Fedraheimen På Tynset 1888-90 – Litt Om Folka Og Innhaldet I Bladet

Per Hvamstad Fedraheimen på Tynset 1888-90 – litt om folka og innhaldet i bladet

Fedraheimstua. Tynset Bygdemuseum, Museumsparken, 2004. Innleiing drivkrefter. Dette må ha vori eit av dei merkelegaste avismiljø ein kan tenkje Ved inngangen til Museumsparken seg. Det vesle huset tente som redak- Tynset Bygdemuseum ligg eit lite hus sjon, ekspedisjon, trykkeri, bustad, eller ei stue, kalt Fedraheimstua. Huset undervisnings- og diskusjonslokale. er ca 70 m2 delt i to rom med lettvegg, Det var nokre hektiske år. Tenk om med dør. Slik sett liknar det ei tradisjo- desse veggane kunne tale! Seinare vart nell østerdalsstue, men begge romma huset vanleg bustadhus, før det i 1936 har dør rett ut. Det er open himling, vart sett opp att i Museumsparken, slik eine rommet har peis. Huset er nok at ein kunne fortelja om nokre spesiel- bygd av gammalt tømmer, det er mye le år i regionens historie. Fedraheimen skjøtt tømmer. Vi veit lite om korleis og mennene bak avisa blir stadig dreg- stua eigentleg har sett ut. At huset har ne fram, ikkje minst knytt til Garborg- vori redaksjonslokale er vanskeleg å dagane og Garborg-året. Snart er det forstå i dag, Bladet Fedraheimen kom eit nytt ”år”. Ivar Mortensson Egnund ut på Tynset 1888-90 med Arne Gar- var fødd i 1857. Det er difor god grunn borg, Ivar Mortensson Egnund, Ras- til å summere opp litt omkring dette mus Steinsvik og Per M. Gjærder som miljøet. Det er mange spor og merker

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 93 få tak i. Men eit visst inntrykk av miljø- et vil ein få. Arbeidet er ein del av ”Garborg/Mortenson-prosjektet”, som er gjennomført med midlar frå m.a. Fritt Ord, Kulturrådet, Tynset, Alvdal og Folldal Mållag. Fedraheimen, miljøet og folket rundt avisa, vil alltid vere eit Frå Fedraheimstua, 2004. arbeidsfelt for Nordøsterdalsmuseet. etter dei. Fedraheimstua i Museums- Litt om slekta til parken, Tynset Bygdemuseum og Nord- Ivar Mortenson Egnund østerdalsmuseet har dessutan mange bøker, blad og litt arkivalia. I tillegg Ivar Julius Mortensen vart fødd i 1857. kjem Kolbotnen og diktarstua på Egg. Faren Morten Mortensen var frå Utby Ei stor kjelde til oppleving og forståing på Tynset, mora Petra var dotter til av tida og karane er sjølve bladet: handelsmannen på Neby, Per Tangen. Fedraheimen. Fedraheimen kan lesast Familiane høyrde til dei fremste. på film eller papir. Men det er også Morten var gardbrukar på Hagerups- andre spor. Fedraheimvegen der m. a. øyen på Plassen i Alvdal, verksgarden Nord-Østerdal vidaregåande skole ligg, under Folldal Verk. Han var medeigar viser omlag opphaveleg plassering av i verket, saman med m.a Helge Vær- Fedra-heimstua. Eit anna minne er ein ingsåsen og andre velståande skogeiga- bautastein i Museumsparken, ein æres- rar i Østerdalen. Han var m a ordførar bauta for det kommunale sjølstyret. i Lille-Elvdal kommune (1884-91 og Meinin-ga var at det på steinen skulle stortingsmann for Venstre (1868-85) vere viktige lokale namn. Garborg og Familien budde difor i Kristiania i peri- Morten-son vart og nemnt og spørsmål odar. Ivar Julius tok artium og studerte om målform. Dette vart det strid av. Ei og etter kvart kom han inn i miljøet nøytral løysing vart: ”De gjeve mend som der og Arne Garborg vanka. ryddet og bygde vår bygd 1937”. Nemnast I 1870-åra sel Morten Hagerupsøya må og Aumahuset i Museumsparken og flytter til Einabu i 1879. Han kjøper med ”Ass Landhandel”, det var til Auma fleire eigedomar og bygger opp ein bra Arne Garborg måtte gå, når han skulle gard med etter tilhøva mye skog. på handel, til fots eller på ski. Auma Einabu blir både tilhaldsstad og ber- var postadressa og mykje brukt som sta- ging for Ivar, og Hulda og Arne sjon når dei skulle ut i verda, om dei Garborg er og mykje der. Ivar er odels- ikkje overnatta på Steigen Hotell og gut og tek over Einabu i 1893, garden brukte Lille-Elvdal (Alvdal) stasjon. blir ein viktig ressurs, men bringer og Dei siste åra er det gjort forsøk på å mange problem knytt til drift og verk- rekonstruere miljøet i Fedraheimstua, semd på garden. Ivar vart aldri nokon men det er vanskeleg. Vi veit for lite og bonde og var ofte plaga med dårleg viktige ting som var der, kan vi ikkje å samvit og skral økonomi, sjølv om han

94 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 i 1898 har 80000 kr i formue og 3500 hytta til Ivar lenger nordmed Savallan- kr i inntekt. Medan stasjonsmeisteren det for Nordpolen. Hulda og Arne på Barkald og ei budeie måtte klare Garborg la Kristiania bak seg. Arne seg med 1100 kr. og 100 kr. i årleg reiste òg frå Fedraheimen, bladet han lønn. Like etter årsskiftet får han t.d hadde starta i 1877. Fedraheimen var 2000 kr i stipend talerøret til Garborg med klart pro- Faren brukte Mortensen som etter- gram og målsetting og aktivt i bruk. namn, for Ivar måtte det i alle fall bli Ekspedisjonslokalet var hos boktrykkar Mortenson, seinare med to s’ar. Fyrst i Nikolai Olsen, Stortovet 6, mens redak- 1920 blir det Ivar Mortensson Egnund. sjonslokalet var i Pilestredet. Ivar Difor blir det og litt variasjon i namne- Mortensson Egnund kom tidleg med bruken vår. som medarbeidar, han hadde vorti cand theol og skulle sikre abonnentar. Det gjekk likevel galne vegen. ”Blad- Bakgrunn, førjulsstri 1887 styrar Ivar Mortenson, kand theol” strevde med Fedraheimen, det var 3. desember 1887 giftar Hulda Berger- mykje arbeid å skaffe stoff. Han og sen og Arne Garborg seg. Stutt tid etter Garborg skreiv det meste, men det var flytter dei til Kolbotnen ved Savalen. enda verre å sikre seg betalande lesa- Dei kjem med tog til Lille-Elvdalen sta- rar. Også før flyttinga i desember 1887 sjon og tek inn på Steigen hotell. Etter var begge to lange stunder i Nord- noen dagar er dei på plass på Kolbot- Østerdalen, men arbeidde og med nen. Sjøl sindige østerdølar meinte stoff til bladet. Frå denne tida kjem dette var på grensa til galskap, byfolk Kolbottenbrev, fyrste gong i 1885. og som dei var og busette seg i eit svært Ivar Mortensson skriv ”Fraa Savala” enkelt sommarhus. Etter ein god del som går over mange nummer. Dei strev og med gode hjelparar kjem dei i kunne og kvile ut, fiske og samle kref- orden og kan etter kvart leve eit godt ter på setra ved Børsjøen og skrive dikt og aktivt liv der. Men isolerte var dei i gjesteboka. Men Fedraheimen var all- ikkje, det var folk og gardar rundt dei. tid der og skulle ha sitt, som i 1878: Ivar var ofte innom, mange kom på ”Her laag eg 8 Dagar i Ro, aat og drak og besøk og dei var og ofte ute og reiste var glad. Eg fiskad, skaut Bom, sleit sund sjølve. Det var Ivar Mortensson Eg- mine Sko og skreiv fyr mitt arme Blad” Slik nund som hadde gjort Garborg kjent er det også på Kolbotnen i september med både Østerdalen og Hulda Ber- 1887. Garborg skriv ein stemningsap- gersen. Morten Mortensen hjelpte port frå det som må kunne kallast eit Garborg med å finne fram til ei tomt. redaksjonsmøte i Fedraheimen. ”Det er Ein skogteig vart kjøpt og hus sett opp. kveld no….Ute er det svart som i Namnet Kolbotnen var det Ivar som Avgrunnen.. Det har rignt i Ettermiddag. – fann på, mot Garborgs vilje. Men fram- Ivar og eg er inne... Gryta heng paa leis i dag går ein over ein kolbotten Skjerdingen; Meininga var; at me skulde like ved grinda, når ein går inn på ha Havre-grynsgraut. Det var Gjestebods- tunet. Garborg hemna seg med å kalle kost heime paa Jæren. Det er eg sjølv, som

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 95 stend ved Peisen og rører i Gryta …, sveitt Sverdrups Frasar og Bladheimens smei- og arg; dette her vert alder Graut av, mur- kjande Bondegjøling”, men var ikkje rar eg og bannar. Uppe ved Skrivebordet noko for dei ”som vil hava nye Tankar, sit’n Ivar og bryt sitt haarsnaude Hovud ein moderne Kultur og radikal Politikk” jammerleg -: han skal ha Fedraheimen full Fedraheimen vil halde fram og vera til Laurdagen, men hev ikkje ”Mat til ”bondelugum” også etter flyttinga ”paa Guten”, alle hans Greidur ligg heime i Landet med alle sine Tølur, uppi den store Nordpolen … og so veit han ikkje noko aa vide Bondebygdi” (Tynset). Om politik- finna paa i Farten. Set meg paa noko du. ken i programmet understrekast: ”Me Kom og kok denne Grauten for meg daa, vil ikkje anten drepe Svenskar elder hervin- segjer eg, so skal eg skriva ei Spalte til deg na Sverikje, me vil ikkje drepa anten … no er det han, som sit der burte og rører Kongar elder Prestar. Me vil ikkje preika i Grauten, og eg sit og strævar og skal laga Revolusjon. Me vil bruka lovlege Midlar ... ei Spalte. Det var heitt der burte ved Gryta, dømer sakene som kjem opp innan politikk, men aa lage ei Spalte av ingenting er ikkje union og kyrkje ut fra vaare Synsmaatar, lett det heller.” Men spalte og graut vart dømer eller fordømmer ettersom de tener for- det og ”sidan Toddy”. målet vi har satt oss. For me vil altid stydja Somme gonger kunne dei og skrive mest det Parti, som arbeider mest til vaar om dramatiske lokale hendingar. I Bate. Og det er det reine Vinstre. Men me 1887 om postkjøraren i Lille-Elvdal hev det saa lagat allstødt, at me freistar aa som vart stoppa av ein mann som skar tukta upp vaare Vener. Dei hine vyrder me av taumane, men postkjøraren visste ikkje”. råd, han trekte revolvaren ”daa pillad I siste desembernummeret tek han Fanten seg unna og inn i skogen, trur han endeleg farvel. ”Og so Farvæl Kristiania såg ein til. Vone dette vert ettersett godt, så og Takk for meg i alle dei Aar, du hev pla- denne Ferdsvegen ikkje vert utrygg”. gat meg. Du gamle Øla, du eitertungad I november 1887 kunngjer redaktø- Nidhogg! Hav det so godt for deg sjølv. Du ren at ”Fedraheimen, radikalt, kristelegt fekk ikkje noko Tak paa meg ….” og så slår Maalblad, kjem fraa Nyaar 1888 ut på redaktøren fast med utheva skrift: ”Ingen Tynnset ein Gong om Vika”. som er skuldig Bladpengar, fær Fedrahei- Før avreisa til Tynset får bladet revi- men paa Nyaaret”. Det var visstnok 300 dert program og skal vere: ”Eit Blad aat tingarar som fekk vere med til Tynset det norske Folket. Fedraheimen vil ha Bonden og Arbeidaren fram, Kyrkja fri, Forsvarssamlag med Sverik utan Konge, Fedraheimstua og folket der Røysterett for alle og meir Sjølvstyre i Bygd og Fylkje, mindre Stats- og Embætsvelde, Då Rørosbanen kom i 1877, kom Nord- Sparepolitikk i alt so nær som Upplysningi.” Østerdalen nærare resten av landet. I ein større artikkel blir programmet Banen gjorde det lettare å nå ut og presentert. Det er eit oppgjer med gjorde det mogleg å gi ut avis med dansk mål og kultur ” Nyt Maal for nye heile landet som marknad, og å få tak i Tankar det er Maalsaki det”. Dansken folk og utstyr. ”kunne bera Jaabæks Sparetankar og Garborg hadde Kolbotnen, Fedra-

96 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 heimen måtte også ha ein stad å ”bu”. lokal smed. Han vart så glad for jobben Det vart om lag same slags husvere. og for å tene pengar, slik at han kunne Ivar Mortensson Egnund hadde slekt fø ein famlie. Han gifta seg med kjæ- og kjente på Tynset. Lensmann H. rasten Anna Brudevoll. Med kone, Sandvoll hadde eit lite tømmerhus, trykkepresse og lærlig, Rasmus Fjør- omtalt som Furulund, som vart lokale toft, kom han til Tynset. Mannskapet for Fedraheimen. Innimellom kan ein bak Fedraheimen hadde vakse og få inntrykk av at Ivar Mortensson endra seg: Steinsvik redaktør, Gjærder Egnund åtte huset. Vi veit eigentleg trykkar og Fjærtoft lærling. Anna Gjær- ikkje så mye om huset. Men vi får der hadde og ei viktig oppgåve, stelle nokre glimt under Fedraheimtida, det mat og bake brød. Men Mortens-son var skrivande folk som har etterlate seg og Garborg var likevel ikkje langt nokre skildringar. Huset blir redaksjon unna, når dei ikkje var ute og reiste. og ekspedisjon, innimellom også bu- 6. april 1889 er Steinsvik og Gjærder stad for redaktøren. Men Ivar Mor- på plass. Nummer 14 av 3 aarg. (trykk- tensson Egnund hadde også hytte ved feil for 13. årgang) av Fedraheimen Savalen, Nordpolen og heime på Eina- kjem: ”Bladstyre av I. Mortenson og Ras- bu. Han redigerer bladet åleine frå mus Steinsvik. P. M. Gjærders Bog-trykke- januar 1888 til april 1889. Arne Gar- ri”, seinare P. M. Gjærders Bog- og borg skreiv i bladet og tok seg ofte ned Accidenstrykkeri. Fyrste nummeret er frå Kolbotnen og leverte stoff. Som vi seint ute, boktrykkaren hadde tinga ny seinare skal sjå, var han ein produktiv skrift som vart forsinka. Avisa måtte skribent. På Tynset hadde dei ikkje noe difor delvis trykkast med gotiske bok- trykkeri. Fedraheimen vart trykt på stavar. Røros, i Fjell-Ljom, så det var bra å ha Rørosbanen. Situasjonen for Fedrahei- men vart ikkje mykje betre på Tynset, det var hardt arbeid med å skaffe stoff og som før, ikkje minst betalande abonnentar. Ivar Mortensson Egnund gjekk også lei, men både han og Arne Gar- borg var optimistar på vegne av bladet. Det måtte dei vere, skulle dei få avløy- sing. På etterjulsvinteren 1889 skjer det ei endring. Rasmus Steinsvik blir ny redaktør. Frå Tynset skulle han dessutan halde fram å redigere ”Vestman- nen” som han hadde med seg frå Volda. Men dei slo enda større på, no skulle ”Fedraheimen” og ”Vestmannen” trykkast Prenteverket. Foto: Sunnmøre Museum. på Tynset! Boktrykkar P. M. Gjærder fekk oppdraget. Han hadde trykkeri, som han hadde laga saman med ein

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 97 Korleis opplevde dei nye møtet teløn var det dårleg med. ”Kom det inn med Fedraheimen? ein tvokroning, laut Steinsvik få han til papir og porto, so det vart lite eller inkje att Rasmus Steinsvik skildrar sitt møte på meg” skriv Gjærder. Om sundagane med Tynset: ”Kom kl 5 ein kald vinter- hadde dei ofte ”vitjaturar til kvarandre morgon” Han fann etterkvart fram til og mang ei hyggestund hadde dei i lag”. ”Huset som ligg einbølt i ein rudning. Som Tynset-tida var alt i alt rik og ”uneleg”, ei husmannshytte. ... Kanskje noko større”. og det vart seinare ofte trongare i Etter å ha banka tre gonger, utan at Volda då Gjærder kom dit med prente- nokon svarar, stig han inn. ”Eit langbord verket sitt. stend etter golvet, haugar av blad og bøker Trykkerilærlingen høyrer vi ikkje så rundt alle veggjer. Og der stend ei seng med mykje til, men han må ha budd på ein feld i (der ligg han Ivar).” Ivar spør bygda. om Steinsvik synes det er kaldt. ”Legg eg Men det skulle bli fleire. 15. juli godt i svarten, kan det bli fire grader, bort- 1889 kom Per Oscar Gjærder til verda. ved ovnen ja” Men Steinsvik er oppte- Han vart døypt 11. august i Tynset kyr- ken av prenteverket som må ha det kje med lensmann H. Sandvold, redak- varmt, både maskin og folk. Men da tør R.S. Stensvig, gardmannssønn Em- Ivar får høre at dei er to, har han straks bret P. Kjølmoen, pike Marit E. Kjøl- løysinga: ” – dei kan vel liggje i ei seng.” moen og sypike Marie Henriksen som Ivar kjem seg opp or fellen, kveikjer faddarar. opp i omnen, set Svarte-Lars på og ei panne med amerikansk flesk, rører i mjøl med ein pinne, svart som kol. Ivar Om programmet til Fedraheimen serverer sluring. P. M. Gjærder har fortald om møtet Det er eit innhaldsrikt blad med mye sitt med Savalguten og tida i Fedrahei- stoff, så det krev lang lesing om ein vil men: ha eit visst oversyn. ”Her på Tynset i ei svær timberkoye som I 1887 er Fedraheimen radikalt, høyrde Savalguten til, vart no både prente- kristeleg målblad. ”Eit Blad aat det nor- verk og mannskap installert. I eine hyrna ske Folket. Fedraheimen vil ha Bonden og var ”kjøken”. Der budde Gjærder og Arbeidaren fram, Kyrkja fri, Forsvarssam- den unge kona hans. I andre enden av lag med Sverik utan Konge, Røysterett for romet var ”redaksjon” og ”ekspedisjon”. alle og meir Sjølvstyre i Bygd og Fylkje, min- Der heldt Steinsvik til. Resten av romet dre Stats- og Embætsvelde, Sparepolitikk i fekk prenteverket. Me budde i ”koven alt so nær som Upplysningi.” og kona mi styrde huset åt oss” fortel I 1888 er Fedraheimen radikalt mål- Gjærder. blad, kristeleg er teke ut, men er med i Den unge husmora kunne kunsten presiseringa, som er den same som å klare seg med lite Og so kunne ho å året før, i tillegg kjem: ”Kveik i Kristen- bake brød Direkte naud leid dei ikkje. domen, Vern um Ægteskaabet, Ret for Seinare budde me (Gjærder) i eit anna Mindretalet”, tre viktige saker, ikkje hus på garden (Sandvold). Men pren- minst for Garborg.

98 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 Tynset, flommen 1888. Midt på bildet Tangen, Neby, fødestaden til mor til Ivar M. Egnund. Fotograf ukjend. Repro: Nordøsterdalsmuseet 110073.

I 1889 har Fedraheimen vorti ”Radi- så Fedraheimen slepp unødvendige kalt Arbeidarblad” og skal ”stri mot Penge- utgifter, og heller kan bruke pengane velde, Prestevelde, Statsvelde. Han (Fedra- til ved: ”Det er kaldt på Tynnset no, det heimen) arbeidar for, at Folk skal faa tenkje gjeng hardt på veden”. og tala fritt og stelle seg, sovitt mogeleg, som dei sjølve vil, og for at Arbeie skal vera Herre over Kapitalen.” Det er Ivar Mor- Litt meir om innhaldet tensson som er bladstyrar og Arne Gar- frå Tynset-tida borg skriv i bladet. Rasmus Steinsvik tek vekk programerkæringa på fyrste Det er interessant å sjå litt meir på inn- sida, men beheld Radikalt Arbeidar-bla. haldet, for oss i denne omgang særleg Sist på 1889 fortel redaktøren at dei åra avisa kom ut på Tynset. Det er Fedraheimen neste år vil komma med mange sider, godt og vel 200 tettskriv- mange tankevekkande og morosame ne sider. forteljingar frå bondelivet og Saval- guten skal som før skrive i bladet. ”Likar du norsk mål, og vil du arbeide for 1888 årgangen sjølvstyre, tankefridom, og rettferd og bror- skap og folkelegheit og ærlegdom i alt, og for ”Bladstyrar: Ivar Mortenson, med Savala, ein djupare og sunnare moral, så må du kand.teol. Arne Garborg skriv i Bladet”. støtte Fedraheimen”. Men så må folk som Arne Garborg er ein svært aktiv medar- ikkje vil fornye abonnementa seie i frå, beidar, hugs det er berre nokre måna-

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 99 der sidan dei busette seg på Kolbot- Offentleg Pensjonering av alle Folkelag paa nen. Fyrste bidraget kjem 13. januar, Grunnlag av Sjølpensjonering, Folkevalde det er eit Kolbottenbrev datert 3. janu- Prestar paa fast Løn. Lov um Kyrkejdørs- er 1888, om livet på Kolbotten. Han opning, Serskilt norsk utanriksministar, ønskjer dessutan Fedraheimen velko- Direkte val, Direkte Skat, Minking av men til Tynset, ”no vert det Kulturcen- Kongeløn og Kongevelde. Dette er program trum her” med likeså bra kultur som som venstre over heile landet skulle vere tent Kaninkulturen nede i Gausdal (Bjørn- med”. Etter kvart som valet nærmar seg, stjerne Bjørnson). Utover året blir det blir diskusjonen hardare, Garborg vil litt om litteratur, noko om tilhøvet til ha bort Gamal-mannsvelde:”Alt gamalt Bjørnstjerne Bjørnson, men svært hev vore gildt her, gamle Truer og gamalt mykje om samfunnsspørsmål. Det er Flesk; Ungdom og Tiltak hev me vore rædde naturleg sidan det er i val i 1888. Til- som det vonde”. På Stortinget sat tynse- høvet til Venstre og Johan Sverdrup får tingen, bankkasserar Lars Hektoen, stor plass. Garborg slår fast ”det er med som og var ordførar, han ville Fedra- Sanning sagt, at Fedraheimen no um heimen ha vekk. Han fekk ei lang Dagen er det einaste Bladet i Landet, som Syndetavle i bladet: Han var imot all- driv fullgreid Vinstrepolitikk.” Garborg menn stemmerett, imot viktige spare- kjempar for ”Det sanne Vinstre” med tiltak, stemte mot Garborg som statsre- stemmerett for alle ”Sjølvhjulpne” og visor, imot diktarløn til Alexander oppmoding om eigne lister i alle val- Kielland, ville ikkje hjelpe fram folke- kretsar der venstre er i mot allmenn leg musikk og kunstsans. Han kunne stemmerett og vågar tale beint fram ikkje veljast: ”Han hev ikkje Syn for om det som folk tenkjer om unionen Aandsfridom som er aa kalle Storsaka i med Sverige. Sjølv om Garborg hadde dette Aarhundra. Han hev ikkje Sans for reist frå Kristiana laut han innatt og Kunst og Bokheim. Han er imot Arbeidar- sender samstundes rapport frå Stor- saka og almindeleg Stemmerett”. Oppfor- tinget. Det er ikkje noko oppløftande dringa var klår: ”Støyt ut or Stortinget møte. Ei ny sak som dei vil ha fram er desse: Aust-Oppland: Hektoen, Vest-Upp- bygdeting, der Stortinget skal legge land: Kind, Jørstad, Vold, Sør-Uppland: fram lovsaker og dessutan uttala seg Egge, Jacobsen.” Dette var sentrale ven- om skattar og løyvingar. Dei vil ha det stremenn frå Opplandene. Val av val- som i Sveits, folket sjøl skal styre også menn var viktig. Tynset venstre hadde med lovgjevinga. Fedraheimen er og sett opp: M.L. Reten, N.M. Van-gen, aktiv med i den lokale valkampen. P.E. Østigaard, E.J. Strømseng. Det var Mortenson og Garborg er med i Tynset sterk oppfordring til å stemme på Venstre som vedtek valprogram: ”Hev- desse, og ei oppmoding om å sette sak ding av parlamentarismen. Aalmen røyste- over person. Fedraheimen trudde at rett, Mistillit til Sverdrups Regjering. N.M. Vangen var i faresonen på grunn Sparepolitikk (i alt so nær som i Upplys- av ”Kommunehusgreida”. Om tynseting- ningsvegen) Nedsætting av Embættsløner, ane var sinte på han, så måtte dei avset- Inndraging av Embætte som ikkje trengst. te han ved kommunevalget og ikkje nå. Inndraging av Statshjelp til høgre Skular, Ivar Mortenson kom med ei spesiell

100 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 oppmoding til folldølane: ”Folldøler! Garborg fekk berre ei stemme, Morten Møter De ikkje opp alle Mann paa Val- Mortensen si. Han sto også på lista. dagen iaar, er det mest sikkert at Høgre Etterpå kjem det til diskusjon mellom vinn. For Høgre nedi Bygda har funne upp Garborg og Ivar Mortenson Egnund. nye Raaer og kaller seg ”de moderate” i aar ”Ja for Savalguten er ikkje alltid sæ-tande. og lokker dermed mange veike Sjæler”. Ivar Han er ein fælt gild Kar som me alle likar, Mortenson ville ha Garborg på tinget. I men i ei Aalvors Tak kan han vera leid aa artikkelen ”Kven skal vi velje i Hedemar- ha med seg, fordi han hev for mykje Gjeite- kens Amt” blir Garborg lansert. Av dei Natur” … rett som det er, so kan det hende, gamle er det berre Konow og Engel- at Savalguten fær Grillur…….. so gjeng hardt som er brukande. Av nye Menn han etter den, um han aldri so mykje veit, er ein sjølvskriven: Arne Garborg, men at det ber paa Sjøen….. Han tykjer det er noko moderat og opportunistisk. moro sju”. Garborg syner til Morten-son Faren Morten Mortensen er og kandi- Egnunds arbeid for å få han som ting- dat og får denne omtalen: .. endaa meir mann var like håplaust som å ”setja up moderat enn Garborg, vilde iser repræsen- Hans Jæger i Kristiania.” Å stemma på tere Næringsvegjene (Skogdrift, Bergverks- Garborg var å kaste bort stemma si. drift, Foldalsbanen). Av dei unge har han Morten Mortenson stemte på han, av god tru på lærar T. Myrvang og Erik di han av juridiske grunnar ikkje Straumseng ”dei vilde ikkje svike den greie kunne stemme på seg sjølv og moral- Vinstrepolitikk” H. Storeng frå Kvikne ske ikke på Storeng, av di Venstre i kunne nok komma til å stemme bra Lille-Elvdal var imot. Tynset-valmenne- ”men det er likt til, at det er ein veik Mann” ne stemte på Storeng, det skjøna dessutan var han ikkje samd i program- Garborg. Men han er hard mot met til Tynset venstre, det fant han Storeng: ”Eg hev aldri sett ein Mann vera ”noget dristig”. Rapport frå valet i kyrkja, so redd for aa ha ei Meining, han vrid seg 90 % frammøte, men : ”.. naar ein saag unna i Aalmenn-Setningar stødt. … so er utover Forsamlinga maatte ein hjarteleg det’kje sagt han blir likare han enn Hek- sanne, at her er Gamalmannsvelde: Men toen”. Mortenson Egnund svarar: Ting- Tynnsetgamlingane er likevæl ikkje so mannsemne Arne Garborg var det ikkje gamle i Hug som dei ruver utapaa. Nye noko vidare Godlaat i …. han er furten, menn vart uppsette til Valmannsemne”. ikkje fordi han fekk berre ei Stemme til Dei vraka ikkje berre ”dei gamle Ofte- Tingmann, men fordi Folk vyrde’n so mykje dølene … men ogso Ny-Oftedølene, ja alle at dei vilde hava han paa Stortinge …….. som ikkje tykte vera hugheile og fullgreie Meninga mi med aa arbeide for G. var aa Karar. Fritenkjaren Arne Garborg vart dei faa nordre Østerdalen til aa lyfte Framtids- alle samstemte um at dei laut hava. Var politikkens Fane. Garborgs Navn var det ikkje det godt aat Jakob Sverdrup?” beste Samlingsmerkje”. I eit siste innlegg er Garborg vonbroten over at Morten Ivar Mortenson Egnund fekk med Mortensen ikkje kom innatt på tinget. seg Nord-Østerdalen, men da dei var Etter at valet er over er det disku- komne på valmannstinget på Hedmar- sjon om den nye skulelova og omtale ken og skulle velje, gjekk det ikke bra. av Maalmannsmøtet i Bergen. Ivar

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 101 Mortenson Egnund er oppteken av det maa vera for fæle Tilstand, som driv ”Kor mykje vinn me av Politikken i desse Mødrar til aa slaa ihel sine eigne Barn, - Triaara tru” og vil ha ”Nye Samanslutnin- det er ”umoralsk”. Somme av brukarane gar, andre Partiskipnader enn det Høgre og av prostituerte er ektefolk. Garborg er Vinstre som no er”. Her er dei nye arbei- oppteken av innhaldet, tilhøva i ekte- darsamlaga viktige. Det er møte i skapet, m a sereige i ekteskap. Arbeidersamlaget for Aust- og Vestopp- Ekteskap arrangert av foreldra, for å land på Gjøvik i desember, og han ivrar sikre og skape alliansar og eigedom var sterkt for at fjellbygdene i Valdres, ikkje uvanleg, heller ikkje i bondesam- Gud-brandsdalen og Østerdalen må funnet: sende utsendingar dit. Sjøl er han utsending frå Nord-Østerdalen, han ”Idyl 25/5 gjer seg gjeldande i debatten og legg Høgt ligg Tynnset Kyrkje; tungt rullar ho fram krav om at dei som skal leie det sine Malmtonar utover den vide Bygd nye samarbeidet må kunne ”leve av si Er det Likferd? Ei Arbeidsløn, ikkje større Eigedom eller Det er Brudferd Forretning, enn at dei sjølve maa arbeide Mjukt syng Malmtonarne utgjennom med for aa liva, ikkje ha over 2000 Kr i Dalen: det er Brudferd og Fest. aarleg Inntekt”. Framlegget møtte mot- Og det kyngjer og det kimer; no veit all stand og vart omtala som ”eit Slag i Bygdi det: at Samfunde og Kyrkja hev Andlite for Arbeidarsaka”. I styret vart det Høgtid, fordi at denne Gjenta i dag fær seg ein grosserar, ein overrettssakførar, ein ein Mann. byggmeistar, 2 bønder, ein lærar og ein Ikkje den Mannen, ho vilde ha; han hev arbeidar. Det var ikkje mange som var ingenting, han, utan Levevegen sin, og so samde med Mortnson Egnund. Men det Barne han hev havt med denne Gjenta; han har ikkje tenkt å gi seg: ”I eit Aar nei, men ein annan Mann fær ho, den som hev eg no slegjes paa Tynnset og vunne Foreldri plagad henne til aa ta; for han meir, enn eg kunne vone. No vil eg opne hadde Gard, han – ser du. Krigen i vidare Ringar. So langt Ski og Og det kyngjer og kimer, og mjukt voggar Høve elles kan bera meg i Aust- og Malmklangen i Vaarvinden og Brudferdi Vestuppland vil eg no fara og preike den nye bugtar seg svært uppgjennom Kyrkjebakken Fridomslæra”. Han har stor tru på seg med mange Hestar, og Presten kjem stigande sjøl: ”Eg skal væl faa Vantrua utav Folk, i Kjole og Krage og skal signa dette de tarv aldri syte for det”. Giftarmaale i Guds og den Herres Jesu Navn. Garborg er oppteken av å verne om Ja. I Jesu Navn skal han signa denne ekteskapet, og går hardt ut mot dob- Handelen, at ein Far og ei Mor tok Dotter si beltmoral som m a fører til prostitu- fraa den, ho sjølv hadde gift seg med, fraa sjon ”Barne-Lik finn dei snart kvar Dag Far til Barne hennar, - og selde henne for no inne i Kristiania. Naar saa det moralske ein Gard til aa driva Samlivnad med ein Samfund hev fengje fat paa dei arme ho; ho ikkje kunde lika, ein framand Mødrane og sett dei paa Tugthuse, so er alt Mann. gjort, som kann gjerast. Aa tenkje, etter kva Det skal han signa. Det kimer Klokkurne

102 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 for; dei syng Malmtonarne ut yver den brei- større, men betre, med fleire abonnen- de Bygdi. tar, som kjem etter eit greitt radikalt – So. No tagnar Klokkeklangen. No veit program. Ved årsskiftet fall mange frå, med det. Og no skal det ske. ”No gjeng dei i hadde att 4-500, men det kom nye Kyrkja” segjer ho Mari”. sigande ”so me hev over 900 Tingarar. Og gaar det paa same Vis heretter vil Blade Men det blir også litt plass til littera- snart vera ovapaa” (okt 1888). tur og lyrikk, m a nokre viser henta frå samlinga til redakøren: På ymse Gjer- dom. Songane åt Savalguten. Boka vart 1889. årgangen trykt året etter. Framleis er Ivar Mortenson bladstyrar 25. mai står det i Fedraheimen at og Arne Garborg skriv i bladet. Det er ”Arne Garborg held seg paa Tynnset no, til interessant å følgje redaktøren og med- isen gaar up paa savalen. Han hev aldri hjelparen, usignerte artiklar er av arbeidt so godt og fjott som her til Fjells. Den redaktøren, ofte også med namn. Det nye Boka, som kjem ut i desse Dagar (Hjaa er ikkje alltid like lett å finne kva det er ho Mor), skreiv han paa tvo og ein halv Ivar Mortenson skriv. Det er ikkje små- Maane. Boka er umlag 250 Sidur”. Men greier av emne dei tek opp. Fedrahei- vi veit og at Hulda var med, og noen men har no vorti ”Radikalt Arbeidar- dagar seinare står det: blad” og får takk frå ”Ein Sosialist” for at ”Fødd 22/5; ein Son dei har sett ”arbeidarblad” som fanemer- Hulda Garborg Arne Garborg”. ke, redaktøren svarar: ”Me er glae i Dette er nok fyrste annonsa om fød- Sosialistene. Det er av dei likaste Folka me sel i Nord-Østerdalen. Seinare melder hev”. Fedraheimen strir som før mot Fedraheimen: ”Guten hans Garborg er Pengevelde, Prestevelde, Statsvelde. døypt Arne Olaus Fjørtoft”. Venstre er ikkje lenger den politiske framtida. Mortensson og Garborg går Sist på 1888 kjem ”Ned med Stor- no aktivt inn i arbeidet med å stifta karane”, av fyrst P. Kropotkin, anarkis- Arbeidarlag. Mortenssson blir for- tisk tenkjar og forfattar. Seinare blir mann i Nordre Østerdalen Arbeider- det mange artiklar av han og andre samlag og Gar-borg og Per Krogseng er anarkistiske skribentar. med i styret. Sentral aktør i dette arbeidet var Johan Castberg på Gjøvik og På abonnementssida må det og ha Olaus Arvesen på Hamar, som m a er skjedd gledelege ting: Da det kom redaktør i eit ”storbondeblad på Hede- uventa ”mange tingarar 3 kvartal strauk marken”. Mortenson kjem fort opp i heile opplaget med slik at mange nye ikkje strid med desse. Mortenson vil ha fekk bladet. Nye tingarar må kome fyrst i arbeidarane fram i leiinga i foreninga. kvartalet”. Ein lærar ønsker at bladet Castberg var etter Mortensons meining skal bli større, så ein slepp å halde eit for rik både på eigedom og utdanning, dansk blad ved sida av, men redaktøren som jurist, med store eigedomar. Og ser ikkje råd for å laga Fedraheimen han tar eit drabeleg oppgjer med

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 103 Castberg og bakgrunnen hans. Arbei- Mortenson var bror til Ivar Mortenson- dar og storkar! Mortensson var rett Egnund, seinare vart han direktør ved nok teolog, men tente lite på det. Han Kongsberg Sølvverk. Han gjekk sterkt meinte sjøl at han var på den sikre sida, inn for at kommunen måtte ha ansva- i alle fall når det galdt løn og eigedom: ret for bergverk og gruvedrift og bru- ”Bygsel-mann på 4 mål jord, driv ”Smaa- kar Folldal som eksempel. Som vi har bruke” Fedraheimen og at mi Arbeidsløn nemnt var faren Morten Mortensen ligg under Laagmaale av det Arbeidsfolk medeigar i Folldal Verk. Per Morten- tener her i Landet, 3-400 Kr.” Så det at son er redd for kapitalistane, serleg dei Fedraheimen hadde få betalande ting- utanlandske som kjem og ”mergstel byg- arar, kunne da brukast til noko godt. defolket. Det gjeld difor svært mykje um aa Fri doktorhjelp til alle, er ei viktig kunne skaffe Pengar fraa innanlanske sak. Det var ikkje lett å finne gode ord- Folk, um ein skal faa gjort Verke nytteleg for ningar, men til slutt vart sjukekasse- den, som bør ha Nytten, Arbeidaren og Folke prinsippet vald. Saka kom og opp i i Bygdene kringum”. Han meiner at Lille Tynset heradstyre etter framlegg frå Elvdalens kommune difor må koma Venstrelaget, men det blir Kvikne som med eit par hundre tusen kroner slik er fyrst ute: ”Kvikne Bygd er ei av dei at Folldal Verk kan starte oppatt. Elles lengst framkomne i heile Lande. Der hev er Ivar Mortenson oppteken av folke- Formannskapet alt godkjent Tanken um, at fridomen og det lokale sjølstyret og Kommunen bør kosta fri Doktor aat Bygde- gjer ei sammanlikning med Sveits, også folke. Tynnset fær soleis ikkje den Æra aa i Norge må det koma meir fart i folke- vera No. 1 i dette Stykkje. Han er ikkje fullt styret: Kommuneval kvart år, folkevald saa snartenkt og braa paa det Tynnsetin- amtmann (fylkesmann), val på amt- gen. Berre fire Mann i Formannskape gjekk sting, allmannamøte med avgjerd i med paa det strakst, dei andre bad um store saker. Han innser at det vil ta lang Umsetjingstid til aa tenkje paa det. Men tid, så i starten må ein kjempe for: Fri Bygdamøte paa Fåset og i Tylldalen go- doktorhjelp til alle, kommunen, saman kjende Tanken samrøystes” Men ein sak- med stat og amt, må bidra til ei pen- førar i Fjeldljom meiner at Doktor-saka sjonskasse for alle. Dessutan må kom- ikkje kan gjennomførast, av di: “vi har munen få så stor del som mogleg i alle endnu ikke Kommunismen eller Socialis- bergverk, gruver, fossar, skogar og men i vor Lovgivning”. Men Mortensson udyrka jord som fins i bygda. Men det minner sakføraren – Johnson – om er fleire artiklar av same slaget: skulelova og skatteplikten. ”Lærarane ”Skogane maa bli Aalmenning att, Eit blir lønt av det offentlege … Dette er socia- gott Jordbruk, Trengst pengevelde, Sund- lisme”. bryting av gardane, Den kommunistiske Det er mange innlegg om anar- arbeidsmåten” og Ivar Mortenson må kisme i praksis. Artikkelen ”Bergverks- svare på ”Korleis eg vil innføre Kommu- drift bør vera offentleg Drift” er interes- nismen”. Etter hans oppfatning skulle sant, den er skriven med utgangspunkt anarkistiske idear ha god grobotn i i eit foredrag ”geschworner” Per Morten- Nord-Østerdalen, her var det små skil- son hadde halde i ”Litleelvdalen”. Per nader. Han hadde sjøl studert gamle

104 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 samfunnsformer og ga seinare ut boka ropte eit 9-falt hurra”. ”Gamal Bondeskipnad”. Han skreiv elles Emne storbruk eller småbruk og om ”Eit gott Jordbruk” og ”Erveretten”, ”Jesu syn paa det sedelege Spursmaalet” etablering av sameige, bort med kom- engasjerer. ”Hadde Jesus livt i Aarhundre munskatten, vaart vilde væl Folk etter dette helst hava Redaktøren hadde og mange fram- kalla Læra hans for ”Anarkisme”. Gar- legg til endring av Grunnlova, så han borg er oppteken av pensjon til alle og trong allierte på Stortinget: syner til Opplysningsvesenets Fond og ”For Stortingsmenn ”Enkekassa” som sikrer presteenker Eg treng ein eller fleire Stortings-menn pensjon. Like etter melder bladet at til aa setje Namne sitt under ein Brote radi- Garborg med huslyd er på veg til Tysk- kale Grunnlovsforslag, som eg vil ha fram. land. Det var Moro aa sjaa um det fins nokon 5. okt blir Steinsvik eineredaktør urædd og fullgrei kar pa Tinge”. Det kjem ”men han (Ivar Mortenson) kjem nok til aa ros frå Vestman-nen, som Steinsvik skriva like radt for det”. redigerer for arbeidet med å finne ”Jord aat smaa heimar” er og eit tema fram til ein norsk parlamentarisme. som skaper stor interesse. Ivar Mor- ”Den utøvende magt er hos regjeringen som tensson Egnund må seinare understre- bliver valgt af stortinget i det første aar det ke at han ikkje ville gå inn for å dele træder sammen efter nyt valg”, regjeringa opp gardar, men litt jord var det viktig må rette seg etter folkeviljen, da treng for alle å ha. Han ville heller satse på treng ein ikkje rabalderpolitikk for å få stort omfang av sameige. regjeringa til å skjønne alvor, og ein Innimellom samfunnskritiske artik- kan unngå for ofte skifte av statsrådar. lar, finn vi og eit og anna dikt: Frå april 1889 kjem Rasmus Steinsvik inn som medredaktør og Arne Garborg ”Ein Sull aat Gjentom. er ikkje så fast medarbeidar lenger. Dikt av Savalguten Det er inga stor endring i stoffet, bladet held fram med ein lang artikkel Du veit, at einsam eg jamnast sleng om Pariserkommunen, men etter Og aldre Hjelp i fraa nokon treng. noen veker blir presentasjon av pro- Men naar det stormar og bles grammet på fyrste sida borte, og det og turar, blir Radikalt Arbeidarbla utan d. Daa bilomtil kann eg sitja sture. Ivar Mortenson er festtalar 17. mai i Ja naar d’er Aattdagar Styggever, Rambu: ”Men det var ingen festtale segjer Daa blir eg stundom reint folkekjær. folk. Det var ein stygg tale, var det. Ikkje So mangleis koma daa kytte han av ”Fædrenes minde”, ikkje av Tankan fram. eidsvollsmennerne, .. ikkje av grunnlova, ikkje av prestar, juristar og ikkje av bonden Eg heve tvo Stogur og Fjos som heller. Det einaste han var blid paa det var ein Sværring, den franske revolusjon. Han ropte ”Leve Men endaa so heve eg inga Kjering. revolusjonen” Er det meining i slikt festtale- Men Kjering aat meg det vart vandt ri? Og enda var det nokre so forgjorde at dei aa vera,

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 105 For ho maatt’ kunne baade slaa og rose eller laste. Ein fær det Inntrykk, at det skjera. einaste litterære Grunnlag Forfattaren byg- Ho maatte mjølke og gjæta gjer paa er Landstads Folkeviser og Bibelen, Saudom, og det er ikkje berre som Etterlikning, men Ho maatte stad etter Ved burti og som fri Nybyg-gjing … Anten det no er Haugom. Naivitet eller Abstraksjon, nok er det Forfat- So fekk eg sitje med Pipa meg taren staar likesom reint utanom den vanle- kose ...” ge Kulturen. Boka hans læst staa fram som ein Villmann eller Naturmenneskje mitt i Ivar Mortensson Egnund er lenge eit forfina Samfund ... Sume vil seie om ungkar, men gifter seg i 1894 med Boka, at ho er for einfaldig og naiv for Karen Nilsen frå Fana, som var lærar- vaare Tier, andre vil finne, at ho er for radi- inne. kal”. Bok-meldinga er underteikna av IM., altså Ivar Mortenson som ikkje 5. okt blir Rasmus Steinsvik einere- berre var utgjevar men og forfattar. daktør, men Ivar Mortensson skal Det er og ein hard diskusjon mel- halde fram som bidragsytar når han lom Fedraheimen og Per Mortenson kjem heim att frå utanlandsferda. om Jordskatten. Fedraheimen er og oppteken av sys- selsetting og næringsutvikling: ”Molter, Tyting og Mysost utfører no Er dette anarkisme ? Gudbrandsdalen til Amerika. Kunne ikkje Østerdalen og andre Dalar taka etter? Det er Alt i 1885 omtalar Morgenbladet dette nok av Bonn allestad, som kunne gjera som anarkismen. Det er fyrst i 1888 at stort gang um dei nytta Hausten til redaktørane omtalar seg sjølv som Bersanking”. anarkistar og køyrer fram Fedrahei- Redaktøren avsluttar 1889-årgang- men som det fremste anarkistorganet. en med ei oppmoding og von om fleire betalande lesarar: “Fedraheimen vil i næste aar kome med fleire tankjevekkjande Kven skreiv i Fedraheimen og morosame forteljingar fraa bondelivet. Savalguten skriv som fyrr i bladet.” Redaktørane skriv mykje – Garborg, Mortensson og Steinsvik, dei to fyrste også som kjent mye etter at dei hadde 1890-årgangen vorti kvitt redaktøransvaret. Mortenson ville kvile seg frå bladarbeidet, men 1890 årgangen startar med ei bokmel- hadde lange stykke i kvart nummer og ding av ”Paa ymse Gjerdom – songane aat krangla jamnt med Steinsvik om det Savalguten, utgjeve på Tynnset; Ivar Mor- anarkistiske samfunnsidealet, som båe tensons Forlag, Pris kr. 0,70. var profetar for. Gjærder meinte at å Som Forleggjar til Boka vil eg faa Lov til kalle avisa anarkistisk var heilt misvi- aa gjera litt kjend for Fedraheimens Lesarar sande. Det sto ikkje lenge på for uta at eg dermed innlet meg paa anten aa Steinsvik og Mortensson med støtte frå

106 Årbok for Nord-Østerdalen 2004 Garborg, å jage frå seg mest alle dei tre haldningar. hundre abonnentane som hadde følgt Kan hende er det Steinsvik som med på lasset frå Kristiania. Det vart skriv om kvinna og heimen. Kvinna må ellers henta mye stoff frå andre aviser, få sin rett, sjøl om det er til skade for trykte artiklar o.l. som andre sendte. mannen, ho må komme jamsides man- Det var litt nyheter, målsak, politikk nen. ”Ho maa ha tankane sine i verda som men meir og meir om anarkisme og han. Men daa maa ho og kome upp i slikt kommunisme, dessutan omsetjing av som driv ho inn i same verda som han. artiklar om anarkisme frå utanlandske Men daa maa ho og kome upp i slikt som blad og tidsskrift. Det var mye disku- driv ho inn i same verda – Ho maa kome sjon og avisinnlegg. Ein interessant jamsides med Mannen. For kvinna si detalj: Når ein førte diskusjon i mange skuld, for mannen si skuld og for bonna si blad samstundes, avslutta ein med opp- skuld maa ho det”. modinging om å ta inn innlegget i dei andre avisene. Noen lokale skribentar var og med i diskusjonar. Andre inntekter

Vi har høyrt at inntektsgrunnlaget var Var det rom for kvinner skralt. Abonnentane var ikkje mange i Fedraheimen? nok, så det var nok naudsynt med tillegg. Hulda Garborg ser vi ikkje noe til i Det var noen annonsar: Fedraheimen, det var karane som AE Waaagsbøe med ”fotografisk rådde her. Ho hadde guten og Kolbot- kunst-reiseatelie, Tønset til Kongsvinger nen, men etter den kjende 17. mai tala med omliggende større bygdelag”. Er det i Rambu var ho innom og skriv i dagbo- noen som har bilder tekne av Waags- ka si: Hulda og guten i senga, Garborg bøe?. på langkrakken og M på redaksjons/- Savalguten etterlyser: ”Ei svart Hose ekspedisjonsbordet. og eit gildt breidt Brurgomshoseband, som Det var noen kvinner som skreiv, han har mist på eller ved Skorve” og Mons men det var ingen lokale kvinnelege Litlere i Bergen reklamerer for nynor- bidragsytarar. ske bøker som og er til sals hos Fedra- Men bladet tok opp fleire kvinnesa- heimen. ker, sjøl om hovedsaka for bladet var Men redaktørane var karar med stemmerett for alle arbeidsføre menn kunnskap og meiningar, så dei hadde Ein artikkel om ”Gardkjerringar” tilbod om både målskole og bondesko- underteikna –f– meiner at det er ein le. Vi veit ikkje noko om korleis det svært oppskrytt posisjon: ”– ho har det gjekk. som i den strengeste teneste, enda verre, ho ”Bondeskule paa Tynset med Rasmus har både slitet og ansvaret, og skal føde Steinsvik. barn annankvart år”. Gardkjerringene Vaksne gutar og jentur, rekning med må få meir tid til seg sjøl, stelle seg og gardsbokhald og utmaalingslære”. kroppen sin, ein må vera open for nye Seinare kjem det melding om at

Årbok for Nord-Østerdalen 2004 107 Ivar Mortensson skal vera med på bon- Nå nærmar vi oss slutten for deskulen som startar på nyåret, han Fedraheimen på Tynset kjem da nett att frå Tyskland. Er det eit signal om lengt vekk i: ”Vaar- teikn Sprettande bjørkekvister hev dei alt funne ymse Staer i Fjordane vaare. Paa Tynset held Kalden likevæl fast Tak endaa, i Dagmorgo var det 37 Gradar Celsius”. Redaktøren signaliserer og ei om- legging av bladet til tingarane. Han vil samle fleire nummer i ei bok og slik få meir rom til å legge fram tankane på ein god måte. Rasmus Steinsvik drar til Skien, der siste nummer av Fedrahei- men kjem ut 21. mars 1891. Fedrahei- men går ned med flagget til topps: Avisa blir trykt på raudt papir. Men Fedraheimen står oppatt i bladet ”Den 17. Mai”, med Steinsvik som redaktør og Arne Garborg og Ivar Mortensson Egnund som medarbeidarar. Nå får og Hulda Garborg lov til å vera med. Det var dessutan ho som fann på namnet.

Kva med Gjærder?

”På ymse Gjerdom Songane til Savalguten” kom ut på Ivar Mortenssons Forlag, Tynnset og ”prenta hjaa P. M. Gjærder Tynsett”. Dette oppdraget kosta 70 kr. Kvitteringa er teken vare på. For dette oppdraget klarer P. M. Gjærder å flytte til Bergen, seinare Volda. Pressa hans står no på Sunnmøre Museum.

Per Hvamstad Museumssentret Ramsmoen 2500 Tynset

108 Årbok for Nord-Østerdalen 2004