MASARYKOVA UNIVERZITA Filozofická Fakulta Ústav Slavistiky
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MASARYKOVA UNIVERZITA Filozofická fakulta Ústav slavistiky Polská literatura Mgr. Michal Przywara LITERATURA ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO PO 1989 ROKU Disertaĉní práce Vedoucí práce: Mgr. Renata Buchtová, PhD. 2014 1 Čestné prohlášení Prohlańuji, ņe jsem disertaĉní práci Literatura Śląska Cieszyńskiego po 1989 roku vypracoval samostatně s vyuņitím uvedených pramenů a literatury. ____________________ 2 Poděkování Na prvním místě chci poděkovat mé ńkolitelce Mgr. Renatě Buchtové, PhD. za cenné rady, připomínky a předevńím za velkou dávku trpělivosti. Chci také poděkovat mé ņeně Małgosi za podporu a pochopení pří psaní nynějńí práce. 3 SPIS TREŚCI Wstęp 6 1. Historia literatury Śląska Cieszyńskiego 9 1.1 Literatura cieszyńska do 1848 roku 9 1.2 Okres od 1848 do 1920 18 1.3 Literatura cieszyńska w okresie 1920 – 1945 30 1.4 Literatura Śląska Cieszyńskiego w okresie od 1945 do 1989 43 1.4.1 Życie literackie na Zaolziu po II wojnie światowej 44 1.4.2 Działalność Sekcji Literacko-Artystycznej 50 1.4.3 Pokolenie „Pierwszego Lotu“ i „Grupa Literacka’63“ 52 1.4.4 Nurt regionalistyczny 66 1.4.5 Generacja „Światłocieni“ i antologia „Spotkanie“ 72 1.4.6 Czeska literatura Śląska Cieszyńskiego 75 1.4.7 Literatura polskiej części Śląska Cieszyńskiego 85 2. Literatura Śląska Cieszyńskiego po 1989 roku 102 2.1 Śląsk Cieszyński wobec tożsamości Zaolziaków – uwagi wstępne 102 2.2 Życie literackie oraz środowiska twórcze na Zaolziu po 1989 roku 104 2.2.1 „V kavárně AVION, která není – W kawiarni AVION, której nie ma“ 106 2.2.2 „Kawiarenka Pod Pegazem” 108 2.2.3 „Konkurs Jednego Wiersza” 110 2.2.4 „Kawiarenka „u Adama” 110 2.2.5 „Karczma Artystów” 111 2.2.6 Wieczory literacie grupy „PaRaNoJa” 111 2.2.7 Konkurs poetycki „O Skrzydło Ikara” 112 2.2.8 Spotkania literackie „Kamień czy słowo” 112 2.3 Twórczość literacka na Zaolziu 113 2.3.1 Nestorzy literatury polskiej na Zaolziu 115 2.3.2 Poezja refleksyjna Piotra Horzyka i Lucyny Przeczek-Waszkovej 125 2.3.3 Polemika z „zaolziańskością” w twórczości Kazimierza Kaszpera, Jacka Sikory i Janusza Klimszy 128 2.3.4 Renata Putzlacher – „poetka dialogu” 137 2.3.5 Bogdan Trojak – „renegat literatury zaolziańskiej”? 152 2.3.6 Debiuty poetyckie na Zaolziu w XXI wieku 160 4 2.3.6.1 Bilingwizm twórczy 163 2.4 Literatura polskiej części Śląska Cieszyńskiego po 1989 roku 172 2.5 Czeska twórczość literacka na Śląsku Cieszyńskim po 1989 roku 190 2.6 Nurt ludowy w literaturze cieszyńskiej po 1989 roku 197 Podsumowanie 202 Resumé 206 Summary 208 Bibliografia 210 5 WSTĘP Śląsk Cieszyński ze swoją wielokorzenną tradycją oraz zawiłą i ciekawą historią cieszy się dużym zainteresowaniem wśród badaczy akademickich. Niemało prac historycznych, socjologicznych, etnologicznych, kulturowych itp., poświęcono temu niewielkiemu skrawkowi ziemi nad Olzą oraz jego mieszkańcom. W centrum zainteresowania znajduje się również literatura, chociaż nadal zajmuje najskromniejszą pozycję wśród wspomnianych obszarów badań. Literatura Śląska Cieszyńskiego dziesiątki lat funkcjonowała na styku różnych kultur, do drugiej wojny światowej współtworzona była nie tylko przez Polaków i Czechów, ale także Słowaków, Niemców i Żydów. Po zakończeniu wojny wielokulturowy obszar staje się przestrzenią wyłącznie dwu kultur – polskiej i czeskiej, i to jeszcze nie na całym terenie Śląska Cieszyńskiego, gdyż część położona po polskiej stronie przybiera prawie jednolity charakter narodowy, a tylko część należąca do ówczesnej Czechosłowacji, tzw. Zaolzie, zachowuje nadal charakter wielonarodowy. Z tego względu też po 1945 roku mówimy o twórczości autorów polskich, czeskich oraz zaolziańskich (w rozumieniu Polaków żyjących w RC), jednak większość prac naukowych, zarówno badaczy czeskich jak i polskich, poświęca się rozwojowi literatury tylko jednej z powyższych grup dochodząc najczęściej do 1989 roku. Zjawiska zachodzące w literaturze cieszyńskiej po zmianach ustrojowych były dotychczas ujmowane fragmentarycznie, koncentrowano się na jednym wybranym aspekcie w twórczości autorów ze Śląska Cieszyńskiego. Brakuje całościowego spojrzenia na literaturę cieszyńską, które mapowałoby autorów oraz rozwój życia literackiego. Niniejsza praca stanowi próbę takiego spojrzenia. Celem niniejszej pracy jest kompleksowo, a więc z czeskiej, polskiej i zaolziańskiej strony, uchwycić rozwój życia literackiego na Śląsku Cieszyńskim po 1989 roku. W swych staraniach autor pracy wychodzi z założenia, że nie można podjąć takiego tematu bez uprzedniego spojrzenia wstecz, gdyż na współczesną sytuację wpływają procesy zachodzące przed 1989 rokiem, jak również spora część autorów debiutujących po 1945 roku aktywnie tworzy do końca lat 90. Stąd wynika dosyć obszerna część wstępna, rozpoczynająca się od czasów pierwszych zabytków cieszyńskiej literatury a kończąca na debiutach poetyckich z lat 80. Pomimo że nie chodzi o właściwy temat niniejszej pracy, także w tej części autor starał się zachować ogólnonarodowościowe spojrzenie na literaturę regionu, pomimo iż z powodu braku odpowiednich źródeł oraz językowej niekompetencji autora nie została dokładniej przedstawiona literatura niemiecka i żydowska Śląska Cieszyńskiego, a w kilku miejscach autor jedynie zaznacza fakt jej istnienia. W drugiej części pracy najwięcej uwagi poświęcono autorom oraz wydarzeniom zaolziańskim, co wynika po części z powiązań osobistych autora 6 niniejszej pracy, ale przede wszystkim z lepszej dostępności źródeł, bowiem środowisko zaolziańskie jest zwarte, dobrze zorganizowane a życie literackie rozwija się pod szyldem różnych organizacji, których działalność jest regularnie rejestrowana przez polskie media na Zaolziu. Najbardziej znaczące projekty oraz inicjatywy literackie, które miały wpływ na kształtowanie się życia twórczego na Zaolziu, zostały kolejno przedstawione w podrozdziałach 2.2.1 – 2.2.8. Wstęp do tematyki zaolziańskiej stanowią luźne rozważania na temat tożsamości Zaolziaków jako czynnika mającego wpływ na obecny kształt polskiej twórczości nad Olzą. W następnych podrozdziałach zostają przedstawieni poszczególni autorzy zaolziańscy, przy czym uwaga nie jest skierowana na biografię oraz skrupulatną analizę wszystkich dzieł, ale na cechy specyficzne ich twórczości, a także na stosunek autora do „zaolziańskości”. W kontekście literatury ogólnonarodowej (czeskiej i polskiej) śląsko- cieszyński genius loci najsilniej kreowany jest przez twórczość Renaty Putzlacher i Bogdana Trojaka. Rozdział 2.3.6 oraz 2.3.6.1 związany jest z najświeższymi debiutami poetyckimi oraz z nowym zjawiskiem pojawiającym się w twórczości młodej generacji zaolziańskich autorów – z tzw. „bilingwizmem twórczym”. W przypadku cieszyńskiej literatury po stronie polskiej sytuacja jest inna, działalność literacka pomimo tego, że jest bogata i aktywna, przebiega bez większego echa w prasie i społeczeństwie a środowisko literackie jest rozproszone. W dodatku nie ma zbyt wiele materiałów wyjściowych, rozwój literatury regionalnej po polskiej stronie Śląska Cieszyńskiego, zwłaszcza po 1945 roku, nie cieszy się zainteresowaniem literaturoznawców ‒ wyjątek stanowią tylko prace Leona Miękiny ‒ np. publikacja Znów minie wiek… Antologia literatury nadolziańskiej. W tej sytuacji niektóre dane i fakty mogą mieć charakter ogólny a miejscami autor pracy ogranicza się wyłącznie do wymienienia nazwiska twórcy, bowiem nie dotarł do żadnych źródeł, które umożliwiałyby bardziej rzetelną wypowiedź i ocenę. Twórczość czeskich autorów na Śląsku Cieszyńskim jest ogólnie mało zdokumentowana, gdyż nie pojawia się w takiej koncentracji jak polska, a tradycja czeskiego piśmiennictwa w cieszyńskiem związana jest głównie z środowiskiem opawskim, a później ostrawskim. Twórczość czeskich autorów dotycząca Śląska Cieszyńskiego istnieje w czeskim dyskursie naukowym wyłącznie w kontekście ogólnośląskim, stąd czasami trudno dociec, jaką rolę odgrywa temat cieszyński w dziełach poszczególnych literatów. Natomiast w okresie komunizmu etos śląski ulega znacznemu spłyceniu pod wpływem idei socrealizmu, kosztem wielokulturowej tradycji regionu, która znajdzie swój upust dopiero po 1989 roku i przede wszystkim w twórczości młodej generacji autorów, która będzie kreowała nowy obraz Śląska w kulturze i literaturze czeskiej. 7 Ostatni rozdział pracy poświęcony zostaje ludowemu nurtowi cieszyńskiej literatury po 1989 roku. Twórczość gwarowa cieszy się dużą popularnością wśród odbiorców na całym obszarze Śląska Cieszyńskiego a zwłaszcza na Zaolziu, gdzie pozycja gwary jest niezmiernie silna i u wielu Polaków z czeskiej strony zastępuje język ojczysty, jednak pomimo tej sytuacji twórczość gwarowa na tym terenie ‒ w porównaniu z wcześniejszymi latami ‒ znajduje się w regresie, oprócz wiekowej Anieli Kupiec oraz skromnych prób poetyckich Ewy Furtek nie ma pisarzy gwarowych. Przyczynę należy zapewne upatrywać w funkcji gwary, która pełni dziś bardziej rolę języka towarzyskiego, środowiskowego, rodzinnego, nie zaś języka artystycznego, zdolnego oddać emocjonalne napięcia współczesnego, młodego twórcy. Autor niniejszej pracy jest świadomy niezmiernej rozwlekłości tematu oraz z tego wynikającego ryzyka płytkiej interpretacji niektórych faktów i dzieł, dlatego też niniejszą pracę traktuje jako materiał wyjściowy do dalszych badań, które z pewnością należy podjąć w celu głębszej analizy niektórych zjawisk w niniejszej pracy tylko naznaczonych. 8 1. Historia literatury Śląska Cieszyńskiego. 1.1 Literatura cieszyńska do 1848 roku. Początek literatury cieszyńskiej sięga do okresu przedpiśmiennego, kiedy rodzi się bogata twórczość ustna w postaci przeróżnych pieśni, powiedzonek i legend. O najdawniejszej