Od Prawosławia Do Katolicyzmu Ruscymożni I Szlachta
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Marzena Liedke Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego · wobec wyznań reformacyjnycn Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa litewskiego wobec wyznańreformacyjnycn MarzenaLiedke Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnycn Białystok2004 Recenzenci: prof dr hab. Henryk Lulewicz prof dr hab. Ta deusz Wasilewski Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych i Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku Copyright © by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2004 ISBN 83-7431-021-9 Redakcja i korekta Jolanta Sztachelska Opracowanie graficzne Marek Owieczko Redakcja techniczna i skład Stanisław Żukowski Na okładce: Potwierdzenie fundacji rodziny Grużewskich zborów w Kielmach i Dziewałtowie przez Teodorę z Ogińskich Grużewską z 1 marca 1700 r. Litewska Biblioteka Narodowa, fond 93, sygn. 672, k. 1 Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-097 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14 tel. (085) 7457059, e-mail: [email protected] http: // wydawnictwo.uwb.edu.pl Druk i oprawa: Podlaska Spółdzielnia Produkcyjno-Handlowo-Usługowa Białystok, ul. 27 Lipca 40/3, tel. /fax 6754802 http: //www.podlaska.com.pl c SPIS TREŚCI Wstęp . .. ... .. .. ... .. .. 7 l. Cel i zakres pracy; metody badawcze „ .......„ . 7 2. Literatura przedmiotu . 20 3. Źródła . 25 4. Uwagi edytorskie 29 Rozdział I Możni i szlachta ruska w Wielkim Księstwie Litewskim: położenie prawne, wyznaniowe i kulturalne w połowie XVI wieku . 31 Rozdział II Świt reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim 59 Rozdział III Możni ruscy a reformacja . 74 1. Przedstawiciele rodów ruskich w gronie elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku 74 2. Kniaziowie wobec wyznań reformacyjnych . 95 3. Panowie ruscy a wyznania reformacyjne . 106 4. Czynniki i motywy sprzyjające przyjmowaniu wyznań reformacyjnych przez przedstawicieli możnych ruskich . 127 5. Aktywność reformacyjna ruskich przedstawicieli elity politycznej . 140 6. Przyczyny porzucania wyznań reformacyjnych . 146 Rozdział IV Szlachta ruska a reformacja . 156 1. Recepcja wyznań reformacyjnych przez szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego „ .. „ ...„ „ . • . 156 2. Przyczyny przyjmowania wyznań reformacyjnych przez przedstawi- cieli szlachty ruskiej . 182 3. Aktywność na polu reformacyjnym szlachty ruskiej . 191 4. Przyczyny odchodzenia od wyznań reformacyjnych . 198 Rozdział V Ogińscy i protestantyzm ............ ................ .... .... .......... 205 Rozdział VI Szlachta ruska a funkcje duchownych protestanckich 216 Rozdział VII Zbory w maj ętnościach możnych i szlachty ruskiej . 226 Rozdział VIII Wpływ wyznań reformacyjnych na możnych i szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego . 236 Zakończenie . 254 Wykaz skrótów . 258 Bibliografia . 259 Aneks I . 279 Aneks Il . 282 Aneks III ..................... ............................................ .. 284 Aneks IV ................................................................... 286 Indeks osobowy . 295 Summary . 309 Wstęp 1. Cel i zakres pracy; metody badawcze Dzieje reformacji od co najmniej półtora wieku budzą niesłabnące zaintere sowanie badaczy polskich i obcych. Mimo, iż poświęcili im wiele studiów, wciąż brakuje opracowania, które w sposób szczególny zajęłoby się recepcją oraz od działywaniem wyznań reformacyjnych na ruskie elity polityczne i szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie badano wpływu, jaki one wywierały na przemiany wewnętrzne tej elitarnej grupy społecznej, interesującego - jak się wydaje - zwłaszcza w odniesieniu do języka i kultury. W historiografiipa nuje tutaj dość szczególna sytuacja. Z jednej strony w lite raturze przedmiotu częste są wzmianki o masowym akcesie Rusinów do Kościo łów protestanckich, ale pisze się o tym na ogół na marginesie innych, czasem po krewnych zagadnień (wymieniając najczęściej najwybitniejsze nazwiska z grona możnych). Kiedy indziej znowu informacje na ten temat pojawiają się przy okazji bardziej ogólnych opracowań i to zazwyczaj bez głębszej analizy problemu. I tak na przykład, o kwestii przyjmowania i porzucania wyznań protestanckich mówi się najczęściej, ujmując problem łącznie, zarówno w odniesieniu do Rusinów i Litwinów1 . Stosunkowo najwcześniej powstały prace na temat rozprzestrzeniania się protestantyzmu, a szczególnie antytrynitaryzmu, na Wołyniu i Ukrainie2, a więc 1 5. Kot, La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, [w:] Uni versite libre de I' annuaire de I' Institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves, Bruxelles 12, 1952. W pracy korzystam z: 5. Kot, La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, Bruxelles 1953 (Extrait de l' Annuaire de I' Institut de Philologie et d' Histoire Orientale et Slaves, tome XII, 1952). 2 A Kossowski, Zarys protestantyzmu na Wołyniu w XVI-XVII wieku, odbitka z „Rocznika Wo łyńskiego", t. 3, Równe 1933; Socynianie na Rusi. Streszczenie rosyjskiej rozprawy Oresta Lewickiego, „Reformacja w Polsce" (dalej: RwP), t. II, 1922. 7 dotyc zące w znacznej mierze prawosławnych Rusinów. Kazimierz Chodynicki w okresie międzywojennym pisał: 11na podstawie dotychczasowych prac można by ułożyć długi poczet prawosławnych, którzy przyjęli nową wiarę"3. Jednak taki 11poczet" dotąd nie powstał, nawet w odniesieniu do elity politycznej Wiel kiego Księstwa Litewskiego, choć już kilkadziesiąt lat temu wspomniany badacz uznał, że 11szerzenie się reformacji wśród prawosławnych wymagałoby specjal nych studiów"4. Z grona historyków współczesnych wagę problemu dostrzegł Marceli Kosman, choć sam przyznawał, że skoncentrował się przede wszyst kim na zderzeniu prądów reformacyjnych z katolicyzmem5. Mimo dużego po stępu w badaniach nad rozwojem reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim, który dokonał się w okresie powojennym w historiografii polskiej , białoruskiej, rosyjskiej czy litewskiej (na uwagę zasługują zwłaszcza prace Marcelego Ko smana, Mi chaiła Dmitreva, Semena Podokśina, czy Inge Lukśaite6, którzy ana lizowali m.in. przyczyny rozwoju ruchu reformacyjnego w Wielkim Księstwie Litewskim), ten aspekt jej dziejów, który związany jest z jej wpływem na ruskie elity polityczne i szlachtę , a tym samym m.in. na wyznaniowy kształt społe czeństwa późniejszej Rzeczypospolitej , czeka na dokładniejsze ujęcie. To i inne wymienione już powody uzasadniały zatem podj ęcie badań, których efektem jest niniejsza praca. Jej zakres chronologiczny obejmuje wiek XVI, od momentu pojawienia się idei reformacyjnych wśród możnych i szlachty na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego (j ako początkową , symboliczną cezurę można przyj ąć rok 1553, czyli ustanowienie pierwszego zb oru na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego7, cho ciaż wiadomo, że protestantyzm przenikał do tego grona już wcześniej, m.in. za sprawą wystąpienia Abrahama Kulwiecia oraz oddziaływania luterańskiego uni wersytetu w Królewcu założonego w 1544 roku) oraz wiek XVII. W pierwszym trzydziestoleciu tego stulecia, czyli w okresie panowania Zygmunta III Wazy, liczebność i aktywność religijna protestantów w Rzeczypospolitej zaczęła się zmniejszać, m.in. ze względu na politykę nominacyjną władcy. Kolejne lata, zwłaszcza po 11potopie" szwedzkim, przyniosły dalszą, systematyczną recesję wyznań reformacyjnych, a w końcu tego wieku nawrócili się na katolicyzm ostatni przedstawiciele takich rodzin o ruskich korzeniach, związanych z refor macją, jak Puzynowie i Chrapowiccy. 3 K. Chodynicki, Kościół prawosławny n Rzeczpospolita polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934, s. 176. 4 Ibidem, s. 175. 5 M. Kosman, Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wy znaniowej, Wrocław 1973, s. 51. 6 Szerzej literaturę przedmiotu omawiam w dalszej części Wstępu. 7 M. Kosman przyjął ją jako datę wprowadzenia reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim - idem, Reformacja i kontrreformacja .. „ s. 40. 8 Badania objęły przede wszystkim ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w granicach po unii lubelskiej . Ze względu jednak na to, że w okresie roz przestrzeniania się reformacji tereny południowe stanowiłyje go integralną część, sięgnięto także po przykłady dotyczące tych obszarów. Inny powód usprawiedli wiający odwoływanie się do nich to fakt, że wielu przedstawicieli możnowładz twa ruskiego majętności swe posiadało po obu stronach granicy ustanawianej od 1569 roku8, a ona sama początkowo nie w pełni funkcjonowała w umysłach i świadomości mieszkańców obszarów wcielonych do Korony9. Poza tym, na Wołyniu, na przełomie XVI i XVII wieku wśród Rusinów szczególną popularno ścią cieszył się antytrynitaryzm. Podobnie będzie traktowane Podlasie, które po unii lubelskiej znalazło się w granicach Korony, ale pod względem organizacji Kościoła ewangelicko-reformowanego należało do Jednoty Litewskiej . Głównym zadaniem pracy jest ukazanie recepcji i oddziaływania wyznań reformacyjnych na ruskich możnych i szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uw zględniono przy tym czynniki sprzyjające przyjmowaniu ideologii reforma cyjnej, akcentuj ąc te zwłaszcza, które były charakterystyczne dla prawosław nej części szeroko rozumianego stanu szlacheckiego. Interesujące okazało się także zb adanie zaangażowania jej przedstawicieli w popieraniu nowych konfesji, a także okoliczności i przyczyny ich porzucania. Przy okazji omawiania tych za gadnień, starano się określić chronologię związków z reformacją poszczególnych osób lub rodów. Rozdział