Lodewijk Napoleon En Het Einde Van De Republikeinse Politiek Wyger R.E
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
P147-158 Wyger R.E. Velema:P147-158 Wyger R.E. Velema 13-12-2006 15:06 Pagina 147 Lodewijk Napoleon en het einde van de republikeinse politiek Wyger R.E. Velema ‘Een koningrijk! Ja mijn vriend, zoover is het eindelijk met ons land gekomen’, schreef Anton Reinhard Falck op 13 juni 1806, in een brief vol walging en ver- ontwaardiging, aan Johan Hora Siccama in Groningen.1 Hij was bepaald niet de enige tijdgenoot die met afgrijzen en verbazing reageerde op het definitieve einde van de republikeinse regeringsvorm, een regeringsvorm die twee eeuwen lang, weliswaar met telkens andere argumenten maar altijd in de overtuiging van haar superioriteit aan iedere vorm van monarchie, in eensgezindheid door de Nederlanders was geroemd. Gedurende de gehele achttiende eeuw, om niet verder in de tijd terug te gaan, waren eerst Staatsgezinden en Orangisten en la- ter ook revolutionairen en conservatieven het, bij al hun vaak fundamentele onderlinge politieke meningsverschillen, over één ding eens geweest: het land was een republiek en diende dat te blijven. Gezien deze opmerkelijke continuï- teit in republikeinse politieke gezindheid, zou men mogen verwachten dat de abrupte overgang naar een monarchale regeringsvorm in 1806 door historici grondig is onderzocht en uitputtend is geanalyseerd. Niets is echter minder waar. Net als de politieke en politiek theoretische geschiedenis van het hele de- cennium waarin deze transitie plaatsvond, is de vestiging van de monarchie on- der Lodewijk Napoleon een onderbelicht onderdeel in de geschiedschrijving over het ontstaan van het moderne Nederland gebleven. De verklaring voor deze hardnekkige lacune moet ten dele worden gezocht in de manier waarop historici tegenwoordig de decennia rond 1800 indelen. Na een periode van heftige politisering, die zich uitstrekte van het begin van de pa- triottenbeweging tot en met de totstandkoming van de constitutie van 1798, zien zij een duidelijk omslagpunt.2 De revolutionaire politieke passie, uitgeput door jaren van hevige partijstrijd, ebde langzaam weg en maakte plaats voor een verlangen naar eenheid en harmonie, in 1801 verder versterkt door de te- rugkeer van de oude elites in het landsbestuur. De geleidelijk toenemende Franse bemoeienis met het Nederlandse politieke bestel, die nauwelijks viel te 1 H.T. Colenbrander (ed.), Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. Vijfde deel. Koning Lodewijk. 1806-1810 (2 dln., ’s-Gravenhage, 1910) I, xlvi. 2 Deze interpretatie, die in de recente historiografie door velen wordt gedeeld, is vooral ontwikkeld door N.C.F. van Sas in zijn talrijke publicaties over deze periode, thans bijeengebracht in N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland: van oude orde naar moderniteit 1750-1900 (Amsterdam 2004). P147-158 Wyger R.E. Velema:P147-158 Wyger R.E. Velema 13-12-2006 15:06 Pagina 148 148 wyger r.e. velema bestrijden, leidde bovendien tot de teloorgang van het principiële republikanis- me van de voorgaande decennia. Revolutionaire politieke theorie werd vervan- gen door een nieuw vaderlands gevoel, dat zich uitdrukte in een geheel ander en minder politiek vocabulaire. Deze visie op het eerste decennium van de ne- gentiende eeuw bevat ontegenzeggelijk veel dat juist en pertinent is, maar zij behoeft enige nuancering en aanvulling. Door de nadruk die zij legt op de cul- turele natievorming gedurende deze jaren, blijft namelijk het verre van onbe- langrijke of marginale debat over de voor ons land meest geschikte regerings- vorm, dat in precies deze zelfde jaren met grote gevoelens van urgentie, soms zelfs van wanhoop, werd gevoerd, onderbelicht. Daardoor zou ten onrechte de indruk kunnen ontstaan dat de overgang van republiek naar monarchie in 1806 rimpelloos verliep en door de tijdgenoten, murw geslagen door voortdurende van buiten opgelegde politieke veranderingen en weggevlucht in nostalgische dromen over de cultuurnatie, met politieke en theoretische desinteresse werd gadegeslagen en ondergaan. Ten einde deze onjuiste indruk weg te nemen, zal ik in het navolgende aller- eerst trachten te laten zien hoe het politieke debat in de jaren voorafgaand aan de overgang naar de monarchale regeringsvorm nog volkomen in het teken van het behoud van de eeuwenoude republikeinse identiteit stond. Vervolgens zal ik Lodewijk Napoleons visie op het koningschap en op zijn plaats in de Neder- landse geschiedenis en de reactie van de tijdgenoten daarop bespreken. Tot be- sluit werp ik de vraag op hoe het mogelijk was dat de tot 1806 zo republikein- se Nederlanders uiteindelijk toch plotseling in staat bleken de nieuwe monar- chie te aanvaarden. De strijd om het behoud van de republiek, 1804-1806 De jaren van het Staatsbewind en van het daaropvolgende raadpensionarisschap van Rutger Jan Schimmelpenninck werden gekenmerkt door een grote politie- ke en conceptuele verwarring. Met stijgende verbazing observeerden Neder- landse waarnemers de hoogst merkwaardige en theoretisch vrijwel onbegrijpe- lijke ontwikkeling van het politieke bestel in Frankrijk, waar Napoleon gelei- delijk zijn idiosyncratische vermenging van revolutionaire beginselen, ancien régime-monarchie en moderne militaire dictatuur een definitieve gestalte gaf.3 Schimmelpenninck, zeer goed op de hoogte van de toestand in Frankrijk, ka- rakteriseerde het bewind in 1804 als geheel militair, om er gedecideerd aan toe te voegen: ‘Ik voor mij walge er van’.4 In datzelfde jaar schreef Jacobus Blaauw 3 Zie over het probleem van het karakteriseren van het bestel van Napoleon recent: Peter Baehr en Melvin Richter (ed.), Dictatorship in History and Theory. Bonapartism, Caesarism, and Totalitarianism (Cambridge 2004). 4 H.T. Colenbrander (ed.), Gedenkstukken de algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. Vierde deel. Staatsbewind en raadpensionaris. 1801-1806 (2 dln., ’s-Gravenhage 1908) II, 500- 501. P147-158 Wyger R.E. Velema:P147-158 Wyger R.E. Velema 13-12-2006 15:06 Pagina 149 lodewijk napoleon en het einde van de republikeinse politiek 149 aan Samuel Wiselius dat vrijwel alles wat er in de Franse politiek gebeurde de traditionele lessen van de politieke theorie tartte. Mocht het Napoleontische regime op deze manier succesvol blijken te kunnen voortbestaan, zo meende hij, dan moest men onontkoombaar de conclusie trekken dat ‘alle die wijze schrijvers, welke over de inrichting en de duurzaamheid van eenen goeden re- geeringsvorm zoovele boeken geschreven hebben, alle radoteurs zijn, en men gerust hunne geschriften op het vuur kan werpen’.5 Ook in het steeds sterker van dit ondoorgrondelijke Franse bestel afhankelijke eigen land was er weinig duidelijkheid of reden tot optimisme. Niet alleen vanwege die groeiende afhan- kelijkheid overigens: het hervormings- en herinrichtingsproces van de staat verliep traag en chaotisch, de sinds 1801 met nadruk gepredikte verzoening van alle partijen wilde niet erg vlotten, de politieke energie leek uit de natie te zijn weggevloeid. Gezien dit klimaat van intellectuele en politieke onzekerheid en desoriënta- tie was het opmerkelijk dat men met grote standvastigheid aan één politieke overtuiging bleef vasthouden: de wenselijkheid van een republikeinse rege- ringsvorm. Deze republikeinse politieke voorkeur was, enkele uitzonderingen daargelaten, over het algemeen niet langer zo bevlogen en idealistisch van aard als zij gedurende de patriottentijd en de eerste jaren van de Bataafse republiek was geweest. De jarenlange bittere politieke twisten hadden hun ideologische tol geëist en het optimistische geloof in de aanstaande vestiging van de heer- schappij van de politieke deugd en in de zegeningen van de permanente volks- soevereiniteit vrijwel volkomen ondermijnd. De politiek actieve burger, zo kon men overal horen, moest met een lantaarntje worden gezocht. ‘Het gros der na- tie, afgemat onder de reeks van afwisselende schokken, te leur gesteld in des- zelfs verwachtingen, trekt zich de gemeene zaak niet meer vrijwillig aan’, schreef Schimmelpenninck al in 1799.6 En in 1803 constateerde François Ermer- ins: ‘Ieder is moede van ’t beschouwen der politieke worstelingen [...]’.7 Maar de gedeeltelijke desillusie met het revolutionaire republikanisme van de late acht- tiende eeuw betekende in ons land geenszins dat daarmee ook het republikanis- me als zodanig had afgedaan. Integendeel zelfs. Want juist in deze conceptueel en politiek zo onzekere periode greep men met grote gretigheid terug op de pre- revolutionaire vaderlandse republikeinse traditie, die meer dan door de actieve participatie van de burger gekenmerkt werd door een sterke afkeer van monar- chaal gezag, een voorkeur voor een zacht en collegiaal bestuur en een nadruk op gematigdheid, soberheid, eenvoud en een zekere mate van burgerlijke gelijk- heid. Het was precies deze republikeinse nationale identiteit die bedreigd werd door het groeiende Franse verlangen het land te ‘monarchaliseeren’.8 5 Colenbrander, Gedenkstukken.Vierde deel (noot 4), 539. 6 G. Schimmelpenninck, Rutger Jan Schimmelpenninck en eenige gebeurtenissen van zijnen tijd (2 dln., ’s-Gravenhage en Amsterdam 1845) I, 183-184. 7 Colenbrander, Gedenkstukken.Vierde deel (noot 4) II, 429. 8 De uitdrukking is van François Ermerins in 1804. L. de Gou, De Staatsregeling van 1805 en de Con- stitutie van 1806. Bronnen voor de totstandkoming (Den Haag 1997), 210. P147-158 Wyger R.E. Velema:P147-158 Wyger R.E. Velema 13-12-2006 15:06 Pagina 150 150 wyger r.e. velema De grote strijd in de jaren 1804 en 1805 ging dan ook over de vraag hoever men kon gaan in het aanpassen van de republikeinse regeringsvorm aan