Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
Nowe znaleziska tropów dinozaurów z osadów liasowych Gór Œwiêtokrzyskich
Grzegorz NiedŸwiedzki1, Zbigniew Remin2, Joanna Roszkowska2, Urszula Meissner2
New finds of dinosaur tracks in the Liassic strata of the Holy Cross Mountains, Poland. Prz. Geol., 57: 252–262.
Abstract.NewLower Jurassic material of dino- saur tracks has been found in the coastal siliciclastic and fluvial deposits of the Holy Cross Mountains (HCMts.), Poland. Three poorly preserved specimens of small to medium-sized theropod dinosaur footprints, assigned to cf. Grallator isp. and cf. Anchisauripus G. NiedŸwiedzki Z. Remin J. Roszkowska U. Meissner isp.,were found in the Sinemurian deposits exposed in the Starachowice outcrop. Sixteen specimens of dino- saur tracks, referred to ichnotaxa cf. Grallator isp., Anchisauripus isp., cf. Kayentapus isp., cf. Moyenisauropus isp., Theropoda indet., and Dinosauria indet., have been found in the upper Hettangian deposits of the Przysucha Ore-Bearing Formation and the Lower Sinemurian Ostrowiec Formation exposed near ¯arnów (Paszkowice and ¯arnów sites) in the northwestern part of the HCMts. Dinosaur footprints (cf. Anchisauripus isp., cf. Kayentapus isp.; and cf. Moyenisauropus isp.) and non-dinosaur tracks were found at the Bielowice site, known also as Wólka Karwicka near Opoczno. Interesting large ornithischian footprint (cf. Moyenisauropus isp.) and small-medium theropod footprints (Anchisauripus isp.) were found in the Zagaje Formation of Chyby near Mniów. Ornithischian dinosaur tracks similar to Moyenisauropus were also found in Sk³oby Formation at Szwarszowice near Ostrowiec Œwiêtokrzyski. The last finds reported herein, the well preserved specimens of Anomoepus, Anchisauripus, Eubrontes and Kayentapus-like footprints, came from the new tracksite of Szyd³ówek. Tracks made by large theropods (cf. Megalosauripus isp.) and sauropods were also found at this site. The material came from the strata representing a large barrier-lagoon/deltaic sequence. These new finds confirm that the barrier-lagoonal association of theropod dinosaurs of the Lower Jurassic of the HCMts. is characterised by dominance of small and medium-sized forms but contains also prints made by larger animals. The analysis of the Liassic ichnocenosis suggests that Anchisauripus was a facies-independent ichnotaxon. In the Lower Jurassic of Poland this ichnogenus was identified in the fluvial (aluvial-plain), deltaic (delta-plain), and barier-lagoonal deposits.
Keywords: dinosaur tracks, Lower Jurassic, Holy Cross Mountains, Poland
Na obszarze Polski tropy dinozaurów s¹ znane z osa- zów. Zgromadzony materia³ zdeponowano w Muzeum Geo- dów górnego triasu Tatr, Œl¹ska Opolskiego i Gór Œwiêto- logicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w War- krzyskich (NiedŸwiedzki, 2005; Gierliñski, 2007; NiedŸ- szawie, Muzeum Geologicznym Oddzia³u Œwiêtokrzyskie- wiedzki & Sulej, 2007; Dzik i in., 2008a, b), osadów dolnej go Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach, i górnej jury z regionu œwiêtokrzyskiego (patrz Gierliñski Juraparku w Ba³towie oraz Muzeum Przyrody i Techniki & NiedŸwiedzki, 2002a,b, 2005; NiedŸwiedzki & Pieñ- w Starachowicach. W tym opracowaniu zostan¹ krótko kowski, 2004) oraz górnej kredy z Roztocza (Gierliñski, przedstawione wy³¹cznie najciekawsze i najcenniejsze zna- 2007; Gierliñski i in., 2008). W osadach dolnojurajskich leziska z nowych stanowisk. (liasowych) œlady dinozaurów zosta³y rozpoznane w dzie- Trzy specyficznie zachowane okazy œladów dinozaurów siêciu stanowiskach: Gliniany Las, So³tyków, Zapniów, znaleziono w osadach formacji ostrowieckiej w trakcie Jakubów, Idzikowice, Gromadzice Dolne (Gromadzice A), wykopów budowlanych w Starachowicach (ryc. 3A–C). Gromadzice Górne (Gromadzice B), Œmi³ów, Podole oraz Kilka œladów dinozaurów odkryto w kopalniach w rejonie Kontrewers (Gierliñski, 1991; Gierliñski & Pieñkowski, ¯arnowa (ryc. 3D–F; 4) oraz w Bielowicach ko³o Opoczna 1999; NiedŸwiedzki & Pieñkowski, 2004; Gierliñski & (ryc. 5). Œlad dinozaura ptasiomiednicznego i ma³ego tero- NiedŸwiedzki, 2005), (ryc. 1). poda znaleziono we wsi Chyby ko³o Mniowa (ryc. 6A). W trakcie badañ wychodni liasu, prowadzonych na Tropy dinozaurów ptasiomiednicznych uda³o siê rozpo- pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich w latach znaæ w osadach formacji sk³obskiej w rejonie Szwarszowic 2002–2008, natrafiono na kolejne stanowiska z tropami ko³o Ostrowca Œwiêtokrzyskiego (ryc. 6B–E). Na wspa- dinozaurów, a w znanych lokalizacjach i poziomach lito- niale zachowane tropy dinozaurów ptasiomiednicznych, stratygraficznych znaleziono nowe, interesuj¹ce okazy œrednich i du¿ych rozmiarów dinozaurów drapie¿nych oraz (ryc. 1, 2). Suma wszystkich rozpoznanych w terenie, i czê- zauropodów natrafiono w Szyd³ówku ko³o Szyd³owca œciowo zebranych, nowych œladów wynosi ponad 200 oka- (ryc. 7–9). Znaczna czêœæ bogatego materia³u z Szyd³ówka zosta³a zabezpieczona przez Jurapark w Ba³towie (por. NiedŸwiedzki & Remin, 2008).
1 Œlady dinozaurów na obszarze Starachowic w materia- Zak³ad Paleobiologii i Ewolucji, Wydzia³ Biologii, Uniwer- le pochodz¹cym z wykopów pod fundamenty w dzielnicy sytet Warszawski, ul. S. Banacha 2, 02-097 Warszawa; Dzia³ Paleontologii, Muzeum Przyrody i Techniki, Ekomuzeum im. Or³owo znaleŸli Dariusz D¹browski i jego syn Cezary. Jana Pazdura w Starachowicach, ul. Wielkopiecowa 1, 27-200 W trakcie oglêdzin rejonu prac ziemnych oraz badania Starachowice; [email protected] wychodni liasu na terenie Starachowic uda³o siê ustaliæ 2Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i pozycjê litostratygraficzn¹ osadów, z których pochodz¹ Wigury 93, 02-089 Warszawa okazy. Wszystkie znalezione tropy s¹ zachowane na nie-
252 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
POLSKA POLAND
10km
KOÑSKIE SKAR¯YSKO- -KAMIENNA
nowe stanowiska z tropami dinozaurów dotychczas znane stanowiska z tropami dinozaurów new sites with dinosaur tracks hitherto known sites with dinosaur tracks
Ryc. 1. Po³o¿enie stanowisk z dolnojurajskimi tropami dinozaurów w Górach Œwiêtokrzyskich Fig. 1. Location of sites with the Lower Jurassic dinosaur footprints in the Holy Cross Mts., Poland wielkich p³ytach skalnych. Charakterystyczna forma za- lokalizacji rozpoznano wielkie, okr¹g³e struktury defor- chowania siê œladów (zdeformowane, rozmyte w wyniku macyjne (o œrednicy 30–50 cm). Byæ mo¿e s¹ to œlady dzia³ania wody opadowej lub pozostawione pod przykry- zauropodów, zniekszta³cone w wyniku falowania wód ciem wody) sugeruje, ¿e tropy te s¹ utrwalone w osadzie w p³ytkiej strefie zbiornika. piaskowcowo-mu³owcowym jako naturalne odciski i mog¹ Na zespó³ œladów dinozaurów, na który autorzy natknê- pochodziæ z tej samej powierzchni. Znalezione przez li siê w ods³oniêciu w rejonie Bielowic (stanowisko znane D¹browskich okazy zdeponowano w Muzeum Przyrody te¿ jako Wólka Karwicka), sk³adaj¹ siê tropy dinozaurów i Techniki w Starachowicach. ptasiomiednicznych (Moyenisauropus isp.) i teropodów W roku 2002 znaleziono pierwszy okaz œladu dinozau- (cf. Grallator isp., Anchisauripus isp. oraz cf. Kayenta- ra w kopalni i³ów w Paszkowicach ko³o ¯arnowa (pó³noc- pus isp.). W tym ods³oniêciu rozpoznano tak¿e niewielki no-zachodnie obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich). W latach fragment œcie¿ki ma³ego dinozaura drapie¿nego (?cf. Gral- 2003–2006 na ha³dzie kopalni prowadzono prace poszuki- lator isp.), z³o¿onej z trzech kolejnych tropów oraz jedne- wawcze. Napotkano kolejne cztery okazy œladów dino- go œladu izolowanego u³o¿onego w osi szlaku. zaurów pozostawione przez ma³e i œrednie drapie¿niki W nowej lokalizacji Chyby w rejonie Mniowa, w œród- (cf. Grallator isp., Anchisauripus isp. oraz cf. Kayenta- polnej kamionce rozpoznano œlad dinozaura ptasiomied- pus isp.). W trakcie jednej z wizyt na terenie kopalni auto- nicznego (cf. Anomoepus isp.) i ma³ego teropoda (cf. Anchi- rzy otrzymali interesuj¹ce wiadomoœci od zatrudnionych sauripus isp.). Materia³ skalny zgromadzony w kamionce tam górników. Pracownicy informowali mianowicie o zna- pochodzi z kilku niewielkich ³omików piaskowca po³o- lezisku w latach 90. XX w. kilku wielkich „odcisków ³ap ¿onych w pobliskim lesie (na pó³noc od wsi). Z terenowych kury”, które rozpoznali w sp¹gu ³awicy piaskowca w stro- obserwacji geologicznych wynika, i¿ mog¹ to byæ osady pie tunelu, w wyrobisku podziemnym. Okazy te zosta³y formacji zagajskiej. zabudowane podporami ochronnymi, a ich ponowne zloka- Nowe stanowisko z tropami rozpoznano w rejonie Os- lizowanie jest obecnie trudne. Odkrycia ichnologiczne trowca Œwiêtokrzyskiego w miejscowoœci Szwarszowice. dokonywane przez górników pracuj¹cych w kopalniach Wystêpuj¹ tu osady formacji sk³obskiej z tropami dino- stanowi¹ czêsto bardzo istotne materia³y badawcze i maj¹ zaurów ptasiomiednicznych z ichnorodzaju Moyenisauro- du¿e znaczenie naukowe. pus. Podobne œlady wystêpuj¹ masowo w osadach formacji W kopalni piaskowca w ¯arnowie znaleziono p³yty ze zagajskiej i sk³obskiej w rejonie Gromadzic (Gierliñski & œladami dinozaurów ptasiomiednicznych (cf. Anomoepus isp. Pieñkowski, 1999; Gierliñski i in., 2001). i cf. Moyenisauropus isp.) oraz problematyczne struktury, Ostatnie tu opisywane znaleziska pochodz¹ z ods³oniê- które prawdopodobnie nale¿y wi¹zaæ ze zdeformowanymi cia we wsi Szyd³ówek ko³o Szyd³owca. Stanowisko to œladami du¿ych teropodów (Theropoda indet.) lub dino- zawiera bardzo bogaty i unikalny zespó³ tropów dino- zaurów ptasiomiednicznych (Ornithischia indet.). W tej zaurów, z³o¿ony ze œladów dinozaurów drapie¿nych
253 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
LITOSTRATYGRAFIA LITOLOGIA STANOWISKA Z TROPAMI DINOZAURÓW LITHOSTRATIGRAPHY LITHOLOGY SITES WITH DINOSAUR TRACKS
BORUCICE FORMATION
FORMACJA BORUCICKA
CIECHOCINEK FORMATION
FORMACJA CIECHOCIÑSKA
DRZEWICA FORMATION FORMACJA DRZEWICKA 6
sedymentacja morska i p³ytkomorska marine and shallow marine sedimentation
LIASSIC
GIELNIÓW FORMATION
FORMACJA GIELNIOWSKA
OSTROWIEC FORMATION
FORMACJA OSTROWIECKA
LIAS
FORMATION
RUDONOŒNA
PRZYSUSKA FORMACJA
PRZYSUCHA ORE-BEARING
SK£OBY FORMATION
FORMACJA SK£OBSKA
ZAGAJE FORMATION FORMACJA ZAGAJSKA 1 2 3 4 5 7 8 9 10 KAJPER mikrolaminowane lub ma- warstwowanie kopu³owe (HCS) korzenie roœlin i gleby kopalne warstwowanie poziome sywne mu³owce i i³owce hummocky cross-stratification plant roots and palaeosols horizontal lamination microlaminated or massive mudstones and claystones skamienia³oœci œladowe warstwowanie skoœne tabularne warstwowanie skoœne rynnowe warstwy rudonoœne trace fossils tabular cross-bedding trough cross-bedding ore-bearing strata
254 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
(Anchisauripus isp., a tak¿e Kayentapus isp.), dinozaurów Ichnorodzaj: Anchisauripus Lull, 1904 ptasiomiednicznych (Anomoepus isp.) oraz tropów zauro- cf. Anchisauripus isp. (ryc. 3B, C) podów (por. NiedŸwiedzki & Remin, 2008). Okazy. MPT.P/DJ-1 (ryc. 3C) i MPT.P/DJ-2a, b Nowe, zaprezentowane w tej pracy odkrycia dostar- (ryc. 3B); dwa Ÿle zachowane œlady pes w formie natural- czaj¹ istotnych danych do analizy zespo³ów ichnologicz- nych odcisków (MPT.P/DJ-1, 2a) oraz naturalnego odlewu nych krêgowców. Przyczyniaj¹ siê te¿ do dok³adniejszego (MPT.P/DJ-2b, oryginalny odlew pochodz¹cy od okazu rozpoznania obrazu ichnofacjalnego liasu œwiêtokrzyskie- MPT.P/DJ-2a). Okazy znalezione w wychodni osadów lia- go (patrz NiedŸwiedzki & Pieñkowski, 2004), (ryc. 2). sowych w Starachowicach w dzielnicy Or³owo, nale¿¹cych Informacje te pozwol¹ w przysz³oœci na rekonstrukcjê do formacji ostrowieckiej (dolny synemur wg Pieñkow- (czasow¹ i przestrzenn¹) zespo³ów krêgowców w epoce skiego, 2004). wczesnojurajskiej w Polsce. Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlady pes o d³u- goœci 14,5–17 cm i szerokoœci 7,5–9,5 cm. Parametry œla- Opis ichnologiczny dów: L/W = 1,79–1,93; L/III = 2,07–2,12. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 5°; III–IV = 11°; TD = 16°. W opisie œladów zastosowano metody pomiarowe za Identyfikacja. Ichnorodzaj Anchisauripus jest wi¹zany Demathieu (1990) oraz Weemsem (1992). Objaœnienia ze œrednich rozmiarów dinozaurami drapie¿nymi z grupy skrótów u¿ywanych w opisie œladów: L lub fl — d³ugoœæ ceratozaurów (Olsen i in., 1998). Ichnoforma ta stanowi pes (œlad koñczyny tylnej — „stopy”); W lub fw — szero- jeden z najpospolitszych typów œladów dinozaurów drapie- koœæ pes; II, III, IV — d³ugoœæ palca drugiego, trzeciego ¿nych w osadach górnego triasu (noryk i retyk) i dolnej i czwartego w pes; D lub te — d³ugoœæ odcinka palca trze- jury (hetang–toark). Podobne ichnoformy s¹ znane rów- ciego wystaj¹ca ponad liniê ³¹cz¹c¹ czubki palca II i IV nie¿ z osadów œrodkowej jury (Clark i in., 2004). w pes; TD — k¹t ca³kowity (pomiêdzy palcem II i IV). Uwagi. Œlady s¹ zachowane w formie naturalnych Skróty: Muz PIG — Muzeum Geologiczne Pañstwowego odcisków (MPT.P/DJ-2a, b — odcisk i odlew) ze s³abo Instytutu Geologicznego w Warszawie; Muz PIG OS — zaznaczonymi granicami i silnie zdeformowanymi odci- Muzeum Geologiczne Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañ- skami poduszek palcowych. Forma zachowania siê œladów stwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach; MPT — oraz typ ska³y i towarzysz¹ce im struktury sedymentacyjne Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach. Po skró- sugeruj¹, ¿e pochodz¹ one z tej samej powierzchni tropo- cie nazwy placówki podano numer katalogowy okazu. noœnej. W okazach tych brak œladów pazurów, cechy dobrze widocznej w œladach dinozaurów drapie¿nych. Stan Okazy ze Starachowic zachowania tropów œwiadczy, ¿e zosta³y pozostawione na wilgotnym piasku lub w warunkach podwodnych Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 (w ka³u¿ach). Mo¿liwe równie¿, ¿e zosta³y zniszczone Ichnorodzaj: Grallator Hitchcock, 1858 przez wodê opadow¹ lub rozmyte w procesach falowania. cf. Grallator isp. (ryc. 3A ) Na powierzchniach p³yt piaskowców z tej lokalizacji roz- Okaz. MPT.P/DJ-3; Ÿle zachowany œlad pes w formie poznano ripplemarki falowe, mechanoglify, struktury naturalnego odcisku. Okaz znaleziony w ods³oniêciu osa- deformacyjne (szczeliny z wysychania), liczne œlady bez- dów liasowych w Starachowicach (dzielnica Or³owo) krêgowców (stawonogów i ma³¿y) oraz problematyczne zosta³ zaliczony do formacji ostrowieckiej (dolny synemur ichnoformy, prawdopodobnie pozostawione przez ma³e wg Pieñkowskiego, 2004). krêgowce (jaszczurki lub pterozaury). Opis. Ma³ych rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- goœci 7,5 cm i szerokoœci 4,5 cm. Parametry œladu: L/W = 1,67; Okazy z Paszkowic L/III = 1,85. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 5°; III–IV = 7°; TD = 12°. Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 Identyfikacja. Ichnorodzaj Grallator jest wi¹zany Ichnorodzaj: Anchisauripus Lull, 1904 z ma³ymi dinozaurami drapie¿nymi z grupy celofyzów Anchisauripus isp. (ryc. 3D) (Olsen i in., 1998). Ichnoforma ta jest pospolitym elemen- Okaz. Muz PIG OS-221/53, œlad pes zachowany w for- tem w zespo³ach œladów dinozaurów wieku karnickiego, mie naturalnego odlewu. Okaz znaleziono na ha³dzie noryckiego (póŸny trias) oraz hetandzko-synemurskiego kopalni w Paszkowicach, eksploatuj¹cej osady ilaste przy- (wczesna jura), czyli z okresem wystêpowania ma³ych suskiej formacji rudonoœnej (górny hetang wg Pieñkow- celofyzoidów. skiego, 2004).
¬ Ryc. 2. Pozycja litostratygraficzna stanowisk i zespo³ów œladów dinozaurów w dolnojurajskich osadach Gór Œwiêtokrzyskich: 1 — tropy wielkich teropodów cf. Megalosauripus isp.; 2 — tropy du¿ych teropodów cf. Eubrontes isp./cf. Kayentapus isp.; 3 — œlady du¿ych teropodów Kayentapus isp.;4—œladyœrednich rozmiarów teropodów Anchisauripus isp.;5—œladyma³ych teropodów Gral- lator isp./cf. Stenonyx isp.; 6 — gigantyczne œlady zauropodów;7—du¿eœladyzauropodów; 8 — ma³e œlady zauropodów; 9 — tropy zauropodomorfów cf. Otozoum isp.; 10 — œlady dinozaurów ptasiomiednicznych Anomoepus isp./Moyenisauropus isp. (wg Pieñkow- skiego, 2004 i na podstawie nowych danych) Fig. 2. Lithostratigraphic position of tracksites and dinosaur track assemblages in the Lower Jurassic of the Holy Cross Mountains: 1 — gigantic theropod tracks cf. Megalosauripus isp.;2—largetheropod tracks cf. Eubrontes isp./cf. Kayentapus isp.; 3 — large the- ropod tracks Kayentapus isp.;4—medium-sizedtheropod tracks Anchisauripus isp.; 5 — small theropod tracks Grallator isp./cf. Ste- nonyx isp.; 6 — gigantic sauropod tracks; 7 — large sauropod tracks; 8 — small sauropod tracks; 9 — sauropodomorpha tracks cf. Otozoum isp.; 10 — ornithischia dinosaur tracks Anomoepus isp./Moyenisauropus isp. (after Pieñkowski, 2004 and on the basis of new data)
255 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
Opis. Œrednich ro- zmiarów, trójpalcza- sty œlad pes o d³ugoœci 19,5 cm i szerokoœci 10,5 cm. Parametry œladu: L/W = 1,86; L/III = 1,63; III/D =
1,85; te/fw = 0,62; 5cm (fl – te)/fw = 1,24. 5cm K¹ty miêdzy palcami: A B II–III = 13°; III–IV = 11°; TD = 24°. Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju Anchi- sauripus (zob. Okazy ze Starachowic).
Ichnorodzaj: Gral-
5cm
lator Hitchcock, 1858 D 4cm cf. Grallator isp. C (ryc. 3E oraz okaz nie- zilustrowany) Okazy. Muz PIG OS-221/52 (ryc. 3E), Ÿle zachowany œlad pes w formie natural- nego odcisku (odlew gipsowy tego okazu
4cm — Muz PIG OS-221/ E F 5cm 56), oraz Muz PIG OS-221/55 (odlew gip- Ryc. 3. Tropy dinozaurów ze Starachowic (A–C) oraz Paszkowic ko³o ¯arnowa (D–F), górny hetang–dolny sowy), œlad pes zacho- synemur; IV — palec IV wany w formie natu- Fig. 3. Dinosaur tracks from Starachowice (A–C) and Paszkowice near ¯arnów (D–F), Upper Hettan- ralnego odlewu (okaz gian–Lower Sinemurian; IV — digit IV oryginalny pozosta³ A, E — cf. Grallator isp.; B–D — cf. Anchisauripus isp.; F — cf. Kayentapus isp. w terenie). Okazy zo- sta³y odnalezione na ha³dzie kopalni w Paszkowicach, 1994), jest znany z osadów retyckich, pogranicza triasu czyli najprawdopodobniej pochodz¹ z ilastych osadów i jury oraz utworów dolnojurajskich. przysuskiej formacji rudonoœnej (górny hetang wg Pieñ- Uwagi. W obrêbie tego ichnorodzaju mo¿na zaob- kowskiego, 2004). serwowaæ du¿e zró¿nicowanie morfologiczne, zwi¹zane Opis. Ma³ych rozmiarów, trójpalczaste œlady pes o d³u- z rozmiarami tropów oraz kszta³tem i pozycj¹ odcisków goœci 6,2 i 6 cm; szerokoœci 4,5 i 4 cm. Parametry œladów: poduszek palcowych. Charakterystyczn¹ cech¹ tego ichno- L/W = 1,38–1,50; L/III = 1,40–1,48; III/D = 1,86–1,91; rodzaju jest szerokie rozstawienie odcisków poduszek te/fw = 0,49–0,50; (fl – te)/fw = 0,89–0,93. K¹ty miê- proksymalnych (tzw. metatarsalnych — œródstopowych); dzy palcami: II–III = 24–32°; III–IV = 10–12°; TD = mia³o to zapewne znaczenie funkcjonalne i by³o zwi¹zane 34–44°. z pozycj¹ koœci œródstopia. Okaz z Paszkowic reprezentuje Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju ma³¹ formê Kayentapus, która posiada wyraŸnie wystaj¹cy Grallator (zob. Okazy ze Starachowic). palec III ponad liniê ³¹cz¹c¹ palce II i IV.
Ichnorodzaj: Kayentapus Welles, 1971 Okazy z ¯arnowa cf. Kayentapus isp. (ryc. 3F) Okaz. Muz PIG OS-221/55, œlad pes zachowany w for- Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 mie naturalnego odlewu. Okaz pochodzi z ha³dy kopalni Ichnorodzaj: Kayentapus Welles, 1971 w Paszkowicach, reprezentuje zatem przysusk¹ formacjê cf. Kayentapus isp. (ryc. 4A) rudonoœn¹ (górny hetang wg Pieñkowskiego, 2004). Okaz. Muz PIG OS-221/56 (odlew gipsowy), œlad pes Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- z odbiciem œródstopowej czêœci koñczyny, zachowany goœci 17 cm i szerokoœci 15 cm. Parametry œladu: L/W = w formie naturalnego odcisku. Okaz zosta³ znaleziony w ka- 1,13; L/III = 1,70. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 35°; mienio³omie o nazwie ¯arnów II, gdzie s¹ eksploatowane III–IV = 47°; TD = 82°. Na czubkach palców II i III s¹ piaskowce formacji ostrowieckiej (synemur wg Pieñkow- widoczne œlady pazurków. skiego, 2004). Identyfikacja. Ichnorodzaj Kayentapus Welles, 1971, Opis. Ma³ych rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- wi¹zany ze œrednich i du¿ych rozmiarów dinozaurami dra- goœci 18 cm i szerokoœci 12 cm. Parametry œladu: L/W = pie¿nymi z grupy ceratozaurów (Gierliñski & Ahlberg, 1,5; L/III = 1,46. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 38°; III–IV =
256 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
41°; TD = 79°. Na czubkach palców III i IV s¹ widoczne Identyfikacja. D³ugoœæ œrodkowego palca (III) suge- œlady pazurków. ruje, i¿ jest to trop dinozaura drapie¿nego. Na palcu III jest Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju równie¿ widoczny œlad po wyd³u¿onym pazurze. Kayentapus (zob. Okazy z Paszkowic). Okazy z Bielowic Ichnorodzina: Moyenisauropodidae Ellenberger, 1974 Ichnorodzaj: Moyenisauropus Ellenberger, 1974 Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 cf. Moyenisauropus isp. (ryc. 4B) Ichnorodzaj: Anchisauripus Lull, 1904 Okaz. Muz. PIG OS-221/57, œlad pes zachowany w for- Anchisauripus isp. (ryc. 5A, B) mie naturalnego odcisku. Okaz pochodzi z kamienio³omu Okazy. Muz PIG OS-221/52 i 53 — œlady pes za- ¯arnów II, z piaskowców formacji ostrowieckiej (synemur chowane w formie naturalnych odlewów; Muz. PIG wg Pieñkowskiego, 2004). OS-221/54 (odlew gipsowy) — œlad pes zachowany w po- Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- staci naturalnego odcisku (okaz pozostawiony w terenie). goœci 23 cm i szerokoœci 20 cm. Parametry œladu: L/W = Eksponaty znaleziono w kamienio³omie w Bielowicach 1,15; L/III = 1,92. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 27°; (lokalizacja znana równie¿ pod nazw¹ Wólka Karwicka), III–IV = 23°; TD = 50°. gdzie s¹ eksploatowane piaskowce formacji drzewickiej Identyfikacja. Ichnorodzaj Moyenisauropus jest (pliensbach wg Pieñkowskiego, 2004). wi¹zany ze œrednich rozmiarów dinozaurami ptasiomied- nicznymi z grupy tyreoforów (Gierliñski, 1999), znany z osadów retyckich oraz dolnojurajskich (patrz Gierliñski & Pieñkowski, 1999). Uwagi. Formy z ichnorodzaju Moyenisauropus wystêpuj¹ powszechnie w osadach deltowych i laguno- wych. Charakterystyczn¹ cech¹ tego ichnorodzaju s¹ sze- rokie poduszki palcowe i skrócony palec II w pes. Tropy Moyenisauropus by³y pozostawiane przez zwierzê dwu-
no¿ne lub czworono¿ne, w drugim przypadku œladom pes 4cm towarzyszy piêciopalcowy œlad przedniej koñczyny (manus). A Dinosauria indet. (ryc. 4C) Okazy. Muz. PIG OS-221/58, œlad pes zachowany w formie naturalnego odlewu. Okaz znaleziono w kamie- nio³omie ¯arnów II, reprezentuje zatem piaskowce forma- cji ostrowieckiej (synemur wg Pieñkowskiego, 2004). Opis. Du¿ych rozmiarów, trójpalczasty œlad, prawdo- podobnie pes, o d³ugoœci 27 cm i szerokoœci 32 cm. Trop silnie zdeformowany, przypuszczalnie w wyniku g³êbokie- go pogr¹¿enia siê koñczyny zwierzêcia w osad. Na czub- kach dwóch palców s¹ widoczne œlady po pazurach. Identyfikacja. WyraŸnie zachowane œlady trzech pal- 5cm ców sugeruj¹, i¿ jest to trop dinozaura drapie¿nego lub B du¿ego dinozaura ptasiomiednicznego. Uwagi. W wyniku deformacji œladu trudno dokonaæ jego jednoznacznej identyfikacji. Interesuj¹ce jest to, ¿e zarys najg³êbszej czêœci œladu przypomina kszta³tem tropy du¿ych, póŸnojurajskich dinozaurów ptasiomiednicznych — takich jak stegozaury (patrz Gierliñski & Sabath, 2002). Byæ mo¿e jest to synemurski œlad protostegozaura. Okaz ten oraz inne zagadkowe znaleziska tropów dinozaurów C 5cm ptasiomiednicznych z liasu œwiêtokrzyskiego s¹ obecnie obiektem badañ porównawczych.
Theropoda indet. (ryc. 4D) Okazy. Muz. PIG OS-221/59, œlad pes zachowany w for- mie naturalnego odlewu. Na okaz natrafiono w kamienio- ³omie ¯arnów II, w piaskowcach formacji ostrowieckiej (synemur wg Pieñkowskiego, 2004). D 5cm Opis. Du¿ych rozmiarów, Ÿle zachowany trójpalczasty œlad pes o d³ugoœci ok. 35 cm i szerokoœci ok. 25 cm. Trop Ryc. 4. Tropy dinozaurów z ¯arnowa, górny hetang–synemur zosta³ pierwotnie zniszczony, prawdopodobnie rozmyty Fig. 4. Dinosaur tracks from ¯arnów, Upper Hettangian–Sinemurian pod wp³ywem falowania w strefie przyboju wody. Silnemu A — cf. Kayentapus isp.; B — cf. Moyenisauropus isp.; C — rozmyciu uleg³ œlad palca okreœlonego jako IV. Dinosauria indet.; D — Theropoda indet.
257 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlad pes o d³u- Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlady pes o d³u- goœci 17–21,5 cm i szerokoœci 10–12 cm. Parametry œla- goœci 21–27 cm i szerokoœci 20–25 cm. Parametry œladów: dów: L/W = 1,70–1,79; L/III = 1,52–1,63; III/D = L/W = 1,05–1,08; L/III = 1,60–1,84. K¹ty miêdzy palcami: 1,74–1,87; te/fw = 0,61–0,65; (fl – te)/fw = 1,20–1,30. II–III = 20–25°; III–IV = 24–27°; TD = 44–52°. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 12–15°; III–IV = 10–13°; Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju TD = 21–25°. Moyenisauropus (zob. Okazy z ¯arnowa). Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju Anchisauripus (zob. Okazy ze Starachowic). Okazy z Chyb
Ichnorodzaj: Kayentapus Welles, 1971 Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 cf. Kayentapus isp. (ryc. 5C) Ichnorodzaj: Anchisauripus Lull, 1904 Okaz. Muz PIG OS-221/60, œlad tylnej koñczyny z fra- cf. Anchisauripus isp. gmentem odcisku œródstopowej czêœci pes, zachowany Okaz. Muz PIG OS-221/62 (odlew tropu), okaz pozo- w formie naturalnego odlewu. Okaz znaleziono w kamie- stawiony w terenie, œlad pes zachowany w formie natural- nego odlewu. Okaz znaleziono na polnej kamionce przy nio³omie w Bielowicach w piaskowcach formacji drzewic- drodze w miejscowoœci Chyby. Wystêpuj¹ce w tym rejonie kiej (pliensbach wg Pieñkowskiego, 2004). osady dolnej jury s¹ zaliczane do formacji zagajskiej (Gier- Opis. Ma³ych rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- liñski & Kowalski, 2006). goœci 21 cm i szerokoœci 17 cm. Parametry œladu: L/W = Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- 1,23; L/III = 1,70. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 40°; goœci 16 cm i szerokoœci 10 cm. Parametry œladów: L/W = III–IV = 47°; TD = 87°. Na czubku palca III jest widoczny 1,60; L/III = 1,77. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 14°; œlad pazurka. Pod poduszk¹ œródstopow¹ zaznacza siê œlad III–IV = 15°; TD = 29°. palca I o nietypowej, przeciwstawnej pozycji. Podobn¹ Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju pozycjê palca I zaobserwowano w œladach z ichnorodzaju Anchisauripus (zob. Okazy ze Starachowic). Kayentapus odkrytych na Wêgrzech (patrz Gierliñski, 1996) oraz w ma³ych tropach teropodów z osadów górnego Ichnorodzina: Moyenisauropodidae Ellenberger, 1974 triasu i dolnej jury. Ichnorodzaj: Moyenisauropus Ellenberger, 1974 Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju cf. Moyenisauropus isp. (ryc. 6A) Kayentapus (zob. Okazy z Paszkowic). Okaz. Muz PIG OS-221/63, œlad pes zachowany w for- mie naturalnego odlewu. Okaz równie¿ pochodzi z polnej Ichnorodzina: Moyenisauropodidae Ellenberger, 1974 kamionki przy drodze w Chybach (reprezentuje wiêc osady Ichnorodzaj: Moyenisauropus Ellenberger, 1974 formacji zagajskiej — Gierliñski & Kowalski, 2006). cf. Moyenisauropus isp. (ryc. 5D, E) Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczasty œlad pes o d³u- Okaz. Muz. PIG OS-221/61 oraz okaz pozostawiony goœci 17 cm i szerokoœci 16 cm. Parametry œladów: L/W = w terenie, œlady pes zachowane w formie naturalnego odci- 1,06; L/III = 1,92. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 30°; sku. Tropy znaleziono w kamienio³omie w Bielowicach, III–IV = 32°; TD = 62°. pochodz¹ wiêc z piaskowca formacji drzewickiej (pliens- Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnorodzaju bach wg Pieñkowskiego, 2004). Moyenisauropus (zob. Okazy z ¯arnowa).
5cm
5cm
AB5cm C
5cm D E 5cm
Ryc. 5. Tropy dinozaurów z Bielowic, ?górny synemur–pliensbach Fig. 5. Dinosaur tracks from Bielowice, ?Upper Sinemurian–Pliensbachian A, B — cf. Anchisauripus isp.; C — cf. Kayentapus isp.; D, E — cf. Moyenisauropus isp.
258 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
Okazy ze Szwarszowic
Ichnorodzina: Moyenisauropodidae Ellenberger, 1974 Ichnorodzaj: Moyenisauropus Ellenberger, 1974 cf. Moyenisauropus isp. (ryc. 6B–E) Okazy. Muz PIG OS-221/64, 65 (odlewy gipso- we) oraz dwa okazy pozostawione w terenie. Œlady pes zachowane w formie naturalnych odcisków i od- lewów. Okazy zosta³y znalezione w naturalnym
ods³oniêciu piaskowców i mu³owców w Szwarszo- 5cm wicach, gdzie wystêpuj¹ osady formacji sk³obskiej (hetang wg Pieñkowskiego, 2004). A Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlady pes o d³ugoœci 18–22 cm i szerokoœci 17–23 cm. Parametry œladów: L/W = 0,96–1,06; L/III = 1,87–1,93. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 31–42°; III–IV = 29–38°; TD = 60–80°. Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichno- rodzaju Moyenisauropus (zob. Okazy z ¯arnowa).
Okazy z Szyd³ówka
Ichnorodzina: Anomoepodidae Lull, 1904 5cm Ichnorodzaj: Anomoepus Hitchcock, 1848 B Anomoepus isp. (ryc. 7) Okazy. Dwa okazy pozostawione w terenie, œla- dy pes zachowane w formie naturalnych odlewów. Tropy znaleziono w kamienio³omie piaskowców w Szyd³ówku ko³o Szyd³owca, gdzie wystêpuj¹ osady formacji drzewickiej (pliensbach wg Pieñkowskie- go, 2004). Okazy zabezpieczono w miejscu odkry- cia, gdzie ma powstaæ ekspozycja paleontologiczna.
5cm Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlady C pes o d³ugoœci 14–16 cm i szerokoœci 14–15 cm. Parametry œladów: L/W = 1,00–1,07; L/III = 1,12–1,18. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 32–37°; III–IV = 34–43°; TD = 66–80°. Identyfikacja. Formy z ichnorodzaju Anomo- epus pozostawi³o zwierzê dwuno¿ne lub czworono- ¿ne, w drugim przypadku œladom pes towarzyszy piêciopalcowy odcisk œladu manus. Tropy te wi¹¿e
siê z wczesnymi dinozaurami ptasiomiednicznymi 5cm z grupy tyreoforów, np. scelidozaurami (Gierliñski, 1999; Gierliñski & Pieñkowski, 1999). Ichnorodzina: Grallatoroidae Lull, 1904 D Ichnorodzaj: Anchisauripus Lull, 1904 Anchisauripus isp. (ryc. 8, 9) Okazy. Trzy okazy pozostawione w terenie nale¿¹ do tego samego szlaku tropów; œlady pes zachowane w formie naturalnych odlewów. Okazy znaleziono w kamienio³omie piaskowców w Szy- d³ówku, reprezentuj¹cych formacjê drzewick¹ (pliensbach wg Pieñkowskiego, 2004). Opis. Œrednich rozmiarów, trójpalczaste œlady pes o d³ugoœci 14–17 cm i szerokoœci 11–13 cm. 5cm Parametry œladów: L/W = 1,27–1,31; L/III = E 1,12–1,21. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 23–27°; III–IV = 25–29°; TD = 48–56°. Ryc. 6. Tropy dinozaurów cf. Moyenisauropus isp. z Chyb ko³o Mniowa Identyfikacja. Jak przedstawiona dla ichnoro- (A) oraz Szwarszowic ko³o Ostrowca Œwiêtokrzyskiego (B–E), hetang– dzaju Anchisauripus (zob. Okazy ze Starachowic). –dolny synemur Fig. 6. Dinosaur tracks (cf. Moyenisauropus isp.) from Chyby near Mniów Ichnorodzaj: Kayentapus Welles, 1971 (A) and Szwarszowice near Ostrowiec Œwietokrzyski (B–E), Hettangian– Kayentapus isp. (ryc. 9A) –Lower Sinemurian
259 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
Ryc. 7. Tropy dinozaurów Anomoepus isp. z Szyd³ówka, pliensbach Fig. 7. Dinosaur tracks (Anomoepus isp.) from Szyd³ówek, Pliensbachian
Okazy. Trzy okazy pozostawio- ne w terenie, œlady pes zachowane w formie naturalnych odlewów. Jeden z okazów jest uszkodzony. Odlewy zosta³y znalezione w kamienio³omie
piaskowców w Szyd³ówku ko³o Szy- 5cm d³owca, zaliczanych do formacji A drzewickiej (pliensbach wg Pieñ- kowskiego, 2004). Tropy zosta³y zabezpieczone w miejscu odkrycia, gdzie planowana jest ekspozycja paleontologiczna. Opis. Du¿ych rozmiarów, trójpal- czaste œlady pes o d³ugoœci 27–32 cm i szerokoœci 23–26 cm. Parametry œladów: L/W = 1,17–1,23; L/III = 1,42–1,52. K¹ty miêdzy palcami: II–III = 32–37°; III–IV = 42–46°; TD = 74–83°. Identyfikacja. Jak przedstawiona 5cm dla ichnorodzaju Kayentapus (zob. B Okazy z Paszkowic).
Podsumowanie
W trakcie prac terenowych, prowadzonych przez ostatnie siedem lat w regionie œwiêtokrzyskim, zosta³o znalezionych dziewiêæ nowych stanowisk z zapisem tropów dinozaurów i innych krêgowców l¹dowych (stanowiska prezentowane w tej pracy: Starachowice, Paszkowice, ¯arnów, Bielowice, Chyby, Szwarszowice i Szyd³ówek, oraz stanowiska wstêp- B nie opisane w pracach Gierliñskiego & NiedŸwiedz- kiego, 2005; Gierliñskiego & Kowalskiego, 2006 — Œmi³ów i Kontrewers). W czêœci z tych lokalizacji rozpoznano wy³¹cznie po kilka okazów tropów, natomiast w dwóch miejscach (Szyd³ówek i Szwar- szowice) œlady dinozaurów wystêpuj¹ licznie. 5cm Wszystkie nowe odkrycia dobrze ilustruj¹ bogactwo i powszechnoœæ wystêpowania zapisu ichnologicz- nego dinozaurów w osadach liasowych w Górach Œwiêtokrzyskich (patrz ryc. 2). Nowe znaleziska tropów dinozaurów z liasu œwiêto- krzyskiego wnosz¹ istotne informacje o sk³adzie tzw. zespo³ów ichnofacjalnych z wczesnej jury (patrz Hunt A & Lucas, 2007). Wyniki analizy zespo³ów skamie- nia³oœci œladowych krêgowców z okreœlonych œrodo- wisk depozycyjnych dostarczaj¹ unikalnych informacji, s³u¿¹cych do rekonstrukcji paleoekologicznych oraz interpretacji behawioru kopalnych krêgowców (patrz Lockley, 1998). Iloœæ zebranych danych o tropach wczesnojurajskich zwierz¹t z regionu œwiêtokrzy- skiego ju¿ pozwala na tak¹ analizê, co mo¿e byæ cie- kawym zagadnieniem badawczym (m.in. jest
Ryc. 8. Szlak tropów dinozaura Anchisauripus isp. z Szy- 5cm d³ówka, pliensbach B Fig. 8. Trackway of dinosaur (Anchisauripus isp.) from Szyd³ówek, Pliensbachian
260 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009 istotne, ¿eby zrozumieæ wczesn¹ ewolucjê i specjalizacjê zdeponowane w kolekcjach muzealnych, ale dotychczas œrodowiskow¹ roœlino¿ernych dinozaurów z grupy Thyre- niepublikowane), Jakubowie i Idzikowicach (Muz PIG ophora). 1560.II.36 — patrz Gierliñski, 1995: fig. 2 oraz materia³y Z dotychczasowych obserwacji wynika, ¿e zespo³y œla- niepublikowane), Zapniowie (Muz PIG 1560.II.35 i Muz dów krêgowców z liasu œwiêtokrzyskiego mo¿na podzieliæ PIG 1688.II.1 — patrz Gierliñski, 1995: fig. 1; Gierliñski na dwie grupy (patrz Gierliñski & Pieñkowski, 1999; Nie- & NiedŸwiedzki, 2005: fig. 1), Podolu (NiedŸwiedzki & dŸwiedzki & Pieñkowski, 2004). Pierwszy zespó³ zawiera Pieñkowski, 2004: fig. 3A), Glinianym Lesie (NiedŸ- ichnoformy zawi¹zane ze œrodowiskami rzecznymi (rzeki wiedzki, 2005) oraz nowych, prezentowanych w tej pracy roztokowe i meandruj¹ce). W jego sk³ad wchodz¹ œlady: lokalizacjach (Starachowice, Szyd³ówek), (por. ryc. 2). dinozaurów gadziomiednicznych: 1) Theropoda: Ichnoformy tego typu zosta³y stwierdzone w osadach rzek Stenonyx isp., Grallator isp., Anchisauripus isp., ma³e, meandruj¹cych (glifów krewasowych i równi zalewo- œrednie i du¿e Kayentapus isp., Eubrontes isp., a tak¿e wych), deltowych, lagunowych oraz pla¿owych. Ichno- cf. Megalosauripus isp.; 2) Sauropodomorpha: Parabronto- takson ten ma bardzo szeroki zakres wystêpowania. W osa- podus isp., Sauropoda indet. i Otozoum isp.; dach dolnojurajskich Gór Œwiêtokrzyskich œlady z ichno- ptasiomiednicznych: 1) wczesne Thyreophora — rodzaju Anchisauripus mo¿na okreœliæ jako ichnofacjalnie ma³e i œrednie Anomoepus isp.; 2) wczesne ?Ornithischia niezale¿ne. — ma³e cf. Delatorrichnus isp.; Szeroki zasiêg wystêpowania ichnotaksonu Anchisauri- krokodylomorfów — Batrachopus isp., Protosuchi- pus mo¿e sugerowaæ, ¿e twórcy tego typu œladów reprezen- dae indet.; towali drapie¿niki niewyspecjalizowane do okreœlonego jaszczurkomorfów — Rhyncho- sauroides isp.; gadów ssakokszta³tnych; wczesnych ssaków — cf. Ameghi- nichnus isp. Drugi zespó³ jest zwi¹zany ze œrodo- C wiskami deltowymi i lagunowymi. Zespó³ ten sk³ada siê ze œladów: teropodów: Grallator isp., Anchi- sauripus isp., ma³e i œrednie Kayentapus isp.; zauropodomorfów — ma³e Para- B brontopodus sp. i ma³e Sauropoda indet.; A tyreoforów: ma³e, œrednie i du¿e Anomoepus isp. oraz œrednie i du¿e Moyeni- sauropus isp. Nowe znaleziska prezentowane w tej pracy (ze Starachowic, ¯arnowa i Bielo- wic) oraz zidentyfikowanie przez Gierliñ- skiego i NiedŸwiedzkiego (2005) œladów ma³ych teropodów w osadach wydmo- wych w Œmi³owie pozwalaj¹ na wydzie- lenie trzeciego zespo³u ichnofacjalnego, zwi¹zanego ze œrodowiskami pla¿owy- mi, wydm nadbrze¿nych i p³ytkomorskimi (równi p³ywowych). Zespó³ ten obejmo- wa³by œlady teropodów (Grallator isp., 5cm Anchisauripus isp. czy Kayentapus isp.), B tyreoforów (œrednie i du¿e Moyenisauro- pus isp.) oraz zauropodów (Sauropoda indet.). Pewn¹ interesuj¹c¹ regu³¹ jest wystê- powanie tropów niewielkich dinozaurów drapie¿nych we wszystkich analizowanych zespo³ach wczesnojurajskich w regionie œwiêtokrzyskim. S¹ to œlady opisywane w literaturze jako ichnotakson Anchisau- ripus. Anchisauripusokszta³tne œlady zna- leziono w osadach bardzo odmiennych œrodowisk sedymentacyjnych. Kilka- naœcie okazów odkryto w So³tykowie 5cm i Gromadzicach (Muz PIG 1651.II.1, C Muz PIG OS-221/14, 221/47B — patrz Gierliñski & Pieñkowski, 1999: pl. II, Ryc. 9. Tropy dinozaurów z Szyd³ówka, pliensbach: A — powierzchnia z tropami Kayen- fig. 1; NiedŸwiedzki & NiedŸwiedzki, tapus isp. i Anchisauripus isp.; B, C — Kayentapus isp. z tej samej powierzchni 2001: fig. 2, 2004: fig. 2; Gierliñski i in., Fig. 9. Dinosaur tracks from Szyd³ówek, Pliensbachian: A — surface with footprints 2004: fig. 12A — oraz inne eksponaty Kayentapus isp. and Anchisauripus isp.; B, C — Kayentapus isp. from the same surface
261 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009
œrodowiska (drapie¿niki penetruj¹ce ró¿ne œrodowiska). DEMATHIEU G.R. 1990 — Problems in discrimination of tridactyl dinosaur footprints, exemplified by the Hettangian trackways, the Podobne przystosowania behawioralne s¹ obserwowane Causses, France. Ichnos, 1: 97–110. u wspó³czesnych, œrednich rozmiarów ssaków drapie¿nych GIERLIÑSKI G. 1991 — New dinosaur ichnotaxa from the Early oraz u wielu ssaków niewyspecjalizowanych siedliskowo Jurassic of the Holy Cross Mountains, Poland. Palaeogeogr., Palaeocli- mat., Palaeoecol., 85: 137–148. i pokarmowo (tzw. wszystko¿erców), (Wilson & Reeder, GIERLIÑSKI G. 1995 — New theropod tracks from the Early Jurassic 2005). Œlady z ichnorodzaju Anchisauripus s¹ wi¹zane ze strata of Poland. Prz. Geol., 43: 931–934. œredniej wielkoœci drapie¿nikami z grupy celofyzów, roz- GIERLIÑSKI G. 1996 — Dinosaur ichnotaxa from the Lower Jurassic of Hungary. Geol. Quart., 40: 119–128. miarami zbli¿onej do Coelophysis i Dilophosaurus (Olsen GIERLIÑSKI G. 1999 — Tracks of large thyreophoran dinosaur from i in., 1998). Szcz¹tki kostne tych póŸnotriasowych i wczesno- the Early Jurassic of Poland. Acta Palaeont. Pol., 44: 231–234. jurajskich drapie¿ców s¹ powszechnie znane z osadów flu- GIERLIÑSKI G. 2007 — New dinosaur tracks in the Triassic, Jurassic and Cretaceous of Poland. [In:] Huerta P. & Torcida-Fernandez-Baldor F. wialnych i limnicznych, ale, co ciekawe, izolowana koœæ (eds.) IV International Symposium about Dinosaurs Palaeontology and piszczelowa niewielkiego celofyza zosta³a opisana z dolno- Their Environment, Salas de los Infantes 13–15 September 2007, Abs- jurajskich osadów p³ytkomorskich ze Szkocji (Benton i in., tracts Book. Colectivo Arqueológico y Paleontológico de Salas, C.A.S, Salas de los Infantes: 29–32. 1995). Izolowane szcz¹tki drobnego teropoda zosta³y te¿ GIERLIÑSKI G. & AHLBERG A. 1994 — Late Triassic and Early zidentyfikowane w regionie œwiêtokrzyskim; w So³tykowie Jurassic dinosaur footprints in the Höganas Formation of southern znaleziono je w piaskowcowo-mu³owcowych osadach rze- Sweden. Ichnos, 3: 99–105. GIERLIÑSKI G., GA DZICKA E., NIED WIEDZKI G. & PIEÑ- ki meandruj¹cej. KOWSKI G. 2001 — New ornithischian dinosaur footprints in the Tropom anchisauripusowym towarzysz¹ czêsto œlady Jurassic of Poland. Geol. Quart., 45: 205–210. z ichnorodzaju Grallator, pozostawione przez ma³e, dra- GIERLIÑSKI G.D. & KOWALSKI K.Z. 2006 — Footprint of an large, Early Jurassic ornithischian from the ancient sacred site of Kontrewers, pie¿ne dinozaury, prawdopodobnie nale¿¹ce do rodzaju Poland. [In:] Harris J.D., Lucas S.G., Spielmann J.A., Lockley M.G., Coelophysis (Olsen i in., 1998). S¹ one jednak doœæ rzad- Milner A.R.C. & Kirkland J.I. (eds.) The Triassic-Jurassic Terrestrial kim znaleziskiem w osadach liasowych Gór Œwiêtokrzy- Transition. New Mex. Mus. Nat. Hist. Sci. Bull., 37: 217–220. GIERLIÑSKI G. & NIED WIEDZKI G. 2002a — Dinosaur footprints skich i w niektórych lokalizacjach do tej pory ich nie from the Upper Jurassic of B³aziny. Geol. Quart., 46: 463–465. stwierdzono. Ma³a liczba znalezisk tropów Grallator mo¿e GIERLIÑSKI G. & NIED WIEDZKI G. 2002b — Dinosaur tracks from wynikaæ z trudnoœci w ich identyfikacji w terenie (niewiel- the Upper Jurassic of Poland. J. Vertebr. Paleont., 22 (Supp. to no 3): 58A. GIERLIÑSKI G. & NIED WIEDZKI G. 2005 — New saurischian dino- kie rozmiary) oraz z ich niskim potencja³em fosylizacyj- saur footprints from the Lower Jurassic of Poland. Geol. Quart., 49: 99–104. nym (s¹ to œlady lekkich zwierz¹t). Wiêksza czêœæ œladów GIERLIÑSKI G. & PIEÑKOWSKI G. 1999 — Dinosaur track assem- rozpoznanych w osadach dolnojurajskich w Polsce to tropy blages from the Hettangian of Poland. Geol. Quart., 43: 329–346. GIERLIÑSKI G., PIEÑKOWSKI G. & NIED WIEDZKI G. 2004 — du¿ych zwierz¹t. Dotychczas liczne œlady ma³ych zwierz¹t Tetrapod track assemblage in the Hettangian of So³tyków, Poland, and zosta³y zidentyfikowane jedynie w trzech stanowiskach — its paleoenvironmental background. Ichnos, 11: 195–213. So³tyków, Gliniany Las i Œmi³ów (Gierliñski & Pieñkow- GIERLIÑSKI G., PLOCH I., GAWOR-BIEDOWA G. & NIED - WIEDZKI G. 2008 — The first evidence of dinosaur tracks in the ski, 1999; Gierliñski & NiedŸwiedzki, 2005). Upper Cretaceous of Poland. Oryctos, 8: 107–113. GIERLIÑSKI G. & SABATH K. 2002 — A probable stegosaurian track Cenne uwagi dotycz¹ce ichnotaksonomii opisywanych tro- from the Late Jurassic of Poland. Acta Palaeont. Pol., 47: 561–564. pów dinozaurów otrzymaliœmy od Gerarda Gierliñskiego z Mu- HUNT A.P. & LUCAS S.G. 2007 — Tetrapod ichnofacies: a new para- zeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego digm. Ichnos, 14: 59–68 LOCKLEY M.G. 1998 — The vertebrate track record. Nature, 396: 429–432. w Warszawie. Dyskusje na temat ichnofacji l¹dowych oraz wieku NIED WIEDZKI G. 2005 — Nowe znalezisko œladów dinozaurów w nowych stanowisk przeprowadziliœmy z Grzegorzem Pieñ- górnym triasie Tatr. Prz. Geol., 53: 410–413. kowskim z Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. NIED WIEDZKI G. & NIED WIEDZKI D. 2001 — Tropy dino- W trakcie prac terenowych wielokrotnie korzystaliœmy z pomocy zaurów ze œladem œródstopia z wczesnojurajskich osadów Polski. Prz. Zbigniewa Cisaka (Agro Klub, Kontrewers). Informacje o znale- Geol., 49: 649–650. ziskach œladów dinozaurów w Starachowicach otrzymaliœmy od NIED WIEDZKI G. & NIED WIEDZKI D. 2004 — Nowe znaleziska Dariusza D¹browskiego. Nasze poszukiwania terenowe wspierali tropów dinozaurów ze œladem œródstopia z wczesnojurajskich osadów Polski. Prz. Geol., 52: 237–242. równie¿ przyjaciele: Adrian Kin (Stowarzyszenie Przyjació³ Nauk NIED WIEDZKI G. & PIEÑKOWSKI G. 2004 — A dinosaur track o Ziemi Phacops) oraz Wojciech Lewenstam (Wydzia³ Biologii, association from the Early Jurassic deltaic deposits of Podole near Uniwersytet Warszawski). Robert NiedŸwiedzki przedstawi³ nam Opatów, Poland. Geol. Quart., 48: 333–338. w trakcie recenzji wiele cennych uwag i poprawek, za co bardzo NIED WIEDZKI G. & REMIN Z. 2008 — Tropy wielkich teropodów serdecznie dziêkujemy. Szczególn¹ wdziêcznoœæ wyra¿amy kiero- z osadów pliensbachu Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 9: 823–825. wnictwu i zespo³owi Juraparku w Ba³towie za pomoc w pracach NIED WIEDZKI G. & SULEJ T. 2007 — Tropy krêgowców w gór- nym triasie Polski. [W:] Granice Paleontologii, XX Konferencja terenowych i zabezpieczenie bezcennej kolekcji tropów dino- Naukowa Paleobiologów i Biostratygrafów PTG, Œw. Katarzyna pod zaurów. Prace terenowe zosta³y dofinansowane z grantu Mini- £ysic¹, 10–13.09.2007. Wydzia³ Geologii UW, Warszawa: 97. sterstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego nr N525 032 32/3063 OLSEN P.E., SMITH J.B. & McDONALD N.G. 1998 — The material (kierownik grantu dr Izabela Ploch z Muzeum Geologicznego of the species of the classic theropod footprint genera Eubrontes, Anchi- PIG w Warszawie). sauripus and Grallator (Early Jurassic, Hartford and Deerfield basins, Connecticut and Massachusetts, U.S.A.). J. Vertebr. Paleont., 18: 586–601. PIEÑKOWSKI G. 2004 — The epicontinental Lower Jurassic of Literatura Poland. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 12: 1–122. WEEMS R.E. 1992 — A re-evaluation of the taxonomy of Newark BENTON M., MARTILL D.M. & TAYLOR M.A. 1995 — The first Supergroup saurischian dinosaur tracks, using extensive statistical data Lower Jurassic dinosaur from Scotland: limb bone of a ceratosaur the- from a recently exposed tracksite near Culpeper, Virginia. [In:] Sweet ropod from Skye. Scot. J. Geol., 31: 177–182. P.C. (ed.) Proceedings 26th Forum on the Geology of Industrial Mine- CLARK N.D.L., BOOTH P., BOOTH C. & ROSS D.A. 2004 — Dino- rals. Virginia Division of Mineral Resources Publication, Charlottesvil- saur footprints from the Duntulum Formation (Bathonian, Jurassic) of le, 119: 113–127. the Isle of Skye. Scot. J. Geol., 40: 13–21. WILSON D.E. & REEDER D.M. 2005 — Mammal species of the DZIK J., NIED WIEDZKI G. & SULEJ T. 2008a — Zaskakuj¹ce world: A taxonomic and geographic reference. 3rd ed. The Johns Hop- uwieñczenie ery gadów ssakokszta³tnych. Ewolucja, 3: 2–21. kins University Press, Baltimore. DZIK J., SULEJ T. & NIED WIEDZKI G. 2008b — A dicynodont– theropod association in the latest Triassic of Poland. Acta Palaeont. Praca wp³ynê³a do redakcji 4.07.2008 r. Pol., 53: 733–738. Po recenzji akceptowano do druku 10.02.2009 r.
262