Marzena Liedke Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego · wobec wyznań reformacyjnycn Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa litewskiego wobec wyznańreformacyjnycn MarzenaLiedke Od prawosławia do katolicyzmu Ruscymożni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnycn Białystok2004 Recenzenci: prof dr hab. Henryk Lulewicz prof dr hab. Ta deusz Wasilewski Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych i Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku Copyright © by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2004 ISBN 83-7431-021-9 Redakcja i korekta Jolanta Sztachelska Opracowanie graficzne Marek Owieczko Redakcja techniczna i skład Stanisław Żukowski Na okładce: Potwierdzenie fundacji rodziny Grużewskich zborów w Kielmach i Dziewałtowie przez Teodorę z Ogińskich Grużewską z 1 marca 1700 r. Litewska Biblioteka Narodowa, fond 93, sygn. 672, k. 1 Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-097 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14 tel. (085) 7457059, e-mail: [email protected] http: // wydawnictwo.uwb.edu.pl Druk i oprawa: Podlaska Spółdzielnia Produkcyjno-Handlowo-Usługowa Białystok, ul. 27 Lipca 40/3, tel. /fax 6754802 http: //www.podlaska.com.pl c SPIS TREŚCI Wstęp . .. ... .. .. ... .. .. 7 l. Cel i zakres pracy; metody badawcze „ .......„ . 7 2. Literatura przedmiotu . 20 3. Źródła . 25 4. Uwagi edytorskie 29 Rozdział I Możni i szlachta ruska w Wielkim Księstwie Litewskim: położenie prawne, wyznaniowe i kulturalne w połowie XVI wieku . 31 Rozdział II Świt reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim 59 Rozdział III Możni ruscy a reformacja . 74 1. Przedstawiciele rodów ruskich w gronie elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku 74 2. Kniaziowie wobec wyznań reformacyjnych . 95 3. Panowie ruscy a wyznania reformacyjne . 106 4. Czynniki i motywy sprzyjające przyjmowaniu wyznań reformacyjnych przez przedstawicieli możnych ruskich . 127 5. Aktywność reformacyjna ruskich przedstawicieli elity politycznej . 140 6. Przyczyny porzucania wyznań reformacyjnych . 146 Rozdział IV Szlachta ruska a reformacja . 156 1. Recepcja wyznań reformacyjnych przez szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego „ .. „ ...„ „ . • . 156 2. Przyczyny przyjmowania wyznań reformacyjnych przez przedstawi- cieli szlachty ruskiej . 182 3. Aktywność na polu reformacyjnym szlachty ruskiej . 191 4. Przyczyny odchodzenia od wyznań reformacyjnych . 198 Rozdział V Ogińscy i protestantyzm ............ ................ .... .... .......... 205 Rozdział VI Szlachta ruska a funkcje duchownych protestanckich 216 Rozdział VII Zbory w maj ętnościach możnych i szlachty ruskiej . 226 Rozdział VIII Wpływ wyznań reformacyjnych na możnych i szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego . 236 Zakończenie . 254 Wykaz skrótów . 258 Bibliografia . 259 Aneks I . 279 Aneks Il . 282 Aneks III ..................... ............................................ .. 284 Aneks IV ................................................................... 286 Indeks osobowy . 295 Summary . 309 Wstęp 1. Cel i zakres pracy; metody badawcze Dzieje reformacji od co najmniej półtora wieku budzą niesłabnące zaintere­ sowanie badaczy polskich i obcych. Mimo, iż poświęcili im wiele studiów, wciąż brakuje opracowania, które w sposób szczególny zajęłoby się recepcją oraz od­ działywaniem wyznań reformacyjnych na ruskie elity polityczne i szlachtę ruską Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie badano wpływu, jaki one wywierały na przemiany wewnętrzne tej elitarnej grupy społecznej, interesującego - jak się wydaje - zwłaszcza w odniesieniu do języka i kultury. W historiografiipa nuje tutaj dość szczególna sytuacja. Z jednej strony w lite­ raturze przedmiotu częste są wzmianki o masowym akcesie Rusinów do Kościo­ łów protestanckich, ale pisze się o tym na ogół na marginesie innych, czasem po­ krewnych zagadnień (wymieniając najczęściej najwybitniejsze nazwiska z grona możnych). Kiedy indziej znowu informacje na ten temat pojawiają się przy okazji bardziej ogólnych opracowań i to zazwyczaj bez głębszej analizy problemu. I tak na przykład, o kwestii przyjmowania i porzucania wyznań protestanckich mówi się najczęściej, ujmując problem łącznie, zarówno w odniesieniu do Rusinów i Litwinów1 . Stosunkowo najwcześniej powstały prace na temat rozprzestrzeniania się protestantyzmu, a szczególnie antytrynitaryzmu, na Wołyniu i Ukrainie2, a więc 1 5. Kot, La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, [w:] Uni­ versite libre de I' annuaire de I' Institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves, Bruxelles 12, 1952. W pracy korzystam z: 5. Kot, La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, Bruxelles 1953 (Extrait de l' Annuaire de I' Institut de Philologie et d' Histoire Orientale et Slaves, tome XII, 1952). 2 A Kossowski, Zarys protestantyzmu na Wołyniu w XVI-XVII wieku, odbitka z „Rocznika Wo­ łyńskiego", t. 3, Równe 1933; Socynianie na Rusi. Streszczenie rosyjskiej rozprawy Oresta Lewickiego, „Reformacja w Polsce" (dalej: RwP), t. II, 1922. 7 dotyc zące w znacznej mierze prawosławnych Rusinów. Kazimierz Chodynicki w okresie międzywojennym pisał: 11na podstawie dotychczasowych prac można by ułożyć długi poczet prawosławnych, którzy przyjęli nową wiarę"3. Jednak taki 11poczet" dotąd nie powstał, nawet w odniesieniu do elity politycznej Wiel­ kiego Księstwa Litewskiego, choć już kilkadziesiąt lat temu wspomniany badacz uznał, że 11szerzenie się reformacji wśród prawosławnych wymagałoby specjal­ nych studiów"4. Z grona historyków współczesnych wagę problemu dostrzegł Marceli Kosman, choć sam przyznawał, że skoncentrował się przede wszyst­ kim na zderzeniu prądów reformacyjnych z katolicyzmem5. Mimo dużego po­ stępu w badaniach nad rozwojem reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim, który dokonał się w okresie powojennym w historiografii polskiej , białoruskiej, rosyjskiej czy litewskiej (na uwagę zasługują zwłaszcza prace Marcelego Ko­ smana, Mi chaiła Dmitreva, Semena Podokśina, czy Inge Lukśaite6, którzy ana­ lizowali m.in. przyczyny rozwoju ruchu reformacyjnego w Wielkim Księstwie Litewskim), ten aspekt jej dziejów, który związany jest z jej wpływem na ruskie elity polityczne i szlachtę , a tym samym m.in. na wyznaniowy kształt społe­ czeństwa późniejszej Rzeczypospolitej , czeka na dokładniejsze ujęcie. To i inne wymienione już powody uzasadniały zatem podj ęcie badań, których efektem jest niniejsza praca. Jej zakres chronologiczny obejmuje wiek XVI, od momentu pojawienia się idei reformacyjnych wśród możnych i szlachty na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego (j ako początkową , symboliczną cezurę można przyj ąć rok 1553, czyli ustanowienie pierwszego zb oru na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego7, cho­ ciaż wiadomo, że protestantyzm przenikał do tego grona już wcześniej, m.in. za sprawą wystąpienia Abrahama Kulwiecia oraz oddziaływania luterańskiego uni­ wersytetu w Królewcu założonego w 1544 roku) oraz wiek XVII. W pierwszym trzydziestoleciu tego stulecia, czyli w okresie panowania Zygmunta III Wazy, liczebność i aktywność religijna protestantów w Rzeczypospolitej zaczęła się zmniejszać, m.in. ze względu na politykę nominacyjną władcy. Kolejne lata, zwłaszcza po 11potopie" szwedzkim, przyniosły dalszą, systematyczną recesję wyznań reformacyjnych, a w końcu tego wieku nawrócili się na katolicyzm ostatni przedstawiciele takich rodzin o ruskich korzeniach, związanych z refor­ macją, jak Puzynowie i Chrapowiccy. 3 K. Chodynicki, Kościół prawosławny n Rzeczpospolita polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934, s. 176. 4 Ibidem, s. 175. 5 M. Kosman, Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wy­ znaniowej, Wrocław 1973, s. 51. 6 Szerzej literaturę przedmiotu omawiam w dalszej części Wstępu. 7 M. Kosman przyjął ją jako datę wprowadzenia reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim - idem, Reformacja i kontrreformacja .. „ s. 40. 8 Badania objęły przede wszystkim ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w granicach po unii lubelskiej . Ze względu jednak na to, że w okresie roz­ przestrzeniania się reformacji tereny południowe stanowiłyje go integralną część, sięgnięto także po przykłady dotyczące tych obszarów. Inny powód usprawiedli­ wiający odwoływanie się do nich to fakt, że wielu przedstawicieli możnowładz­ twa ruskiego majętności swe posiadało po obu stronach granicy ustanawianej od 1569 roku8, a ona sama początkowo nie w pełni funkcjonowała w umysłach i świadomości mieszkańców obszarów wcielonych do Korony9. Poza tym, na Wołyniu, na przełomie XVI i XVII wieku wśród Rusinów szczególną popularno­ ścią cieszył się antytrynitaryzm. Podobnie będzie traktowane Podlasie, które po unii lubelskiej znalazło się w granicach Korony, ale pod względem organizacji Kościoła ewangelicko-reformowanego należało do Jednoty Litewskiej . Głównym zadaniem pracy jest ukazanie recepcji i oddziaływania wyznań reformacyjnych na ruskich możnych i szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uw zględniono przy tym czynniki sprzyjające przyjmowaniu ideologii reforma­ cyjnej, akcentuj ąc te zwłaszcza, które były charakterystyczne dla prawosław­ nej części szeroko rozumianego stanu szlacheckiego. Interesujące okazało się także zb adanie zaangażowania jej przedstawicieli w popieraniu nowych konfesji, a także okoliczności i przyczyny ich porzucania. Przy okazji omawiania tych za­ gadnień, starano się określić chronologię związków z reformacją poszczególnych osób lub rodów. Rozdział