern van gaf ´dat de toelichting van het amen- indieners van het amendement tegen noemt hij de grote tevredenheid van moet maken van oude pijn en illusies of overtuigingen. De het amendement met haar gevoe- artikel 23, legt het partijbestuur de dement subtieler had gekund´ en dat de borst lijkt te stuiten, ontwikkelde de ouders over het scholenaanbod, beweging van thans richt zich ook op onze reis van innerlij- ligste onderdeel, ‘in de eigen tijd nadruk op de ‘pedagogische visie’. de formulering ´enig misverstand kan zich pas in de jaren ná 1920. In eerste een gegeven dat aansluit bij de visie ke religiositeit, transformatie, zelfacceptatie, heel-wording, en door henzelf gefinancierd.´ Ook Uit de verklaring die op 22 december oproepen´. Ook gaf Grashoff, in de instantie ging het om de ontwikkeling van het partijbestuur. bewustzijnsverruiming en leven vanuit verbinding met het de toelichting loog er niet om, waar op de GroenLinks-website verscheen, Tweede Kamer woordvoerder onder- van Katholieke en Protestantse scho- Goddelijke en zo te ontwaken naar ons ware zelf.

Compassie is dan het gevolg, niet van bovenaf, maar van De Linker Wang en de GroenLinks Onderwijswerkgroep organiseren op binnenuit. Dat gold ook voor Etty Hillesum, weten we uit ‘Wij hebben nooit gepleit voor staats-eenheidsworst op school zaterdag 20 mei in Utrecht een bijeenkomst over de vrijheid van onderwijs. haar dagboeken. In ‘Westerboek’ hielp ze anderen ‘stukjes Meer informatie over de inhoud van deze bijeenkost volgt via de website van God en Liefde’ op te delven in hun geteisterde harten. en dat gaan we ook niet doen’ De Linker Wang. Mocht u willen meedenken of uw kunde willen delen, mailt u dan naar [email protected]. Dr. Hans Feddema is antropoloog, historicus en essayist.

maart 2017 - nr. 1 maartmAart 2017 - nr. 1 16 17

Halalpolitie groeide uit tot kennisc entrum Kennis over halal delen met consumenten en producenten

De consument voorzien van heldere infor- ook te maken heeft met een bepaalde hun producten. ´We willen producen- matie over voedsel gebeurt ook specifiek lifestyle. Hoe kan je in balans leven ten toekomstperspectieven bieden. onder moslims. Stichting ‘Halalpolitie’ pro- met de natuur? Hoe kan je in balans We zien grote mogelijkheden in de leven met de medemens? Dan besef bio-halal. Ik denk dat mede dankzij de beert ‘het halal bewustzijn van consumenten je dat de definitie van halal die certi- Stichting Halalpolitie, die de afgelo- en ondernemers’ te vergroten. Bestuurslid ficerende instanties hanteren veel te pen jaren zoveel naar buiten heeft Omar Abdullah: ‘We zien grote mogelijkhe- zwart-wit is. En dat het werkelijke ha- gebracht, de producenten met hun den in de bio-halal.’ lal neigt naar het biologische en ook tijd proberen mee te gaan.´ goed combineert met dierenwelzijn en fairtrade. Dat is eigenlijk meer wat Het goede Martin Visser halal hoort te zijn. Kijk bijvoorbeeld Halal is niet gelijk aan biologisch, naar de geleerde Imam al-Nawawi in maar zou dat volgens Abdullah wel De Halalpolitie begon ooit als een lu- Damascus. Hij weigerde om fruit te moeten zijn. ‘Mensen begrijpen niet dieke actie om slagers en detailhandel kopen, omdat hij er niet volledig op precies wat halal inhoudt. Wij zeggen: naar hun halal-producten te vragen. kon vertrouwen dat de vruchten op God is niet anders dan het goede. Ac- ‘Toen ging er een beerput open´, een rechtmatige wijze waren verkre- cepteert niets anders dan het goede.´ vertelt bestuurslid Omar Abdullah. De gen.´ Abdullah legt uit dat halal datgene is stichting ontdekte dat ondernemers wat toegestaan is in religieuze zin: vaak ook geen helder beeld hebben Toekomst wat de profeet heeft toegestaan. Hij van wat het concept halal inhoudt. Moslims zijn vandaag de dag echte geeft aan dat moslims veel ge- ‘We zijn steeds meer onderzoek gaan vleeseters. ‘Voedsel heeft in onze re- woonten hebben, maar dat niet elke verrichten. Toen bleek dat dieren ligie ook een symbolische betekenis. moslim van zijn geloof evenveel kaas werden bedwelmd. Dat dieren werden Als iemand bij een moslim op bezoek heeft gegeten. ´De meeste moslims zijn niet theologisch onderlegd. Ze weten hoe ze moeten bidden. Ze Bij halal is niet alleen de manier van slachten van belang, maar ook hoe het dier geleefd heeft. Foto: Garrett Ziegler via Flickr Creative Commons. weten dat ze armenbelasting moeten Werkelijke halal neigt naar het biologische betalen. Ze weten dat je als moslim zijn is gekomen dat het anders moet. nie omgaan met de natuur, dieren. Wij zijn nog geen Foodwatch. Maar op hadj dient te gaan. The basics. Bij Wij willen die kiloknallers niet meer, Dat ontwikkelt zich steeds meer. We het duurt nog wel even voor het bij met oog voor dierenwelzijn en fairtrade Halal denken ze al gauw dat het vlees wij willen die plofkippen niet meer, wij zijn nu bezig met de basis, en dan de mensen doordringt dat je dieren geslacht moet zijn door een moslim. willen die eieren uit die legbatterijen gaan we verder met de voorlichting. niet zo kunt behandelen zoals we nu De halsslagaders moeten doorgesne- niet meer.´ We hebben een bestuur van academi- doen.´ den worden. Dat was het wel zo´n De tweede en derde generatie mos- ci. Er zijn veel mensen die dat in hun verdoofd, sommige werden machi- gaat, en je krijgt geen goed vlees, dan beetje. Hoe het dier heeft geleefd, lims verdienen volgens Abdullah vrije tijd doen. Ik besteed hier aan- naal geslacht. In het extreme.´ is dat een soort van belediging naar of het voedsel van het dier eigenlijk aanzienlijk meer dan de fabrieksarbei- zienlijk veel tijd aan. Ik doe ook veel Abdullah vertelt dat er tussen produ- de bezoeker toe. Dat je gierig bent, wel halal is voor het dier, speelt veel ders in de jaren zeventig. Ze hebben onderzoek. Ik bezoek alle slachthui- centen enorme verschillen beston- terwijl je gasten juist moet eren.´ minder mee.´ meer te kiezen. ´Vroeger gingen ze zen en bekijk wat er allemaal gebeurt. den. ´Wat de ene halal verklaarde, Abdullah vindt in de islamitische voor kwantiteit, nu zeggen ze: nee, verklaarde de andere tot haram. En overleving juist meer gematigde Biologisch ik wil mijn ecologische voetafdruk andersom. Na verloop van tijd, na standpunten over vlees. ´Het gekke Je merkt volgens Abdullah dat biolo- verminderen.´ Ze zijn zich volgens onderzoek, werden de verschillen is dat vele overleveringen waarschu- gisch eigenlijk heel dicht bij halal ligt. hem meer bewust van wat hun geloof steeds duidelijker.´ De stichting is wen voor vleesconsumptie, dat het Dat is volgens het bestuurslid een inhoudt. ´Je bent je meer bewust inmiddels een kenniscentrum gewor- verslavend kan zijn.´ Hij merkt dat goede ontwikkeling. ´Certificerings- van de richtlijnen die je moet volgen. Duurzaamheid en matigheid den voor bedrijven, consumenten en het zinvol is om ondernemers voor te diensten hebben vaak een hele nauwe Niet meer alleen tot aan de voordeur. Duurzaamheid en matigheid zijn thema´s waarvoor in de bronnen van de islam aanknopings- producenten. ´We ontdekten dat halal lichten over de halal-achtergrond van visie. Pas nu, terwijl sommigen al Dat religie meer inhoudt dan alleen punten te vinden zijn. Zo valt er, vertaald, het volgende in de Koran te lezen: But waste not by in de jaren zeventig zijn opgericht, het vasten, het bidden, maar ook dat excess: for God Loveth not the wasters. (6:141) komen ze met eco-halal. Ze zien een jouw halal een manier van leven is. Het onderstaande is daarnaast afkomstig uit de overgeleverde verhalen over de profeet Op 29 september 2016 vond de expertmeeting rituele slacht plaats op het GroenLinks par- gat in de markt en dan komt er ineens Dat het een lifestyle is waardoor je (hadith): ‘We were on a journey and during the Prophet’s absence, we saw a bird with its two tijbureau in Utrecht. Hier wisselden religieuze, politieke en wetenschappelijke gesprekspart- zo´n initiatief.´ Hij vindt echter ook dichter bij God kan komen.´ chicks; we took them. The mother bird was circling above us in the air, beating its wings in ners van gedachten over de toekomst van de rituele slacht in Nederland. In ons magazine niet dat we dit de producent zelf kun- grief. When Prophet Muhammad returned he said, “Who has hurt the feelings of this bird by zocht en zoekt bestuurslid Martin Visser een aantal van die gesprekspartners uit religieuze nen verwijten. ´Hoe lang hebben au- Halal-lifestyle taking its chicks? Return them to her.’ hoek op. Welke rol spelen milieu en duurzaamheid in hun organisatie? Wat zijn de aankno- tochtonen zelf ook niet simpel vlees Halal-lifestyle is volgens Abdullah Voor wie meer wil weten over islam en dierenwelzijn vormen de werken van de dertiende- pingspunten om tot een gezamenlijke visie te komen? gegeten. Totdat er echt een bewust- echt booming. ‘Hoe kan je in harmo- eeuwse Schriftgeleerde Ibn ´Abd al Salam een ingang.

maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 18 19

Claudio Betti wil niet pessimistisch zijn Het vredeswerk van de wereldwijde beweging Sant’Egidio

Sant’Egidio is een katholieke lekenbewe- atie sinds de verkiezing van Trump als ‘Mensen zijn van nature niet slecht. pensioenpremies. En kijk ook eens hangt ook hiermee samen. Behoud ging gesticht in de jaren zestig. De jonge president van de Verenigde Staten? Maar er is een sterke angst die wordt naar de goede manier waarop veel van de schepping is daarom een oprichters werkten met en voor de armen. aangewakkerd en uitgebuit. Perso- Syrische vluchtelingen door de Duitse prioriteit voor de Sant’Egidio-gemeen- Verouderd kiessysteem nen of groepen worden als vijanden bevolking zijn opgevangen. Veel gaat schap. Ook vredeswerk is daar op den duur bij ‘Er zijn fascinerende overeenkomsten afgeschilderd. En vijanden integreer gewoon goed. We hebben al een gaan horen. De stichter van de gemeen- tussen de situatie in 1933 en die van je niet.’ multi-etnische samenleving in Europa Claudio Betti en anderen van Sant’E- schap stelde zelfs dat oorlog de moeder nu,’ zegt Betti. ‘Het is waar – we Lange tijd was desinteresse van de in- en de VS. Dat is gewoon een realiteit.’ gidio houden zich ook bezig met is van alle armoede. Een gesprek met de zitten in een fundamentele, ingewik- ternationale gemeenschap een groot de dialoog tussen christenen en huidige voorzitter Claudio Betti in Rome. kelde economische en politieke crisis. probleem als het gaat om het conflict Klimaatprobleem moslims. Belangrijke islamitische Maar de wereld was in 1933 kleiner in Syrië. Betti: ‘Pas sinds er een grote Anti-Europese tendensen hangen gesprekspartners zijn geleerden dan nu. De publieke opinie geeft nu vluchtelingenstroom is uit dat land, ook deels samen met onder meer van de Al-Azhar universiteit in Caïro Bas Roufs veel meer tegengewicht in vergelijking houden de media zich er wel mee be- olie-multinationals die geen compro- in Egypte. Maar ook met bepaalde met toen. Anderzijds hebben we on- zig. Het is geen lokaal conflict meer, missen willen sluiten met betrek- niet-gewelddadige fundamentalisti- langs gezien hoe gevaarlijk het publie- maar een probleem op wereldschaal. king tot de CO2-reductie en andere sche groeperingen houdt Sant’Egidio ke debat ook kan zijn: in Europa en in Maar toch likt het erop dat niemand milieumaatregelen, meent Betti. contact. Betti: ‘Alleen met de ISIS De leden van Sant’Egidio hebben de Verenigde Staten. Daar hebben we echt belang heeft om dat conflict te ‘Juist de EU heeft de afgelopen jaren is tot nu toe geen dialoog mogelijk gaandeweg een vredespotentieel te maken met een verouderd kies- stoppen en op te lossen.’ omvangrijke, effectieve en concrete geweest.’ ontdekt in het christendom. Het Hei- systeem, waardoor Trump president Betti pleit ervoor op een kalme ma- milieumaatregelen genomen. Boven- lige Schrift vraagt om inzet voor de heeft kunnen worden in plaats van nier te communiceren om die angst dien zijn andere bedrijven juist onze vrede: sociale vrede, harmonie tussen Clinton, die een paar miljoen stem- tegen te gaan. ‘In de Romeinse wijk bondgenoten in de zorg voor het mensen en gemeenschapszin. Sinds men meer had.’ Trastevere, waar onze gemeenschap milieu.’ ‘Veel conflicten 1982 heeft Sant’Egidio zich ingezet Toch wil Betti principieel niet pes- Veel gaat goed gevestigd is, wonen tachtig Syrische Betti maakt zich in het algemeen zor- voor vredesprocessen in ongeveer 35 simistisch zijn. Hij zegt: ‘Pessimisme Betti relativeert de schijnbare vluchtelingen, waaronder enkele die gen over het klimaat. Veel conflicten komen voort uit conflicten. vernietigt hoop en doet je ophouden overeenkomsten tussen 1933 en de door de Paus zijn uitgenodigd. Ze komen voort uit ecologische proble- De bemiddeling was succesvol wan- je in te zetten voor vrede en gerech- huidige tijd. Hij hoopt dat die verge- zijn allemaal perfect geïntegreerd. men – bijvoorbeeld de verwoestijning ecologische problemen’ neer de beweging de bevolking kon tigheid. Anderzijds dreigt Europa lijking niet relevant zal zijn, maar is er Immigranten en vluchtelingen in van het Saharagebied. Een groot deel meekrijgen, en ook de belangrijkste uit elkaar te vallen. Er zijn sterke niet zeker van. ‘Angst voor migranten Italië betalen gewoon belastingen en van de vluchtelingenproblematiek groeperingen die betrokken zijn bij krachten die wil ontbinden. Ook in doet zich vooral voor in streken waar het conflict en de internationale bijvoorbeeld Nederland is een sterke die er niet of nauwelijks zijn. Waar ze gemeenschap. Dat was het geval in anti-Europese stemming.’ er wel zijn, worden migranten vaak onder meer Mozambique – een arm ‘Het is in deze tijd van populisme geaccepteerd.’ land waar verder geen grote belangen makkelijk tegen Europa te zijn. Als de Enerzijds maakt hij zich zorgen over op het spel staan. In bijvoorbeeld benzine duurder wordt, krijgt Europa de koers van Trump. Anderzijds roept Algerije ging de bevolking mee, maar de schuld. De Brexit en de Ameri- hij op af te wachten wat deze nieuwe Sant’Egidio: ook in Nederland en België niet de belangrijkste betrokkenen bij kaanse verkiezingen maken duidelijk president zal doen tijdens de eerste Sant’Egidio is een katholieke, oecumenisch georiënteerde lekengemeen- het conflict en ook niet de internatio- dat een stem meestal een stem tegen honderd dagen van zijn bewind. schap met ruim vijftigduizend leden in zeventig landen. De gemeen- nale gemeenschap. iets is. Ook het constitutionele refe- De voorzitter benadrukt dat je moet schap ontstond in 1968 in Rome op initiatief van Andrea Riccardi die Claudio Betti is onderzoeker en hoog- rendum in Italië heeft een nee-stem inzetten op wat ieder mens kan doen. toen een 18-jarige student was. Sant’Edigio ontleent zijn naam aan het leraar in Rome en voorzitter van de opgeleverd. Een nee-stem brengt Hij begrijpt goed dat veel mensen kerkje van Sant’Egidio in de wijk Trastevere, waar ook nu nog het centrum beweging. Hoe kijkt hij aan tegen de geen verplichting met zich mee. Het geshockeerd zijn door de verkiezing van de gemeenschap is gevestigd. Vanaf het begin hebben leden zich huidige internationale politieke situ- is voldoende om ‘tegen’ wat dan van Trump. Anderzijds roept hij op toegelegd op dagelijks gebed én sociaal werk voor de armen in de stad. ook te zijn. Maar een ja-stem brengt te reageren op een doordachte en Beide soorten activiteiten gaan door tot de dag van vandaag. In de jaren verplichtingen en werk met zich mee: geweldloze manier. ‘Geweldplegers tachtig kwam het internationale vredeswerk erbij. Ook het klimaatprobleem in psychologisch, ethisch en spiritueel willen niks anders dan geweld. We is inmiddels een belangrijk aandachtspunt. Ook in Nederland en België ‘Alleen met de ISIS opzicht. Een ‘nee’ tegen wie of wat moeten escalatie voorkomen.’ zijn gemeenschappen ontstaan, onder meer in Antwerpen, Amsterdam en dan ook is makkelijker: immigranten, En volgens Betti moeten we ver- Apeldoorn. In Utrecht is nu ook een initiatief. is tot nu toe geen Europa, vrijhandel en een vrij verkeer schillen overbruggen – bijvoorbeeld Zie: www.santegidio.nl. van personen. Er is crisis en angst. tussen immigranten en de rest van de dialoog mogelijk geweest’ Populistische partijen roeren zich. Dit bevolking. ‘Meer inzet is nodig. Veel soort groeperingen maken gebruik van de mensen die nu huilen van- van angst en bevorderen die ook.’ wege de opkomst van Trump, zijn zelf niet gaan stemmen.’

maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 C20 o l o f o n O n d e r o g e n E e n a n d e r e w a n g 21

Magazine De Linker Wang is een uitgave van stichting De Lin- waarheid met een open einde ker Wang. ‘Politiek met compas- sie’ is het motto van De Linker Wang, de religiewerkgroep van GroenLinks. Wies Houweling

Redactie: ‘De Grondwetwijzer’ gelanceerd door Bas 24 maart in Utrecht: Theo Brand (hoofdredacteur), en Olivier de Gaay Fortman Krijgt compassie een stem? Bas Joosse (eindredacteur), Voormalig GroenLinks- Stichting Oikos houdt 24 maart een bijeenkomst Carin Hereijgers, Nadine politicus Bas de Gaay in Utrecht met reflecties op de uitslag van de Wie geloof je nog in deze tijd van schone beloften, alternatieve ‘echt’ is, dan gaan we vaak een eind mee. Maar er zijn grenzen. Huiskes, Yfke Nawijn, Cor Fortman en zijn klein- Tweede Kamerverkiezingen. Ook wordt terugge- feiten en nepnieuws? Onze hele democratie draait toch om Een grens wordt overschreden als handelen en overtuiging strijdig Ofman, Bas Roufs, Iris zoon Olivier lanceerden blikt op de Diaconale Kieswijzer. Met onder meer vertrouwen in de mensen die je kiest. Mensen die jouw wensen zijn. Een vredesactivist die belegt in de wapenindustrie of een Savelkouls en Ina Scholma- op 22 februari hun boek Enis Odaci (NieuwWij) Maite Vermeulen (De gaan uitvoeren omdat je op hen stemde. Gelovigen gelden vaak vegetariër met een varkensboerderij zijn duidelijke voorbeelden. Huisman. ‘De Grondwetwijzer’. Correspondent) en David Renkema (stichting als betrouwbaar, dat heeft een lange geschiedenis. Als religieuze Maar de werkelijkheid is vaak weerbarstiger. Medewerkers: Hoe geven we de sa- Oikos). Er is aandacht voor duurzame ontwikke- werkgroep van een politieke partij, willen we betrouwbaar zijn en Noortje Blokhuis, Hans Fed- menleving weer politieke ling, belastingontwijking, de rol van religie in de dat nog waarmaken, dan moeten we duidelijk zijn. Waarheid en Waarheid en geloof zijn ook altijd spannende partners. Predikan- dema, Wies Houweling, Jamila structuur? Een positief samenleving en polarisatie. Tijd: 14.00-17.00 uur, betrouwbaarheid uitstralen en heldere uitspraken doen. ten, priesters en dominees zijn nog altijd vertrouwenspersonen, Mejdoubi, Halima Özen, Mar- antwoord ligt in de Kosten: 20 euro p.p. Opgeven: [email protected]. Meer mensen die niet mogen bedriegen. Toch zie je ze zelden in de grietha Reinders, Martin Visser Nederlandse grondwet. informatie: www.stichtingoikos.nl. Een oud verhaal van Aesopus dateert van minstens 500 voor politiek. Ze doen geen ferme uitspraken, doen niet aan alterna- en Bob de Vries. De auteurs houden ook Christus. Het gaat over de jongen die ‘wolf’ riep. Een jongen tieve feiten. Misschien brengt het geloof ook een houding mee Commentaartekening: reacties op problemen Schipholwakes voor vluchtelingen moest van zijn vader op de geiten van de familie buiten het dorp van genuanceerd zijn, fouten mogen maken en opnieuw begin- Maarten Wolterink. als migratie, klimaat, Om te herdenken, te bezinnen en te veranderen passen. Geen heel ingewikkeld werk, behalve als er een wolf kwam. nen. De waarheid mag voortschrijdend inzicht zijn en de wereld is Omslagfoto: armoede en terrorisme tegen het licht van de organiseren kerkelijke groeperingen uit Amster- Zihni Özdil, kandidaat-Kamerlid grondwet. Het betoog eindigt met de Grondwet- dam en omstreken wakes uit solidariteit met voor GroenLinks. Foto: Kjell wijzer waarmee politieke partijen op grondwet- vluchtelingen. Postema. telijkheid worden beoordeeld. De Grondwetwijzer. Is er een mogelijkheid om in waarheid en nuance te geloven? Opmaak/vormgeving: Uitgeverij Prometheus, 158 pagina’s. Max Prins. Drukwerk: 6 maart: Burgers halen vluchtelingen op Twigt GrafiMedia, Waddinx- Burgers uit heel Europa rijden op maandag 6 Dan moest hij zijn vader en de hele familie waarschuwen door luid niet zwart-wit. Of zoals de theoloog Paul Rasor het zegt: ‘an open veen. Gedrukt op geheel gerecy- maart naar Brussel als vluchtelingchauffeur. De ‘wolf’ te roepen. De jongen was ondeugend en verveelde zich. Op ended understanding of truth’ . cled FSC-papier. organisatie wil vluchtelingen uit Griekenland een dag riep hij ‘wolf’ zo maar om uit te proberen wat er zou ge- Redactiesecretariaat: halen, maar wil eerst in Brussel toestemming krij- beuren. Op zijn krijs ‘wolf’ kwam inderdaad iedereen aangelopen. Sommige politici liegen de hele tijd, maar mensen vertrouwen hen Theo Brand, gen van regeringsleiders die daar samenkomen. Ook de tweede en de derde keer. De vierde keer kwam er niemand, wel. Hoop is vaak op mensen gericht die duidelijk zijn. Wilders’ Wagenschuurstraat 14, De actie is een vervolg op ‘We Gaan Ze Halen’, maar wel een echte wolf die de hele kudde en de jongen op at. waarheid is te simpel. Toch trekt het mensen. Mensen zijn de 8043 XW Zwolle. een auto-optocht in 2016 naar Den Haag. Vol- Toen zijn vader ’s avonds kwam kijken, lag er een wolf met een nuances zat. Waarom? De behoefte aan hoop dwingt politici mis- [email protected]. gens predikant Rikko Voorberg is Brussel nu de dikke buik die zich verslikt had in de hoed van het jongetje. schien ook tot uitspraken die ze beter niet zouden kunnen doen. Abonnement-administratie: bestemming en kan Griekenland daarna volgen. De Linker Wang, Politiek betrouwbaar zijn, begint met onderscheid van waarheid Veel mensen kennen geen echte verhalen meer. Waarschijnlijk om- Prins Hendrikstraat 143, Hans Feddema legt verbindingen in Dit gebeurt in de christelijke Lijdenstijd, de en leugen in het dagelijks leven. Het begint met een verhaal van dat niemand hen echt serieus neemt, niemand hen verhalen vertelt 2405 AJ Alphen aan den Rijn. nieuw boek periode voorafgaand aan Pasen. Een bekende een mens als alle andere mensen, met kleine dingen. We willen en naar hen luistert. Ik geloof nog steeds in het genuanceerde [email protected]. ‘Een keizer zonder kleren’ heet het nieuwe boek Bijbeltekst biedt inspiratie: ‘Iemand die als graag duidelijkheid in ons eigen leven en in de politiek. Is het niet verhaal, in verbinding, in ‘luisteren naar’, in niet te snel oordelen, Jaarabonnement: €19 (5 nrs.) van Hans Feddema. Hij wijst op de noodzaak vreemdeling in jullie land verblijft, mag je niet te simpel en de waarheid niet te complex om te zeggen: ja is ja en in vertellen wat mij echt beweegt. Betalingen en donaties: van een radicale inhoudelijke vernieuwing van onderdrukken’ (Leviticus 19: 33). De wakes zijn bij nee is nee. Weten we niet vanuit onze eigen ervaring dat duidelijke NL60TRIO0390264393 t.n.v. de christelijke gods- de nieuwe Schipholgevangenis van 14.00 tot 15.30 taal bedrieglijk is. Is de werkelijkheid niet altijd genuanceerd en is Het hele plaatje, de echte waarheid, de waarheid met een open De Linker Wang o.v.v. Abonne- dienst. Dit ook in het uur op 1, 5, 12, 19 en 26 maart en 2, 9 14 en 16 april. het niet altijd een vraag van interpretatie? Heeft het genuanceerde einde en de trage vragen zijn zaken van zingeving en geloof. Er ment of Donatie. licht van de nieuwe Adres: Duizendbladweg 100, 1171 VA Badhoevedorp. verhaal nog een plek in onze samenleving? Een verhaal over een ligt nog een grote taak, voor een religieuze werkgroep van een po- Bestuur Stichting De Linker Wang: spiritualiteit en de cul- Zie: www.schipholwakes.nl. man die een vijgenboom plant en er drie jaar omheen loopt en van litieke partij zoals De Linker Wang. Want ook al boekt GroenLinks Wies Houweling (voorzitter tuuromslag naar een alles probeert omdat hij geen vrucht draagt? In plaats van hem on- een forse winst met de Tweede Kamerverkiezingen… dán begint extern), Tjeerd de Jong (voorzitter ander bewustzijn, die Jaarabonnement 19 euro middellijk om te hakken? Of bijvoorbeeld de uitspraak ‘Wie zonder het pas: betrouwbaar zijn en betrouwbaar blijken. intern), Trevor Mooijman (secre- hij signaleert. Zoals Het bestuur van De Linker Wang heeft de abon- zonde is, werpe de eerste steen?’ In plaats van lik-op-stuk beleid? taris), Pieter van Abshoven (pen- de achterflap meldt: nementsprijs van het magazine verhoogd naar Is er een mogelijkheid om in waarheid en nuance te geloven? Dat ningmeester), Pieter Hartevelt, ‘De ontwikkelingen 19 euro per jaar (dit was 16 euro). De productie- is toch de basis van betrouwbaarheid en geloofwaardigheid? Bas Roufs en Helene Timmers. lijken onomkeerbaar kosten van het blad zijn iets gestegen. Daarnaast en nieuwe antwoorden moest een inflatiecorrectie plaatsvinden. Abon- Wanneer gaat de geloofswaardigheid eraan en waar wordt men on- dienen zich aan.’ nees krijgen De Linker Wang vijf keer per jaar betrouwbaar? Mensen met dromen en mensen met ambitie lopen Uitgeverij Aspekt. ISBN thuis gestuurd. vaak over dat wankele pad. Als we voelen dat het gaat om iets wat Wies Houweling is bestuurslid van De Linker Wang [email protected] 978-94-6153-983-0.

www.linkerwang.nl.

maart @DeLinkerWang. 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 22 23 RECENSIE

Carin Hereijgers niet gedogen Kerken worden al lang niet meer alleen gebruikt voor kerkdiensten en huwelijken. Ze dienen ook als boekwinkel, tentoonstellingsruim- Mohamed Rabbae was de eerste maar bestrijden te of woonhuis. In Groningen wordt de Der Aa-kerk in het centrum lijsttrekker in Nederland met een mi- van de stad regelmatig gebruikt voor bijvoorbeeld interviews met gratieachtergrond. Eind 2014 werd lukt. Soms ook niet. door afwezigheid’. ‘Tweede Kamer- bekende schrijvers, modeshows of een popfestival. Ook tijdens hij getroffen door een zware her- Ook zijn relatie met GroenLinks leden moesten niet in het openbaar het bekende muziekfestival Eurosonic/Noorderslag werd de kerk senbloeding, waardoor hij niet meer komt ter sprake, de partij waarmee kritiek uiten op een collega’, was het gebruikt als locatie. Fotograaf Bob de Vries maakte deze foto van maatschappelijk actief kan zijn. Zijn hij in 1994 in een duolijsttrekker- argument. Ook GroenLinks was die zanger Jett Rebel tijdens het festival. oude strijdmakkers hebben een ge- schap met Ina Brouwer de verkie- mening toegedaan. De teleurstelling denkboek voor hem gemaakt. zingen verloor. Rabbae bleef daarna was groot. In zijn speech op die de- Rabbae blijkt zachtaardig, maar ook wel in de Tweede Kamer. Hij hield monstratie stelde Rabbae: ‘De strijd vastberaden. Hij is een bruggenbou- ook van buitenparlementaire acties. tegen racisme in Nederland gaat niet kwestie leidde uiteinde- wer, maar laat zaken ook niet over Bij demonstraties nam hij fel onder alleen om beschermen van moslims lijk tot een breuk met GroenLinks. zijn kant gaan. Hij is tegen popu- andere stelling tegen de oorlogen in tegen Wilders maar om het bescher- Mohamed Rabbae heeft vooral ver- lisme en voor verbinding. Hij toonde Afghanistan en Irak. men van Nederland. We zullen blij- binding gelegd tussen de politiek en zich kritisch op zijn land van afkomst Rabbae legde de vinger bij het ra- ven strijden zodat opportunistische groepen in het land, verbinding tus- en ook kritisch op zijn land van aan- cisme dat opkwam sinds de millen- avonturiers er nooit met Nederland sen activisten en diplomaten. Zijn le- komst. Dit alles omdat hij beide lief niumwisseling. Hij deed dat diplo- vandoor kunnen gaan. We moeten vensweg kan ons inspireren om zelf heeft. Het bewaken van de democra- matiek, bijvoorbeeld in de beweging alert blijven en onze democratie be- alert te blijven en ook vandaag pal te tie is een leidraad voor deze ‘patho- ‘Eén land, één samenleving’. Maar schermen.’ staan voor vrijheid en democratie. logische optimist’ die verder dacht ook het activisme meed hij niet Rabbae was een drijvende kracht dan ‘benauwde identiteitspolitiek’. waarmee hij jongeren wist te motive- achter het eerste proces tegen Wil- Strijd voor rechtvaardigheid Hij was en bleef een gelovig moslim, ren. Op 22 maart 2008 was er een ders, aangekaart door het Landelijk Miriyam Aouragh, Ina Brouwer, René maar religie zag hij vooral als een demonstratie van Nederland Bekent Beraad Marokkanen vanwege Wil- Danen, Corina Duijndam, Bas de Gaay persoonlijke zaak. Rabbae probeerde Kleur tegen het racisme van de PVV. ders’ ban op de Koran, islamitische Fortman, Thom de Graaf, Abdou Me- gemeenschappen te verbinden om Er was een comité van aanbeveling scholen en de bouw van moskee- nebhi, Anja Meulenbelt, Rinus Penninx, samen op te kunnen trekken met een met bekende namen, maar de ge- ën. Dat werd hem door de partij- Ties Prakken. LetterRijn, Leidschendam. gedeeld verhaal. Soms is hem dat ge- vestigde linkse partijen ‘schitterden top niet in dank afgenomen. Deze ISBN 9789491875359.

maart 2017 - nr. 1 maart 2017 - nr. 1 24 Noortje Blokhuis

UITSMIJTER DE BIJBEL IS NIET RECHTS

Sinds ik politiek actief ben, krijg ik veel vragen over de aan The Two Towers, waarin de Enten zich tegen Saruman combinatie van GroenLinkse politiek en mijn studie keren als ze zien dat hij bomen gebruikt om nieuwe orks theologie. De meeste vragenstellers zijn verbaasd dat ik na te creëren. mijn christelijke opvoeding mijn heil zocht bij GroenLinks. Nog steeds gebeurt het dat SGP-jongeren het vreemd ‘Dieren hebben recht op een respectvolle vinden dat ik er zulke linkse en progressieve idealen op behandeling’ nahoud. Juist daarom wil ik nog eens extra benadrukken: Er zijn regels voor boeren en de manier waarop ze hun linkse politiek en religie hoeven elkaar helemaal niet te dieren moeten behandelen. Zo hebben koeien recht op bijten, integendeel! rust en moeten Israëlieten de (moeder)vogels met rust De Nederlandse cultuur is door-en-door gekerstend. laten als ze eieren oogsten. Doordat het christendom zo lang de norm is geweest, zie je overal in onze samenleving sociaal beleid dat door de ‘We zorgen voor meer zeggenschap’ Bijbel geïnspireerd is. Mozes, de leider van Israël, krijgt op een gegeven moment Ik noem een paar voorbeelden uit het conceptprogramma een waardevol advies van zijn schoonvader: je moet niet van GroenLinks. alles zelf willen besturen. Zijn schoonvader denkt voor hem een piramide-systeem van inspraak uit. Dat is voor ‘We verminderen inkomensongelijkheid’ Mozes beter te behappen, maar geeft bovendien veel meer In het Oude Israël was er de briljante wet dat ieder mensen inspraak in de besluitvorming van het volk. zevende jaar alle schulden moesten worden kwijtgeschol- den. Zo kon er geen fundamentele inkomensongelijkheid ‘Bescherming bieden’ ontstaan. Zorg en sociale zekerheid zijn een rode lijn in het Oude Testa- ‘We zorgen voor elkaar’ ment. Veel wetten die wij nu als Het Oude Testament staat vól met sociale vangnetten. vrouwonvriendelijk zien (zoals Sowieso was het in de cultuur van het Oude Israël heel polygamie), waren juist bedoeld gebruikelijk om voor je ouders te zorgen als die oud wer- om vrouwen te beschermen: den. Een mooi voorbeeld vind ik het verhaal van Ruth, die een man mocht alleen met een weduwe wordt maar wel bij haar schoonmoeder blijft en vrouw naar bed als hij haar ver- voor haar zorgt. volgens levenslang zou onder- houden en beschermen. ‘We bestrijden discriminatie’ In het Nieuwe Testament is er een verhaal van Jezus die Ben ik nu selectief? Natuurlijk. met een Samaritaanse vrouw in gesprek gaat. Dat is op Ik kies de verhalen die ik mooi tenminste twee niveaus heel bijzonder: een man die met vind en die in mijn straatje pas- een vrouw praat, en een Israëliet die met een Samaritaan sen. Er worden ook dieren én praat. De Samaritanen hadden toentertijd het imago dat mensen geslacht in de Bijbel. Wilders Marokkanen op dit moment probeert te geven. Maar ik vind het zo jammer dat de Bijbel en het christendom, ‘We vangen vluchtelingen op’ zeker in de politiek, steeds weer Het volk Israël slaat op een gegeven moment op de vlucht worden geclaimd door mensen uit Egypte, waar ze als slaven moesten werken. Ze komen die met hun vingertje wijzen, die een strenger in plaats dan aan in Kanaän, waar ze in feite vluchtelingen zijn. van een humaner beleid willen. Ook dat is selectief. Een Omdat dit verhaal zo vers in het geheugen ligt, wordt het sociaal, links, progressief beleid is ons net zo goed overge- gebruikt als argument om ook andere vluchtelingen goed leverd vanuit het christendom. te behandelen: ‘We were strangers once, too!’ luidt het Ik weiger religie en de Bijbel over te laten aan rechtse bekende Bijbelcitaat van Obama. politiek. En ik erken dat ik gekerstend ben, meer nog mis- schien dan het gemiddelde GroenLinks-lid. En dat dit mij ‘We kiezen voor natuur en landschap’ helpt om in een eerlijke, groene en vrije wereld te geloven. Noortje Blokhuis Eén van mijn favoriete groene Bijbelverzen is een regel in Geloof ik in God? Die vraag moet ik helaas onbeantwoord is voorzitter van de oorlogsvoering: als je een oorlog begint, laat dan de bo- laten. Geloof ik in de kracht van de hoop, het optimisme DWARS, de jonge- men in dat gebied met rust. ‘Is een boom soms een mens, en het toekomstperspectief dat door veel religies geboden renorganisatie van dat u tegen hem moet strijden?’ Het doet me altijd denken wordt? Absoluut. Jullie toch ook? GroenLinks.

maart 2017 - nr. 1