1 oktober 2016 - nr. 4

Jubileum: 25 jaar De Linker Wang

Religie: rem of remedie? Symposium 29 oktober

oktober 2016 - nr. 4 van de redactie

‘Spiritualiteit en politiek zijn voor mij twee kanten van dezelfde medaille,’ schrijft Ruard Ganzevoort in dit blad. ‘Allebei vertel- len ze dat de wereld die we zien niet het laatste woord heeft. Dat de status quo nog niet de waarheid is. Dat de logica van de 25 bestaande structuren meer zegt over wie de macht heeft dan over wie het recht aan zijn kant heeft. En dat de inspiratie daar Jubileumsymposium gevonden kan worden waar we weer gaan dromen over hoe het 29 oktober eigenlijk zou kunnen zijn.’

Na bijna zeven jaar neemt Ruard Ganzevoort afscheid als voor- zitter van De Linker Wang. Op 29 oktober zal hij op het jubile- umsymposium in Utrecht een reflectie geven, zijn zwanenzang 7 als voorzitter van de religiewerkgroep van GroenLinks die dit magazine uitgeeft. Meer over het symposium met als titel ‘Re- ligie: rem of remedie?’ staat te lezen op pagina 7. Ik hoop daar veel lezers van dit blad te ontmoeten!

Het goede leven staat vaak onder druk, bijvoorbeeld door een- Opknapbeurt zijdig economisch denken. Hiervoor bedacht Jesse Klaver het De terreur van de efficiency begrip ‘economisme’. De partijleider van GroenLinks staat in Joodse begraaf- een eerbiedwaardige traditie van mensen die het kapitalisme bekritiseren. In 2009 schreef hij in dit blad een gastcolumn plaatsen getiteld ‘Talma en de crisis’ waarin hij als voorzitter van CNV 16 Jongeren liet blijken geïnspireerd te zijn door predikant en ARP- EN VERDER IN DIT NUMMER politicus Talma, grondlegger van onze sociale zekerheid uit het begin van de vorige eeuw. Wat brengt 25 jaar 12 Ook uit de artistieke wereld leveren mensen kritiek op de eco- De Linker Wang 6 nomische orde. Zo maakte Charlie Chaplin tijdens de grote depressie in de jaren dertig een film getiteld Modern Times. Margrietha Reinders: Column Een afbeelding uit deze film is hiernaast te zien. Chaplin bekri- Halima Özen tiseerde de gevolgen van industrialisatie en de manier waarop Vloggen 12 mensen hun eigenwaarde verliezen door saai productiewerk. Een bezoek aan Mahatma Gandhi had hem geïn- voor vrijheid Bredere kijk op spireerd. euthanasiedebat 14 Econoom Tjeerd de Boer betoogt geheel in deze lijn dat we in 2016 te maken hebben met ‘de Commentaar terreur van de efficiency’. Zou het concept 9 van het basisinkomen misschien een op- Hans Feddema 17 lossing kunnen bieden? Binnen Groen- Links lopen de meningen hierover uiteen, Vredesprijs voor zo blijkt uit het artikel van redacteur Anita Christenen bij Broekhuizen. Sinan Can linkse partijen 18 In de politiek gaat het niet alleen om soci- aaleconomische vraagstukken. Denk bij- Onder Ogen 20 10 voorbeeld aan het euthanasiedebat. Zelf- Basisinkomen: beschikking is een belangrijke waarde, Een andere wang zeker in linkse en liberale kringen. 4 ja of nee? Maar geloof in menselijke autonomie kan Ruard Ganzevoort 21 ook dogmatische trekjes krijgen. In het so- ciale verkeer tussen mensen spelen ook an- Recensie en dere verlangens en waarden een rol. Daarom hoopt specialist ouderengeneeskunde Nien- cartoon 22 ke Nieuwenhuizen dat er vanuit diverse kerke- lijke en politieke richtingen volop gedebatteerd wordt over vragen rond het levenseinde, voorbij Verkiezings- het behoudende of juist liberale gelijk. Ook door te programma luisteren naar elkaar en naar ervaringen uit de prak- tijk, brengen we een betere wereld dichterbij. met spirit 23 oktober 2016 - nr. 4 25Theo Brand,hoofdredacteur 4 5

‘Alle mensen zijn hetzelfde’ Documentairemaker Sinan Can over het Midden-Oosten

Afgelopen juni ontving Sinan Can de Jour- een helikopterview denken’, vertelt hij, basis van de gesprekken die hij voerde democratische proces tot ontwikkeling dat ze deze mensen nu beter begrij- wordt deze lelijk. In het soefisme nalist voor de Vrede-prijs voor zijn docu- ‘en meer in gewone mensen, die soms met spijtoptanten. Hoewel hij gelooft brengen heeft veel meer tijd nodig.’ pen’. Dat begrip is volgens Sinan wordt niet opgedragen om mensen te betere analyses kunnen maken dan dat elk individu een eigen keuze maakt Tenzij het bedoeld is ter verdedi- tweeledig. Het is enerzijds compassie bekeren, het draait juist om de accep- mentaires ‘Bloedbloeders’ (2015) en ‘De welke wetenschapper dan ook.’ voor goed of kwaad, probeert hij in die ging, verwerpt Sinan het gebruik van voelen voor de situatie waarin deze tatie van alle kleuren en omvat volgens Arabische Storm’ (2016). Met zijn documen- gesprekken altijd oog te hebben voor geweld. Er zijn andere mogelijkheden mensen zich bevinden en begrijpen mij alle religies. Liefde en geweten zijn taires wil hij verdieping bieden die hij in de Links elitair de omstandigheden. Armoede, onwe- van verzet. Voor de politiek heeft hij waarom zij huis en haard achterlaten. het allerbelangrijkst.’ reguliere journalistiek mist. Sinan wil niet alleen de mensen in het tendheid vanwege minimaal onderwijs wel ideeën: ‘Waarom isoleren we het Anderzijds gaat het om begrip op een Midden-Oosten en het deel van hen en discriminatie zijn volgens hem de gebied niet? IS kan nog steeds wapens fundamenteler niveau: het erkennen dat als vluchteling in Europa terecht hoofdingrediënten van de negatieve kopen. Die wapens worden niet in van de onwrikbare aanwezigheid van Nadine Huiskes komt beter begrijpen. Ook de Neder- spiraal waarin het Midden-Oosten IS-gebied gemaakt. En hoe kan het dat universele menselijkheid. ‘Van mijn landers die zich zorgen maken over zich bevindt. De partijen die zich met olie uit IS-gebied in Europa is geraakt? reizen kom ik telkens weer terug de instroom van asielzoekers moet geweld laten gelden in de regio maken Waarom sanctioneren we niet alle met nieuwe indrukken, maar In ‘Bloedbroeders’ gaan de Turks- je serieus nemen, is zijn overtuiging. doelbewust gebruik van deze omstan- landen en tussenpersonen die handel de indruk die ik telkens weer Nederlandse Sinan en de Armeens- ‘Ik vind dat we met deze mensen in digheden door bijvoorbeeld werkloze drijven met IS? Waarom stoppen we bevestigd krijg, is dat alle mensen Nederlandse musicalster Ara Halici op gesprek moeten gaan in plaats van jongeren te rekruteren. Ook verhin- niet met het buitensporig produceren hetzelfde zijn. Iedereen is op zoek onderzoek uit naar hun familiegeschie- ze belachelijk te maken of ze weg te dert het geweld dat democratische van wapens?’ naar geluk, veiligheid, welvaart denissen in het licht van de Armeense zetten als racisten. Ik stoor me dus processen en good governance zich en welzijn, een goede toekomst genocide. ‘De Arabische Storm’ neemt wel eens aan links elitaire mensen die in rust kunnen ontwikkelen en dat er Geweldloos verzet voor de kinderen’, legt hij uit. de kijker mee in wat nog rest van de deze critici wegzetten als tokkies.’ Res- duurzaam geïnvesteerd kan worden in Op kleiner niveau zijn er talloze indivi- ‘Daarin verschilt de Eskimo niet droom die bekend werd als de Arabi- pect voor de medemens, mededogen welvaart, onderwijs en gelijkheid. duen en groepen die zich geweldloos van de Chinees en de Libiër niet sche Lente. en gerechtigheid omschrijven Sinan’s verzetten in het Midden-Oosten. ‘Die van de Zuid-Afrikaan.’ De verdieping die hij met zijn docu- drijfveren het meest treffend. Zijn Ale- Militair ingrijpen mensen, deze parels, zijn mijn hoop Als onderzoeksjournalist is mentaires wil bereiken, mist volgens vitische opvoeding was daar vormend De westerse militaire inmenging in de en houvast, anders word je verbitterd’, Sinan enigszins allergisch voor Sinan vaak in de reguliere journalis- in. ‘Dat is een liberale, soefistische regio, ziet hij als een dilemma. ‘Je ziet meent Sinan. ‘Ze zullen zich verzetten termen als ‘de waarheid’. Een tiek. We denken graag in zwart en stroming binnen de islam waarbij de dat geweld tot nog meer geweld leidt. ongeacht de consequenties voor ze. gebeurtenis, een conflict: alles is wit en de media spelen daar op in. mens centraal staat’, vertelt hij. ‘Het De inval van de VS in Irak heeft des- Mensen die zich belangeloos voor de perspectief afhankelijk. Ook op Hij probeert daarentegen in het is de humanistische islam, zeg ik wel tijds de kiem gelegd voor Islamitische ander inzetten. Mensen die vrouwen religieus vlak kunnen waarheids- gehele productieproces de nuance eens. Ik ben opgevoed met het belang Staat. Nu bombarderen we deze men- uit handen van IS hebben bevrijd, claims problematisch zijn, waar- aan te brengen, te begrijpen waarom van een moreel kompas en dat neem sen weer. Denk je dat dat voor minder kinderen hebben verstopt, dat soort door religie regelmatig deel wordt mensen bepaalde keuzes maken en je je hele leven mee, ook in je werk.’ geweld gaat zorgen? Je wint misschien dingen. In veel religies wordt gezegd: van geweld en onderdrukking. ze minder te beoordelen. ‘Vanuit de Het vormt de basis voor zijn denken wel terrein, maar win je ook terrein in wie goed doet, goed krijgt. Maar in ‘Het meest enge aan religie eigen comfortzone is dat natuurlijk over de conflicten in het Midden- de hoofden en harten van mensen? Er het soefisme wordt gezegd: als het en ideologie vind ik dat lastig’, erkent hij. ‘Alle mensen hebben Oosten en hier in Europa. Hij gebruikt staat weer een nieuwe generatie op die belang is om goed terug te krijgen, wat je ervan uit gaat dat vooroordelen en denken te weten wat geen generaliseringen van soen- het Westen als agressor ziet, de haat is goed dan? Goed is als het belange- het de ware is en een ander voelt. Er zijn wel mensen nieten tegenover sjiieten of moslims wordt dieper. Niet ingrijpen, daaren- loos is. Ik zal vanwege deze mensen hem wilt opleggen met inlevingsvermogen, maar toch is tegenover niet-moslims. Veel meer tegen, betekent dat Assad zijn gang die ik ontmoet ook nooit verbitterd aan de ander. Alle het anders als je zelf in IS-gebied leeft.’ spreekt hij over liefdevolle mensen en kan gaan. Wat ik wel weet is dat alleen raken, ook al zijn de dingen die ik religies en ideo- In ‘De Arabische Storm’ komt hij in gewetenloze mensen. Sinan: ‘Bij gewe- de vijand wegvagen, wat opbouw-geld meemaak soms ontzettend zwaar. logieën worden contact met mensen die met onder- tenloze mensen kent kwaad geen gren- er tegenaan gooien en een president Ik heb bijvoorbeeld kinderen zien dan lelijk, zelfs drukking en geweld te maken hebben. zen. Voor hen ben ik het meest bang. installeren die niet door het volk is sterven. Het maakt je genuanceerder het boed- Zoals de Tunesische dj Ben Amor Maar er zijn ook mensen die slechte gekozen, zoals in Irak en Afghanistan, en alleen nog maar meer gemotiveerd. dhisme, dat zie Hameda, die vanwege zijn kritische dingen doen, maar zich vervolgens niet werkt. Na 13 jaar wordt gezegd Het gaat erom wat je als individu doet. je in Birma waar teksten over het regime van Ben Ali wel bevragen.’ Ook binnen IS is deze dat de interventie in feite niks heeft Elke kleine bijdrage is een bijdrage, dat boeddhistische werd opgepakt. Of Muntasser al-Zaidi, tweedeling te zien, vertelt Sinan op uitgehaald. Een land opbouwen en het kan een documentaire zijn of vrijwil- monniken de journalist die in 2008 zijn schoenen ligerswerk. Dat het een druppel op een meedoen aan naar president Bush gooide en als ge- gloeiende plaat zou zijn, gaat er bij mij onderdrukking. volg daarvan werd gemarteld. Maar Si- niet in.’ In de kern zijn nan spreekt ook met demonstranten, ‘Dat het een druppel op een ze allemaal de vader van een Tunesische aanslag- Menselijkheid vredelievend pleger, Koerdische strijders en mensen gloeiende plaat zou zijn, Naar aanleiding van ‘De Arabische en goed, maar die in vluchtelingenkampen leven. ‘Ik Storm’ ontving hij veel positieve zodra je je ben steeds minder geïnteresseerd in gaat er bij mij niet in’ berichten, ‘ook van huisvrouwen die geloof oplegt experts die analyses maken en vanuit mailden dat het verhelderend was en aan een ander

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 6 7

‘Politiek-religieuze vragen aan de orde stellen’ Oog voor inspiratie én voor religie als publieke factor

Begonnen als een platform voor linkse chris- te maken dat er ook een christelijke lid van het bestuur. Van Engelen: ‘Hij tenen binnen het pas ontstane GroenLinks, stroming was die zich tegenover het noemde ons vaak het profetenklasje. CDA niet onbetuigd wilde laten. Er was veel discussie; het waren geani- ontwikkelde De Linker Wang zich tot een meerde vergaderingen,’ zo herinnert breder platform voor inspiratie en religie, Organisatietalent zij zich. ‘Mijn inbreng kwam vanuit de met als motto politiek met compassie. ‘De Cultureel antropoloog Hans Feddema feministisch theologische beweging Willem Aantjes, Roel van Duijn en Paul Rosenmöller gingen in debat onder leiding van Linker Wang heeft zich ontwikkeld tot een was initiatiefnemer. ‘Omdat ik naast en ik was gepokt en gemazeld in het Christian Jongeneel (tweede van links) tijdens een symposium vanwege het tienjarig gerespecteerd platform binnen GroenLinks de EVP vrij lang lid was van één van marxistisch denken. Er werd nauw bestaan van De Linker Wang in 2001. Foto: Theo Brand. de religieuze werkgemeenschappen samengewerkt met Kerk en Vrede en dat steeds kritisch en open politiek-religieu- in de PvdA, kwam ik op het idee voor met de Vereniging voor Theologie en ‘geloof en politiek’ met later het motto siedebat en was ik nauw betrokken bij ze vraagstukken aan de orde stelt.’ iets vergelijkbaars voor GroenLinks. Maatschappij. De Linker Wang maakt politiek met compassie.’ een bijeenkomt over vrouwenemanci- Religie: rem of remedie? Ik legde contact met Ab Harrewijn, voor mij deel uit van een zeer bevlo- Ab Harrewijn vroeg in 1998 de jonge patie en religie. Als afgevaardigde zat theoloog, bedrijfspastor en actief bin- gen tijd.’ en actieve GroenLinkser Christian ik overigens in Kleurrijk GroenLinks, Jubileumsymposium Theo Brand nen de CPN. Hij reageerde positief. Jongeneel uit Rotterdam toe te treden de diversiteitsgroep van de partij.’ We wilden ook anderen uit zijn partij Niet exclusief christelijk tot de redactie. Jongeneel: ‘Toen ik Ze nam zich voor om De Linker Wang op 29 oktober in Utrecht ‘Platform voor Evangelie & Politiek’ betrekken en uit de beweging Christe- Voormalig EVP-er en pastor Cor Of- hem later vroeg hoe hij wist dat ik tot diverser te maken. ‘Om te beginnen was de ondertitel van het nieuwe nen voor het Socialisme. En natuurlijk man maakte deel uit van de redactie. het christelijke smaldeel in de partij in ons bestuur. Dat leek eerst te luk- De Linker Wang viert op zaterdag 29 oktober 2016 zijn tijdschrift De Linker Wang in 1991. Kort mensen uit de voormalige PPR en ‘Ik vond het boeiend om mensen behoorde, antwoordde hij dat hij dat ken, maar toen ik vertrok was ik nog 25-jarig bestaan met een symposium in Utrecht. Onder voor de opheffing van de Evangelische PSP. Ik liet de uitwerking graag aan Ab te interviewen. Toen Ab binnen de niet wist. Het leek hem gewoon handig de enige vrouw. Het bestuur van de de titel ‘Religie: rem of remedie?’ zullen we in gesprek Volkspartij (EVP) kwam vanuit deze over, ook gezien zijn organisatietalent. partijorganisatie opklom tot partijvoor- een journalist erbij te hebben. Mijn Linker Wang is te veel een witte man- gaan over de rol van religie in politiek en samenleving. voorloper van GroenLinks het initiatief Hij bedacht de naam De Linker Wang.’ zitter en Tweede Kamerlid, nam ik in eerste klus was de religieuze achter- nenclub. Begrijp me niet verkeerd: ik Met bijdragen van onder meer Erik Borgman, Ruard om binnen de ‘Met vier of vijf mensen vormden we 1996 het voorzitterschap van de Linker grond te achterhalen van de Groen- heb met iedereen heel goed kunnen Ganzevoort, Janneke Stegeman, Enis Odaci en Naïma nieuwe fusie- zowel een bestuurtje als een redactie,’ Wang over. Goos Minderman volgde Linkse kandidaten bij de verkiezingen samenwerken. Maar het gaat om de Azough. Locatie: Antonius van Paduakerk, Kanaalstraat partij zichtbaar vertelt Feddema. ‘Ab had veel externe mij ruim tien jaar later op. van 1998. Ook dat leek Ab wel handig macht van de vanzelfsprekendheid. Ik 200, Utrecht. Van 14.00 tot 17.00 uur. contacten, zodat je hem rustig de ‘We hielden landelijke vergaderingen om te weten.’ hoop van harte dat het in de toekomst grote uitbouwer van het idee kunt noe- over de rafelrand van de samenleving, Na bijna tien jaar verliet Jongeneel de lukt om dit echt te veranderen: meer Religie is een veelzijdig en vaak tegenstrijdig fenomeen. men. Er waren kleine bijeenkomsten, groene politiek, vluchtelingen en hun redactie. Wel organiseert hij nog jaar- vrouwen, meer kleur en interreligieus.’ Wat verdient kritiek en wat ondersteuning? Werkt religie soms van bestuur en redactie samen rechten en een vreedzame samenle- lijks de Ab Harrewijn Prijs, ter nage- als rem op maatschappelijke vooruitgang? Of kan met een paar anderen erbij.’ ving.’ dachtenis aan de eerste voorzitter van Sterk gezicht religie juist ingrediënten bieden voor een remedie tegen Eén van de vrouwen uit die begintijd De Linker Wang heeft zich gaande- De Linker Wang en GroenLinks-poli- Hoe heeft De Linker Wang zich bijvoorbeeld angst en sociaal onrecht? En als dit laatste was Jeanne van Engelen. ‘Ab kende mij weg ontwikkeld tot een club die niet ticus die in 2002 op 47-jarige leeftijd ontwikkeld? Volgens Jongeneel ging zo is, hoe werkt dit en wat kan de politiek ermee? Hoe vanuit mijn toenmalige werk op Perron exclusief christelijk wilde zijn, maar plotseling overleed. ‘De prijsuitreiking het De Linker Wang eerst deels om kan groene en linkse politiek zich het beste verhouden Nul en de Pauluskerk in Rotterdam,’ ook progressieve moslims erbij betrok, is geen activiteit van de Linker Wang, het beïnvloeden van standpunten tot religie? vertelt ze. ‘Bovendien was ik lid van analyseert Ofman. ‘Hamza Zaid Kaila- maar de verbondenheid is natuurlijk binnen GroenLinks en is het nu vooral het illustere denktankje ‘de Rafelrand’ ni, een Nederlands-Palestijnse imam, groot.’ een discussieplatform. ‘Ik denk dat Erik Borgman, hoogleraar theologie, geeft de aftrap dat bij hem thuis vergaderde.’ ging voluit meedoen. En ook mensen De Linker Wang trots mag zijn dat met een lezing. VolZin-columnist Enis Odaci zal het Het bestuur vergaderde vaak bij de ‘die iets hebben met zingeving’. Stond ‘Witte mannenclub’ ze zo actief gebleven is. Het laat zien publiek kort prikkelen met zijn visie op religie. Tijdens communiteit Giordano Bruno in er lange tijd steevast een Bijbelse De bekende theologe Manuela Kalsky hoeveel mensen het links-christelijke een ronde tafelgesprek onder leiding van Erica Meijers Utrecht. De priester en domini- overdenking of exegese in het blad, kwam in 2011 de gelederen versterken. gedachtegoed binnen de partij belang- gaan Naïma Azough (voormalig Tweede Kamerlid caan Karl Derksen o.p. (1937- na verloop van tijd is die verdwenen. ‘Ik was lang lid van GroenLinks en rijk vinden.’ GroenLinks), Janneke Stegeman (Theoloog van het 2002) woonde daar en was zelf Ook de ondertitel veranderde. Eerst in dacht toen: ik wil kijken of de politiek VERVOLG op pagina 8 Jaar), Rien Fraanje (wetenschappelijk bureau CDA) en iets voor me is. Zo ben ik bestuurslid Nieke Jansen (fractievoorzitter GroenLinks Kampen) geworden van De Linker Wang. Als met elkaar in gesprek. Ruard Ganzevoort, hoogleraar ‘Religie en politiek gaan allebei theologe lag die keuze voor de hand.’ theologie, GroenLinks-senator en afzwaaiend voorzitter Ze droeg bij aan de organisatie van van De Linker Wang, verzorgt de slottoespraak. over het dromen over én werken bijeenkomsten zoals die over de Ara- bische Lente samen met de Midden- De Utrechtse mondharpist Danibal zorgt voor enkele aan een betere wereld’ Oosten Werkgroep van GroenLinks. bijzondere muzikale bijdragen tijdens het symposium. ‘Ook hield ik me bezig met vragen rond het levenseinde en het euthana- Aanmelden Vooraf aanmelden bij secretaris Pieter van Abshoven, Oprichters Ab Harrewijn en Hans Feddema met op de achtergrond toenmalig Manuela Kalsky: ‘Seculiere politiek on- via: [email protected]. Toegang € 5.-. Linker Wang-eindredacteur Herman Radstake in 2001. Foto: Theo Brand. derschat religie als machtsfactor’ Gratis toegang voor leden/abonnees van De Linker Wang.

oktober 2016 - nr. 4 oktoberoktober 20162016 -- nr.nr. 44 8 COLUMN 9

VLOGGEN VOOR VRIJHEID

VERVOLG van De rol die de Linker Wang heeft ‘Wat is vloggen eigenlijk?’ vroeg ik aan mijn zoon. Hij keek mij pagina 7 gespeeld binnen GroenLinks is sterk Erica Meijers: ‘Religie is een hot, begripvol aan met zijn wijze studentenblik. ‘Dat is een blog, maar afhankelijk geweest van een gezichts- ‘Ga voor de dialoog’ dan gefilmd. Je zet jezelf letterlijk in de picture, om zo te zeggen.’ bepalende vertegenwoordiger in de maar lastig en gevoelig thema’ Er klonk een lichte ironie door in zijn stem. Eindelijk begreep ik landelijke politiek, meent Jongeneel. ‘Mijn generatie staat meer onbevangen tegenover religie’, zegt Lyle Muns een aantal nieuwsberichten beter. Vloggers uit Zaandam hebben ‘Met Ab Harrewijn als voorzitter en (22). Hij is voorzitter van DWARS, de jongerenorganisatie van Groen- filmpjes online gezet die getuigen van treitergeweld, intimidatie later Kamerlid was die er. In Ruard Links. ‘Religie haalt vaak het nieuws door spanningen en door de politieke en minachting. Ze demonstreerden daarmee hoe zij zichzelf zien Ganzevoort heeft De Linker Wang een Islam. Daarnaast zie ik een revival van religiositeit. Veel jonge mensen zijn de samenleving, terwijl de spannin- ‘Een valkuil kan zijn dat je teveel een en trots zijn op het onderuithalen van basiswaarden als respect en sterk gezicht op landelijk niveau. Maar op zoek naar zingeving. Ze willen meestal niet terug naar de oude institu- gen tussen allerlei groepen toena- interne gesprekskring wordt. De blik solidariteit. senatoren zijn toch minder zichtbaar. ten en dogma’s, maar staan wel open voor oude en nieuwe bronnen van men. Ik voelde me geroepen om mij naar GroenLinks en de partijpolitieke Ik hoop dat er snel weer iemand met zingeving en spiritualiteit.’ meer rechtstreeks met de politiek wereld is van belang. Verlies daarmee Heel het land was in rep en roer: dag aan dag bepaalde dit incident een helder christelijk profiel in de Religiekritiek is volgens Muns belangrijk en hoort bij GroenLinks. ‘Waar te bemoeien. Dat was dus eerst bij de aansluiting niet.’ ons nieuws. De minister-president riep: ‘Tuig van de richel!’... een Tweede Kamer komt.’ dogmatisme heerst en mensen zich opsluiten in hun eigen gelijk, is geen De Linker Wang en daarna ook in de Meijers ziet vooral kansen: ‘Religie lokale kwestie werd opgeklopt tot nationaal nieuws waar iedereen Cor Ofman is wat sceptisch over de ruimte voor dialoog en voor mensen die anders denken en doen. Dat Eerste Kamer.’ is een hot, maar lastig en gevoelig zijn morele verontwaardiging in kwijt kon. ‘Turkenburg’ heette de invloed van De Linker Wang in de sa- vraagt om kritiek. Godsdienst moet geen aparte status krijgen boven an- Soms is De Linker Wang volgens hem thema. Pas op dat je zelf niet in de wijk Poelenburg in Zaandam vroeger… Bij het woord ‘Turk’ wringt menleving, de politiek en GroenLinks dere levensovertuigingen. Laat alle stemmen klinken. Het gaat om vrijheid vooral een plek waar religieus geïnte- valkuilen trapt over religie. Dat kan dan ook de schoen. in het bijzonder. ‘Ik heb een tijdlang en ruimte voor iedereen, welke levensovertuiging je ook hebt.’ resseerde GroenLinksers en anderen door zelf een heldere definitie van met hart en ziel meegewerkt aan het Soms zijn partijen als GroenLinks blind voor de positieve kanten van reli- met elkaar van gedachten wisselen religie te hanteren en in je activiteiten Het kan geen toeval zijn dat er in deze tijd ook commotie was rond bijeenbrengen van gelijkgestemden gie. Muns stemt in met deze stelling en zet zijn eigen ervaring ernaast. ‘Ik over hun inspiratie. ‘Op andere mo- altijd aansluiting te zoeken bij politieke de Turkse kinderen, die van school gedreigd werden. En rond Ka- en aan een vlot leesbaar blad dat zat op de middelbare school in België. Daar was een onderwijzeres die vol menten is De Linker Wang actiever om kwesties.’ merlid Kuzu die het voor de Turkse premier Erdogan opnam, wiens vingers op zere plekken legt, positieve was van ontwikkelingswerk en hulp aan vluchtelingen. Ze zei dat je vooral GroenLinks en anderen kritisch-con- ‘Ook kun je mensen aan het woord lange arm zelfs de Nederlandse politiek bereikte. Graag spreken wij overtuigingskracht heeft en verhalen door het geloof gevoelig wordt voor deze thema’s. Dat stuitte me tegen de structief over religie te laten nadenken. laten die bij GroenLinks weinig daar gezamenlijk schande van. Wij willen ons niet laten intimideren van hoop doorgeeft. Tegelijk bekruipt borst. Als ongelovige was ik juist intensief met deze onderwerpen bezig. Je De Linker Wang heeft zich ontwikkeld worden gehoord, over bijvoorbeeld door vreemde staatshoofden en brutale minderheden met wange- mij het gevoel dat het weinig uithaalt. kunt dus vanuit verschillende visies geraakt zijn door wereldproblemen en tot een gerespecteerd platform binnen godsdienstvrijheid en ritueel slachten. drag. Turkije zit fout, en de Turken moeten zich aan de grondwet Dat we ‘Henk en Ingrid’ niet zullen mensen die in de knel zitten.’ GroenLinks dat niet eenzijdig bepaalde Progressieve moslims, kritische joden. houden. Wij zijn het daarover hartgrondig eens in alle media. bereiken en een bijna onhoorbare De Linker Wang levert volgens Muns een belangrijke bijdrage aan de belangen verdedigt maar steeds kri- Maak allianties met deze groepen, stem zijn in een aanzwellende storm bewustwording binnen GroenLinks als het gaat om religie, levensbeschou- tisch en open politiek-religieuze vraag- die bij GroenLinks passen maar in de Toch klopt er iets niet. Is Turkije niet het land waarmee wij on- van angst en haatgevoelens tegen wing en zingeving. ‘Ze zijn er in geslaagd het gesprek over religie open te stukken aan de orde stelt. Soms neemt partij weinig stem krijgen.’ langs nog een overeenkomst sloten over de opvang van honderd- vreemdelingen. Maar tegelijk hoop ik breken en nuance aan te brengen. Dat brengt ontspanning en ook ruimte. de beweging standpunten in, maar Het is goed om onderwerpen te duizenden vluchtelingen, om onze eigen regio en ons geweten dat die ‘stem van de zachte krachten’ Mensen met verschillende levensovertuigingen kunnen bondgenoten zijn meestal niet zo nadrukkelijk - en dat kiezen waarvan je weet dat er binnen te ontlasten? Wetend dat de mensenrechten in dit blijft klinken. Dat we misschien voor- en samen staan voor dezelfde idealen.’ vind ik goed. Het gaat vooral om het GroenLinks weinig debat over is, zo land geschonden worden? Is Turkije niet het land, gangers weten te bereiken die moed Muns ziet voor De Linker Wang een belangrijke taak om mensen met agenderen en bespreekbaar maken.’ vervolgt Meijers. ‘Denk aan bijvoor- waaraan wij wapens leveren, wetend dat er in putten uit de verhalen en interviews.’ elkaar in gesprek te laten gaan over hun drijfveren en idealen. ‘Ga voor de Ganzevoort hoopt dat De Linker Wang beeld verschillende strategieën voor het zuidoosten van het land een wrede oorlog ‘Wekelijks hoor ik op mijn spreekuur dialoog en heb daarbij oog voor de verschillen. niet alleen op papier maar ook in de emancipatie. Je kunt vaste waarden en woedt? Dragen wij, door hierover in alle als pastor-counselor de verhalen van Het is goed om juist ook mijn generatie bij dat praktijk interreligieus wordt. ‘Dat zou ideeën binnen GroenLinks ter discus- talen te zwijgen, niet bij aan de groei van kwetsbare mensen: slachtoffers van gesprek te betrekken. Inspiratie is belangrijk het geluid veel sterker maken. De sie stellen en proberen om daarbij een machtsblok dat vrijheid en humaniteit geweld, uitbuiting, mensenhandel. voor mensen. En uiteindelijk gaat het erom Linker Wang belichaamt het idee dat echte vragen te formuleren.’ met voeten treedt? Onze verontwaardi- Omdat ik mijn ervaringen en mijn dat we samen werken aan dezelfde groene, religie en politiek allebei gaan over het Ze roept op om actief jonge mensen te ging over de ontsporing van een slimme ontroering wil delen, bijvoorbeeld sociale en vrijzinnige idealen.’ dromen over én werken aan een betere benaderen. ‘De Linker Wang kan een Turkse jongen van negentien jaar die rap in kerkelijke vieringen, heb ik weinig wereld. Als ze dat ontspannen blijft uit- prima kweekvijver zijn voor jong poli- van tong is, dekt onze eigen veel kwaad- tijd voor de politiek,’ zegt hij. Toch is dragen, kan ze ook GroenLinks helpen tiek progressief talent met een religi- aardiger ontsporingen maar al te gemak- Ofman zijn geloof in de politiek niet om de religieuze achterban beter aan euze achtergrond. Wat ook helpt is dat kelijk toe. verloren: ‘Ik hoop dat Jesse Klaver in zich te binden.’ meer politiek actieve GroenLinksers lid staat zal zijn GroenLinks een nieuw Manuela Kalsky noemt worden van De Linker Wang.’ ‘Een volk dat voor tirannen zwicht, zal elan te bezorgen, waardoor de partij GroenLinks ‘doorgaans te anti- Gevoelig thema En ze besluit: ‘Sinds het voorzitter- meer dan lijf en goed verliezen. Dan dooft weer aan invloed wint.’ religieus’. De Linker Wang heeft Theologe en historica Erica Meijers schap van Ruard Ganzevoort is De Lin- het licht.’ Deze dichtregel van Van Rand- Jeanne van Engelen merkt dat de volgens haar een belangrijke is medewerker van Bureau de Hel- ker Wang weer politieker. Er zijn meer wijk hoort bij ons nationaal erfgoed. Het is interreligieuze dialoog vanzelfsprekend rol om duidelijk te maken dat religie Kritisch en open ling, het wetenschappelijk bureau van pogingen gedaan om relevant te zijn, een regel met een Bijbelse reikwijdte, een is geworden binnen De Linker Wang. ertoe doet. ‘Religie is niet alleen een Hoogleraar theologie Ruard Ganze- GroenLinks en betrokken bij het thema zoals met het debat over ritueel slach- profetie die om politieke moed vraagt. Laten ‘Maar ik schat in dat de invloed van De privézaak maar speelt ook in het pu- voort werd in 2009 voorzitter van De religie en linkse politiek. Hoe kijkt zij ten. Die ontwikkeling juich ik toe, maar we dat hartstochtelijk de wereld in vloggen. Linker Wang binnen GroenLinks niet blieke domein een rol. Ik denk dat de Linker Wang. ‘Ik was niet tevreden als relatief buitenstaander aan tegen die zou dus nog scherper kunnen.’ Vloggen voor échte vrijheid. erg groot is geweest. Voor leden was seculiere politiek religie als machtsfac- met alleen maar wetenschappelijk De Linker Wang? het belangrijk, daarbuiten niet zo.’ tor onderschat.’ nadenken over de rol van religie in Margrietha Reinders, predikant te Amsterdam oktober 2016 - nr. 4 10 11

Basisinkomen: ideaal of nachtmerrie Inkomen voor iedereen biedt voor- en nadelen

het boek: ‘Basisinkomen: van veen- Alexander de Roo. Hij is oprichter van Het basisinkomen zorgt voor discussie Oud-Europarlementariër Alexander brand naar gidsland’. het Basic Income European Network. tussen voor- en tegenstanders. Is het een de Roo schetst zeven voordelen van Het basisinkomen voor iedereen is een Hij ziet een aantal voordelen van een het basisinkomen: afkoopregeling of een regeling die zorgt radicaal idee. Globalisering en de basisinkomen (zie kader). 1. De armoedeval verdwijnt. Men- voor voldoende inkomen? Welke varianten technische vooruitgang vragen om Een basisinkomen maakt het mogelijk sen op bijstandsniveau betalen zijn er en hoe wordt er binnen Groenlinks veranderingen. Een bezwaar dat vaak om een ontspannen samenleving te nu soms over hun inkomen tach- genoemd wordt in het kader van het bereiken met meer keuzevrijheid voor over gedacht? tig of negentig procent belasting. basisinkomen, is dat door digitalise- iedereen, stellen de voorstanders. Het Als zij gaan werken houden zij er ring en robotisering de werkloosheid basisinkomen is een onvoorwaardelijk nu niets aan over, straks met een zal toenemen. Ook de stijging van het geldbedrag voor alle inwoners van basisinkomen wel. aantal ZZP’ers die met een minimum- Nederland; het is een aanvulling of 2. Meer ruimte om je eigen leven Anita Broekhuizen inkomen aan het werk zijn, vraagt om vervolmaking van het huidige systeem naar eigen inzicht en kwaliteiten anders tegen werk aan te kijken. In de van sociale zekerheid. Uitkeringen die in te richten Bij een basisinkomen krijgt iedereen huidige participatiesamenleving is er hoger zijn dan het basisinkomen zoals 3. Meer mogelijkheden om parttime maandelijks een bedrag dat voldoende veel vraag naar eigen kracht van de die voor invaliditeit, huurtoeslag en te gaan werken is om sober van te leven, zonder dat mensen. Van de burgers wordt steeds WW-uitkeringen blijven bestaan, om 4. Meer mogelijkheden om daar een verplichting tegenover staat. meer verwacht dat ze vanuit eigen net- het gat vanaf het basisinkomen aan te (betaald) werk te vinden of te Dit wordt ook wel het onvoorwaardelijk werk weer aan de slag gaan. Maar een vullen. creëren dat bij je past basisinkomen genoemd. tweedeling in de samenleving dreigt 5. Afname van werkdruk Er zijn ook varianten zoals een ge- voor mensen die niet zelf aan de slag Bezwaren 6. Minder afhankelijk van werk- deeltelijk basisinkomen voor een groep kunnen en voor mensen die door aller- In een advies van de Groenlinks werk- gevers, betaald werk wordt een mensen in de bijstand. Voor deze lei redenen er niet in slagen voldoende groep economie staan meer bezwaren keuze, geen plicht groep kan dan wel het basisinkomen werk en inkomen te vinden. op het plan van een basisinkomen. 7. Minder druk om je baan te onvoorwaardelijk gegeven worden, Een groot bezwaar zijn de kosten, verliezen of om niet aan het werk wat inhoudt dat ze niet meer gecon- Tweedeling die jaarlijks rond de 170 miljard euro te komen troleerd worden op eventueel extra Bijzonder is dat zowel voor- als tegen- geschat. Een nog groter bezwaar is het inkomsten. standers van het basisinkomen zeggen onvoorwaardelijk weggeven van gratis Journalist en historicus Rutger Breg- dat zij tweedeling tegengaan. De te- geld. man, die wel gekscherend minister genstanders zien het basisinkomen als Ben Ligteringen is secretaris van de van het basisinkomen wordt genoemd, een afkoopregeling voor mensen die werkgroep en noemt in het Financieele basisloon heb je meer zekerheid dan derhoud kunnen voorzien. Het ergste belastingsysteem nog steunen als ze geeft in zijn boek ‘Gratis geld voor onvoldoende gelegenheid te hebben te Dagblad andere alternatieven. In zijn dat het maatschappelijk werk anders is: het idee dat mensen geprikkeld en meer moeten betalen? Hoe zit het met iedereen. En nog vijf grote ideeën participeren. Het basisinkomen zal an- artikel stelt hij dat de samenleving door vrijwilligers met basisinkomen gestraft moeten worden om aan het de rechtvaardigheid van werken voor die de wereld kunnen veranderen’, dere maatregelen tegen armoede stop- wordt gevormd door ons arbeidsbe- zou worden gedaan. werk te komen, werkt helemaal niet. je geld? Gratis geld voor iemand die enkele historische voorbeelden van het zetten en dus tweedeling stimuleren. stel. Dit geeft onze waarde en normen In verschillende gemeente beginnen Voor wie niet gevoelig is voor het soci- alleen op de bank zit, is dat recht- basisinkomen. Een ander voorbeeld is Diegene die voor een basisinkomen en regelt onze afhankelijkheid aan dit jaar experimenten met een basisin- ale verhaal, volgens ons is het bieden vaardig? Aan de andere kant; is het de bekende Engelse filosoof Thomas zijn, zien het juist als een regeling die elkaar. Dat er door de netwerkmaat- komen. Tilburg en Wageningen gaan van een inkomen op het bestaansmi- rechtvaardig zoals nu omgegaan wordt More, die in 1516 in zijn boek ´Utopia´ zorgt dat iedereen voldoende inkomen schappij steeds meer mensen als ´ir- een gedeeltelijk basisinkomen regelen nimum zonder verdere voorwaarden met mensen in de bijstand en in de al het idee van een basisinkomen op- krijgt. Door het basisinkomen kunnen relevant´ worden beschouwd, mogen voor mensen in de bijstand. In Utrecht de meest kostenefficiënte en effectieve WW? Allemaal vragen waarmee je te perde. In 1795 was er in Engeland een mensen met een uitkering parttime we niet accepteren, meent Ligteringen. begint in 2017 eenzelfde experiment. manier om mensen in armoede te maken krijgt bij het invoeren van een initiatief om de armenzorg radicaal te gaan werken, waardoor zij niet meer Hij pleit voor permanente scholing en Heleen de Boer, fractievoorzitter van helpen.’ basisinkomen. veranderen in een basisinkomen. In gekort worden op hun uitkering. Dit een basisbaan voor werklozen. Het GroenLinks in Utrecht, is blij met Het gedeeltelijk onvoorwaardelijk basisin- 1969 wilde de Amerikaanse president zorgt voor een eerlijke verdeling van gaat om het creëren van maatschap- het experiment. ‘Het mooie aan een komen voor mensen in de bijstand is Transitie Richard Nixon in de Verenigde Staten de belastinggelden. pelijk nuttig basiswerk voor werk experiment met een onvoorwaardelijke nog wel te overzien maar het is nog We zitten in een transitieperiode en de een basisinkomen voor arme gezinnen Binnen Groenlinks zijn ook voor- en dat niet door de markt wordt of kan bijstand is, is dat de bijstand nu juist een hele stap naar onvoorwaardelijk vraag is waar we naar toe willen. Het introduceren, maar hij kwam daar op tegenstanders. Een enthousiaste worden opgepakt. Hiervoor wordt het voorbeeld is van de manier waarop basisinkomen voor iedereen. Gaan basisinkomen geeft genoeg stof om terug. Bram van Ojik schreef in 1981 al voorstander is oud-Europarlementariër een minimumloon betaald. Door een onze overspannen samenleving mensen nog wel marginaal werk doen goed na te denken wat we er mee wil- omgaat met mensen: de bijstand is als ze toch al inkomen ontvangen? Uit len. Is het een goede ontwikkeling die een gunst geworden, waar bijstands- onderzoek blijkt dat vooral vrouwen veel mensen vooruit zal helpen en zal gerechtigden op hun blote knieën voor met kleine kinderen stoppen met het die dreigende stijging van ongelijk- Zowel voor- als tegenstanders van het basisinkomen moeten danken. In plaats van dat het werken. Is dat een goede ontwikke- heid stoppen? De tijd zal leren hoe we een basisrecht is en de basis die een ling? Hoe zit het met de steun van de onze keuzes gaan maken. Groenlinks foto: Thomas Pics zeggen dat zij tweedeling tegengaan beschaafd land biedt aan mensen werkende mensen die meer belasting is er nog niet over uit welke richting via Flickr Creative totdat ze weer in het eigen levenson- moeten gaan betalen. Zullen ze het het wordt. Commons

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 12 COLUMN 13

NEDERLAND MAAKT MIJ PLEEGKIND De terreur van de efficiency Leven om te werken - of werken om te leven?

Mijn integratie is mislukt. Ik heb het hele integratietraject Efficiency is een kernbegrip in de economie. Het betekent als probleem van en voor werkloze in- wel werkenden als werklozen hebben efficiency- dan wel prestatiedwang. De auteur is econoom doorlopen en ben keihard gezakt. Van extra leesboekjes in simpelweg: zoveel mogelijk diensten leveren en goederen dividuen gepresenteerd. Maatschappij in toenemende mate last van stress, Wat en wie geen economische waarde en schrijft voor de de kleuterklas, het geschminkt worden van zwarte piet, tot en politiek maken dan van collectieve of op termijn van stress gerelateerde heeft is dan waardeloos of onnuttig. In nieuwsbrief van de produceren met zo weinig mogelijk middelen en mensen. assertief gedrag en andijvie met worst. Als je wilt, praat problemen een zaak voor individuen. ziekten. In Amerika dreigt de helft van zo’n tunnelmaatschappij die gefixeerd Rotterdamse Sociale ik plat Tilburgs met je en doe ik net zo hard mee met het De Britse econoom Keynes (1883-1946) beweerde dat met Je moet jezelf zien te redden, aldus het de bevolking obesitas te krijgen. Deze is op prestatie, dreigt dan ook sociale Alliantie, RoSA! Meer afbranden van de heersende politiek. Ik voel me een echte meer efficiency na het jaar 2000 een minder dan 25-urige neoliberalisme. Je waarde als mens, je verziekingen bedreigen mogelijk het tweedeling als harde werkers anderen artikelen van zijn Kruikenzeiker. Lekker zeuren en zeiken. Heerlijk Hollands. werkweek mogelijk kon zijn. Let wel: in toenemende mate kansen, geluk en succes hangen af van functioneren van onze prestatie- eco- gaan verwijten dat ze niet of minder hand over dit onder- met medewerking van machines en robots. Efficiency als je verdiencapaciteit ofwel je markt- nomie. Verhaeghe wijst echter op een productief kunnen of willen zijn. Ook werp en turbokapita- En toch blijf ik complimentjes krijgen over hoe goed mijn waarde. krankzinnige omkering van oorzaak en in de vrije tijd zie je veel prestatie in lisme in het algemeen weg naar geluk. Maar het gaat mis als efficiency geen mid- Nederlands is. Daarom is me de laatste jaren duidelijk ge- Mensen met een uitkering ervaren ook gevolg: werkloosheid of ziekte zijn een plaats van recreatie met snelheid als zijn te vinden op www. worden dat hoe goed je ook je best doet, je altijd herkend del meer is, maar een doel op zich wordt. toenemende stress. Bijvoorbeeld door individuele keuze of eigen verantwoor- harddrug die velen verheerlijken (de rosarotterdam.nl. zult worden op straat als gastarbeiderskind. Een alloch- dwang naar werk dat velen echter niet delijkheid waarvan de maatschappij adrenaline kick). toon! Een migrant! Een nep-Nederlander! Die Turkse! Die Werklozen en arbeidsongeschikten meer kunnen krijgen, veel sollicitanten het slachtoffer dreigt te worden! Die Marokkaanse! En de mooiste is: De nieuwe Nederlander. Ik Tjeerd de Boer worden echter indirect ook slachtoffer worden ‘vacatureluurs’ na honderden maatschappij meent dan ook het Efficiency-eisen woon al 33 jaar in Nederland. Wat is daar zo nieuw aan? van de prestatiemaatschappij. Werklo- vergeefse pogingen richting betaald recht te hebben om niet presterende Ik wil concluderen dat we te maken Wanneer gaat Nederland eens inzien dat het een migratie- Veel werkenden klagen over een ge- zen wordt vaak verweten dat zij leven werk. Maatregelen en ook boetes door individuen hard aan te pakken en door hebben met een terreur van de ef- land is geworden. Dat het een mozaïek heeft aan culturen brek aan vrije tijd en ook over presta- op kosten van de werkenden of dat de uitkerende instanties en schuldenpro- individuele maatregelen, begeleiding ficiency en niet met de zegen door met alle lusten en lasten die daarbij horen. tiedruk, stress en gebrek aan mogelijk- belastingbetaler moet opdraaien voor blematiek vergroten ook stress. In de en sancties weer te reactiveren. efficiency die de econoom Keynes ooit heden om werktijden zelf in te delen. hun hobby’s en luiheid. Bijstand komt steeds meer dwang- De voortgaande verziekingen door voorzag: meer welvaart en meer vrije Iedereen heeft evenveel rechten en plichten. Dat is mijn Daarom schrijf ik over de terreur van In de maatschappij bestaat intus- arbeid voor, een berucht voorbeeld stress zullen op termijn de prestatie- tijd. Een betere verdeling van werk en definitie van gelijkheid. Ongeacht ras, cultuur, geslacht en de efficiency. Steeds meer mensen sen al jaren een tweedeling tussen betreft papier prikken op straat in maatschappij zeker verder bedreigen niet (betaald) werk in de beroepsbe- geaardheid. Maar in de beeldvorming werkt dat niet zo. Er verliezen na verloop van tijd plezier in mensen met teveel werk en te weinig Rotterdam. Werklozen en armen te vooral als die maatschappij ook een volking kan één oplossing zijn voor is een heersende cultuur. Dit is wat ‘wij’ vinden en de rest hun werk en zouden willen stoppen vrije tijd en anderen die geen of te zien als te straffen mensen. Anderen wegkijkstaat blijft op dit onderwerp. het stressprobleem. Maar belangrijker past zich aan. Ik realiseer me dat ik mezelf daarin verloren als zij dat konden financieren. weinig werk hebben. Deze tweedeling in onzekere flexibele banen krijgen De econoom Bob Goudzwaard schreef is dat efficiency- eisen aan (toekom- ben. Met trots vertel ik dat ik helemaal niet Marokkaans Prestatiedruk komt voor in vrijwel alle kan gevaarlijke consequenties hebben ook geen rust door hun situatie, ook in 1978 een schitterend boek over stige) werknemers niet zo hoog zijn kan koken maar wel stamppot kan maken. En ik spreek bedrijfssectoren en beroepen, ook in omdat deze versterkt kan worden door als hun inkomen erg laag blijft. Hun kapitalisme en voorzag in toenemende dat velen alsnog als nog weinig over mijn geboorteland want tja… je leeft in sociale werkplaatsen en verzorgende het proces van individualisering. Een economische situatie is precair. mate de komst van een tunnelmaat- ongeschikt worden We werken ons kapot want Nederland en je hebt het over hier en nu. Wanneer iemand beroepen waarbij de mens centraal ingewikkelde term die echter neerkomt In NRC Handelsblad stelde Paul schappij waarin steeds meer men- afgewezen. presteren moet me vraagt waar ik vandaan kom, antwoord ik steevast dat zou moeten staan in plaats van snelle op het in van alles verantwoordelijk Verhaeghe, een Belgische psycholoog, sen moeten leven en werken onder Wij hebben nauwelijks tijd mijn ouders uit Marokko komen. Ikke niet… want ik ben een productieresultaten. Veel werknemers stellen van individuen wat betreft hun dat teveel en te weinig werk mensen van leven doorgewassen kruikenzeiker. Ik heb mezelf verloochend. ervaren extra stress omdat zij geen succes, werk hebben, gezond blijven. ziek maakt. In dit artikel toonde ik aan Omdat wij alles aan de zeggenschap hebben over de inhoud, Mensen die falen hebben dat dan aan dat zowel werkenden als werklozen productie moeten geven Waarom kan ik niet gewoon beiden zijn? Ik bedoel: ik vraag indeling en verdeling van taken in hun zichzelf te wijten en moeten daarvoor worden getroffen door langdurige De winst van de een wordt het toch ook niemand om te kiezen tussen vader en moeder. baan maar wel individueel verant- zo nodig worden bestraft. Werklozen stress. Verhaeghe ziet stress als De verlies van een ander Geen ruimte voor nuance. ‘Either your with us or against woordelijk worden gesteld voor de worden gezien als profiteurs of watjes Grote Ziekmaker van deze neoliberale Wees solidair en leef voor mekander us.’ Je moet een één-ouder-kind worden. Ik kan niet anders resultaten. In veel organisaties heerst (mensen zonder wilskracht) zodat hun prestatiemaatschappij. Hij verwijst dan concluderen dat mij van kinds af aan is daarom een angstcultuur. uitkeringen zo laag mogelijk moeten naar een EU-rapport waarin staat dat aangeleerd dat de cultuur van zowel mijn worden en het verkrijgen van een een verbijsterend aantal mensen lijdt vader als mijn moeder minderwaardig Profiteurs of watjes uitkering zo moeilijk mogelijk. aan depressies. Vreemd toch als we in is. Wat maakt mij dat dan, een wees? Burnout en stress kunnen leiden tot een welvaartsmaatschappij leven, die Of zoals de Afghaanse schrijver Zahed ontslag, maar dat geldt ook voor men- Massawerkloosheid depro’s moeten dus wel watjes zijn… Nurin zegt: ‘Een pleegkind in een land sen die prestatiedruk, lange werktijden Intussen hebben we sinds 2008 bij wie een gezonde portie wilskracht dat mij nooit als biologisch kind zal en tempo niet kunnen bijhouden. massawerkloosheid, die echter in een moet worden hersteld. Ook hier wordt zien.’ En zelfs als je helemaal assi- Hoewel gezond, zijn die mensen wegkijkstaat – aldus Dick Couveé, ziekte of ongemak opgevat als de mileert, is je integratie evengoed productie- ongeschikt te noemen, predikant van de Pauluskerk in Rot- schuld van individuen, flinke mensen toch nog mislukt. Want wie ben jij gegeven de functie- en efficiency-eisen. terdam – wordt ontkend. Het wordt worden niet depressief en afhankelijk als je niet eens weet waar je van- van anderen die moeten werken voor daan komt? premies en uitkeringen.

‘Je waarde als mens, je kansen, Obesitas geluk en succes hangen af van je Verhaeghe duidde in zijn artikel op een krankzinnige omgekeerde wereld waar verdiencapaciteit’ ik lang over heb moeten nadenken. Zo-

Halima Özen oktober 2016 - nr. 4 14 15

Specialist ouderengeneeskunde wil bredere kijk op euthanasiedebat

‘Iemand vroeg of ze het ook iemands leven is, wanneer een leven Verhalen vertellen waardevol is. Waardig sterven wordt Nieuwenhuizen vindt dat een een- moest opschrijven als ze heel vaak genoemd, maar het gaat zijdig debat, met slechts nadruk op géén euthanasie wil’ eigenlijk vaker over een waardig leven.’ de eigen wil, mensen beïnvloedt. Er De commissie Waarde van het mense- was zelfs een vrouw die haar vroeg of lijk leven van de Raad van Kerken gaat ze het ook op moest schrijven als ze zich daarmee bezig houden. De Raad geen euthanasie wil. De samenleving wil dat de commissie de liberale en de heeft daarom baat bij andere verhalen. terughoudende flanken van de kerken Behalve voor de kerken ziet Nieuwen- bij elkaar houdt. Kan de commissie huizen ook een rol voor professionals dan wel uitspraken doen? ‘De uitda- in de gezondheidszorg: ‘Meer verhalen ging is dat het gaat om het gesprek’, vertellen, meer het goede laten zien, antwoordt Nieuwenhuizen. ‘Als je met hoewel dat moeilijk is. Dat de dood elkaar het gesprek aan kunt gaan, dat niet altijd de enige oplossing is. Dat je elkaar leert horen en zien, dan heb mensen niet bang hoeven te zijn je al veel gewonnen. Als het liberale en voor het verpleeghuis, ondanks dat het meer traditionele standpunt res- niemand naar het verpleeghuis wil; pectvol met elkaar gedeeld worden en ik wil later ook niet naar het verpleeg- ‘De kerk moet veel meer bevragen en meedenken’ onderbouwd, dan moet dat kunnen. Er huis. Maar als je iets hebt en je moet is ook niet één antwoord.’ naar het verpleeghuis, dan biedt het verpleeghuis wel kwaliteit van leven. De kerken mogen zich meer laten horen in dat de dominante stem in het debat middel. Alternatieven zijn goede pal- ze, ‘het moeten geen formulieren met Kerken kunnen volgens Nieuwenhui- Dat we zorgen dat mensen niet bang het maatschappelijke debat over vragen komt van de Nederlandse Vereniging liatieve zorg en palliatieve sedatie. Een stempels en vinkjes worden, het moet zen een ander perspectief laten zien zijn dat ze geen zorg krijgen, dat we rondom het levenseinde, niet omdat ze één voor het Vrijwillig Levenseinde (NVVE) moeilijk dilemma is de wilsverklaring, iets authentieks zijn. Wat voor mij als naast de dominante visie in de samen- dat als maatschappij goed regelen. Dat en humanistische instellingen, die vooral waar het gaat om dementie. dokter belangrijk is als het gaat om leving waar de belangrijkste waarden we zoeken naar waarde, ook in afhan- antwoord hebben, maar juist om te bevra- proactief bezig zijn met euthanasie Nieuwenhuizen: ‘Er is nu een wat mij levensbeëindiging, is dat ik zeker weet vooral maakbaarheid, productiviteit, kelijkheid, dat we dus goede dingen gen op zingeving, vindt Nienke Nieuwen- en het vrijwillig levenseinde. Maar de betreft minder goede ontwikkeling dat ik doe wat die persoon ten diepste efficiëntie, kostenbeheersing en eigen doen voor mensen, dat mag wel vaker huizen, specialist ouderengeneeskunde. kerken zijn stil rondom dit onderwerp. waarin mensen gestimuleerd worden wenst en dat ik dat kan rijmen met wat regie zijn. Nieuwenhuizen stelt dat we gezegd worden.’ Zij ging in gesprek met de Raad van Ker- ‘Dus heb ik me bij onze bisschop om wilsverklaringen te schrijven. Ik ik als dokter verplicht ben en met hoe waarde als mens vooral ontvangen van ken, die nu een commissie ‘waarde van het vervoegd en die heeft mij uitgenodigd vind het een slechte naam voor het ik in het leven sta.’ een ander. ‘Waarom willen we nou pro- Politiek voeden bij de Raad van Kerken. Iedereen was document. Een wilsverklaring, daar- Dat laatste is vooral moeilijk bij men- ductief zijn? Dat komt omdat de maat- Voor de commissie ziet ze een taak menselijk leven’ instelt. zich daar bewust dat het gesprek ge- mee zeg je ‘ik wíl dit’, dat geeft geen sen die een wilsverklaring hebben ge- schappij daar positief op reageert. De om de politiek te voeden. ‘Politiek voerd moet worden en op een andere ruimte voor gesprek. Liever spreek schreven dat ze euthanasie willen als maatschappij reageert niet positief wordt gevoed vanuit geluiden uit de manier dan het al eeuwen is.’ Over die ik van een wensverklaring, waarin je ze dement zijn en afhankelijk worden als je zegt ‘ik zit in een verpleeghuis’. maatschappij en kennelijk is nu de andere manier heeft Nieuwenhuizen aangeeft wat je zou wensen voor jezelf. of hun kinderen niet meer herken- Dan is het niet zo gek dat je op een NVVE de meest politiek gehoorde wel ideeën: ‘Ik denk dat de kerk een Want bij het levenseinde kan je een nen. Die wilsverklaring gaat uit van gegeven moment denkt ‘wat heeft het club.’ Kerken kunnen bijdragen aan Yfke Nawijn waardevolle boodschap heeft, maar de heleboel niet willen. Soms gebeuren het perspectief van de gezonde mens. leven nog voor zin’. Ik hoor van bijna een meer evenwichtig debat en ontwik- kerk moet leren hoe ze dat overbrengt. dingen die niemand wil. Daar hoef je Maar iemand met dementie kan het iedere oudere die ik spreek de vraag keling van onze maatschappij. Nieu- ‘Ik ben zelf Oud-Katholiek en de Oud- Het dogma moet eraf. Ze moet veel het eigenlijk niet over te hebben. Bijna verzoek om euthanasie niet meer ui- wat het leven voor zin heeft. Ouderen wenhuizen ziet voor zich hoe de com- Katholieken staan bekend als redelijk meer bevragen en meedenken.’ iedereen schrijft op dat hij geen pijn ten. De arts ziet een wilsverklaring van horen dat ze duur zijn en op de kosten missie een conferentie zou houden open-minded om mee te denken over wil hebben, niet in een verpleeghuis een aantal jaar oud, maar hoe weet de drukken, dat ze een last zijn. Welke met verschillende politieke partijen. euthanasie en abortus. Als arts word Wilsverklaring wil wonen en niet dement wil worden. arts wat op dit moment de wens van boodschap geven we ouderen dan en ‘Hoe mooi zou het zijn als de Raad ik geconfronteerd met dit debat, en Rondom het levenseinde zijn er Dat is logisch. Dus dat geeft geen die persoon is en of er daadwerkelijk welke boodschap trouwens ook aan van Kerken met ál die verschillende als gelovige denk ik zelf na over de verschillende mogelijkheden en dat is basis voor een goed gesprek. Het past sprake is van ondraaglijk lijden? onze kinderen? Dus wat is waarde? kerkgemeenschappen samen met ál vraag wat ik daar nu van vind. Ik heb belangrijk om te benadrukken, vindt in onze technocratische samenleving, Wat mij betreft moeten we naar een die verschillende politieke stromingen natuurlijk mijn eigen standpunten Nieuwenhuizen. Euthanasie gaat waarin je het idee hebt dat als je het Perspectief van kerken ander waardenperspectief toe en dat met elkaar heerlijk dat debat aangaan. gevormd, maar ik miste duidelijk de om een uitdrukkelijk verzoek van de maar opgeschreven hebt, het geregeld De rol die kerken kunnen spelen, gaat zal wel even moeizaam worden. Dat Dat zou toch hartstikke mooi zijn’. voeding vanuit de kerk.’ Euthanasie patiënt aan een arts om het leven van is. Maar dat is natuurlijk niet zo.’ wat Nieuwenhuizen betreft vooral over het niet gaat over productie, maar over kan wat Nieuwenhuizen betreft een de patiënt te beëindigen. De euthana- zingeving. ‘Kerken kunnen daar hele intrinsieke waarde. Iedere mens heeft barmhartig handelen zijn, maar rond siewet stelt een aantal criteria waaron- Als arts vindt Nieuwenhuizen het zinnige dingen over zeggen. Ze kun- intrinsiek waarde. Dat is natuurlijk een het levenseinde is ook andere zorg der een arts niet vervolgd zal worden wel prettig als patiënten hun wens nen mensen helpen om na te denken heel christelijk uitgangspunt, dat zit bij foto: Helga Klein mogelijk. Het valt Nieuwenhuizen op voor het toedienen van een dodelijk opgeschreven hebben, maar, vindt over wie ze zijn, wat de waarde van mij wel ingebakken.’

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 16 COMMENTAAR SLACHTOFFERS VAN EEN Boete & Verzoening knapt Joodse begraafplaatsen op ZUIVERING door Hans Feddema

De Stichting Boete & Verzoening is al sinds Ina Scholma-Huisman eerste plaats, maar ook aan anderen Soms wordt er een extra werkweek Jannie (58) las de oproep in het kerk- Somberheid en negativisme is troef vandaag. Mede door 1975 bezig om Joodse begraafplaatsen in (nazaten van slaven, volken van de georganiseerd voor het onderhoud blad van haar PKN-gemeente. Vanuit angst. Doe er alsjeblieft niet te veel aan mee. Wat je energie Het contact met de Joodse gemeen- koloniën en moslims) veel kwaad is van een begraafplaats. Dat gebeurde haar vrijwilligerswerk, waarin ze waakt geeft, voedt je immers. Glimlachen, blij, positief zijn en in een eervolle staat van onderhoud terug te schap in Warschau verliep in 1975 aangedaan door vervolging, discrimi- onder andere in Zwolle, op verzoek bij stervende mensen, heeft ze wel iets verbinding leven is beter. Moet er dan alleen aandacht zijn brengen. Dat begon met een groepje chris- moeizaam. De stichting kreeg aanvan- natie en uitmoording. Harriët Tam- van de Joodse gemeenschap. Voorzit- met sterven en rouwen. voor goed nieuws? Zoals dat in Nederland weer een forse tenen, dat veertien dagen op de Joodse be- kelijk nul op het rekest na hun verzoek minga, al 10 jaar penningmeester van ter Ben Ketelaar: ‘De Joodse gemeente daling van de criminaliteit is vastgesteld? graafplaats in Warschau werkte. Inmiddels om de begraafplaats op te knappen. de stichting, zegt: ‘Er is een grote kloof in Zwolle is klein en de gemiddelde Daden wordt er door heel Nederland gewerkt. De reactie was duidelijk: ‘Flauwekul. ontstaan tussen Joden en christenen leeftijd is hoog. Wij kunnen het zelf Meewerken op zo’n Joodse begraaf- Nee, we moeten ook meeleven als het ergens niet goed Van christenen heb je nooit iets goeds en wij voelen diepe pijn en schaamte niet meer’. plaats roept bij haar spirituele gevoe- gaat. Soedan en Jemen lijken ‘te ver van ons bed’ en Syrië is te verwachten. Met hen draait het al- over wat hen eeuwenlang is aange- lens op, temeer omdat ze eerder haar met Irak elke dag journaalnieuws. Om Turkije kan ik moei- tijd op ellende uit, we willen niets met daan. Onze voorouders beriepen Joodse gebruiken dochtertje heeft moeten begraven. lijk heen, gezien de coup en de massale ‘zuivering’ van nu al ze te maken hebben.’ Uiteindelijk ging zich zelfs op de Bijbel om hun daden Na een oproep in plaatselijke kerkbla- Verder wil ze, als het gaat om barmhar- ruim 200.000 mensen. De helft van hen is vastgezet, soms de deur toch open. te rechtvaardigen. We willen helpen den en via nieuwsbrieven meldden tigheid en delen, dat niet bij woorden gemarteld en in elk geval de baan is ontnomen. Een ‘zuive- De eerste tien jaar, als Oost en West om de pijn die nog bij hen leeft, te zich zo’n 75 vrijwilligers om één of laten, maar in haar daden laten zien. ring’ van rechters, politie, journalisten en docenten, die alle nog door het IJzeren Gordijn geschei- verzachten’. meerdere dagdelen te helpen in Zwolle. Dat herkent ze bij GroenLinks, waar ze niets met de vreemde en voor het regime verdachte putsch den worden, is de werkgroep vooral Pieter Jan (38 jaar) uit Schagen is al sinds jaar en dag op stemt. te maken (kunnen) hebben gehad. actief met gebedswandelingen door Bewustwording daar één van. Dat hij bij de marine in Harry (63) deed vorig jaar voor het vroegere getto’s, bij overblijfselen Concreet bestaan de daden van ver- Den Helder werkt, blijkt uit zijn pet. eerst mee. ‘Ik houd van het Joodse volk De loslippige president Reccip Tayep Erdogan noemde de van joodse gebouwen en over Joodse zoening dus uit het onderhoud aan de Een hoofddeksel is verplicht voor alle en van de mensen die hier liggen. Ze coup al eerder ‘een geschenk van Allah’ en ‘een kans om de begraafplaatsen. Ze proberen steeds begraafplaatsen. Die staan bij Joden mannelijke vrijwilligers. Zo sluit de hebben niemand meer voor het onder- staat van Gülenisten te zuiveren’. Turkije was lang een land op sabbat de dienst in de synagoge hoog in aanzien en mogen niet ge- van polarisatie, elitisme en neerkijken op zowel de plattelan- mee te maken en de aanwezigen te ruimd worden. Vaak worden ze genera- der als op Koerden, Alevieten, christenen, joden en vrome vertellen over de reden van hun komst. ties lang bezocht. Als je bij een volk hoofdoekjes dragende moslims. Je telde er alleen mee als Dat stuit slechts zelden op begrip of hoort dat voortdurend met uitroeiing je seculier, soenniet en stedelijke Turk was. Dat ‘seculiere’ waardering en dat kunnen ze zich wordt bedreigd, moet je je kinderen Joodse begraafplaatsen staan hoog is nu voorbij, zelfs scholen krijgen nu een meer islamisti- voorstellen. naar een plaats kunnen brengen waar- sche leest, iets wat al voor de coup is in gang gezet. Turkije De werkgroep is nu ruim veertig jaar van je kunt zeggen: ‘Hier liggen onze in aanzien. Vaak worden ze generaties lijkt meer op Saudi-Arabië of Iran, waarbij (alleen) AK-leden actief en organiseert elke zomer een voorouders. Zij hebben geleefd, zij lang bezocht functies als rechter, docent en journalist bekleden. Hoe de werkweek op een Joodse begraafplaats hebben bestaan. Een grafsteen is het putsch van juli in elkaar stak is onduidelijk. Ook of Erdogan in Nederland. Vrijwilligers maken de bewijs voor onze geschiedenis’. er wellicht zelf de hand in had. stenen schoon, waarna de letters weer De begraafplaatsen kunnen vaak niet zwart gemaakt worden met penseel door de Joodse gemeenschap onder- Helder is dat er een politieke coup gaande is richting is- of stempel. Gebroken stenen worden houden worden, omdat veel Joden in Stichting aan bij de Joodse gebruiken: houd van hun graf’, legt hij uit. lamisme. Erdogan, die eens pleitte voor ‘invoering van de gelijmd en scheefgezakte stenen recht- de oorlog zijn vermoord en overle- er wordt niet gegeten op de begraaf- Harold (33) woont bijna naast de Jood- sharia’, deed zich lang voor als democraat en voorstander gezet. Ook onkruid wieden, grafhekken venden naar Israël zijn vertrokken. Er plaats, geen muziek geluisterd en er se begraafplaats. In het dagelijks leven van onafhankelijke rechters en van aansluiting bij de Euro- schuren en bomen of struiken snoeien zijn veel joodse begraafplaatsen in wordt niet geleund tegen of gezeten is hij ondernemer en importeert vlag- pese Unie. behoort tot het werk. Nederland, soms gekoppeld aan een op de zerken. Voor er ’s morgens aan gen uit China. In het kerkblad van zijn Dat gebeurt in goed overleg met het gemeentelijke begraafplaats. Overle- het werk begonnen wordt, spreekt de Gereformeerd vrijgemaakte kerk las hij Daardoor wordt hij nu vergeleken met de Roemeense lei- Nederlands-Israëlitisch kerkgenoot- denen worden altijd begraven en nooit werkgroepleider het kaddiesjgebed uit. de oproep om mee te helpen. Hij zegt: der Nicolae Ceausescu, die eerst ook gematigd leek, maar schap, die een consul-beheerder voor gecremeerd, want wat G’d geschapen Daarna zwermen de vrijwilligers uit en ‘Zo kwamen de lijntjes bij elkaar in zich ontpopte als meedogenloos. Erg is dat een soefiachtige de Joodse begraafplaatsen in dienst heeft, mag je niet zomaar vernietigen. gaan aan het werk. Eén van hen tikt deze meiweek van dodenherdenking, beweging hiervoor geslachtofferd wordt. Ik leerde de aan- heeft op plaatsen waar geen kehilla Overledenen worden twaalf uur na het met een beiteltje voorzichtig de plekjes Bevrijdingsdag en Hemelvaart en zit hangers van deze beweging tijdens een onderzoek kennen (Joodse gemeente) is die deze taak sterven begraven. De Nederlandse wet weg, waar per ongeluk verf terecht ik hier nu Hebreeuwse letters over al fijne, milde mensen die zich richten op plattelandseman- verricht. De consul ziet toe op het is daarvoor aangepast. Begrafenissen gekomen is. te schilderen. Wat er staat kan ik niet cipatie. Hun namen lagen al heel lang klaar. ‘Zuiveren’ ken- onderhoud en heeft contact met de zijn sober, net als de begraafplaatsen, Esher (27) uit Sprang-Capelle: ‘Mijn lezen, maar de geschiedenis, de stenen nen we nog uit jaren dertig en is een vorm van ‘doden’, die burgerlijke gemeente waar de begraaf- want met lege handen komt men op de collega’s hadden geen idee van dit on- en de rust op deze begraafplaats zeg- ons meeleven voor de slachtoffers vraagt. plaats is gesitueerd. wereld en met lege handen verlaat men derhoud aan Joodse begraafplaatsen. gen voldoende’. Het doel van de stichting is nog steeds de aarde ook weer (Job 1:21). Boetedoen en streven naar verzoening, Dr. Hans Feddema is antropoloog en essayist om christenen bewust te maken van dat klinkt zwaar. Maar wat de Joden het feit dat aan het Joodse volk in de is aangedaan en nu nog, is ook heel ernstig. Mijn collega’s waren vol lof. Zelf zouden ze hun vrije dagen liever Vrijwilligers schilderen de Hebreeuwse letters over. aan een strandvakantie besteden’.

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 18 19

De open identiteit van linkse christenen Christenen binnen GroenLinks, PvdA en SP

Niet alle christenen kiezen voor CDA, Chris- kwam het bij de laatste Tweede Kamer- voor een ruimere interpretatie van tenUnie of SGP. Ze zijn ook te vinden bij verkiezingen in 2012 niet verder dan religie en zingeving in het algemeen. dertien zetels. Als ‘christelijke politiek’ Van verdwijning is in zijn theorie ech- andere partijen, al dan niet georganiseerd. alleen bij deze confessionele partijen ter vooralsnog geen sprake. De vraag Politicologie-studente Mirjam van der Ploeg wordt gezocht, zou de voor de hand is nu van welke van beide vormen van deed onderzoek naar progressief-christelij- liggende conclusie zijn dat het geloof secularisering meer sprake lijkt. ke politiek. ‘De plek van christenen binnen langzaamaan uit de politiek verdwijnt linkse, progressieve politiek ondergaat een en er dus sprake is van secularisering. Evangelische Volkspartij Het bestaan van een progressief-chris- Er zijn verschillende partijen geweest transformatie.’ telijke ideologie toont echter aan dat die expliciet het progressief-christelijke politiek beredeneerd vanuit religieuze gedachtegoed als uitgangspunt voor standpunten niet alleen bij confessio- een politiek programma gebruikten. Mirjam van der Ploeg nele, vaak meer rechts georiënteerde, Aan de hand hiervan kan een beeld partijen te vinden is. Ook linkse, worden geschetst van de ideologie. progressieve partijen moeten in beeld In het interbellum nam de Christelijk- NRC-journalist Anna Krijger liet zich komen als men wat wil zeggen over al Democratische Unie (1926-1946) op 2 augustus jl. kritisch uit over de dan niet aanwezige secularisering. plaats in de Tweede Kamer, en in de dubbele standaard van ‘linksmensen’ Er zijn grofweg twee vormen van jaren tachtig de Evangelische Volks- als het gaat om religie. Waar moslims secularisering te onderscheiden. Zo is partij (1981-1990). Beide partijen vanuit linkse hoek alle respect en er de algemene seculariseringsthese, waren sterk links, maar ook christelijk geluid hoorbaar. Bij de Partij van de inspiratiebron voor politieke visies, vant werd, is het door bijvoorbeeld de Tempel voor alle begrip krijgen, is dat bij christenen wel onder andere beschreven door de georiënteerd. Inhoudelijk gezien was Arbeid binnen het Trefpunt PvdA en maar het geloof moet geen richtlijn aanslagen van 9/11 en de opkomst van religies in de Rus- anders, claimt Krijger. ‘Een partij als socioloog Steve Bruce. Hij beschrijft het pacifisme bij beide partijen een Levensovertuiging, bij GroenLinks zijn voor politiek beleid. Voor de de multiculturele samenleving weer sische stad Kazan, GroenLinks verstuurt ook steevast ge- in zijn werk hoe op basis van de belangrijk thema. Verder zijn bijbelse vervult De Linker Wang die functie. snelle observeerder lijkt daarmee het een belangrijker issue geworden. ontworpen door de lukwensen wanneer er een islamitisch afname van het aantal gelovigen en waarden als naastenliefde, duurzaam- Beide groepen lijken vooral gericht christelijke geluid, al dan niet verte- Door de hernieuwde politieke relevan- kunstenaar Ildar feest voor de deur staat, maar doet kerkgangers kan worden verwacht dat heid en rentmeesterschap typerend op discussie en het aangaan van de genwoordigd door een afgebakend tie van ‘religie’ in het algemeen, is het Xanov (foto door dit niet als christenen iets te vieren die dalende lijn ooit op een nulpunt voor de ideologie. De partijen gingen dialoog binnen de partij. Ze bieden orgaan, per saldo weinig invloed te voor elke partij noodzakelijk hierover Maarten; Wikime- hebben.’ zal belanden en het geloof uiteindelijk op in respectievelijk de Partij van de een plek aan christenen die binnen de hebben binnen de partijen. Het wordt na te denken. Een platform voor religie dia Commons). De vraag zou kunnen opkomen of er vanzelf zal verdwijnen. Het zal slechts Arbeid en GroenLinks. De relatief korte partij ruimte zoeken om de verbinding niet concreet zichtbaar in standpunten binnen politieke partijen wint door inderdaad geen ruimte (meer) is voor een privé-aangelegenheid zijn en geen bestaansduur van deze partijen lijkt te tussen de partij en hun geloof te vin- of beleidsvoorstellen. De conclusie deze ontwikkelingen aan relevantie. christenen binnen linkse, progressieve publieke of politieke waarde meer heb- wijzen op een impliciet kenmerk van den. Tegelijk lijkt binnen beide groepen kan vervolgens luiden: er is inderdaad Het biedt mogelijkheden om binnen partijen. Kunnen het christelijk geloof ben. Onverschilligheid rondom religie de ideologie als onvoldoende basis allerminst de intentie te bestaan om sprake van een verdwijning van de rol de partij te reflecteren op politieke en progressieve politiek anno 2016 zal de overhand krijgen, uitgesproken voor partijvorming: het is voor kiezers het christelijk geloof aan de partij op te van het geloof: het wordt steeds min- thema’s die met religie samenhangen. wel samen, of is er door secularisering atheïstische of theïstische visies zullen niet concreet genoeg. Progressief en dringen. Het gaat niet om de religi- der als leidraad gebruikt voor politieke geen plek meer voor de progressief- verdwijnen. christelijk is voor veel mensen niet lo- euze basis waarop bepaalde waarden overwegingen en verdwijnt daarmee Transformatie christelijke ideologie? De filosoof Charles Taylor gebruikte in gisch te verenigen, en de ideologie van en standpunten worden geformuleerd, naar de achtergrond. De plek van christenen binnen linkse, zijn werk ‘A Secular Age’ een andere een partij die zich hierop wel profileert het gaat om de uitkomsten die eruit Maar laten we niet voorbijgaan aan de progressieve politiek ondergaat door Authenticiteit benadering. Volgens hem zou er meer lijkt men te vaag te vinden. voortvloeien. redenen voor deze religieus ‘terug- de jaren heen een transformatie. Het Het politieke landschap in Nederland sprake zijn van een verandering, in Met het opgaan van de EVP in Hoewel ook binnen de Socialistische houdende’ opstelling van gelovigen thema religie in de politiek behelst verandert continu en hiermee ook de plaats van een verdwijning van de GroenLinks zijn ‘aanhangers’ van een Partij zich uitgesproken christenen be- binnen linkse partijen. Het past bij meer dan alleen de christelijke traditie. plek die het christelijk geloof in dit rol van religie in de samenleving. Na progressief-christelijk gedachtegoed vinden, is naar eigen zeggen juist om de overtuiging die bij velen van hen Er ontstaat ruimte voor een steeds alles inneemt. De vanzelfsprekendheid de Tweede Wereldoorlog brak het niet meer in een aparte partij te vin- die reden geen sprake van een aparte aanwezig is, of langzaam is gegroeid: breder wordend spectrum aan levens- van een regerende confessionele partij ‘tijdperk van de authenticiteit’ aan: een den, maar slechts als subgroep binnen organisatie. Christelijke SP-politici als het christelijk geloof heeft niet een beschouwingen en –overtuigingen. Dit in de Tweede Kamer is sinds de komst algemene trend van individualisering linkse, niet-confessionele, partijen. De Ronald van Raak en Tjitske Siderius exclusief monopolie op de waarheid. verbreedt de betreffende platformen. Mirjam van der Ploeg van Paars in de jaren negentig verdwe- legde de nadruk op zelfontplooiing mate waarin dit geïnstitutionaliseerd zetten naar eigen zeggen hun religie Je zou kunnen zeggen dat de meeste Van onverschilligheid en de verdwij- (1995) schreef dit jaar nen. Waar het CDA eind jaren tachtig en veranderde de plek van religie De is verschilt per partij. Zo is bij de Partij niet op de voorgrond in hun politieke christenen binnen progressieve ning van religie, zoals Bruce deze voor haar bachelor met 54 zetels nog zo goed als verze- dogmatische en orthodoxe invulling van de Arbeid en GroenLinks nog handelen. De Bijbel zou geen politiek partijen vooral op een inclusieve wijze beschrijft, lijkt echter geen sprake politicologie aan de kerd was van een plek in het kabinet, van het geloof moest plaatsmaken steeds een georganiseerd religieus boek zijn dat één op één te vertalen (zijn gaan) denken en dat zij een open binnen PvdA, GroenLinks en SP. Een Universiteit Leiden valt naar concrete standpunten. religieuze identiteit hebben. transformatie naar een nieuwe vorm een eindscriptie over Tegelijk is het onderwerp ‘religie’ van- van het beleven van religie en het progressief-christelijke Inspiratiebron daag allesbehalve verdwenen van de vertalen hiervan in politieke waarden, politiek. In dit artikel ‘Het thema religie in de politiek behelst meer Het algemeen terugkerende geluid van politieke agenda. Waar religie door de in lijn met de theorie van Taylor, lijkt deelt ze haar belang- christenen binnen alle drie de partijen secularisering in de tweede helft van meer aan de orde. rijkste bevindingen en dan alleen de christelijke traditie’ lijkt te zijn: het christendom biedt een de twintigste eeuw steeds minder rele- conclusies.

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 C20 o l o f o n O n d e r o g e n E e n a n d e r e w a n g 2121

Magazine De Linker Wang is een uitgave van stichting De Lin- ker Wang. ‘Politiek met compas- Dromen dromen sie’ is het motto van De Linker Wang, de religiewerkgroep van GroenLinks.

Redactie: Ruard Ganzevoort Theo Brand (hoofdredacteur), Herdenking overledenen hoff van Veiligheid en Justitie. Bas Joosse (eindredacteur), Anita aan de Europese buiten- Dat gesprek gaat onder andere Wat is de aantrekkingskracht van Jesse Klaver? Is het zijn jeugdige alleen over het behoud van de eigen macht of over de belangen Broekhuizen, Carin Hereijgers, grenzen over de vluchtelingenzorg. uitstraling? Het gemak waarmee hij met mensen in gesprek gaat? van de eigen achterban. Natuurlijk weet ik wel dat dat erbij hoort. Nadine Huiskes, Yfke Nawijn, Op zondag 6 november (de 25 Zijn flair? Natuurlijk speelt dat allemaal mee, maar ik zie vooral ook Politiek is ook het spel van het balanceren van de macht en het Cor Ofman, Bas Roufs, Iris zondag na Allerzielen) worden De Linker Wang op weg Jubileumsymposium iets anders. Iets wat niet alleen met zijn persoon te maken heeft, gebruiken van meerderheden om iets voor elkaar te krijgen. Maar Savelkouls en Ina Scholma- in Amsterdam de ontelbare naar de verkiezingen 25 jaar De Linker Wang maar met een diepe behoefte bij veel mensen. Iets wat ze in de poli- daar mag het niet bij blijven. En zelfs het opkomen voor de belangen Huisman. doden aan de Europese buiten- In de verkiezingsperiode zijn Op 29 oktober viert De Linker tiek vaak al heel lang gemist hebben: dromen en idealen. Jesse raakt van je achterban is veel te weinig en veel te plat. Wie komt er dan grenzen herdacht. Ook wordt er er veel debatten. Wilt u als Wang het 25-jarig bestaan met bij velen de gevoelige snaar dat het anders zou kunnen en dat het op voor diegenen die geen stem hebben? Wie vertegenwoordigt de Medewerkers: stilgestaan bij de gevolgen van persoon of organisatie in uw een symposium in Utrecht. On- anders moet in deze wereld. En dan niet uit boosheid of frustratie, generaties die na ons komen? De rechtelozen die zijn buitengeslo- Tjeerd de Boer, Hans Feddema, de strengere grensbewaking en eigen regio of woonplaats een der de de titel ‘Religie: rem of maar uit verlangen. ten? De dieren en de rest van de natuur? Nee, het denken in termen Ruard Ganzevoort, Margrietha de wapenexport. Voorafgaand debat organiseren over bijvoor- remedie?’ gaan we in gesprek van macht en belangen leidt uiteindelijk tot een naargeestige en Reinders, Halima Özen en Mir- aan de herdenking is er een beeld religie en politiek of over over de rol van religie en poli- Precies dat is voor mij altijd de reden geweest dat ik me bij Groen- kleinzielige manier van politiek bedrijven. jam van der Ploeg. informatiebijeenkomst in het inclusieve politiek en religieuze tiek in de samenleving. Religie Links thuis voelde en dat ik me de afgelopen zeven jaar heb ingezet Commentaartekening: Wereldhuis (Nieuwe Heren- polarisatie? Het bestuur van De is een veelzijdig en vaak tegen- voor De Linker Wang. Voor mij was dat een brug tussen spiritualiteit Wat we nodig hebben, is een politiek die weer uitgaat van idealen. Maarten Wolterink. gracht 20). Linker Wang denkt graag met u strijdig fenomeen. Wat verdient en politiek. Dat zijn twee kanten van mijn bestaan die op het oog ver Van dromen over hoe de wereld eruit zou kunnen zien. Van verlan- Omslagfoto: mee over interessante sprekers kritiek en wat ondersteuning? van elkaar af staan: de een activistisch en maatschappelijk gericht, gen naar een wereld waarin we het goed hebben met elkaar. Waar Een selectie aan coverplaten van en mooie invalshoeken. Voor Hierbij zijn er bijdragen van on- de ander contemplatief en innerlijk gericht. Maar eigenlijk staan ze – vrede en gerechtigheid elkaar ontmoeten (in elk geval: zo staat het een kwart eeuw magazine De meer informatie kunt u mailen der meer Naïma Azough, Erik in elk geval voor mij – heel dicht bij elkaar. in de gedichten die in de Bijbel ‘psalmen’ heten). We hebben poli- Linker Wang naar [email protected]. Borgman, Janneke Stegeman, Opmaak/vormgeving: Enis Odaci en Ruard Ganze- Max Prins. Lezing primatoloog voort. Het symposium vindt Drukwerk: Frans de Waal van 14.00 tot 17.00 uur plaats ‘Wat we nodig hebben, Twigt GrafiMedia, Waddinx- Weten chimpansees wat eerlijk in de Antonius van Paduakerk, veen. Gedrukt op geheel gerecy- is? Kan een octopus gereed- Kanaalstraat 200 in Utrecht. is een politiek die weer uitgaat van idealen’ cled FSC-papier. schap gebruiken? Ervaren Meer informatie leest u op pagina ratten empathie? Primatoloog 7 van dit magazine. Redactiesecretariaat: De herdenking wordt georgani- Frans de Waal pleit in zijn boek Theo Brand, seerd door het Wereldhuis van ‘zijn we slim genoeg om te weten Nieuw Apostolische Kerk Wagenschuurstraat 14, de Protestantse Diaconie Am- hoe slim dieren zijn?’ voor een ook lid Raad van Kerken Sterker nog: spiritualiteit en politiek zijn voor mij twee kanten van tieke verhalen nodig die ons weer laten geloven dat het anders kan 8043 XW Zwolle. sterdam, Catholic Worker Am- nieuwe benadering van de intel- dezelfde medaille. Allebei vertellen ze dat de wereld die we zien niet worden dan het nu is, dat de wereld kan veranderen. [email protected]. sterdam, Justice en Peace en ligentie van dieren. Hij geeft het laatste woord heeft. Dat de status quo nog niet de waarheid is. Kerk in Actie. Locatie: Amstel hier op 29 november een lezing Dat de logica van de bestaande structuren meer zegt over wie de Dat verhaal dat het anders kan, roept ook altijd weerstand op. Abonnement-administratie: 51, Amsterdam. Tijdstip: 17.00 over in Nijmegen. Locatie: Con- macht heeft dan over wie het recht aan zijn kant heeft. En dat de Weerstand bij de machthebbers, weerstand bij de cynici, weerstand De Linker Wang, tot 18.00 uur. Meer informatie: certgebouw De Vereeniging, inspiratie daar gevonden kan worden waar we weer gaan dromen bij hen die zijn lamgeslagen. Maar het roept ook verlangen wakker, Prins Hendrikstraat 143, www.noelhuis.nl/allerzielen-2016 Keizer Karelplein 2d, Nijme- over hoe het eigenlijk zou kunnen zijn. hoop en nieuwe kracht. 2405 AJ Alphen aan den Rijn. gen. Tijdstip: 19.30 tot 21.30 [email protected]. Premier Rutte om tafel met uur. Toegang: 10 euro. Meer Een Duitse collega-theoloog, Heinz Streib, omschreef religie eens Na zeven jaar neem ik afscheid als voorzitter van De Linker Wang. Jaarabonnement: €16 (5 nrs.) kerkdelegatie informatie en inschrijven: www. De Nieuw-Apostolische Kerk in als it could be otherwise-stories: verhalen dat het anders zou kun- Ik heb in die jaren veel momenten gehad dat we deze inspiratie Betalingen en donaties: Een delegatie van de verschil- radboudreflects.nl. Inschrijven is Nederland is lid geworden van nen zijn dan het nu is. Ik vond dat een prachtige omschrijving en konden delen, dat we woorden vonden voor dat verlangen naar een NL60TRIO0390264393 t.n.v. lende kerken zat op 13 septem- mogelijk vanaf 10 oktober. de Raad van Kerken. In het lan- herken daarin precies het politieke idealisme dat kennelijk veel betere wereld, dat we politiek en spiritualiteit met elkaar vervlochten De Linker Wang o.v.v. Abonne- ber om tafel met minister-pre- delijke orgaan zijn nu zeventien mensen herkennen bij Jesse Klaver en via hem bij GroenLinks. De zagen worden. Soms met mensen die daarvoor religieuze woorden ment of Donatie. sident Mark Rutte. Het initaitief kerkgenootschappen vertegen- dingen kunnen anders gaan dan wij nu denken en om ons heen zien gebruiken, soms met mensen die weinig met religie hebben, maar voor het gesprek kwam vanuit woordigd. De Nieuw-Aposto- gebeuren. De macht van multinationals, de onaantastbaarheid van wel dromen van die betere wereld. Want wat onze inspiratiebronnen Bestuur Stichting De Linker Wang: de Haagse Raad van Kerken. lische Kerk heeft ruim 10.000 brievenbusfirma’s, de eindeloze milieuvervuiling door kolencentra- ook zijn, we herkennen elkaar in het verlangen en in de droom. Ruard Ganzevoort (voorzitter), Nadat Rutte Paus Franciscus leden en in Nederland lokale les en bio-industrie, het weerzinwekkende geweld van extremisten, Tjeerd de Jong (vice-voorzitter), ontmoette, leek het de kerken 63 gemeenten. De kerk geeft de onrechtvaardige verdeling van welvaart, welzijn, gezondheid, Ik wens De Linker Wang nog veel van die inspiratie toe. Maar bo- Trevor Mooijman (secretaris) een goed idee als de premier veel aandacht aan de verwachte ontplooiingsmogelijkheden en geluk… Al die dingen die nu werkelijk venal wens ik onze samenleving, onze wereld, politici toe die durven Pieter van Abshoven (penning- ook met hen in gesprek zou wederkomst van Christus. De zijn, hebben niet het laatste woord. It could be otherwise. dromen hoe de wereld eruit zou kunnen zien. meester), Pieter Hartevelt, Wies gaan. Het gesprek ging vooral laatste uitbreiding van de Raad Houweling en Bas Roufs. over de inzet van vrijwilligers vond in 2011 plaats. In totaal Ik ben tot in mijn hart geraakt door dat type politiek dat draait om binnen de kerk. Later dit jaar foto: Catherine Marin via Wiki- zijn nu meer dan zes miljoen dromen en idealen. Veel – te veel – politiek (met een kleine ‘p’) gaat Ruard Ganzevoort is voorzitter van De Linker Wang [email protected] gaan de kerken nog in gesprek media Commons christenen in het orgaan verte-

met staatssecretaris Klaas Dijk- genwoordigd. www.linkerwang.nl.

@DeLinkerWang. oktoberseptember 2016 2016 - nr.- nr. 4 4 oktober 2016 - nr. 4 2222 RECENSIE Verkiezingsprogramma 23 GroenLinks. Voor deze par- De oplossingen vragen om op een wezenlijk niveau van ‘Ik hou wel van een tij is hij nu bezig aan zijn een verandering van dage- hun bestaan. Het gaat hier- tweede periode als Europar- lijks handelen en denken en bij om een nieuwe manier wedstrijd’ lementariër. juist daar zit een belangrijke van kijken naar de wereld en GroenLinks: what’s the spirit? ten van alle kerncentrales in Hij schrijft spitsvondig, met achilleshiel voor de veelal de toekomst. Carin Hereijgers Duitsland naar aanleiding humor, precies en met de technische aanpak van dit Misschien dat in een veelal van de ramp in Fukushima. gedrevenheid die we van onderwerp. Hoe gaan we seculier Europa en met on- De wereld heeft te maken Mensen die willen bijdragen hem kennen. Als in een ech- juist die nieuwe praktijk be- derhandelingspartners als met een klimaatprobleem. aan de oplossing, zoeken te roman krijgt de held van werkstelligen met elkaar? China het logisch is om dat De oplossingen variëren van dit verhaal – gewapend met Daar komen minder de na- aspect minder te belichten. De Tweede Kamerverkiezingen komen er aan. Het is nog Duurzaam en sociaal verschillende wegen. Bas Klimaat, groen en duurzaamheid wor- korter douchen tot het slui- een paar groene bokshand- tuurwetenschappelijke feiten President Obama maakt lang geen 15 maart 2017, maar veel conceptverkiezings- Eickhout komt hen alle- den vaak genoemd; het programma is schoenen – te maken met bij kijken en eerder de socio- juist gebruik van het einde maal tegen bij de manier programma’s zijn al geschreven. GroenLinks presenteerde met recht groen te noemen. Er spreekt allerlei hindernissen: ‘Ik hou logie en de psychologie. Of van zijn tweede ambtster- waarop hij koos bij te begin september het conceptprogramma dat in december ook veel ambitie uit. wel van een wedstrijd.’ Eick- ook wel de zingeving. mijn om zijn morele bood- dragen aan een groe- De kolencentrales in Amsterdam en hout is soms teleurgesteld Het is ook daarom jammer schap over het behoud van wordt vastgesteld door het partijcongres. Is er oog voor nere wereld: als Eu- op de Maasvlakte moeten dicht, de of de wanhoop nabij, maar dat Eickhout weinig aan- de aarde met nadruk in te religie als maatschappelijke factor? En wat is de levensbe- roparlementariër. Hij kerncentrale in Borssele gaat dicht en blijft toch voort gaan. Ener- dacht besteedt aan de rol brengen. Dat heeft mede im- schouwelijke dimensie in het programma? beschrijft zijn Werde- er komt een Klimaatwet. Die wet zorgt zijds omdat hij via zijn werk die bijvoorbeeld het Vati- pact gehad op het resultaat gang vanaf zijn studie ervoor dat de uitstoot van broeikas- daartoe de kansen krijgt en caan lijkt te hebben gespeeld in Parijs, zo schrijft Eick- in Nijmegen via het Bas Joosse opgevoerd als splijtzwam en als bron gassen nog verder beperkt wordt dan neemt. Anderzijds vanuit achter de schermen van de hout. Dit overigens samen Planbureau voor de van polarisatie. Islamofobie wint aan nu al afgesproken is. In 2050 moet er een sterk optimisme. Zo is klimaattop in Parijs. Die rol met het feit dat burgers en leefomgeving naar Voor bijvoorbeeld een thema als duur- kracht. GroenLinks zet daar een ander alleen nog maar schone energie zijn. het een spannend en ook is nog steeds onduidelijk, bedrijven, en zelfs beleg- zaamheid is vanzelfsprekend ruimte. verhaal tegenover maar vermijdt het Ook in het klimaat-deel klinkt wel iets vermakelijk boek geworden, maar het morele aspect van gers, zien dat de toekomst Bas Eickhout. Religie en spiritualiteit worden in het thema religie. van De Linker Wang door: heelheid tenminste in het genre poli- het ‘Laudato si’ van Paus verandering nodigt heeft. De Klimaatmores. voorlopige verkiezingsprogramma van In het zoeken naar de verbinding van de schepping, aandacht voor de tieke boeken dat ik ken. Franciscus heeft het gesprek uitgestoken hand naar hen Radicaal naar een GroenLinks niet expliciet genoemd. tussen mensen met uiteenlopende aarde en zorg voor de komende gene- Aan het einde hint Eickhout over klimaatverandering bre- vanuit de politiek, is gelukkig andere norm. Het woord religie staat wel in de religies en levensbeschouwingen kan raties. Hetzelfde geldt voor de sociale naar een belangrijk aspect der getrokken, en relevanter zichtbaar geworden in Parijs. Leminscaat, grondrechten: ‘Geweld tegen mensen De Linker Wang een belangrijke rol dimensie in het programma: sociale van de klimaatdiscussie. gemaakt voor meer mensen ISBN 9789047. vanwege hun afkomst, religie of seksu- spelen; mensen van verschillende gerechtigheid en solidariteit krijgen ele voorkeur wordt niet getolereerd’. gezindten bij elkaar brengen, kijken concreet gestalte in het programma, Woorden als kerk, synagoge en naar wat verbindt en daarmee juist de bijvoorbeeld met het heldere punt moskee ontbreken in het programma. verschillen overstijgen. Die verschillen om het eigen risico in de zorg af te GroenLinks profileert zich met het pro- zijn vaak de kern van het wij-zij denken schaffen. gramma duidelijk als seculiere partij; en de polarisatie. Aan de andere kant ieder dun lijntje naar religie, zingeving kunnen ze ook weer leiden tot nieuwe Kansen of spiritualiteit ontbreekt. Overigens inzichten. Verbinden lijkt nu in ieder Hoewel religie dus niet expliciet aan lijkt het niet-benoemen geen nieuwig- geval het toverwoord te worden. In het bod komt, klinken christelijke - anderen heid. Ook in het verkiezingsprogram- licht van Klavers speech liggen er in zullen zeggen: humanitaire - waarden ma voor de vorige Tweede Kamerver- deze campagne kansen genoeg. impliciet heel sterk door en liggen er kiezingen kwam religie niet expliciet De afgelopen twee jaar was er veel te legio kansen om juist nu in actie te ko- voor. Dat is overigens is niet per doen over de bed, bad, brood-regelin- men. De boodschap van het program- definitie negatief. Wat niet benoemd gen en de opvang van vluchtelingen. ma is duidelijk: het moet anders, op wordt, wordt ook niet tot probleem Kerkelijke organisaties waren én zijn alle fronten: groen, sociaal en inclusief. gezien of gemaakt. hier nadrukkelijk bij betrokken. Het Tijd om verbindingen woord vluchteling komt negentien keer te zoeken dus. Ook Verbinden voor in het programma, vaker dan op het terrein van Wel klinkt een duidelijke levens- bijvoorbeeld klimaat of duurzaam- religie en levensbe- beschouwelijke keuze door in het heid. Belangrijker nog is wat er over schouwing ligt hier programma. En die sluit ook aan bij de vluchtelingen gezegd wordt. De een prachtige uitda- de speeches van Jesse Klaver. De grenzen gaan niet dicht voor vluch- ging! En misschien GroenLinks-leider hield bijvoorbeeld in telingen, zij hebben recht op een mag dat laatste in september in de Melkweg in Amster- toekomstperspectief. In de definitie het verkiezingspro- dam een gloedvol betoog waarin hij van vluchteling worden ‘economische gramma wel wat iedereen wil betrekken. Klaver zoekt vluchtelingen’ overigens niet mee- explicieter worden de verbinding tussen mensen en sluit gerekend. Een vluchteling waagt zijn benoemd. niemand uit, dat klinkt ook door in of haar leven om oorlog, geweld en het partijprogramma: ‘Het is tijd om vervolging te ontvluchten. Wie erkend Het concept ver- te kiezen voor één samenleving, een wordt als vluchteling, krijgt de kans kiezingsprogram- samenleving die mensen verbindt in om een leven op te bouwen, de taal te ma is te vinden plaats van splijt.’ leren en te werken. op: groenlinks.nl/ Hoewel Nederland seculariseert, programma. wordt religie in het publieke debat vaak

oktober 2016 - nr. 4 oktober 2016 - nr. 4 24

oktober 2016 - nr. 4