winter 2018 34e jaargang nummer 4 kwartaalblad

Groningers

V oorWOORd KORT NIEUWS In deze Golden Raand Promotieteam op zoek naar versterking “Respecteer de loop van het Groningers 6 “Zo’n shotje Groningen is heel fijn” Boterdiep” 9 Op zoek naar rafelranden

Deze Golden Raand is anders dan u van ons gewend bent. Het is 12 “Wij zijn ook het Groninger landschap” een experiment en misschien begeven we ons op glad ijs. Meestal 16 Houten wieken aan de skyline van het kiezen we een inhoudelijke thema over natuur, landschap of erfgoed in Groningen en laten mensen aan het woord die daarover iets te Groninger land melden hebben. Nu draaien we het om: we stellen de Groninger 19 ‘Peersneers’: de Groninger onder de vogels centraal en gaan op zoek naar wat het Groninger landschap voor hen betekent, hoe het hen heeft gevormd en welke rol het in hun leven 22 Ode aan Westerwolde speelt. Het promotieteam in actie tijdens het Padden­ Groninger zijn is niet iets wat je bent of wat je niet bent, louter bepaald stoelenfestival in Midwolda door de geboorteplaats in je paspoort. Het is iets wat je voelt en en verder onderdeel is van je identiteit. Het zit behoorlijk diep. Het heeft te Het promotieteam van Het Groninger Landschap maken met de taal, met de volksaard, maar zeker ook iets met het 3 Kort nieuws zoekt extra vrijwillig medewerkers. Momenteel Groninger landschap. Groningers voelen zich diep verbonden met hun bestaat het team uit zes mensen en dat is voor landschap. Wie wordt er niet geraakt door ’t Hogelaand van Ede Staal? 15 Mien Grunneger Laand: Lieneke Tulp het drukke schema wat weinig. Voorzitter Frits Alma: “We staan met ons team op markten en 25 Column Hanneke Kappen festivals door de hele provincie. Zowel doorde­ Naar deze verbinding, tussen Groningers en hun landschap, gaan we weeks als in het weekend. Het leeuwendeel in in deze Golden Raand op zoek. We spreken een aantal Groningers 26 Jeugdboswachters het weekend, het afgelopen jaar ongeveer 22 over de invloed van ons landschap op hun persoon, werk en leven. 27 Giften en legaten keer. Het doel is dat we het verhaal van Het Gro­ Met een boer, een zangeres, een ondernemer, een fotografe en een ninger Landschap brengen en nieuwe Bescher­ acteur. Dit levert persoonlijke verhalen op en het is aan u of u hierin 29 Nieuws uit de natuur mers werven. Dat lukt op zich prima. Ik vind het een rode draad kunt ontdekken. Of dat blijkt dat je ‘Groninger voelen’ werk erg leuk omdat we met zoveel mensen in 32 Vrienden toch een hele persoonlijke kwestie is…. contact komen maar het is voor ons zessen wel Het Groninger Landschap heeft de gemeente Het Groninger Landschap voelt zich sterk bij heel intensief. We willen ons team daarom graag Bedum gevraagd de loop van het Boterdiep het Boterdiep betrokken ook mede doordat Marco Glastra uitbreiden met nog eens vier tot zes leuke col­ intact te laten. Bedum wil het Boterdiep het sinds kort eigenaar is van boerderij De lega’s, communicatief vaardig, representatief en directeur Het Groninger Landschap omleggen om de uitbreiding van de melk­ Haver aan het Boterdiep bij Onderdendam. met een passie voor waar Het Groninger Land­ fabriek FrieslandCampina mogelijk te maken. Vanuit Onderdendam kan men over het schap voor staat. Voor natuur en erfgoed dus.” Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met Volgens Het Groninger Landschap is het Boterdiep kijken naar de St. Walfriduskerk Siemie Zandvliet, s.zandvliet@groningerland- Boterdiep echter één van de belangrijkste in Bedum. Die historische zichtlijn wil Het schap.nl cultuurhistorische assen van Groningen en is ­Groninger Landschap ook graag behouden. het dempen en aanpassen van een deel van deze eeuwenoude waterloop een ‘histori­ sche vergissing’. Woordvoerder Paul Kremer van de gemeente Bedum zegt dat een besluit over de uitbreiding van de melkfabriek en Natuurvleespakketten het deels omleggen van het Boterdiep wordt doorgeschoven naar de nieuwe gemeente­ Het Groninger Landschap heeft nog een aantal raad. “Bedum gaat na 1 januari 2019 op in de vleespakketten beschikbaar voor haar dona­ nieuwe gemeente Het Hogeland. Het is een teurs. Het gaat om pakketten met 10 kilogram omvangrijk dossier en er zijn veel zienswijzen vlees van Groninger blaarkop (prijs: € 127,50) of op het plan ingediend. Veel ervan richten van limousins (prijs: € 135,00). Meer informatie over de pakketten is te vinden zich op het voornemen om de loop van het via de website: www.groningerlandschap.nl/ Boterdiep te wijzigen. Het vergt veel tijd om natuurvlees en daar kunt u ook uw bestelling alle zienswijzen te verwerken. Gezien de plaatsen. importantie van dit onderwerp is het raad­ zaam dit over de herindeling heen te tillen.” De nieuwe gemeenteraad van Het Hogeland wordt begin januari officieel geinstalleerd. Artemisia Photography cover Marieke Kijk in de Vegte Foto Fotografie

2 3

KORT NIEUWS KORT NIEUWS Natuurbeheerder Kalender 2019 monstert aan op de verkrijgbaar! Harder Debat over de staat van het Met veel plezier presenteren wij u onze nieuwe kalender 2019 ‘Groningen van boven.’ Meestal beleef je een landschap door er doorheen te landschap wandelen, fietsen of rijden. Er komt een enorme hoeveelheid beelden op je af, die iedereen op zijn of haar eigen wijze beleeft. Met luchtfotogra­ fie wordt je opgetild in het landschap en zie je zaken die je al wandelend ontgaan.

Het formaat van de kalender is 350 x 233mm. Naast de foto’s vindt u een overzichtelijk calen­ darium. Het is dan ook een leuk cadeau, bijvoor­ beeld als relatiegeschenk rondom de feest­ dagen, of voor een verjaardag. Bestellen kan op onze website www.groningerlandschap.nl Meer werk van Aljan Scholtens: http://aljanschol­ Natuurbeheerder Silvan Puijman van Het Gro- tens.nl/photography. Wilt u een foto bestellen? ninger Landschap vaart mee als opstapper op Dat kan op www.aljanscholtens.nl/groninger- de Harder, een van de vier inspectieboten van landschap.nl het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Peilbuizen Breebaart meten De kalender kost € 10,00 (voor niet Bescher­ Voedselkwaliteit. De Harder ligt in de Eems- mers: € 11,50) exclusief verzendkosten. baggereffecten Dollard haven en heeft als werkgebied de oostelijke Waddenzee van Schiermonnikoog tot en met de Eems-Dollard. Het Groninger Landschap heeft een paar de getijdestroom in Breebaart teruggebracht. De hoofdtaak van de bemanning is toezicht, peil­buizen geplaatst op het land van akker­ Ook toen werd een aantal seizoenen lang de handhaving en monitoring op het gebied van bouwers Fledderman (Johannes Kerkhoven­ neerslag, zoutconcentraties in de grond en natuurbescherming en visserij. Zo worden polder BV) en Bosscher, naast de Polder de bodemstructuur gemonitord. Het gewas recreanten zoals sportvissers, pleziervaart en Breebaart. Middels de peilbuizen net buiten werd eveneens onderzocht. Belangrijkste wadlopers, maar ook beroepsvissers en be- roepsvaart aangesproken op regels en gedrag in de polder wordt de kweldruk van het water en conclusie destijds was dat het gedempte tij in het gebied. Daarnaast wordt de Harder gebruikt het zoutgehalte gemeten. De polder wordt dit de polder geen negatieve consequenties had voor het monitoren van natuur. Puijman is blij jaar leeg gebaggerd en teruggebracht naar de voor de landbouw. “Toch is het goed om nu dat hij mee kan varen. “De Harder kan door situatie waarin de polder in 2000 is opgele­ weer te meten”, aldus natuurbeheerder Silvan mijn aanwezigheid vaker varen op de Dollard. Ik verd. Op één plek wordt iets dieper gegraven Puijman. “We graven hier een laag slib weg vind het belangrijk om aan den lijve te kunnen om een slibvang aan te leggen; een ronde en dat kan de druk in de diepere grondlagen ondervinden hoe de natuur zich daar ontwikkelt verdieping die het mogelijk maakt om in veranderen. Het is goed om in de gaten te en om mee te werken aan het bewaren van de komen­de jaren makkelijker slib weg te halen. houden welke gevolgen dat eventueel kan rust in dit gebied.” In 2001, bij de natuurinrichting van Polder hebben.” De monitoring gaat ruim twee jaar

Breebaart werd middels een duiker in de dijk, duren. Lettelberterpetten

Het Groninger Landschap, Het Drents Land­ De drie noordelijke provinciale landschap­ schap, It Fryske Gea en het tijdschrift Noor­ pen en Noorderbreedte willen burgers derbreedte organiseren op 7 februari 2019 en vakmensen inspireren tot zorgvuldige Nieuwe aanwinst: Petgaten Osdijk een debat over de staat van het landschap. omgang met de noordelijke leefomgeving. In januari 2019 presenteert Noorderbreedte Het Groninger Landschap heeft drie petgaten dien een kleine kolonie aalscholvers van zo’n Wat betekent het landschap voor u? een journalistiek­ onderzoek naar de wijze aan de Osdijk in de Oostpolder bij Noordla­ vijftien tot twintig paar.” Een decor om doorheen te fietsen, een waarop overheden die verantwoordelijkheid ren gekocht. Het gaat om een gebied van on­ De petgaten aan de Osdijk zijn ontstaan door functionele plek om de hond uit te laten of afgelopen jaren hebben genomen. Aan­slui­ geveer vijf hectare. Een geweldige aanwinst, veenwinning. Vanaf de 19e eeuw tot aan de een omgeving om van natuur te genieten tend wordt er een groot debat gehouden volgens medewerker natuurbeheer Alwin Tweede Wereldoorlog werd in de polder van tijdens vrije uren? Landschap heeft vele met bestuurders en burgers. Hou de website Hut. “Het ligt midden in het natuurnetwerk Noordlaren turf gestoken dat als brand­ functies en gedaanten. Het is de plaats waar www.noorderbreedte.nl in de gaten voor het en het is een belangrijk natuurgebied voor stof kon dienen voor de omwonenden. Het we wonen, de ruimte waar boeren voedsel programma en aanmeldformulier. Als dona­ heel veel water- en rietvogels. De elzen en veen werd uitgebaggerd en opgegraven in verbouwen en de leefomgeving van wilde teur van Het Groninger Landschap nodigen wilgen die rond de petgaten groeien worden langgerekte sleuven, soms tientallen meters planten en dieren. Wie is er eigenaar van dat we u graag uit. Tenslotte is het landschap van gebruikt als slaapplaats door zilverreigers, er breed. Daartussen werd een kleine strook veellagige landschap? ons allemaal. Aljan Scholtens, Omke Oudeman Artemisia Photography, Fotografie Verhagen Rogier Tekst zitten er vaak zo tussen de 100 en 170. In de grond uitgespaard waarop de klompen veen elzen op een van de legakkers broedt boven­ te drogen werden gelegd: de legakkers.

4 Petgaten Osdijk 5 “Zo’n shotje Groningen is heel fijn”

Hij zal waarschijnlijk nooit definitief terugkomen naar Groningen, maar het Groningse landschap, de schoonheid, rust, ruimte en weidsheid zitten bij acteur en regisseur Marcel Hensema in zijn hart. “En dat gevoel wordt steeds sterker.”

Marcel Hensema (1970), geboren in Winschoten en opgegroeid water, de ruimte. Maar IJburg is en blijft een stenen eiland. En van in Hoogezand-Sappemeer vertrok op zijn 18-de naar Amsterdam stilte is eerlijk gezegd ook weinig te vinden in Amsterdam. Toch: en is niet meer weg te denken uit de vaderlandse toneel- film- en Amsterdam is mijn thuis. Ik zie mezelf nooit meer terug gaan naar televisiewereld. Groningen bezocht hij tot een paar jaar geleden Groningen om er te wonen. Dat is voor mijn werk niet handig. eigenlijk alleen voor bezoek aan familie en vrienden, maar de laatste Maar Groningen vóelt wel echt als thuis. Ik kom er graag en vaak. jaren komt hij er ook geregeld voor zijn werk. “Eigenlijk is het heel Als ik bij mijn familie in Winschoten en Hoogezand langs ga, of geestig. Ik ben in 1988 weg gegaan uit Groningen voor mijn werk bij vrienden, dan praat ik het liefst alleen Gronings. Nederlands is en 25 jaar later kwam door mijn werk Groningen weer op mijn pad.” bij mij aangeleerd. Groningen is mijn eerste en Nederlands mijn Hensema maakte onder meer met het Noord Nederlands Toneel de tweede taal.” voorstellingen ‘Mijn Ede’, ‘Mijn Tweede’ en ‘Mijn Vrede’ en bij het Hensema werkt veel en vaak aan de andere kant van het land, maar televisiepubliek is hij bekend als psychiater Fokke Augustinus in merkt dat als hij terug is in Groningen er een soort rust over hem Hollands Hoop, een serie die wordt opgenomen in Overschild. heen komt. “Het groen, de ruimte, de stilte. Het is fantastisch en ik merk dat naarmate ik ouder wordt, me dat ook meer trekt. Niet Thuis alleen als ik familie en vrienden bezoek, maar ook steeds meer “Ik woon met heel veel plezier in Amsterdam. Daar heb ik het echt tijdens mijn werk.” Hensema’s werkdagen zijn hectisch en duren naar mijn zin, maar dat komt ook door de plek waar ik woon: aan lang, van 08.00 uur ’s morgens tot 19.00 uur ’s avonds en daar komt de rand van IJburg. Met 180 graden zicht op water en weidsheid. nog de reistijd bij. “Als we voor Hollands Hoop opnames maken in Mijn Groningse achtergrond speelde wellicht onbewust een rol Overschild dan steel ik af en toe een paar minuten om achter op het bij de keuze voor deze woning want hier heb ik dan toch een terrein even bewust te kijken naar de omgeving en de rust tot me te stukje Groningen gevonden: de weidsheid van het uitzicht, het laten doordringen. Zo’n shotje Groningen is heel fijn.” Marcel Hensema

6 7 Overschild Oude kerkjes “Ik vind het wel raar om te horen wat er nu allemaal speelt bij Het mooiste gebied van Groningen? Hensema kan niet echt kiezen. Overschild met de aardbevingsschade. Wordt het hele dorp nu “Er zijn zoveel gebieden die ik mooi vind, zoals het Zuidlaardermeer Op zoek naar rafelranden gesloopt en wordt het nieuw opgetrokken? Ik lees in de media dat natuurlijk. Het is gewoon lekker om daar te zijn, maar dat is ook daar allerlei ideeën voor zijn. Ik heb er nog geen beeld van, maar omdat ik in Hoogezand ben opgegroeid. Het Hogeland is schitterend ik zie wel dat de inwoners enorm veel overlast en gedoe hebben en de weidsheid van de Reiderwolderpolder….daar word ik stil van. van die bevingsschade. Ik kan me daar zó kwaad om maken. Westerwolde is mijn meest recente ontdekking. De afgelopen herfst Want ik vind het onbestaanbaar dat het mogelijk is dat een bedrijf ben ik daar een paar dagen gaan fietsen met mijn vrouw. Joh, dat enorm veel geld kan maken met de exploitatie van het Groningse gebied, daar langs de Ruiten A, ik kende het helemaal niet. Maar gas en dat de mensen in de provincie daar zoveel schade van het is er prachtig!” Volgens Hensema pakt Het Groninger Landschap ondervinden! En van al dat verdiende geld heeft Groningen vrijwel haar rol goed op. Niet alleen in de zorg voor de natuur maar juist niks terug gekregen. Eén procent geloof ik. Gas heeft ons land veel ook voor het door aardbevingen bedreigde erfgoed. Want bijzonder goeds gebracht maar ook veel slechte dingen. Het heeft in mijn erfgoed heeft Groningen veel. “Kijk maar eens naar al die oude ogen geleid tot een grotere scheidslijn tussen arm en rijk. Wij als kerkjes met van die mooie kerkhofjes ernaast. Dat is zo bijzonder! bewoners maar ook de staat zit in de tang bij de grote bedrijven als Maar het is wel heel belangrijk dat dat goed toegankelijk blijft zodat Shell en Exxon Mobile. Dat moet een regering helemaal niet willen. we het optimaal kunnen waarderen. Dus hou je terreinen en erfgoed Die moet juist voor de bewoners staan. Men moet ophouden met open. En leg eens wat meer kleinere wandelpaadjes door gebieden politiek bedrijven naar de Groningers. Het is nu tijd om gewoon te aan. Dat vind ik juist zo mooi. Bovendien kom je dan misschien een zórgen voor de mensen!” nieuwe pareltje tegen waarvan je niet wist dat het bestond.”

Marcel Hensema in het Zuidlaardermeergebied

Marieke Kijk in de Vegte is fotograaf. Ze bekijkt het Groninger landschap door haar lens. Wat ze ziet, bevalt haar. Aan de uitgestrekte Noord- Groningse klei raakte ze zelfs verknocht. “Ik zoek graag de leegte op. Het gevoel van vrijheid trekt me aan.”

Documentairefotograaf noemt Kijk in de Vegte zichzelf. Met haar bezig zijn met alledaagse dingen. “Mensen boeien mij, vooral de foto’s wil ze een verhaal vertellen. Eén foto is daarvoor niet genoeg. relatie tussen mensen en hun omgeving. Met natuur of alleen het De tafel ligt bezaaid met boeken, ansichtkaarten, tijdschriften landschap kan ik me minder identificeren”, vertelt Kijk in de Vegte. en losse foto’s. Wat het beeld gemeen heeft, is het decor: het Het ‘gewone’ leven legt ze vast. Zonder opsmuk, zonder filters. Op Groningse landschap. “Ik werk niet in een studio, maar ga altijd op de cover van één van haar fotoboeken stoken drie jongens buiten pad. Het liefst naar het buitengebied”, verklaart Kijk in de Vegte. een fikkie. Binnen in het boek springen twee kinderen op een Het beeld is divers; kleine bouwwerken, Groningse boerderijen, trampoline, anderen maaien het gras of maken op straat een praatje. taferelen die ze onderweg bij toeval aantreft, maar vooral De taferelen ogen ongedwongen, zelfs de geposeerde portretten. Groningers zelf. Alsof iedereen zijn eigen gang gaat. “Een foto moet oprecht en Kijk in de Vegte fotografeert hoofdzakelijk mensen. Mensen die natuurlijk zijn. Ik gebruik geen telelens, maar altijd een standaard- of

Artemisia Photography Verhagen Fotografie Rogier Tekst het landschap gebruiken, er wonen, werken en verblijven, en vaak groothoeklens. Dan sta je dichtbij. Dat voel je als kijker.”

8 9 Tussenland Voor het fotograferen gaat ze vaak ’s ochtends op pad. Dan pakt ze Kijk in de Vegte werkt als freelancefotograaf voor verscheidene het ochtendlicht mee. “Voor een opdracht, waarvoor ik veel plekken opdrachtgevers, zoals architecten, overheden en bladen. Voor het in Groningen moest fotograferen, vertrok ik vier uur ’s ochtends. Bij tijdschrift Noorderbreedte maakte ze meerdere reportages. Wat haar zonsopgang is het licht milder en heb je kans op dauw. De Punt van aanspreekt, zijn niet de gelikte natuur- en landschapsfoto’s in bladen Reide vind ik echt een supermooie plek.” Al fotograferend ontdekt Kijk als National Geographic, maar de ongepolijste rafelranden van het in de Vegte stukje bij beetje het Groningse landschap. Hoewel ze al landschap. “Een prachtige oude binnenstad is mooi, daar kan ik echt tien jaar door de provincie toert, voelt ze zich nog een nieuwkomer. van genieten. Maar het beeld zit al in ons collectief geheugen. Ieder­ “Steeds ontdek ik nieuwe plekken. Een prachtig laantje in Lellens, het een kent het. Ik hoef het niet te fotograferen”, legt ze uit. Een rafelrand Slochterbos, een dijkcoupure: voor mij voelt het echt als vondsten.” vond ze in de stadsrand van de stad Groningen, het ‘tussenland’ Oordelen over het landschap vindt ze lastig. “Daarvoor ken ik het waar de stad overgaat in het platteland. Deze rand oogt enigszins Groningse landschap niet goed genoeg. De historie, de mensen, het rommelig, een mozaïek van braakliggende grond, bouwterrein en landschap: het duurt heel lang voordat je een gebied echt begrijpt en nieuwbouw. Samen met Sabina Theijs maakte ze er een boek over. eigen maakt. Voor mij is het nog één grote ontdekkingstocht.” Als voorbeeld pakt ze een foto van een oude boerderij die eens vrij in het land stond, maar inmiddels door nieuwbouw is ingehaald. “Een stadsrand zit vol met contrasten. In Nederland is de ruimte beperkt. In de stadsrand komen meerdere functies samen.” Vissers, wandelaars, kermisartiesten, voetballers, kampeerders: allemaal maken ze van het tussenland gebruik. “De meeste mensen rijden de stadsrand voorbij, maar er valt echt veel te ontdekken”, raadt ze aan.

Vrijheid Een tussenland vond Kijk in de Vegte ook in het noorden van de provincie, waar land en zee elkaar raken. Ze maakte er een reportage van een Groninger boerenfamilie in Kloosterburen en raakte aan het landschap verknocht. “Het licht is daar zo bijzonder. Waarschijnlijk omdat er minder te zien is. Daardoor vallen de wolken en het licht zo op.” Een uitgestrekt landschap kent Kijk in de Vegte van vroegere ­vakanties in Noorwegen, maar niet van haar ouderlijk thuis. Ze groeide op in Oss, in een Brabantse omgeving van bos en mais. Het weidse landschap bezorgt haar een gevoel van vrijheid. “Ik zoek graag de leegte op, alsof je alleen op de wereld bent. Een landschap kan vrijheid uit­stralen, maar mensen ook. Neem deze foto van een kanoër. Hij gaat de vrijheid tegemoet. Dat spreekt me aan.” Noord-Groningen ademt volgens haar een lange geschiedenis. Boerenfamilies boeren er al vele honderden jaren, van vader op zoon. Opkomen en Verdwijnen, heet haar fotoserie van een boerenfamilie en hun omgeving. Ze maakte de serie voor de ‘Post Middendorp Opdracht’ van de provincie Groningen. “De tijd verstrijkt er traag. Eens was het water, nu is het land, mogelijk in de toekomst weer water.” Dat dingen ook weer verdwijnen, gaat haar aan het hart. Ze noemt het als één van haar drijfveren om te fotograferen. “Ik wil vastleggen wat er is. Mijn materiaal blijft, terwijl het landschap en de mensen erin veran­ deren. Straks is het weg. Of ziet het noorden eruit als Brabant. Het is prachtig wat we hier hebben, laten we het koesteren.”

Nieuwkomer Kijk in de Vegte woont tegen het gebied De Onlanden aan. Ze wan­ delt er graag en maakt met de kinderen – één voorop, één achterop – geregeld een fietstocht. “Het uitzicht is mooi. Het is leuk om vaker op een plek te komen. Dan zie je de seizoenen veranderen, de sfeer is telkens anders.” Haar professionele fototas blijft dan thuis. De iPhone volstaat. “Zonder een camera zie ik soms meer. Dan kijk ik anders,

overzie ik het geheel, en tuur ik niet steeds door mijn lens.” Marieke Kijk in de Vegte Fotografie der Eijk Addo van Tekst Foto’s: Marieke Kijk in de Vegte op de uitkijktoren in De Onlanden Foto uit de serie ‘Opkomen en Verdwijnen’ in opdracht van de provincie Groningen

10 11 Grootschalig boeren in de Johannes Kerkhovenpolder De Johannes Kerkhovenpolder ligt in wat je het Verre Oosten van Groningen zou kunnen noemen. Strak tegen de dijk aan de Dollard, met aan de andere kant Polder Breebaart, de Punt van Reide en be­ “Wij zijn ook het Groninger landschap” zoekerscentrum Dollard. Veel stedelingen en vooral Randstede­lingen vinden het een uithoek. Ellen, die samen met Ludolf ruim zestien jaar in de polder woont, draait het om. “Dit is geen uithoek, hier begint het land.” Ludolf Fledderman is uitvoerend directeur van Johannes Kerkhoven­ polder B.V., een bijzonder akkerbouwbedrijf. Bijzonder omdat de boer geen eigenaar is, maar het bedrijf eigendom is van ongeveer 250 aandeelhouders. Als buitenstaander merk je daar niets van. Op de akkers met een gezamenlijke oppervlakte van 550 hectare worden op grote schaal voornamelijk graan, suikerbieten, aardappelen en luzerne verbouwd. Daarnaast beheert het bedrijf nog 700 hectare aan water­ gangen, erven, dijken, slikken en kwelders. Je zou kunnen zeggen dat het bedrijf Noordoost-Groningen in het klein is.

Een kleurrijke historie De Johannes Kerkhovenpolder heeft een kleurrijke historie. De polder De geschiedenis van de polder en van het bedrijf dat dezelfde naam is vernoemd naar Johannes Kerkhoven, een bankier uit Amsterdam. draagt, zijn terug te vinden in het wapen. Zo heeft het de kleuren rood, Halverwege de 19e eeuw kreeg Kerkhoven het ambitieuze plan om zwart en wit: de kleuren van Amsterdam, waar Johannes Kerkhoven de Dollard in te polderen. Het plan was rauwe kwelders die nog niet vandaan komt. Drie witte balken op het wapen symboliseren de drie waren opgehoogd met slib te bedijken. Uiteindelijk wist Kerkhoven fasen waarin de ontpoldering plaatsvond. De vier bedrijven die in de slechts een gedeelte van het geplande gebied in te polderen. Dit werd polder werden gevestigd, worden weergegeven in vier korenaren. de Johannes Kerkhovenpolder. Een vlam in het wapen verwijst naar de verwoesting van de bedrijven De Polder Breebaart, die bekend is bij veel beschermers van Het in de Tweede Wereldoorlog. Een hartschild met drie sterren is Groninger Landschap als kweldergebied waar excursies worden overgenomen van het familiewapen van de familie Kerkhoven. gegeven, ontstond uit de Johannes Kerkhovenpolder. Nadat in 1979 Nadat de bedrijven in de oorlog in vlammen waren opgegaan, werden de dijk aan de Dollard werd verhoogd, kreeg de buitendijkse polder de huidige gebouwen geplaatst die zo’n kenmerkend beeld vormen de naam van Klaas Breebaart. Hij was in de 19e eeuw bestuurder voor iedereen die de polder nadert. In rode steen opgetrokken van de Johannes Kerkhovenpolder en zijn familie is nog steeds vormen ze een aangenaam contrast tussen de vlakke akkers. De aandeelhouder van het bedrijf. Ludolf: “De historie van de polder is zo gebouwen hebben de status van naoorlogs rijksmonument gekregen, nog goed vertegenwoordigd in het bedrijf. Ik heb regelmatig contact als symbool voor de wederopbouw. met de familie Breebaart, die in Noord-Holland woont.”

Het is Groningen zoals veel niet-Groningers het zich verbeelden. De Johannes Kerkhovenpolder bestaat uit eindeloze landerijen en vergezichten tot voorbij de dijk van de Dollard. Voor Ludolf Fledderman, zijn vrouw Ellen en kinderen Silke, Isis en Jelte is dit hun thuis. Ludolf is directeur van een akkerbouwbedrijf van 550 hectare. Een verhaal over de kwetsbare balans tussen natuurbeheer en grootschalige landbouw.

Familie Fledderman

12 13 woordig ookindeschappenvan desupermarkt.” dingen veranderen”, zegtLudolf. “Zomageenkrommeworteltegen­ en natuur.” “Je zietvan dekantvanwinkeliers langzaamaan wel boer enjeprobeertaltijddejuiste balanstevindentussenakkerbouw we houdenvanhetlandschap. Het isenblijfteendilemmavoor behoud.” Ellenknikt.“We wonenhiernietvoorniets metplezier, want veel gemakkelijker zijnommeerteinvestereninnatuurbeheeren– betalen voorjelevensmiddelenenzuivel,danzouhetde boer zijn. Alsjealswinkelier enconsument bereidzouzijnomietsmeerte het iseengegevendatdezemaatregelenvoorboerkostbaar langs deslotenenwewerken aannatuurvriendelijke oevers.Maar geven. Opverschillendeplekken hebben weakkerranden, rietkragen doen watwekunnenomdenatuurookoponzeakkers dekanste denken dateenboermiddeleninzet omdeboelkapottemaken. We schermingsmiddelen enbemesting.Hetisnatuurlijkflauwekul omte “We zijnzeerbewustbezigmetverantwoordgebruikvangewasbe­ Natuurdilemma’s samen.” heid, destilte, degeschiedenis,natuurenlandbouw. Hetkomt hier Mooi enfijndatmensenhierpuurkunnenmeegenietenvandeweids­ trekkershutten vanHetGroningerLandschap bijhetAmbonezenbos! omgeving. Bennietvoornietséénvandecontactpersonen te kunnenwonenalsgezin.Bovenalhouikzeker vanonzeweidse omgeving endatisprettig.Bovendienmoetjewelmobielzijnomhier In dedrukke tijdkomen ermeer. Erzijnduswelwatmenseninde dagelijks tenminsteéénoftweemedewerkers naardeboerderij. en vultaan:“Inhetgebouwencomplexwonenookburenerkomen graag, hetistocheengeweldigeomgeving.” Ellenklinktinstemmend Statenzijl. Hijishetopenlandschapduswelgewend.“Ikwoonhier der kwamwonen,werkteenwoondehijeenaantaljarenbijNieuwe maar voordathijzestienjaargeledenindeJohannesKerkhovenpol­ Ludolf enEllenwonenermetveelplezier. Ludolf komt uitOverschild, Kwelder aanoostzijde van deJohannes Kerkhovenpolder 14 zeker goedmethetlandschap.” nisaties naarelkaarluisterenen metelkaarblijvenpraten,komt het gers voorjetewinnen.Zolangwe alsboeren,burgersennatuurorga­ omwonenden, mochtblijven.Alleen opdiemanierweetjedeGronin­ natuurdoelstelling, maardezwemplas dieergbelangrijkisvoorde het bepalenvandedoelstelling vanhetgebied.Hetgebiedhadeen rijk datHetGroningerLandschap deburgershebbenbetrokken bij over vandegemeenteDelfzijl.Ludolf: “Ikvindhetgoedenbelang­ Onlangs namdeorganisatienabijgelegenGroteenKleinePolder Een complimentiserzeker ookvoor HetGroningerLandschap. verbonden. Datmagjealslandschapsorganisatienooitvergeten.” Groninger landschap. Cultuurennatuurzijnonlosmakelijk metelkaar boodschap inaanHetGroningerLandschap. “Als boerbenikook het beeld vanhoeGroningenlandschappelijkinelkaarzit.Erzitook een de oostzijdenogaankwelder. Voor Ludolf isdateenmooivoor­ De JohannesKerkhovenpolder komt vandekwelderengrenstaan Grote enKleinePolder gaan buurtenopdeakkers.” rustplaats opdekweldersgaatdanlangermeeenzehoevenniette op enverbruiken minderenergie. De voedselvoorraadvlakbijhun niet teverstoren,danhelptdatal.Deganzenvliegenmindersnel kwelders achterdedijk.Alsjealsvoorbijgangerprobeertvogels vinden naastdejongegraanplantjesvolopvoedselenrustop plicht omaandeeisenvoorschadevergoedingtevoldoen.Deganzen gen enzelfsauto’s inhetland.Ookafschotisonvermijdelijkeneen Ludolf. “We proberenzeteverjagenmetknalapparatuur, lasers,vlag­ Om hetganzenprobleemaantepakken moetjecreatiefzijn,weet is eencatastrofe.” ganzen dieovervliegt.Maar1500opeennetingezaaideakker druk overhoeventemaken. “Ikkanechtgenietenvaneengrotetroep zichniet fronteerd metdilemma’s, waartoeristenendagjesmensen Als boermetliefdevoordenatuurwordtLudolf regelmatiggecon­

Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Marieke Kijk in de Vegte Kropswolde Lieneke Tulp zijn. verbazen overhoeontzettendmooi,rustgevendmaartochook levendigdenatuurkan afstand langszwemmen,drukbezigmethetversterken vandebeverburcht.Ikblijfmij veel stilteengeduld,komen debeversvanzelftevoorschijnenzieikzeopéénmeter ontstaan voormijnogmeerbijzonderemomenten.Alsiknaar dejuisteplekpeddel,met voor melangs.DoortegendeavondmeteenkanohetZuidlaardermeer optepeddelen en dierentegenkom. Zovliegendezeearendenovermijnhoofdenzwemmenkarpers om denatuurgebiedenvaneenheleanderekanttebekijken waardoorikanderesporen men. Per seizoenisereenanderefloraenfauna.In dezomerpakikbootofeenkano Elk gebiediszobijzonderdoordatjenooittevorenkuntvoorspellen watjezultwaarne- Mijn interesseindenatuurgroeitnogsteedsenikzwerfrond hetheleZuidlaardermeer. liep stagebinnenHetGroningerLandschap. stier opeeneilandinéénvandenatuurgebieden,ikbrachtpasgeborengeitjesgrooten bijzondere momentenmetzichmee. Ikwasbetrokken bijhetvangenvaneenontsnapte jeugdboswachter vanheelNederlandnoemen.Ditbrachtnatuurlijkveelavonturenen werd mijnenthousiastevoordenatuuropgemerktenmochtikmijzelfallereerste burchten nietvertezoeken waren.NadiversecontactenmetHetGroningerLandschap hoogte waren.Zovondenweonderanderebeversporenwaaruitlaterbleekdatdebever- van HetGroningerLandschap deelde ikdegrootstevondstenwaarvanzijnognietop dels alsdebinnenkantvanmijnbroekzak.Telkens bijhetzienvaneennatuurbeheerder Doordat ikzoveeltijdinhetnatuurgebiedLeinwijk doorbracht,ken ikhetgebiedinmid- dieren werdonzegrootstebezigheid. waar wijnietmochtenkomen. Hetverzamelenenzoeken vanbotten,planten,sporenen dat eriemandvanHetGroningerLandschap aanzoukomen dieonszagopplekken zusje Marjoleinzochtiksteedsnaaravontuur. Hetwasaltijdspannendwantsteljevoor Van jongsafaankom ikbijnaelke daginhetnatuurgebiedLeinwijk. Samenmetmijn flora enfaunadieertevindenis.Datverschiltpergebied. gewoon inmijnachtertuin.HetZuidlaardermeerzitvolverrassingenalshetgaatomde Zingende vogels,blèrendegeiten,bevers,hetZuidlaardermeerennogzoveelmeer Zuidlaardermeergebied Gegrepen doorhet 15 MIEN GRUNNEGER LAAND GRUNNEGER MIEN Hunze’. kado het boek‘IJsvogels van de column plaatsen, ontvangt als De inzendervan wiewede [email protected]. De column kunt utoesturen aan: zoveel voor u? betekent of betekende dieplek Groninger landschap.Waarom over hunspecialeplekinhet een column kunnenschrijven rubriek waarin Beschermers Mien GrunnegerLaandiseen

Fotografie Atemisia Photography Sjouke Ritsema en Leon Lammers van E.A.Z. Wind: “De molens moeten versmelten met het landschap” Ze vallen nauwelijks op in het land, die groene windmolentjes die je verspreid over de provin­ cie bij veel boerenbedrijven ziet staan. Met de houten wieken en roer, een zachtgroene mast en Houten wieken aan de skyline van het Groninger land een bescheiden formaat, passen ze veel beter in het landschap dan de bekende witte windtur­ bines. “Wind is belangrijk voor ons”, zegt Leon Lam­ mers, ‘windmolenverkoper’ bij E.A.Z. Wind. IJs­ sebrand Ziel, Bart Claessen, Sjouke Ritsema en Aard Duivenvoorden leerden elkaar een jaar of tien geleden kennen op de Technische Universi­ teit Twente. Ze deelden een liefde voor het sur­ fen en natuurlijk voor wetenschap en techniek. Daarmee legden ze de basis voor een bedrijf dat actief zou worden in de energietransitie. Bijna iedereen in het bedrijf is trouwens een fanatieke windsurfer. Leon kijkt naar de fietsenstalling Made in Groningen naast de montagehal van het bedrijf. Naast de Sinds de eerste twee molens in Overschild is het snel ge- geparkeerde fietsen zijn er twee zeilen zichtbaar. gaan voor E.A.Z. Wind. Er draaien nu 175 van hun molens “Als we een klus hebben in de buurt van het Lau­ in het Groninger land. Volgens de planning komen er het wersmeer of Eemshaven met een gunstige wind, komende jaar zo’n 100 molens bij. Leon Lammers: “Het dan pakken we als dat mogelijk is wel even een grootste aantal hebben we in het Hogeland geplaatst, uurtje op het water.” zeg maar van Kloosterburen tot aan Houwerzijl. Verder zuidwaarts in het Westerkwartier richting Grootegast, Denemarken hebben we er ook een aantal neergezet. We hebben een werkplaats in Zuid-Holland en bedienen van daaruit het De eerste windmolen van E.A.Z. werd ontworpen zuiden van het land en inmiddels hebben we in Zeeland en gebouwd door Sjouke Ritsema, een boeren­ en Duitsland de eerste molen geplaatst.” De molens van zoon uit Overschild. Sjouke: “Opgroeiend op het E.A.Z. zijn puur Groningse producten. Leon: “Ze worden boerenbedrijf ben ik altijd gefascineerd geweest volledig in onze eigen fabriekshal gemonteerd en de fa- door de combinatie van landbouw en hernieuw­ bricage van bijna alle onderdelen gebeurt door bedrijfjes bare energie. Tijdens mijn studie industrieel in de regio.” Leon stopt even in de hal waar de enorme ontwerpen ben ik in aanraking gekomen met bladen worden gevormd en geassembleerd. “Alleen het windenergie. Ik was op stage in Noord-Denemar­ larikshout dat we gebruiken komt uit Drenthe. Dit hout heeft voor een windmolenblad precies de juiste verhou- ken en zag hoe de mensen daar profiteerden ding tussen sterkte en dichtheid, zodat het stijf is waar van de wind als energiebron. Het gebied lijkt in het stijf moet zijn en toch licht van gewicht blijft.” zekere zin wel op Groningen; je hebt er einde­ loos open land en er is altijd wind. Het viel me toen ook al op hoever we in Nederland eigenlijk achterlopen op het gebied van hernieuwbare energiebronnen.” Sjouke nam deze ervaring met de Deense kijk op windenergie mee terug naar Overschild, waar het bedrijf van zijn ouders staat. “Mijn vader wilde vier jaar geleden het bedrijf voorzien van duur­ zame energievoorziening. Hij had een bedrag waarvoor hij zonnecollectoren wilde aanschaf­ fen. Ik sprak met hem af dat ik voor dat geld een windmolen zou bouwen met dezelfde opbrengst en die bovendien een uitstraling zou hebben die heel mooi bij het bedrijf en in het landschap past. Bovendien zou het omzetten en opslaan van Voor velen zijn windparken met grote witte turbines een doorn in stroom van een windmolen een stuk eenvoudiger het oog. Het Groningse bedrijf E.A.Z. Wind laat zien dat het anders en minder bewerkelijk zijn, dan van zonnecollec­ kan. Hier worden vijftien meter hoge windmolens gebouwd met toren.” Met inspiratie, opgedaan in Denemarken en ironisch genoeg een oude gasbuis als mast, een groene mast, houten wieken en een houten roer, die nauwe- bouwde Sjouke zijn eerste windmolen in de lijks opvallen in het land. Een verhaal over een goed huwelijk tussen schuur van het bedrijf. hernieuwbare energie-opwekkers en het vlakke Groninger landschap.

16 17 ‘Peersneers’: de Groninger onder de vogels

Plaatsing van een windmolen in Ten Boer

Bij die eerste windmolen bleef het niet voor Sjouke. Jos Vergeer, de wegvallen in de historische erfbeplanting die veel aanwezig is bij de buurman van Sjoukes vader had het proces met interesse gevolgd. Groningse boerderijen.” Toen de eerste windmolen draaide, wilde hij er ook ééntje. Dat werd Als liefhebber van het open landschap heeft Sjouke een duidelijke de eerste in commerciële opdracht gebouwde windmolen voor Sjouke boodschap voor organisaties als Het Groninger Landschap: “De en zijn vrienden. weidsheid en openheid maken het landschap. En dat landschap wordt voor een groot gedeelte gemaakt en in stand gehouden door boeren. Voorbeeldprovincie Werk samen aan dat landschap en probeer gemeenschappelijke doe­ De liefde voor het Groninger landschap speelt een belangrijke rol len te vinden. Alleen zo kunnen we ons landschap ook voor volgende bij het ontwerp van de molens die Sjouke en zijn collega’s maken. generaties behouden.” Sjouke: “Net zo belangrijk als het rendement van de molens is het Sjouke beseft ook dat je soms pas weet wat je had als het er niet voor ons dat ze in het agrarische landschap versmelten. Deze molens meer is. “Dat is zeker het geval met de kwelders. Die zijn uniek voor staan altijd op een boerenerf en boerderijen zijn bepalend voor grote het Noorden van het land. Zorg ervoor dat zulke juwelen behouden gedeeltes van het landschap in onze provincie. Daarom hebben we er blijven en niet in de handen komen van grote projectontwikkelaars en vanaf het begin naar gestreefd dat de molen een onderdeel wordt van industrialisatie. We wonen en leven hier met zijn allen. Zeker nu is het het boerenbedrijf waar we hem plaatsen. De kleuren komen overeen belangrijk dat we daarvoor manieren vinden die recht doen aan onze met de kleuren die we gewend zijn en de materialen vallen niet uit de omgeving.” toon. Voor de boer is het handig en belangrijk dat de werking van de molen niet ingewikkelder is dan van andere landbouwwerktuigen.” Na zijn tijd als student in Enschede keerde Sjouke terug naar de Dorpsmolens bekende Groningse grond. “Dat was een bewuste keuze voor mij. Het Het Groninger landschap zit midden in een energietransitie. De landschap van Twente is erg mooi, maar voor mij is het te gesloten, aardgasproblematiek en de overgang naar andere energiebronnen, met kleine landerijen en veel bomen. Ik miste de openheid van Gro­ leveren soms innovatieve dorpsinitiatieven op. Via een crowdfun- ningen. En dan niet zo zeer van Overschild waar ik ben opgegroeid, ding-actie of een initiatief waarbij inschrijvers een aandeel kunnen maar van het Oldambt of het noorden van de provincie. Ik pak graag kopen in een dorpsmolen en dat laten uitbetalen in energie. Een de fiets voor een tochtje, door een landschap dat zo open is dat je mooi voorbeeld van zo’n initiatief is de molen in Schildwolde, Een kwartelkoning treedt niet graag op de voorgrond. Hij houdt zich zelfs de kromming van de aarde kunt zien.” aangekocht door energiecoöperatie Duurzaam Duurswold. Ook het Voor de molens was het ook geen slechte keuze, vindt Sjouke. “Het initiatief Gas Eraf, Gas Erop lijkt aan te slaan. De energiecoöperatie gedeisd, verstopt zich overdag in de begroeiing. Alleen ’s nachts is het Samen Wind heeft al een molen laten plaatsen in Tinallinge en er grootste gedeelte van Groningen is een krimpgebied. Juist daarom mannetje te horen: dan klinkt urenlang zijn raspende roep over het wordt volop ingeschreven op een molen in Baflo. Ook Midwolde en moeten we iedere mogelijkheid aanpakken om er een voorbeeld­ Loppersum hebben dorpsmolens waar de bewoners een aandeel Groningse land. Als Groningers mogen we trots zijn op deze nachtbraker. provincie van te maken op het gebied van duurzame energie. Zo heeft in kunnen kopen. In Loppersum is het initiatief zo succesvol dat er Een groot deel verkiest namelijk onze provincie om te broeden. Groningen een vriendelijk beleid voor windmolens die agrarisch en als serieus wordt gedacht over een tweede dorpsmolen. dorpsinitiatief kunnen worden gebruikt. Het landschap leent zich er

perfect voor. Onze molens zijn vijftien meter hoog, zodat ze praktisch Marieke Kijk in de Vegte Schoondergang Fotografie Jeroen Tekst

18 19 netjes in heel Nederland een gemiddeld jaar. Wel meer dan het jaar nest: laat of helemaal niet maaien. Vóór het reguliere maaien begint, ervoor. In 2017 konden we hooguit vijftig paar traceren.” De fluctuatie rond half juni, voert Oosterhuis in het donker een controle uit. “Hoor hoort bij de soort. Het aantal sterftegevallen is opzienbarend. “Uit ik ergens een mannetje roepen, dan laten onze pachters het hele ringonderzoek weten we dat elk jaar maar een kwart van alle vogels perceel met rust. We wachten tot het broedseizoen voorbij is. Pachters overleeft, ook van de volwassenen. Het is daarom cruciaal dat ze suc­ snappen dat.” cesvol broeden. Kwartelkoningen doen dat twee keer in het seizoen, telkens met wisselende partners.” Kwartelkoningen die in het Oldambt Boerenganzen het gewas luzerne uitkiezen, en dat zijn er nogal veel, hebben pech: Met een uitgekiend beheer – ‘Klein beetje bemesten, niet te veel – daar mislukken álle nesten. Een ecologische val, noemt Koffijberg het. ontstaat een kruidenrijk grasland met o.a. pinksterbloem en dotter­ ­“Luzerne is in trek bij kwartelkoningen, maar wordt meerdere keren in bloem. Het gras hoger laten groeien, waar de vogels van houden, lukt het seizoen gemaaid. Geen enkel paar kan er succesvol broeden.” hem echter niet. Hij kampt met een stoorzender, namelijk ontsnapte tamme ganzen. “Het aantal loopt snel op. In de zomer grazen er bijna Kwartelkoningbeheer vierhonderd ontsnapte boerenganzen. Ze eten het gras dermate kort, De maaidatum speelt een sleutelrol. Broedt ergens een paartje, dan dat het voor kwartelkoningen niet interessant meer is om er te broe­ luidt Koffijbergs advies: hoe later maaien of oogsten, hoe beter. In den.” Zijn laatste broedgeval dateert uit 2016. ­ieder geval niet voor 15 augustus. Kwartelkoningen die in hooiland Wie zelf kwartelkoningen wil spotten, moet even wachten. De broeden, kiezen volgens Koffijberg vaak natuurterreinen uit. “Ze ­Groningse kwartelkoningen zitten ‘s winters ver weg, ergens op de moeten wel. Keren ze terug uit Afrika, dan is menig boerenland al savanne in oostelijk Afrika. Het blijken langeafstandsvliegers. “In gemaaid”, legt hij uit. In de natuurgebieden van Het Groninger Land­ mei komen de Groningers weer terug”, weet Koffijberg. Ga daarna schap is de kwartelkoning een graag geziene gast. Af en toe strijkt er ’s nachts naar het Oldambt, raadt hij aan, in de buurt van Nieuwolda een paartje neer. “Eens in de twee of drie jaar broedt een paartje in de en Finsterwolde. “Beluister het geluid van tevoren op internet: dan oeverlanden van het Leekstermeer”, vertelt René Oosterhuis, natuur­ herken je het buiten meteen.” Koffijberg maakt zich zorgen. Over de beheerder van Het Groninger Landschap. Gezien heeft hij de vogel er lange termijn neemt de populatie in omvang af, terwijl het vroeger een nooit, gehoord des te meer. De roep is een goed teken. De kwar­ algemene broedvogel moet zijn geweest. De schuwe vogel verdient telkoning is namelijk een Natura 2000-doelsoort voor het Leekster­ meer aandacht, vindt hij. “Zeker in Groningen. De provincie Groningen meergebied. Bij die status hoort een speciaal kwartelkoningbeheer. draagt extra verantwoordelijkheid om de kwartelkoning te bescher­

Dat betekent voor Oosterhuis: lang gras, kruidenrijk en rondom een men. Dat kan onder meer met natuurbraakpercelen.” Omke Oudeman, Kina Daniel Tuitert, Fotografie der Eijk Addo van Tekst

Kwartelkoning

Kwartelkoningen spotten is nachtwerk, noodgedwongen. ’s Zomers Onzichtbaar om elf uur, wanneer de nacht valt, stapt Kees Koffijberg van Sovon Fascinerend vindt hij de bruine, wat kipachtige vogels met hun lange Maak kennis met het Groen & Fit Vogelonderzoek Nederland op zijn fiets. Urenlang rijdt hij door het poten. “Om kwartelkoningen hangt een geheimzinnig aura. Gewone Collectief van De Friesland Oldambt. Gespitst op de roep van de peersneers, zoals de vogels in broedvogeltellingen vinden ’s ochtends plaats, maar dan mis je ze. In Groningen heten. “Een onmiskenbaar geluid”, zegt hij. Het mannetje het Oldambt zijn ze pas in de jaren zeventig bij toeval ontdekt. Nog Als natuurliefhebber de prachtige Groningse natuur ontdekken. roept zijn wetenschappelijke naam: crex crex. “Net alsof je met je steeds blijven het raadselachtige vogels”, vertelt Koffijberg. De vogels Wij geloven dat lekker actief bezig zijn en ontspannen in de natuur duim over een kam raspt. En dan heel hard. Het geluid draagt ver. Op laten zich bepaald niet kennen: overdag houden ze zich gedeisd, de ideale basis zijn voor een fit en gezond leven. Daarom hebben we een windstille nacht hoor je het van een kilometer afstand. De man­ ’s nachts roepen alleen de mannetjes. De vrouwtjes houden hun het Groen & Fit Collectief ontwikkeld. Dit collectief biedt beschermers van Het Groninger Landschap veel voordelen zoals 8% korting op de netjes proberen zo de ’s nachts trekkende vrouwtjes te lokken.” snavel dicht. Pas sinds kort weet Koffijberg wat de vogels overdag zorgpremie bij De Friesland. Steun ons en stap in het Groen & Fit Koffijberg kent het Oldambt door en door. Al bijna vijfendertig jaar uitspoken. Met zenders kreeg hij een aantal vogels op de radar. Wat Collectief. telt hij in de voorzomer de kwartelkoningen. Hij heeft geluk met zijn bleek: de mannetjes zijn ook overdag actief. “Verscholen tussen de tel­gebied. “Het Oldambt is in Nederland verreweg de belangrijkste stengels rennen ze dagelijks honderden meters. Ze gaan op stroop­ Geïnteresseerd? streek voor de kwartelkoning”, stelt Koffijberg tevreden vast. Volgens tocht, proberen ook partners van buurmannen af te pakken.” Zelfs een Schrijf u vrijblijvend in en maak kans op een prachtig hem mogen we de kwartelkoning met recht een Groningse vogel noe­ kenner als Koffijberg ziet de vogels maar sporadisch. “Om te weten of wandelarrangement ter waarde van circa € 400: P Een overnachting voor 2 personen in een men. “Afgelopen zomer zat een derde van de Nederlandse populatie er kuikens zijn, ga ik af en toe kijken bij het oogsten. Drijft een com­ 8% hotel in één van de Friese Elfsteden. in Groningen. In sommige jaren kan dat oplopen tot de helft.” De voor­ korting bine ze in een hoek, dan moeten ze wel tevoorschijn komen.” P Het Elfstedenpadboekje van onze keur voor het Oldambt is opmerkelijk. Kwartelkoningen broeden van partner Wandelnet. op zorgpremie nature in hooiland. Toch kunnen ze in de grootschalige Dollardpolders Fluctueert P Een digitale camera Sony DSC HX60 bij De Friesland uitstekend uit de voeten. Letterlijk zelfs. “Tussen de stengels van een Het aantal kwartelkoningen fluctueert sterk. In een topjaar telt t.w.v. € 230,-. gewas als luzerne is voldoende ruimte om te rennen. Het gewas biedt ­Koffijberg in het Oldambt 190 mannetjes, andere jaren vindt hij er ook beschutting en insecten. Ook wintergraan is in trek.” slechts tien. “Afgelopen seizoen was met honderd roepende man­ Vraag nu aan via defriesland.nl/elfstedenpadarrangement

20 21 Voor ons stroomt de Ruiten Aa, die door Westerwolde kronkelt. We staan achter de oude Saksische boerderij van de ouders van Marlene Bakker. De zon schijnt, de bladeren vallen van de bomen. Ze is even terug, speciaal voor dit interview. Bakker geniet. “Echt heerlijk. Wat je hier merkt, is de geur. Je ruikt de herfst. Dat heb je in de stad niet”, Ode aan Westerwolde zegt ze enthousiast. Bakker wandelt hier graag, met de kano van haar ouders vaart ze af en toe over de meanderende beek. Achter ons Marlene Bakker verovert ons land. In Gronings dialect zingt ze met staat een majestueuze populier. Een fors exemplaar, met een omtrek fluwelen stem over haar wortels: Westerwolde. Ze kan niet zonder, zo van meer dan zes meter. “Een onwijs mooie boom”, stelt ze. De boom is te zien in de videoclip voor het lied Waarkhanden. “Westerwolde is bleek. Ver weg, in Brabant, ontdekte ze haar liefde voor het Groninger voor mij een klein verstopt paradijs in Groningen. Hier in Smeerling landschap. “Ik ga nooit meer weg uit Groningen.” ben ik opgegroeid”, vertelt Bakker. “Proef deze eens”, zegt ze even later verrukt in de moestuin van haar vader. “Dan hoef je nooit meer een framboos uit de supermarkt.”

Gronings dialect Dat Bakker zielsveel houdt van Westerwolde, blijkt uit alles. Haar teksten, haar verhaal, haar taal. Ze zingt in Gronings dialect, de taal uit haar jeugd. Het past haar als gegoten. Vanzelfsprekend was de keuze niet. Zangeres wilde ze worden, altijd al, en zoals velen begon ze in het Engels. Dat hoorde immers zo. Toch schuurde het. “Engels staat verder van me af. Door het Gronings schrijf ik anders. Veel directer, veel persoonlijker en eerlijker. Streektaal gaat over identiteit. De Ruiten Aa taal dwingt me te zingen over dingen die dichtbij me staan. Over het landschap, mijn roots, mijn leven. In het Gronings kan ik niet liegen.” Het Gronings kent volgens haar mooie poëtische woorden. “Neem t Liekt over, leeg en dood twijduustern, wat schemering betekent.” t Vuilt kold en verdoofd Mor van binnen is t riek en old Ver van huis Holt Groningen wees Bakker de weg. Daar kwam ze pas ver van huis (uit: Smilke op album Raif) achter. Toen ze achttien was, vertrok ze naar Tilburg, waar ze aan de Rockacademie de richting singer-songwriter volgde. Daar sloeg de Dat dood hout een nieuw leven kan krijgen, blijkt binnen in de heimwee toe. “Het overviel me. In Brabant werd ik me enorm bewust oude Saksische boerderij. De schuur staat tot de nok vol met van mijn eigen roots. Ik kon er niet aarden. In Brabant herontdekte ik oude houten meubelen en vintage. “Mijn ouders runnen een Groningen. Ik at droge worst en luisterde Ede Staal. Melancholische antiekwinkel en restaureren ook antieke meubelen. Hun voorliefde liedjes als t Hogelaand begreep ik ineens, terwijl ik ze vroeger maar voor oude gebouwen en materialen heb ik meegekregen. Fiets ik ouderwets vond. In Brabant begon ik ook met schrijven in dialect. Ik door Groningen, zie ik al die monumenten in de steigers staan. Al moest de taal me weer eigen maken.” Acht jaar bleef ze weg. “Veel die kerken met scheuren. Dat gaat me echt aan het hart.” Over de te lang”, zegt ze nu. “Toen ik terugkeerde, viel een last van mijn aardbevingen in Groningen zong ze vier jaar geleden het nummer schouders. Het kwartje viel. Ik ga nooit meer weg uit Groningen.” Loat Grunnen Nait Zakken. Het werd grijsgedraaid op RTV Noord. Over haar wortels en terugkeer schreef ze Waarkhanden. Het is een ode aan Westerwolde, een liefdesliedje. De heimwee klinkt erin door. Lovend ontvangen Terug noar die, zingt ze melancholisch. “Bijna onwerkelijk, hoe mooi Het Gronings dialect opent deuren. Oude kerken, poppodia, kleine het in Westerwolde kan zijn. Het landschap heeft mij sterk beïnvloed. huiskamercafés: Bakker treedt in alle hoeken van de provincie op. Westerwolde heeft iets magisch. Er hangt historie in de lucht, je voelt “Maar ook buiten de provincie, bijvoorbeeld in Amsterdam, zat de dat het een eeuwenoude streek is.” zaal ramvol. Ook al begrijpen ze de tekst niet, toch komt de muziek binnen. Net als het Portugese fado: niemand verstaat het. Maar oh, Dood hout wat is het mooi”, zegt Bakker. Dit najaar toert ze met Daniël Lohues, Maart 2018 verscheen haar debuutalbum, Raif geheten, Gronings voor haar Drentse evenknie, die veelvuldig over zijn geliefde Drenthe gereedschap. “Ik hoop dat iedereen zijn eigen gereedschap vindt. zingt. Eén van haar hoogtepunten: het optreden tijdens Koningsdag in Mijn gereedschap, mijn passie, is mijn stem”, legt ze uit. Dromerige Groningen voor het koninklijk gezelschap. liedjes zijn het, met teksten waarin het landschap een hoofdrol Het album Raif is lovend ontvangen. ‘Tot nu toe het beste album van speelt. Zo gaat het lied Smilke over Smeerling. “De eerste regels 2018’, oordeelde Frits Spits op de radio. Het Dagblad van het Noorden zijn geïnspireerd op een aflevering van het radioprogramma Vroege gaf vijf sterren, Heaven Popmagazine vier sterren. Eind december Vogels. Een boswachter liet een stuk dood hout zien, en zei: ‘Dit lijkt treedt ze op in de Schouwburg van Groningen. “Een droom die wel dood hout, maar het leeft. Het zit vol met wormen en insecten.’ uitkomt. Ik had nooit gedacht dat we dat zo snel voor elkaar zouden Niets is wat het lijkt.” krijgen.” Marlene Bakker

22 23

HANNEKE KAPPEN COLUMN

Donkerte het onderwerp ter sprake. “Ik vind het heerlijk als plekken nog echt Het Groningen uit haar jeugd dat ze koestert, wil ze graag zo houden. donker zijn. Overal zetten ze maar lantaarnpalen neer. Vaak is dat Dat het Gronings dialect langzaam lijkt te verdwijnen, vindt ze zonde. nergens voor nodig.” Het wordt ook drukker in Westerwolde. Meer en Ze wil het dialect graag doorgeven. “Vooral de jeugd spreekt het meer bezoekers weten de Oost-Groningse natuur te vinden. Af en toe bijna niet meer. Hopelijk gaan jongeren door mijn muziek het dialect staan de bermen vol met auto’s. Begrijpen doet Bakker het wel. “Het meer waarderen”, zegt ze. Ander punt dat leeft binnen de familie is hier mooi. Maar het moet niet te druk worden. Nederland is al zo Bakker: donkere nachten. Aan de keukentafel in Smeerling komt klein en vol. Het liefst blijft Westerwolde een verstopt paradijs.”

Daarbij die molen, die mooie molen

Wat is ze toch aantrekkelijk, die Widde Meuln in Ten Boer. Stralend wit staat ze te pronken in de najaarszon. Wat je noemt gezichtbepalend cultureel erfgoed. De Widde is een van de 15 rijks­ monumentale windmolens die Stichting Het Groninger Landschap in bezit heeft. Ik reed er vaak genoeg langs, maar ging er nooit heen. Dus, werkbezoek gepland en erop af. Een prachtmolen is het, ook van dichtbij. Tot in de puntjes onderhouden. De Widde Meuln wordt gerund door vier vrijwillige molenaars, een vast onderhoudsteam (vrijwilligers) en als je een rondleiding wilt zijn er de (vrijwillige) molengidsen die jou graag het verhaal van onze molens vertellen. Over hoe in Groningen ooit meer dan 1000 molens ons graan maalden, onze gerst pelden of ons hout zaagden. Met vrijwillige molenaars Wim Hofkamp (voormalig chemisch analist) en Jurjen Hoekstra (voormalig onderwijzer/huisman) mag ik mee de molen in. Binnen op de witte muren zijn na de renovatie sierlijke teksten geschreven als: Meulens moalen mit gain wind dei veurbie is. (En zo is het!) Boven,vanaf de stelling, kijken we uit over het dorp en over de velden. We zien ook de kleinere zaagmolen een stukje verderop. De molenaars vertellen over hoe mooi het is als de molen in werking is. De suizende wieken, de wind in je gezicht. Een molen leeft, weten ze. Vrijwillig molenaar word je niet zomaar. Daar gaat een pittige opleiding aan vooraf, met een pittig examen. Het Gilde van Vrijwillige Molenaars is erg kritisch als het om haar nieuwe leden gaat. Het ambacht van Molenaar staat niet voor niets op de Unesco lijst van immaterieel cultu­ reel erfgoed Nederland. Een aanstaand Gilde lid moet werkelijk alles weten over molens, zowel in theorie als in praktijk, maar ook over het weer. Immers: “Een goed bedachte molenaar neemt elke wind zorgvuldig waar”. Voor Het Groninger Landschap werken momenteel 42 vrijwillige molenaars waaronder twee vrouwen. Allemaal gefascineerd door de geschiedenis van de molen, de schoonheid van de techniek. Allemaal met hart, lijf en ziel bezig dit unieke cultureel erfgoed te bewaren voor de toekomst. Wat hier opnieuw duidelijk wordt: Het Groninger Landschap zou zonder al haar vrijwilligers helemaal niet kunnen bestaan. Het Groninger Landschap gaat over beschermen van natuur, landschap en cultuurhistorie. Maar eigenlijk gaat Het Groninger Landschap vooral over mensen. Mooi hè.

Fotografie Artemisia Photography Marieke Kijk in de Vegte, Omke Oudeman der Eijk Fotografie Addo van Tekst Thuis in Westerwolde 24 25

GIFTEN EN LEGATEN Bericht van de jeugdboswachters “Het is een deel van mezelf dat ik weggeef” Jesper Schothorst (20)

Kunstschilder Ben Wasser (1934) doneert Van jeugdboswachter tot stagiaire 42 olieverfschilderijen van landschap- pen aan Het Groninger Landschap. Het is een collectie van 25 jaar waarin Wasser C olUMN: Michel van Roon geregeld met zijn bestelauto vanuit zijn woonplaats Ooij, vlakbij Nijmegen, naar mooie plekken in Groningen reed om daar

JEUGDBOSWACHTERS Toen ik 15 jaar was verhuisde ik naar de het weidse landschap en vooral ook het Coendersborg in Nuis. Ik huurde een kamer licht en de luchten vast te leggen. Met bij mevrouw Verhey, die de borg weer huurde zijn donatie wil hij iets terugdoen aan het van Het Groninger Landschap. Ik kwam van Groninger land waar hij zo gehecht aan een flatje in Zeist en woonde plotsklaps op raakte. stand, met een reigerkolonie én een roeken­ kolonie in de achtertuin en met een gracht Ik heb een oude connectie met rondom de borg waarin we vaak een ijsvogel Groningen via mijn familie. Mijn zagen vissen. Arnout, de jongste zoon van vader en moeder kwamen er beide vandaan mevrouw Verhey, woonde er ook en was net en ik heb er nog altijd een nicht in Usquert als ik een vogelaar. We hielden alles scherp “waar ik mag verblijven als ik hier schilder. “Als kind wilde ik altijd buiten zijn. Dat was destijds ook de in de gaten en hoopten dat er in de schuur Het vlakke land sprak mij altijd al aan, maar bij de borg een kerkuil zou gaan broeden. reden dat ik me aanmeldde bij Het Groninger Landschap als ik ben verliefd geworden op de weidsheid Bij boerderij Ausma, de buren, broedde er van Groningen. Ik denk dat het begon toen jeugdboswachter. Ik heb dat met veel plezier gedaan maar al jaren eentje en Arnout had inmiddels een ik als kleine jongen op vakantie met mijn Ben Wasser uiteindelijk kon ik het niet meer combineren met mijn school. nestkast in elkaar getimmerd. Maar bij ons ouders bij een herenboer terecht kwam. Die Bovendien, mijn terrein was het Overbos in Slochteren en bleef het stil. Tot het jaar waarin Evert van zei: ‘Zover als u kunt kijken, dat is allemaal ik woon in Tjuchem. Dat is niet bepaald om de hoek en dan Benthem voor het eerst de Elfstedentocht van ons’. Dat maakte op mij destijds, als klein won. Het was ijzig koud en opeens zat hij jongetje, een enorme indruk. en erfgoed. Dat is nu aan de stichting. Voor een tijd van loslaten en ik heb daar een is het best belastend om telkens heen en weer te moeten. daar: ‘onze’ kerkuil! Zijn timing was be­labberd Ik schilder vooral op het Hogeland en wijde mij was het geen gemakkelijk besluit omdat tevreden gevoel bij, omdat ik weet dat mijn Mijn ouders moesten me steeds brengen. Na drie jaar ben ik want door de kou viel er natuurlijk geen omgeving. Het licht daar is geweldig, heel het toch een deel van mezelf is wat ik hier schilderijen goed terecht komen dan ook gestopt. Na de HAVO twijfelde ik of ik fysiotherapie muis te vangen. Daarom regelde Arnout via open, en de werking van het licht op het weggeef. Maar het is zo langzamerhand en zinvol blijven functioneren. ging doen of iets met natuur. Dat werd dus natuur en ik Het Groninger Landschap dat we elke dag landschap spreekt me bijzonder aan. kan wel stellen dat mijn ervaring als jeugdboswachter 100% voorzien werden van eendagskuikens. Onder Want bij een schilderij gaat het om het licht het motto ‘help onze kerkuil de winter door’ dat je erin vangt, de kleur en de contrasten. invloed heeft gehad in mijn keuze. Natuur is echt iets voor mij kropen we elke dag een gammele ladder ” Het geheim van een goed schilderij is hoe en als je dan redelijk jong als jeugdboswachter aan de slag op om hoog in de nok een hapje klaar te kleuren op elkaar inwerken, het oog erin gaat en goed begeleid wordt, dan onthoud je die ervaring leggen in de nestkast. De kerkuil heeft het trekken en zo de emotie tot stand brengen. heel sterk. Eigenlijk bepalen dat soort ervaringen vaak wat overleefd, maar hij beloonde onze inspan­ De weidsheid en daarmee de rust van het ningen niet. Zodra het lente werd vertrok hij je in de toekomst doet. Dat ik jeugdboswachter was, hielp landschap probeer ik in de compositie maar toch weer naar Ausma. Tot dan toe kende ook in een teruggehouden gebruik van kleur me bovendien om stage te kunnen lopen bij Het Groninger ik Het Gro­ninger Landschap niet, maar ik te bewerkstelligen. Landschap. Ik kende de juiste mensen al en kon ze zo vond het super dat ze ons hielpen met die Ik vind dat ik schatplichtig ben aan dit land­ bellen. Ik volg nu de opleiding Sportvisserij en Aquac­ ultuur eendags­kuikens. Zoiets blijft je je hele leven schap dat me zo geweldig veel inspiratie in Zwolle. Vismonitoring, fuiken enzo. Precies het werk dat bij. Nu, bijna veertig jaar later, mag ik vanuit schenkt en met mijn donatie wil ik bijdragen Het Groninger Landschap jongeren helpen aan de zorg voor het behoud van dit land­ ik hier nu doe. Dat trekt me erg aan. Van jongs af aan al. om dat soort natuurervaringen op te doen: als schap. Vissen is me met de paplepel ingegoten. Mijn vader en opa jeugdboswachter, of als deelnemer aan onze Lezersaanbieding vissen veel en ik ben ook een actief karpervisser. Uiteinde- jeugdfestivals. Eendagskuikens voeren om Ook hier vinden de schilderijen een goed In ieder open landschap vindt Ben Wasser inspiratie en probeert hij de een roofvogel de winter door te helpen doen lijk wil ik graag bij een Waterschap aan de slag. Liefst als plaatsje: in de borgen en andere locaties kenmerkende ruimte en rust te vangen binnen het strakke kader van paneel

Foto’s Artemisia Photography Foto’s we niet meer, tijden veranderen. Maar jonge­ ecoloog. Vis, water, ik vind het moeilijk om te zeggen wat me onder het beheer van de stichting, als blijk of doek. Enkele schilderwerken in olieverf met daarop Groninger landschap- ren een fantastisch natuuravontuur laten van waardering voor bijzondere diensten, op pen zijn nu als ansichtkaarten te bestellen. Een set van 8 ansichtkaarten kost

daar nu zo in aantrekt, maar het triggert me.” Artemisia Photography beleven maakt dat ik vind dat ik de mooiste veilingen of verkopen ten behoeve van de €5,00. Bestel nu via groningerlandschap.nl/webwinkel

baan ter wereld heb! instandhouding van dit kostbare landschap Foto

26 27 GIFTEN EN LEGATEN NIEUWS UIT DE NATUUR

Genieten van het uitzicht dankzij Wiertsema & Banier op ijsbaan Partners ­Kardinge

Elk seizoen trekt Kardinge rond de 350.000 schaatsers. Deze winter schaatsen ze langs een banier van Het Groninger Landschap. Deze is ons aangeboden door de sponsor commissie van Stichting Marathonschaatsen Groningen.

Wiertsema & Partners Raadgevend Ingenieurs is een bedrijf uit Tolbert dat zich verbonden voelt met zijn omgeving. Directeur Duco Kriele: “Vandaar dat bij ons het idee ontstond een bankje te laten plaatsen bij het Iwema Steenhuis. Het ligt bij ons om de hoek en de heer J.P. Wiertsema, de oprichter van ons bedrijf, woont er vlak naast.”

Tijdens de grote droogteperiode Jubilerend Landal Suyderoogh ondersteunt Legaat van Ben Eilers van afgelopen zomer, droogden de met klei gemaakte nesten van ­renovatie eendenkooi Nieuw Onrust de huiszwaluwen bij de Reide- Als geboren stadjer reed Ben Eilers tot op hoeve uit. Een aantal nesten viel hoge leeftijd met de auto vanuit de Bilt naar steeds meer uit elkaar en de zijn geliefde stad en ommelanden. De platte­ jongen klampten zich vast aan de grond van Groningen zat in zijn hoofd. Vooral restanten. Er gebeurden gelukkig in het Drentsche Aa-gebied bij Glimmen, geen ongelukken. zwierf hij graag rond. Het legaat dat wij van hem ontvangen, zullen we dan ook aanwen­ den voor cofinanciering van grondaankoop rondom zijn geliefde gebied. Huiszwaluwen in het Noorden ‘doen’ het goed Op 29 september jl. werd het 25-jarig jubileum van Natuurdorp Suyderoogh aan het Lau­ wersmeer gevierd door haar eigenaren, partners en personeel. Ter gelegenheid van dit jubileum Met de huiszwaluwen in het noorden gaat het goed. De aantallen van te zien. Maar alles bij elkaar is er, als we de aantallen bekijken, een werd besloten om een ‘Regionaal Goed Doel’ te ondersteunen door middel van een inzameling. deze karakteristieke ‘Hollandse’ vogel laten volgens de kenners een lichte opwaartse lijn te trekken voor het Noorden.”

De keuze viel op de renovatie van de historische eendenkooi Nieuw Onrust in de Westpolder, opwaartse trend zien op het noordelijke zeekleigebied. Er waren in Sovon heeft in 2017 een groot publiek benaderd om de broedaantal­ gemeente De Marne. De Vereniging van Eigenaren van Suyderoogh hoopt hiermee te hebben het afgelopen broedseizoen geluiden dat het slecht ging met de huis­ len van de huiszwaluwen in Nederland te inventariseren en heeft 2018 bijgedragen aan de landschappelijke versterking van het Waddengebied, met in dit geval speci­ Meer weten? zwaluwen en jongen als gevolg van voedseltekort, ondervoed bleken uitgeroepen tot Jaar van de Huiszwaluw. Wat heeft dat opgeleverd? fiek De Marne. of stierven in het nest. Maar volgens zwaluwkenner Andries Berghuis Berghuis: “Zo’n jaar geeft een specifieke vogel speciale aandacht. Wilt u meer weten over schenken of bleef dat beperkt tot specifieke broedlocaties. “En inderdaad zal het Vaak een vogel waarvan men vindt dat die extra aandacht nodig heeft, nalaten aan natuur of erfgoed in de dan een combinatie zijn van voedselaanbod en nestmateriaal: klei. Dat onder andere om de reden dat niet echt duidelijk is waarom de soort ­provincie Groningen? Neem dan contac­t zijn toch de primaire voorwaarden voor een zwaluw om zich ergens te het moeilijk heeft. De huiszwaluw is in Nederland een heel bekende op met Samia Mulder, medewerker Gift om 50e verjaardag te vieren vestigen. Elders waren juist weer veel huiszwaluwen. Ik heb ook het vogel, maar we weten er bar weinig over. Dat is eigenlijk heel raar. Communicatie & Fondsenwerving, via idee dat de huiszwaluw een vogel is die heen en weer vliegt tussen Het lijkt er in ieder geval op dat deze vogel het op de noordelijke klei Henriette Beukema uit Oldambt vierde haar 50e verjaardag. Ze vroeg haar gasten om een bijdra­ [email protected] of ­ plaatsen waar het goed is om te broeden. Het is dus niet zo dat een prima doet. Dat geldt overigens ook voor een stadse vogel als de gier­ ge voor Het Groninger Landschap. In overleg hebben we een passende bestemming gevonden: 050 313 59 01. zwaluw elk jaar terug komt naar waar het het jaar ervoor ook heeft zwaluw. Ik heb in het dorp waar ik woon er nog nooit zoveel gezien als jeugdeducatie in het nieuwe bezoekerscentrum in het Koetshuis van de Ennemaborg. gebroed of is opgegroeid. Vooral jonge huiszwaluwen zwerven nogal dit jaar. De afgelopen twee seizoenen zijn sowieso behoorlijk goed. Fotografie Artemisia Photography Verhagen, Rienke Harkema Fotografie Rogier Tekst eens uit naar andere broedlocaties. In de stad Groningen gebeurde Toch denk ik dat de gierzwaluw het moeilijk heeft omdat huizen en ge­ het ook dat een plek waar het ene jaar veel huiszwaluwen broedden, bouwen meer en meer ongeschikt worden gemaakt voor de soort om het jaar erna er vrijwel geen enkele rondvloog. Zaten ze mogelijk op erin te broeden. Die vernieuwde en goed geïsoleerde daken bieden Het werk van Stichting Het Groninger Landschap wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de provincie Groningen, de Nationale Postcode Loterij, een andere broedlocatie in de stad, want daar was een lichte toename minder nestruimte.” Vrienden (bedrijven en sponsoren) en Beschermers (donateurs). Stichting Het Groninger Landschap is in bezit van het CBF-Keur, een onafhankelijk keurmerk voor verantwoorde werving en besteding van fondsen.

28 29 NIEUWS UIT DE NATUUR

Kleine vuurvlinders Goudhaan Colofon

Vuurvlinder gedijt bij Lettelberterpetten Golden Raand, winter 2018 34-ste jaargang nummer 4 De kleine vuurvlinder dook afgelopen zomer in grote hoeveelheden len van kievitten en scholeksters bleven stabiel. Graspiepers en gele Uitgave van Stichting Het Groninger Landschap op bij natuurgebied de Lettelberterpetten. De vlinder werd bij een kwikstaarten komen, redelijk stabiel, in lage aantallen voor. De veld­ Postbus 199, 9750 AD Haren rondgang in het gebied veertig keer geteld tegen slechts één keer vo­ leeuwerik is als broedvogel zo goed als verdwenen. Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren rig jaar. Volgens natuurbeheerder René Oosterhuis is dit waarschijnlijk De komende jaren wordt in het kader van het Actieplan Weidevo­ T (050) 3135901 een gevolg van de warme en droge zomer. “Met mooi weer kunnen gels Groningen verder geïnvesteerd in optimalisering van beheer en [email protected] deze vlinders goed nectar verzamelen, eitjes leggen en de rupsen inrichting van de weidevogelgebieden in het Reitdiep. Het gaat hierbij www.groningerlandschap.nl hebben voldoende te eten. De kleine vuurvlinder leeft per jaar in drie o.a. om toename van het aandeel (greppel)plasdras, vergroting van De Golden Raand wordt verzorgd door RVCommunicatie generaties. De eerste in april en mei, de tweede generatie in juni het areaal kruidenrijk grasland, versterking van de landschappelijke Redactie: Addo van der Eijk, Jeroen Schoondergang ongeveer en de derde in september. Met de juiste weersomstandig­ openheid en predatiebeheer. Hoofd­redactie: Michel van Roon, Petra van der Meer heden kan het dan hard gaan met de aantallen.” Eindredactie: Rogier Verhagen Niet alleen het weer zat mee. Het Groninger Landschap kiest er al Ook de tureluur heeft het moei- jaren voor om de bermen van de paden in het gebied niet te maaien. Leuke waarneming in de tuin: lijk in Nederland. Maar al een Grafische vormgeving: Greetje Bijleveld aantal jaren neemt het aantal Productiebegeleiding: Rage BV De ruigte die er dan ontstaat is geweldig voor de kleine vuurvlinder en goudhaan en bladkoning tureluurs in het Reitdiepgebied ook voor andere vlindersoorten. Het levert voldoende schuilplaatsen Een opvallende verschijning in de tuinen, vooral in de wintermaanden, weer toe. op en rupsen kunnen zich er ook goed verpoppen. Oosterhuis pleit is het goudhaantje en ook het vuurgoudhaantje. De kleinste trekvogel er daarom ook voor om bermen lang ongemoeid te laten. “Als je de van Europa zit normaal in naaldbossen in noordelijker streken, maar bermen een paar keer per jaar maait, maak je het veel vlinders en ook die ontvluchten ze als het te koud wordt. Dan zoeken ze de gema­ bijen en andere insecten heel moeilijk. Bovendien kost maaien veel tigder streken op en belanden geregeld in tuinen. De goudhaantjes geld terwijl een mooie, rijke berm de natuur erg ten goede komt.” trekken vaak op met groepen mezen en zijn zó bezig met voedsel zoeken, dat je ze al snel vrij dichtbij kunt spotten. In Groningen zitten op zich door het hele jaar heen voldoende goudhaantjes, maar in de Lettelberterpetten. De wand is in 2015 aangelegd met dank aan een vinden was in het nabij gelegen nieuw aangelegde bos. De pluimvoet­ Goed broedseizoen voor grutto’s in Reitdiep broedtijd zien we ze nauwelijks omdat ze zo klein zijn, kleiner dan een particuliere gift. Dat jaar broedde er een ijsvogel in de wand. Afgelo­ bij is een relatief grote, ruig behaarde bij en het diertje dankt de naam Onze nationale vogel, de grutto, kende dit jaar een goed seizoen in winterkoninkje, en hoog in de naaldbomen verscholen zitten. pen winter heeft Het Groninger Landschap een lading zand naast de aan de geel-rossige beharing aan de achterpoten: de zogenaamde de weidevogelgebieden van Het Groninger Landschap in het Reitdiep. Op diverse plekken in de provincie is het bladkoninkje gespot. De wand gelegd om oeverzwaluwen te lokken, en met succes. Vijf paar­ ‘pluimvoeten’. De komende jaren houdt Het Groninger Landschap het Het aantal broedparen nam toe en het broedsucces was net als in bladkoning is een klein zangvogeltje en is in Nederland een zeldzame tjes oeverzwaluwen broedden dit jaar in de wand en hopelijk is dat de stukje zandgrond open om de kolonie te kunnen behouden 2017 goed. In totaal broedden 75 gruttostellen en dat is een toename verschijning. In de herfst echter komen langs de kust geregeld blad­ opmaat voor een grotere kolonie want de wand biedt plaats aan zo’n van 25% ten opzichte van vorig jaar. Veel gruttokuikens werden vlieg­ koninkjes langs. De bladkoning is mosgroen gekleurd aan de boven­ 60 broedparen. vlug. kant, heeft een donkere oogstreep en een gele wenkbrauwstreep. De speciale wand is te zien vanuit de kijkhut die langs de wandelroute De grutto is daarmee de talrijkste weidevogel in het gebied en met Het vogeltje zit qua grootte tussen een goudhaantje en een tjiftjaf in, staat in de Lettelberterpetten. een dichtheid van 15 broedparen per 100 hectare is het Reitdiep een centimeter of 10. Maar zo klein als het vogeltje is, zo ver vliegt hij. een goed en belangrijk weidevogelkerngebied in de provincie. Het Het is een lange afstandstrekker die broedt in Siberië en overwintert broedsucces was iets minder dan in 2017 maar nog altijd voldoende in de tropische gebieden van Azië. Een aantal van deze vogeltjes be­ Pluimvoetbij bevolkt Nanninga’s Bos voor een stabiele populatie. Om de grutto-populatie echt te laten zoekt de landen rond de Noordzee en dus dwalen er elk jaar wel een Het Nanninga’s Bos heeft een nieuwe bewoner: de pluimvoetbij. groeien en uit de gevarenzone te krijgen, is een hoger broedsucces paar in Nederland rond, meestal langs de kust en de Waddeneilanden. Het is een wilde bij die vrij algemeen is in Nederland, maar nieuw in nodig, maar de getallen geven hoop na de jaren 2015 en 2016 toen ­Nanninga’s Bos. De pluimvoetbij is een zandbij die nestelt in zelfge­ het broedsucces veel lager was. graven holtes in de zandbodem, vaak in een grote kolonie. Door werk­ Naast de grutto namen ook tureluur, krakeend, wintertaling, slobeend Oeverzwaluwen ontdekken Lettelberterpetten zaamheden was een stukje zandgrond van het Nanninga’s Bos kaal en kuifeend in aantallen toe. Deze weidevogels profiteren sterk van Het afgelopen voorjaar heeft er voor het eerst een aantal oever­ geworden en omdat het bovendien volop in de zon lag, was dat een Pluimvoetbij

de vernatting in het zuiden en midden van het Reitdiep. De aantal­ zwaluwen gebroed in de daarvoor speciaal aangelegde wand in de prima plek voor deze bijensoort. Zeker ook omdat volop stuifmeel te Kina Artemisia Photograpy, Verhagen Fotografie Rogier Tekst

30 31

VRIENDEN UITGELICHT

VAN HET GRONINGER LANDSCHAP

Het Groninger Landschap wordt ge­steund door vele bedrijven en organisa­ties. Deze Vrienden maken het be­schermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. Telkens lichten we er ééntje uit. Deze keer is dat NNZ the Packaging Network.

Akzo Nobel Industrial Chemicals B.V. Delfzijl Len Boot Algemeen Belang | DELA Bano Bedrijvenvereniging Zuidoost Caraad Belastingadviseurs B.V. dB Audiovisueel NNZ the Packaging Network: “Mijn opa De Friesland Zorgverzekeraar had een vooruitziende blik” Delftechniek Ecosensys Eneco Holding N.V. NNZ is een op en top Gronings bedrijf, in een aantal materialen te noemen. Boot: Gallagher Europe B.V. 1922 in de stad Groningen opgericht. De “We leveren voornamelijk producten aan de Groenvoorziening A.J. van der Werf B.V. opa van directeur Len Boot begon daar agrarische sector en de food- en feedsector. Groningen Seaports met het confectioneren van jute zakken. Maar we verzorgen ook verpakkingen voor Hooghoudt B.V. Bijna 100 jaar later heeft NNZ vestigingen de bouw en de industrie. Om een idee Hoveniersbedrijf Schuil in 18 landen en distribueert het bedrijf te geven van het assortiment: alleen van Immens interim management & finance verpakkingen voor een breed aantal de netzakjes waarin onder andere uien ITenso sectoren en van ieder denkbaar materiaal. worden verpakt, hebben we ruim 3000 Kikkoman Foods Europe B.V. De roots in Groningen zijn echter zeker variaties. Ook de big bags die in de bouw en Koepon Holding B.V niet verdwenen bij dit bedrijf dat al bijna agrarische sector worden gebruikt, hebben Koninklijke Wagenborg vijftien jaar vriend is van Het Groninger we in het programma.” Moving Spirits Landschap. NNZ B.V. Met de boot op pad Rabobank Stad en Midden Groningen NNZ heeft iets met jute. Nee, het bedrijf Boot heeft zijn geliefde provincie nooit ver- Rabobank Zuid en Oost Groningen heeft veel met jute, het heeft er ook veel laten. Hij werd geboren in Haren, studeerde Sax Architecten aan te danken. “Mijn opa begon in 1922, in en woonde in Groningen en verhuisde Stichting Nationale Postcode Loterij de stad, in het Libau Pakhuis aan het Hoge twintig jaar geleden met zijn gezin naar een Suiker Unie Vierverlaten der A met het confectioneren en bedrukken rijksmonument in Bedum. Daar geniet hij van Ten Kate Holding B.V. van jute zakken”, vertelt Len Boot, directeur de rust en de schoonheid van het Groningse TRUSTUS Capital Management B.V. van NNZ Groningen. “Jute is misschien platteland. “We wonen aan het Boterdiep en Unet het oudste verpakkingsmateriaal dat nog we hebben altijd een bootje gehad. Heerlijk Van Delden Bouw volop wordt gebruikt. Er worden sinds 1800 om daarmee meerdere dagen het Groninger Vertisol / Gebr. Plat B.V. aardappels, uien en andere levensmiddelen landschap te ontdekken. Vrouw en kinderen, Waterbedrijf Groningen in jute verpakt en ook nu nog is het een de hond en een tentje mee en we gingen op Yarden uitvaartverzekeringen & populair verpakkingsartikel. Bovendien is pad. Ik geniet van heel Groningen, maar ik verzorging het duurzaam materiaal. Je kan zeggen dat voel me echt thuis in het Hogeland. Het is mijn opa een vooruitziende blik had.” heerlijk om daar te struinen. De diepjes en Bijna 100 jaar later distribueert NNZ maren die het landschap doorkruisen, de vanuit Groningen en in 17 andere landen wierden, de kerkjes en de prachtige borgen, verpakkingen van tien gram tot 2000 kilo. je vindt hier zelfs weggetjes waar je je in Fotografie Marieke Kijk in de Vegte Schoondergang Fotografie Jeroen Jute wordt nog steeds gebruikt, maar ook het buitenland waant. Er is dus geen enkele

karton, hout, cellulose en kunststof, om maar reden om deze mooie provincie te verlaten.” Tekst