Przewodnik "Śląsk Cieszyński. Po Obu Stronach Olzy. Przewodnik

Śląsk Cieszyński Po obu stronach Olzy

www.gosilesia.pl Hať Rudyszwałd ”

N a Śląsk Cieszyński Zabełków z Gorzyczki Śląsk Cieszyński W E „O l JASTRZĘBIE ZDRÓJ e trasy opisanetrasy opisane w przewodniku w przewodniku N i Łaziska 3 S n 1 Věřňovice e

z Zbytków 0 1,5 03 km 1,5 3 km Šilheřovice Olza Godów Jezioro Goczałkowickie zy s r 2 1 Kościół Narodzenia NMP w Bohumínie a Dolní Lutyně Gołkowice Prstná STRUMIEŃ a

o w Pielgrzymowice 2 Drewniany kościół w Marklovicach t Dolní Marklovice Zabłocie

S Skřečoň Odr Závada Zarzecze Frelichów

3 Dom Zdrojowy w Jastrzębiu Zdroju © Pudlov Marklowice Górne 4 BOHUMÍN Petrovice Bąków Wisła Stodoła o wielobocznym zamknięciu w Dolnej Lutyni u Karviné 7 Chybie 5 Pałac w Petrovicach u Karviné Vrbice Dětmarovice 6 4 Renesansowa wieża ratuszowa w Karvinie-Fryštát RYCHVALD 5 Zebrzydowice 7 Krzyż pokutny w Pruchnej 6 Drogomyśl Mnich Landek Přívoz Lutyně Zaborze 8 Ołtarz gotycki z kościoła NMP w Orlovej Doubrava Nové Město Pruchna Moravská Ostrava Ligota 9 Pałac w Kończynach Wielkich Podlesí Hranice Poruba Stawy Landeckie 10 Spichlerz w Dębowcu Slezská Ostrava Město Fryštát 9 Mizerov Stawy Gołyskie 11 Drewniany kościół w Zamarskach Kończyce Małe Mazańcowice 8 Doly -Dolne 12 Ratusz w Skoczowie Mariánské Hory ORLOVÁ Kończyce Wielke Ochaby Rudzica Darkov KARVINÁ Międzyrzecze- 13 Drewniany kościół artykularny w Albrechticach Lazy Kaczyce 10 Pierściec Vítkovice PETŘVALD Piotrówka -Górne 14 Pomnik tragedii Żwirki i Wigury w Těrlicku Ráj Olza Rudnik Kiczyce 15 Ratusz w OSTRCzeskim CieszynieAVA Kunčice Kowale Stonava 11 Wiślica 16 Wieża piastowska w Cieszynie Brzezówka Dębowiec Simoradz Dolní Suchá Louky 12 17 Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie Šumbark Horní Suchá Ostr SKOCZÓW 18 Drewniany Výškościółkovice w Nierodzimiu Šenov Pogwizdów Kostkowice avice Prostř. Suchá 13 Hażlach Morzyk Jasienica 19 Zamek w Grodźcu Śląskim Grodziec Śl. Wilamowice Pogórze Wapienica 20 Muzeum Zofii Kossak-Szczuckiej w Górkach Wielkich Marklowice Zamarski Iskrzyczyn Świętoszówka 21 Pomnik Jerzego Trzanowskiego w Třanovicach Město Podobora Dolina Vratimov Albrechtice Chotěbuz 16 Jaworze Biała Podlesí 17 19 Łańskiego 22 Pałac w Hnojniku HAVÍŘOV Boguszowice Międzyświeć Potoku 23 Dol. Datyně Životice Łączka Harbutowice Zamek w Dzięgielowie 15 Nałęże 24 Domy wypoczynkowe „piramidy” w Ustroniu Zawodziu Bludovice Bładnice Wysokie 14 Gumna 25 Kościółek drewniany na Prašivie Těrlicko CIESZYN Kisielów Górki Wielkie 762 Horní Bludovice Kostelec Ogrodzona 18 Górki Małe Stok 26 Kościół drewniany w Gutach Luč ČESKÝ TĚŠÍN Godziszów 20 Błotny Szyndzielni ina v. nádrž Nierodzim (Błatnia) 27 Kościół drewniany w Nýdku Mistřovice Chełm Lipowiec 34 Žermanice Těrlicko Mosty Kozakowice 917 Stołów 28 Muzeum Beskidzkie w Wiśle Hradiště v. nádrž Koňakov Hermanice 1041 29 Drewniany kościół w Bystrzycy nad Olzą Soběšovice Svibice Brenna Spalona Žermanice Horní Žukov Brennica 30 Barokowa rzeźba NMP w Jabłonkowie 21 Lasek Bażanowice Goleszów Zawodzie Równica Dolní Domaslavice Dolní Žukov Miejski (2x) Goje 884 Brenna 31 Dom Jana Kawuloka w Istebnej Sedliště Puńców Lučina Ropice Dzięgielów Cisownica 24 32 Koronka Koniakowska USTROŃ Brenna Bukowa Třanovice Vělopolí Velké doly

Wisła Granica państwa Horní Domaslavice Český Puncov Horní 22 Konská Orłowa Tošanovice Kojkovice Leszna Górna 23 Brenna Hołcyna Międzynarodowe przejście graniczne Dolní Poniwiec 813 Hyrca Stonávka Horní Zadni Gaj Tošanovice Mała Czantoria Żylica Przejście dla małego ruchu granicznego Hnojník TŘINEC Lištná Tuł Polana Brenna Leśnica 929 Dobrá St. Město Dolní Tuł 866 Střítěž 621 Czantoria Kotarz Kolejowe przejście graniczne Kanada Wielka Czantoria Dobka Nebory Babí hora Ostrý 965 Tuł Rezerwaty przyrody Smilovice Lyžbice492 709 995 Trzy Kopce Morávka 26 Čantoria Grabowa 27 Obłaziec 917 905 25 Komorní Lhotka Vendryně Kolej Narciarstwo Oldřichovice Prašivá hora Jawornik WISŁA Malinów Basen kryty Przeł. Beskidek 1117 linowa zjazdowe Godula 542 Przeł. Guty Nýdek 28 Salmopolska Hotel K¹pielisko Narciarstwo 738 Karpentná biegowe Řeka Soszów Wielki Dziechcinka Gutský vršek Podgrůň Bystřice n. Olší 886 Zielony Kopiec Schronisko Skocznie Kopydło 1152 Uzdrowisko 742 710 Cieślar Malinka turystyczne narciarskie Čupel 872 29 Filipka Javorový Tyra Filipka 921 Turystyka Velký Malý 762 Nowa Osada Kemping Basen Raškovice 1032 Kozinec Rohovec Łabajów piesza Kraków – Morawy – Wiedeñ Ropička 678 653 Głębce Stożek Mały Kubalonka a³a Wis 918 Šindelná Ostrý Bi ełka Szpital Windsurfing Paralotniarstwo Greenway. Pêtla nizinna (s. 37) Skalka Stożek Wielki 830 J. Czerniańskie 1000 741 HrádekOlše Barania Pražmo 1044 650 30 978 Przeł. Kubalonka Czarne Przysłop Góra Kraków – Morawy – Wiedeñ Gruníček Uczelnia Naciarstwo Turystyka Ropice Velká Kykula Kiczory Czarny 1021 rowerowa 1082 832 a wy¿sza wodne Greenways. Pêtla górska (s. 70) 811 Košařiska Plenisko 990 948 łk Smrčina e Návsí Ostrá hora C zarna Wi s Wspinaczka Krásná Velká Kyčera Milíkov Sałasz Dupne Teatr Sp³yw Œródmiejska Trasa Spacerowa (s. 93) 1015 722 Gańczorka kajakowy górska 907 JABLUNKOV 894 31 Œladami Cieszyñskich ¯ydów (s. 101) Slavíč Kalužný vrch Kozubová Písečná Młoda Góra 909 Klub v. nádrž Tyniok Muzeum £owisko Szlak Stroju Cieszyñskiego Morávka(s. 114) 952 994 982 Bocanovice 838 jeŸdziecki Babí vrch M. Kykula Písek Istebna 891 M. Kyčera Miejsce Szlak œw. Jana Sarkandra (s. 120) Mizerov 952 789 Olza 32 Galeria Lodowisko 745 Bukovec Jasnowice widokowe Miejscowoœci na szlaku Via Ducalis (s. 121) 965Polka Koniaków Koczy Zamek Dolní Lomná Zelená hora 846 Kapliczka Festiwale 965 604 Bukovec Minigolf folklorystyczne Beskidzka Œcie¿ka Planetarna (s. 124) Menší vrch Lomná Polanka Komorovský grúň Mosty Girová Ochodzita 894 Euroregionalna Pêtla Rowerowa C24 Horní Lomná 883 Mionší u Jablunkova 732 Jaworzynka Stanowiska Studeničný 840 Planetarium Krêgielnia Malá Skalka 798 archeologiczne EuroVelo R4 Kozí hřbet 717 986

Rajcza Šance Čierné Sól prí Čadcí Zwardoń Milošová Skalité Rycerka Dolna Svrčinovec Hať Rudyszwałd ”

N a Śląsk Cieszyński Zabełków z Gorzyczki Śląsk Cieszyński W E „O l JASTRZĘBIE ZDRÓJ e trasy opisanetrasy opisane w przewodniku w przewodniku N i Łaziska 3 S n 1 Věřňovice e

z Zbytków 0 1,5 03 km 1,5 3 km Šilheřovice Olza Godów Jezioro Goczałkowickie zy s r 2 1 Kościół Narodzenia NMP w Bohumínie a Dolní Lutyně Gołkowice Prstná STRUMIEŃ a

o w Pielgrzymowice 2 Drewniany kościół w Marklovicach t Dolní Marklovice Zabłocie

S Skřečoň Odr Závada Zarzecze Frelichów

Rajcza Šance Čierné Sól prí Čadcí Zwardoń Milošová Skalité Rycerka Dolna Svrčinovec Informacja turystyczna Restauracja i piwnica TARGOWA 3 Wieża Piastowska Cmentarz żydowski (100 m) Herbaciarnia ÈAJKA 4 Baszta ostatecznej obrony Rzeźnicza a Dworzec kolejowy sk żla L Dworzec autobusowy 2 RETRO CULB M 5 Rotunda św. Mikołaja Ha iburnia a D oj 46 Pub METRO 10 Dawny Konwikt Celesty az 1 Parking a Mostowa d £ ow rnia Targowisko 22 Wystawy czasowe Muzeum 12 Najstarszy czeskocieszyński a Libu Poczta Úvoz Ziemi Cieszyńskiej budynek Bobrówka Apteka 31 Muzeum Śląska Cieszyńskiego 15 Drukarnia Cieszyńska Czarny Chodnik Policja 35 Muzeum ZiemiKarvinská Cieszyńskiej 17 Kamienice podcieniowe 3 Bednarska Stacja benzynowa 1 Kościół św. Jerzego 18 Dawna biblioteka Olza 4 8 Teatr im. A. Mickiewicza 6 Kościół Św. Trójcy 19 Renesansowe kamienice 5 11 Kościół Najświętszego 23 Stary Młyn Nábřeží Svobody rnick 39 Teatr Czeskocieszyński K Michejdy o á l Hajduka H u

B c B 30 Kino PIAST Slezská Serca Jezusowego 27 Dawny teatr c 6

k k ó

o Stroma ó

i i

ż ż e

t e

n n g i g

40 Kino CENTRAL 21 Kościół Św. Krzyża 28 Hotel „Pod Brunatnymf Jeleniem”

o o i Úvoz i

a pl.

c c

z 7 z

a Zamkowa a Książnica Cieszyńska, dawna 25 Kościół św. Marii Magdaleny 33 Dawny szpital wojskowys 3. Května Głęboka Teatralny t

i c Mennica Piastów Cieszyńskich 34 Kościół Świętej Rodziny 37 Drukarnia Dziedzictwak Przykopa ý 8 pl. Londzina c Mennicza h Nová Fredry 32 Gościniec POD KURANTEM Klasztor Bonifratrów 41 LO im. Osuchowskiego B Korfantego Kiedronia9 o 13 j 44 Kościół Jezusowy 42 Paraﬁa ewangelickao 38 Dom gościnny KORA Hrabinská Matejki 10 v Most Przyjaźni14 n 11 Stary Targ 16 Hotel i restauracja PIAST 45 Kościół Marcina Lutra 43 Dawne gimnazjumí 12 k Szeroka 46 ù 2 Olszaka Rynek Schronisko PTSM 48 Kościół Na Niwach ewangelickie 15 Głęboka Masarykovy sady Przykopa 19 20 Kemping OLZA Hrabinská Dawna synagoga 20 Studnia z posągiem Browarna 17 Szersznika21 Kochanowskiego Bobrecka V Ś 18 pl. Dominikański r r 7 Restauracja STARÓWKA 9 Dom Narodowy św. Floriana c u Br 26 h ch ac

Aleje Łyska t ze i 25 Sejmowa

l a r Sejmowa 28 ic 22 r T 24 Garncarska 16 POD MERKURYM; ŻAK 13 Urząd Skarbowy 24 Studnia Trzech Braci So k s Brandýská ko é k 27Regera la h 23 a 29 Restauracja TARGOWA 26 Ratusz cieszyński 47 Pomnik Mieszka -T o 29 ů 31 Górny m Hlavní třída 30 49 Restauracja POD ZIELONĄ TRÓJKĄ 36 Ratusz czeskocieszyński Śródmiejska Trasa Spacerowa y Božkova Rynek Nerudova 49 Pałac Myśliwski Habsburgów Trasa dawnego tramwaju MłyńskaBrama No 14 DWOREK CIESZYŃSKI adukto w Srebrna Vi vá e M Ratuszowa 32 34

M Karvinská 35 ia 33 Komorní Komorní Pražska st

á o K

K Odboje n o

o Limanowskiego Wyższa Brama

p p 38

s e

Os e o Alšova 37

r t r

r v

n a n

v a

s Nábřeží Míru

k í k

á k Moskievská

o o v

v 36 pl. Wolności a a pl. Wolności pl. Słowackiego Sokolovská ŠtefánikovaNám. ÈSA Schodowa Ostravská 41

39 Studentská Studentská 42

Stalmacha Tyršova Tyršova pl. Kościelny 40 Przykopa Divadelní N Dvořákova 43 á Puńcówka

3-go Maja Maja 3-go 3-go menského r 44

o a

Jablunkovská

K Jablunkovská Frýdecká Olše ž

HavlíčkovaHavlíčkova

Smetanova Smetanova Komenského í

ks. Świeżego Górna Gymnazijní Nám. Gymnazijní Bezručova dr. Martina Luthera

Janáčka Studentská Miarki

Husova

L 28. Října id ic 45 k Akátová á Sienkiewicza

Střelniční Most Wolności 3-go Maja pl. Poniatowskiego Tovární

Rozvojová Tovární 47

Kaštanová Kaštanová

Nádražní Nádražní

Divadelní

Dukelská

Dukelská Na Nivách Aleje Łyska Aleje U Mlěkárny Łyska Aleje

Jaroše Na Horkách Kraszewskiego

Frýdecká Błogocka

Jablunkovská Jablunkovská

Wojska Polskiego Sikorskiego Cieszyn, Czeski Cieszyn N

0 100 m Nábřeží Míru Informacja turystyczna Restauracja i piwnica TARGOWA 3 Wieża Piastowska Cmentarz żydowski (100 m) Herbaciarnia ÈAJKA 4 Baszta ostatecznej obrony Rzeźnicza a Dworzec kolejowy sk żla L Dworzec autobusowy 2 RETRO CULB M 5 Rotunda św. Mikołaja Ha iburnia a D oj 46 Pub METRO 10 Dawny Konwikt Celesty az 1 Parking a Mostowa d £ ow rnia Targowisko 22 Wystawy czasowe Muzeum 12 Najstarszy czeskocieszyński a Libu Poczta Úvoz Ziemi Cieszyńskiej budynek Bobrówka Apteka 31 Muzeum Śląska Cieszyńskiego 15 Drukarnia Cieszyńska Czarny Chodnik Policja 35 Muzeum ZiemiKarvinská Cieszyńskiej 17 Kamienice podcieniowe 3 Bednarska Stacja benzynowa 1 Kościół św. Jerzego 18 Dawna biblioteka Olza 4 8 Teatr im. A. Mickiewicza 6 Kościół Św. Trójcy 19 Renesansowe kamienice 5 11 Kościół Najświętszego 23 Stary Młyn Nábřeží Svobody rnick 39 Teatr Czeskocieszyński K Michejdy o á l Hajduka H u

B c B 30 Kino PIAST Slezská Serca Jezusowego 27 Dawny teatr c 6

k k ó

o Stroma ó

i i

ż ż e

t e

n n g i g

40 Kino CENTRAL 21 Kościół Św. Krzyża 28 Hotel „Pod Brunatnymf Jeleniem”

o o i Úvoz i

a pl.

c c

z 7 z

a Zamkowa a Książnica Cieszyńska, dawna 25 Kościół św. Marii Magdaleny 33 Dawny szpital wojskowys 3. Května Głęboka Teatralny t i c Mennica Piastów Cieszyńskich 34 Kościół Świętej Rodziny 37 Drukarnia Dziedzictwak Przykopa ý 8 pl. Londzina c Mennicza h Nová Fredry 32 Gościniec POD KURANTEM Klasztor Bonifratrów 41 LO im. Osuchowskiego B Korfantego Kiedronia9 o 13 j 44 Kościół Jezusowy 42 Paraﬁa ewangelickao 38 Dom gościnny KORA Hrabinská Matejki 10 v Most Przyjaźni14 n 11 Stary Targ 16 Hotel i restauracja PIAST 45 Kościół Marcina Lutra 43 Dawne gimnazjumí 12 k Szeroka 46 ù 2 Olszaka Rynek Schronisko PTSM 48 Kościół Na Niwach ewangelickie 15 Głęboka Masarykovy sady Przykopa 19 20 Kemping OLZA Hrabinská Dawna synagoga 20 Studnia z posągiem Browarna 17 Szersznika21 Kochanowskiego Bobrecka V Ś 18 pl. Dominikański r r 7 Restauracja STARÓWKA 9 Dom Narodowy św. Floriana c u Br 26 h ch ac

Aleje Łyska t ze i 25 Sejmowa

M Karvinská 35 ia 33 Komorní Komorní Pražska st

á o K

K Odboje n o o Limanowskiego Wyższa Brama

p p 38

s e

Os e o Alšova 37

r t r

r v n a n v a

s Nábřeží Míru

í k í k

á k Moskievská o o v

v 36 pl. Wolności a a pl. Wolności pl. Słowackiego Sokolovská ŠtefánikovaNám. ÈSA Schodowa Ostravská 41

39 Studentská Studentská 42

Stalmacha Tyršova Tyršova pl. Kościelny 40 Przykopa Divadelní N Dvořákova 43 á Puńcówka

3-go Maja Maja 3-go 3-go menského r 44

o a

Jablunkovská

K Jablunkovská Frýdecká Olše ž

HavlíčkovaHavlíčkova

Smetanova Smetanova Komenského í

ks. Świeżego Górna Gymnazijní Nám. Gymnazijní Bezručova dr. Martina Luthera

Janáčka Studentská Miarki

Husova

L 28. Října id ic 45 k Akátová á Sienkiewicza

Střelniční Most Wolności 3-go Maja pl. Poniatowskiego Tovární

Rozvojová Tovární 47

Kaštanová Kaštanová

Nádražní Nádražní

Divadelní

Dukelská

Dukelská Na Nivách Aleje Łyska Aleje U Mlěkárny Łyska Aleje

Jaroše Na Horkách Kraszewskiego

Frýdecká Błogocka

Jablunkovská Jablunkovská

Wojska Polskiego Sikorskiego Cieszyn, Czeski Cieszyn N

0 100 m Nábřeží Míru Publikacja jest efektem partnerskiej współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju i Współpracy Regionalnej ‘Olza’ – Euroregion Śląsk Cieszyński. Zadanie zostało dofinansowane z budżetu samorządu Województwa Śląskiego oraz z budżetu Śląskiej Organizacji Turystycznej w Katowicach

Niegdyś nad brzegiem Olzy spotkało się trzech braci: Leszko, Cieszko i Bolko. Ich radość była tak wielka, że zdecydowali się wybudować w tym miejscu gród, który nazwali Cieszynem. On też stał się później sercem regionu zwanego Śląskiem Cieszyńskim. Bogata historia odcisnęła na nim swój ślad, pozostawiając po sobie wiele zabytków pamiętających czasy Piastów czy ck monarchii. Ów swoisty tygiel kultur i wyznań, którym Cieszyn był przez wieki, stworzył niepowtarzalną atmosferę miasta, które nazwać można esencją europejskości. Podobnie jest z całym regionem, w którym spotykają się dzisiaj trzy narody – Polacy, Czesi i Słowacy, a także dwie religie – katolicka i protestancka. Przewodnik traktuje polską i czeską część Śląska Cieszyńskiego jako jeden region. Tak przecież było zawsze, zanim w 1920 r. podzielono go granicą, i tak będzie zapewne w przyszłości – wszak państwa tworzące euroregion są członkami jednej Unii Europejskiej. Przewodnik oprowadza „zielonymi szlakami” Śląska Cieszyńskiego, ważnego ogniwa na środkowoeuropejskim szlaku Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways. Opisane zostały także miejsca, które nie leżą na tym szlaku, a warte są odwiedzenia.

ISBN 978-83-7560-069-8 www.infotur.olza.pl Oznakowanie szlaku Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways

Oznakowanie szlaków tematycznych

www.infotur.olza.pl Śląsk Cieszyński – przyroda i dziedzictwo fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Czaple Błotniak stawowy fot. Janusz Szczotka fot. Aleksander Dorda

Kwitnąca cieszynianka

Koronczarka z Koniakowa

fot. Janusz Szczotka W pracowni lokalnego artysty

Kurna Chata Kawuloka fot. Janusz Szczotka Cieszyn fot. Janusz Szczotka fot. Renata Karpińska

Cieszyński Rynek Wieża Piastowska – symbol Euroregionu

Rotunda św. Mikołaja Studnia Trzech Braci w Cieszynie fot. Janusz Szczotka fot. Renata Karpińska Cieszyn fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Wieża Piastowska Z wizytą w cieszyńskim Muzeum Drukarstwa Ulica Głęboka w Cieszynie – symbol Euroregionu

Cieszyński teatr fot. Janusz Szczotka Miasta i miejscowości fot. Janusz Szczotka fot. Anna Czendlik-Ochman

Zespół pałacowo-parkowy w Jaworzu fot. Marek Olszewski

Rynek w Skoczowie Zamek w Zebrzydowicach Rynek w Strumieniu fot. Janusz Szczotka Miasta i miejscowości fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Zamek w Grodźcu

Rynek w Skoczowie fot. Urząd Miasta Jastrzębie Zdrój

Kościół w Chybiu Pałac w Jastrzębiu-Boryni Izba Regionalna „U Brzezinów” w Cisownicy fot. Janusz Szczotka Uzdrowiska i miejcowości wypoczynkowe fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Dom Zdrojowy w Jastrzębiu Zdroju

Fontanna solankowa Architektura Brennej fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Szpital uzdrowiskowy w Ustroniu

Muzeum Beskidzkie w Wiśle fot. Janusz Szczotka Góry i krajobrazy fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Na szlaku

Architektura Brennej Rzeka Olza fot. Janusz Szczotka fot. Paweł Brągiel

Jezioro Czerniańskie w Wiśle Czarnem Wypoczynek na obszarach przyrodniczych Panorama Beskidów fot. Janusz Szczotka Aktywny wypoczynek fot. Janusz Szczotka fot. Janusz Szczotka

Cross w Beskidach

Rowerzysta na tle Beskidów fot. Janusz Szczotka

Ochaby pod Skoczowem są znanym centrum jeździeckim

Z Czantorii czy Równicy można poszybować fot. Archiwum SRiWR „Olza” nad Śląskiem Cieszyńskim Greenways na Śląsku Cieszyńskim fot. Janusz Szczotka Śląskie. Pozytywna energia

Śląskie. Pozytywna energia

A w górę na południe – lasy, łany zgrzebne – zadyszane, grapowa droga na Istebną – – Bielsko – Skoczów – i wyżej – aż tam do Cieszyna zielona, kwietna, radością pachnąca kraina –; ów blaskiem cienistym górnie wymodrzony wstęży się i spagórza zwinnie Śląsk Zielony –; (...) Emil Zegadłowicz, Pieśń o Śląsku

Śląsk Cieszyński Po obu stronach Olzy Przewodnik turystyczny po Śląsku Cieszyńskim oraz gminach Godów i Jastrzębie Zdrój Współpraca i konsultacje: Łukasz Galusek (historyk, architekt) – autor podrozdziałów: Cieszyńscy luteranie, Górale śląscy, Region oczyma jego mieszkańców Bogdan Kasperek (Sekretarz Euroregionu Śląsk Cieszyński) – informacje o działalności Euroregionu oraz Stowarzyszenia „Olza”, konsultacja tekstów Janusz Spyra (historyk, pracownik Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie) – autor trasy Śladami Cieszyńskich Żydów Dominika Zaręba – informacje o zielonym szlaku Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways Konsultacje tekstów: Marek Olszewski, Henryka Jałowiec – SRiWR „Olza” w Cieszynie, Edward Kutyła, Witold Jędrusiak – PTTK Jastrzębie Zdrój Redakcja: Łukasz Galusek, Karolina Zaremba Korekta: Paweł Sondej Autorzy zdjęć: Paweł Brągiel, Aleksander Dorda, Anna Czendlik-Ochman, Renata Karpińska, Marek Olszewski, Janusz Szczotka, Archiwum UM w Jastrzębiu Zdroju, Archiwum SRiWR „Olza” w Cieszynie. Fotografie pochodzą z Banku Fotografii Śląska Cieszyńskiego – bazy zdjęć SRiWR ‘Olza’ w Cieszynie i Rady Regionalnej w Trzyńcu. Zdjęcia na okładkach: Okł. I – Rynek w Cieszynie (zdjęcie główne), Kościół drewniany w Gołkowicach, Turyści na szlaku, Górale śląscy, Muzeum Drukarstwa w Cieszynie, fot. Janusz Szczotka Skrzydełko okł. I – Rotunda romańska św. Mikołaja w Cieszynie, fot. Dominika Zaręba Rysunki: Wojciech Kwiecień-Janikowski Mapy i schematy: Bartłomiej Cisowski, Małgorzata Czopik, Paweł Panczakiewicz, Krzysztof J. Pucek, zasoby SRiWR „Olza” w Cieszynie Projekt okładki: Rafał Kupczak (Śląska Organizacja Turystyczna w Katowicach) Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Michał Tincel, Dominika Zaręba Skład: Paweł Kosmalski, Paweł Panczakiewicz, Michał Tincel Kierownik produkcji: Agnieszka Błaszczak Druk: MAŁOPOLSKA POLIGRAFIA

Publikacja jest efektem partnerskiej współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” – Euroregion Śląsk Cieszyński. Zadanie zostało dofinansowane z budżetu samorządu Województwa Śląskiego oraz z budżetu Śląskie. Śląskiej Organizacji Turystycznej w Katowicach Pozytywna energia

Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodnaŚlą z rzeczywistością.skie. Pozytywna ene rgia Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami na poniższy adres.

Amistad Sp. z o.o. - Program PolskaTurystyczna.pl ul. Stolarska 13/7, 31-043 Kraków tel./faks: 012 4229922 e-mail: [email protected], www.polskaturystyczna.pl

Klientów branżowych zapraszamy do składania zamówień w Dziale Handlowym Grupy Wydawniczej Helion S.A. tel.: 032 2309863 wew. 123, faks: 032 3339256 e-mail: [email protected]

Spis treści Śląskie. Pozytywna energia

O autorze ...... 4 Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways ...... 5 Szlak z Krakowa do Wiednia ...... 5 Geneza projektu ...... 6 Sieć Greenways ...... 6 Użyteczne kontakty i informacje ...... 7 Działalność Euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „Olza” ...... 7 Rozdział 1. Informacje praktyczne ...... 11 Informacja turystyczna ...... 11 Dojazd i komunikacja ...... 11 Poruszanie się po szlakach Greenways i trasach tematycznych ...... 12 Rozdział 2. Część krajoznawcza ...... 13 Ukształtowanie terenu ...... 13 Hydrografia ...... 16 Klimat ...... 18 Flora i fauna ...... 18 Dzieje regionu ...... 19 Czasy najdawniejsze ...... 19 Panowanie Piastów cieszyńskich (1290–1653) ...... 20 Panowanie Habsburgów (1653–1918) ...... 22 Wolna Polska i niemiecka okupacja ...... 23 Czasy obecne ...... 24 Cieszyńscy luteranie ...... 24 Górale śląscy ...... 26 Kultura regionu i sztuka ludowa ...... 28 Architektura ludowa ...... 29 Strój ...... 29 Rękodzieło ...... 31 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego ...... 32 Region oczyma jego mieszkańców ...... 33 Rozdział 3. Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński ...... 37 Pętla nizinna ...... 37 Cieszyn ...... 37 Goleszów ...... 52 Skoczów ...... 55 Jaworze ...... 64 Pętla górska ...... 70 Czeski Cieszyn, Český Těšín ...... 70 Jabłonków, Jablunkov ...... 74

3 Spis treści

Istebna ...... 78 Wisła ...... 82 Ustroń ...... 88 Rozdział 4. Lokalne szlaki tematyczne ...... 93 Cieszyńska Śródmiejska Trasa Spacerowa ...... 93 Śladami Cieszyńskich Żydów ...... 101 Śladami Stroju Cieszyńskiego ...... 114 Szlak św. Jana Sarkandra ...... 120 Via Ducalis ...... 121 Beskidzka Ścieżka Planetarna ...... 124 Rozdział 5. Miejscowości euroregionu poza szlakiem Greenways i lokalnymi trasami tematycznymi ...... 125 Chybie ...... 125 Gmina Chybie – miejsca, które warto zobaczyć ...... 126 Dębowiec ...... 127 Gmina Dębowiec – miejsca, które warto zobaczyć ...... 128 Godów ...... 128 Gmina Godów – miejsca, które warto zobaczyć ...... 129 Hażlach ...... 129 Gmina Hażlach – miejsca, które warto zobaczyć ...... 130 Jasienica ...... 131 Gmina Jasienica – miejsca, które warto zobaczyć ...... 131 Jastrzębie Zdrój ...... 132 Jastrzębie Zdrój – miejsca, które warto zobaczyć ...... 133 Strumień ...... 135 Gmina Strumień – miejsca, które warto zobaczyć ...... 136 Zebrzydowice ...... 136 Gmina Zebrzydowice – miejsca, które warto zobaczyć ...... 137 Brenna ...... 138 Gmina Brenna – miejsca, które warto zobaczyć ...... 139 Indeks miejscowości opisanych w rozdziałach 3 – 5 ...... 140 Spis map i spis ramek...... 141 Odznaka turystyczno-krajoznawcza Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways ...... 142 O autorze Michał M. Kowalski (ur. 1976 w Zakopanem) – dziennikarz z wieloletnim doświadcze- niem zawodowym, od trzech lat związany z zakopiańską redakcją „Dziennika Polskiego”. Interesuje się historią, kulturą i polityką Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Fascynują go góry – przede wszystkim ukochane Tatry – oraz miasta, ale z duszą, w których historia odcisnęła trwały ślad. Takim miastem jest Cieszyn. Autora zaciekawił cały region cieszyński, rozciągający się wzdłuż granicznej Olzy, która w coraz większym stopniu łączy – a nie dzieli – dwa zamieszkujące go narody: Polaków i Czechów.

4 Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways Śląskie. Pozytywna energia

KRAKÓW – MORAWY – WIEDEŃ GREENWAYs Śląskie. Pozytywna energia

Greenways, Vías Verdes, voies vertes, Grüne Vege, zelene stezky, a w Polsce: zielone szlaki – to turystyczne trasy dziedzictwa tworzone wzdłuż rzek, tradycyjnych, historycznych szlaków kupieckich i naturalnych korytarzy przyrodniczych. Łączą regiony, atrakcje turystyczne i lokalne inicjatywy, wspierają rozwój turystyki przyjaznej dla środowiska i rekreacji oraz promują zdrowy styl życia i niezmotoryzowane formy transportu – turystykę rowerową, pieszą, konną, wodną i in. Pozwalają na dogłębne poznanie różnorodnych kulturowo, historycznie, etnicznie, krajobrazowo i przyrodniczo zakątków świata. Prowadzą do warsztatów twórców ludowych, galerii i gospód z wyśmienitym jadłem, piwem i winem. Wiodą na jarmarki pełne oryginalnych wyrobów i lokalne tradycyjne imprezy rozbrzmiewające muzyką i śpiewem. A przede wszystkim inspirują do spotkań z ciekawymi ludźmi – pasjonatami i liderami lokalnych inicjatyw, artystami i wszystkimi innymi twórcami klimatu i tożsamości miejsc położonych na zielonych ścieżkach.

Szlak z Krakowa do Wiednia Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways to szlak dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego tworzony w oparciu o sieć tras rowerowych, pieszych, wodnych, konnych oraz edukacyjnych ścieżek tematycznych. Główną jego osią jest 700-kilometrowa trasa rowerowa, która łączy zabytkowe miasta i miasteczka, a także cenne przyrodniczo, krajobrazowo i kulturowo tereny wiejskie. Począwszy od Jury Krakowskiej, przez

Wg deklaracji udziału w projekcie: Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways to europejski korytarz ekoturystyczny tworzony w oparciu o sieć szlaków przyjaznych dla rowerzystów, turystów pieszych i amatorów turystyki konnej oraz edukacyjnych tras tematycznych. To zielony korytarz „udekorowany” alejami drzew ciągnących się od miejscowości do miejscowości, łączący miejsca i regiony cenne przyrodniczo i kulturowo. Kraków i Wiedeń to dwa miasta, niezwykłe miejsca posiadające genius loci, z bogatą historią i wyjątkowym dziedzictwem kulturowym. To miasta odwiedzane przez miliony turystów zagranicznych i krajowych, a jed- nocześnie punkty startowe nowego szlaku – korytarza ekologicznego o znaczeniu europejskim. Szlak z Wiednia do Krakowa przecina liczne charakterystyczne i ciekawe regiony, mające wielki potencjał do rozwoju turystyki aktywnej, wiejskiej oraz kulturowej. Podróżowanie tym szlakiem oznacza poznanie Europy Środka z jej całą różnorodnością i unikalnością przyrodniczą i kulturową. Zielony szlak – greenway jest tworzony dla ludzi – mieszkańców miast, miasteczek i wsi, organizacji pozarządowych, małych i średnich przedsiębiorców, samorządów i instytucji rządowych i wszystkich innych partnerów, którzy mogą tworzyć sieć lokalnych inicjatyw, opartych o wspólne przedsięwzięcia oraz poprawę jakości życia i wizerunku otoczenia,w którym żyją i pracują.

5 Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways

Lokalni koordynatorzy szlaku Realizacja projektu nie byłaby możliwa bez zaangażowania partnerów reprezentujących samo- rządy lokalne, organizacje pozarządowe, szkoły i przedsiębiorców. Szlakiem zarządza obecnie konsorcjum partnerów – lokalnych koordynatorów. Koordynatorem szlaku w Euroregionie Śląsk Cieszyński jest Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza”, a koordynatorem merytorycznym dla województwa śląskiego Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze – Oddział w Jastrzębiu Zdroju. Koordynatorami kolejnych odcinków szlaku są: Stowarzysze- nie „Region Beskidy”, Urząd Miasta Pszczyna, Stowarzyszenie Przyjaciół Regulic i Nieporazu, Towarzystwo na rzecz Ochrony Przyrody oraz Od- dział Krakowski Polskiego Towarzy- stwa Turystyczno-Krajoznawczego (partner i koordynator merytoryczny w województwie małopolskim).

Kotlinę Oświęcimską, ziemię pszczyńską, Śląsk Cieszyński i Beskidy, szlak przedostaje się na Morawy Południowe, gdzie pośród winnic dociera do Dolnej Austrii. Zielony szlak Kraków – Morawy – Wiedeń stanie się w przyszłości najdłuższą aleją drzew w Europie. Dotychczas na szlaku posadzono ponad 7000 drzew.

Geneza projektu Projekt wyznaczenia szlaku dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways powstał w roku 2001, kiedy to polska i czeska Fundacja Partnerstwo dla Środowiska podjęły decyzję o utworzeniu europejskiego korytarza ekoturystycznego, „udekorowanego” alejami drzew i eksponującego dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze i historyczne Europy Środka. Dnia 13 grudnia 2002 r. na zamku w Bartošovicach w Cze- chach, podczas oficjalnego polsko-czeskiego spotkania lansującego projekt, partnerzy podpisali deklarację udziału w inicjatywie, czemu dali symboliczny wyraz, ustawiając na dziedzińcu zamkowym tabliczki kierunkowe z napisami Kraków i Wiedeń oraz sadząc pierwsze drzewo na trasie. Do znakowania trasy rowerowej biegnącej wzdłuż głównej nitki szlaku przystąpiono w roku 2003 dzięki dotacji z Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz środkom własnym partnerów.

Sieć Greenways Szlak dziedzictwa Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways należy do środkowoeuropejskiej sieci zielonych szlaków północnych Central European Greenways. Program ten zainicjowało konsorcjum Environmental Partnership for Central Europe, zrzeszające pięć niezależnych fundacji: Fundację Partnerstwo dla Środowiska

6 Działalność Euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „Olza” Śląskie. Pozytywna energia

Kryteria dla zielonych szlaków w Europie Środkowej Śląskie. Pozytywna energia 1. Wspieranie społeczności lokalnych (rozwój lokalnej przedsiębiorczości, tworzenie miejsc pracy i dodatkowych źródeł dochodów, ochrona tradycyjnych zawodów). 2. Zachowanie krajobrazu i wkład w ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. 3. Korzystanie z lokalnych zasobów (walorów przyrodniczych, kulturowych, bazy noclegowej i żywieniowej, usług i produktów miejscowych). 4. Łączenie krajów, regionów, miejscowości oraz ich mieszkańców. 5. Wnoszenie dodatkowych wartości dla mieszkańców (pomoc w docenieniu i odkryciu tożsamości, poprawa warunków i jakości życia). 6. Dostarczanie informacji i umożliwianie turystom dogłębniejszego poznania regionu, jego problematyki, lokalnych inicjatyw, działań, organizacji etc. 7. Promowanie niezmotoryzowanych form transportu oraz przyjaznych dla środowiska (łagodnych) form turystyki. w Polsce, Nadace Partnerství w Republice Czeskiej, Nadácia Ekopolis na Słowacji, Ökotárs Alapítvány na Węgrzech oraz Fundaţia pentru Parteneriat w Rumunii. Partnerskie przedsięwzięcie na rzecz tworzenia sieci zielonych szlaków w Europie Środkowo- Wschodniej jest budowane w oparciu o współpracę organizacji pozarządowych, samorządów, instytucji rządowych i przedsiębiorców poprzez realizację lokalnych inicjatyw na rzecz ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.

Użyteczne kontakty i informacje Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, ul. św. Krzyża 5/6, 31–028 Kraków, tel./faks: 012 4302443, 012 4302465, e-mail: [email protected], www. krakowwieden.pl, www.fpds.pl. Czeska Fundacja Partnerstwo dla Środowiska – Nadace Partnerství, ul. Údolní 33, 602-00 Brno, tel.: +420-5 42422766, e-mail: [email protected], www.nadacepartnerstvi.cz.

Działalność Euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „OLZA”

Euroregion Śląsk Cieszyński pozostaje wciąż jednym z najmłodszych euroregionów w Polsce. Jego powołanie było ukoronowa- niem wieloletniej współpracy polsko-czeskiej w regionie Śląska Cieszyńskiego.

7 Działalność Euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „Olza” N ays a aniczn e anica państw Przejście gr Gr awy-Wiedeń Greenw arianto wa asa główna asa w Tr Tr aków-Mor Mapa ogólna przebiegu zielonego szlaku Kr

8 Działalność euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „Olza” Śląskie. Pozytywna energia

Utworzony euroregion stanowi dobrowolną wspólnotę polskich i czeskichŚlą skie. Pozytywna energia związków gmin i miast Śląska Cieszyńskiego i części Górnego Śląska. Umowa o jego utworzeniu została podpisana 22 kwietnia 1998 r. przez Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” ze strony polskiej i Regionální sdruzení cesko-polské spolupráce Tešinského Slezska ze strony czeskiej. Po stronie polskiej obszar euroregionu obejmuje 16 gmin (Brenna, Chybie, Cieszyn, Dębowiec, Godów, Goleszów, Hażlach, Istebna, Jaworze, Jasienica, Jastrzębie Zdrój, Skoczów, Strumień, Ustroń, Wisła, Zebrzydowice) oraz 1 powiat ziemski województwa śląskiego (powiat cieszyński). Po stronie czeskiej w skład euroregionu wchodzi obszar dawnego powiatu Karwina i przygraniczna część dawnego powiatu Frýdek-Místek. Zgodnie ze statutem, misją euroregionu jest wspieranie rozwoju na obszarach przygranicznych. Szczególnym zadaniem ciążącym na partnerach umowy o utworzeniu Euroregionu Śląsk Cieszyński było wspieranie i organizacja wszelkich rodzajów aktywności wiodącej do współpracy transgranicznej oraz wszystkich tych działań, które prowadziły do przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej. W ramach wspólnych zadań w latach 1998–2004 euroregion zrealizował wiele projektów współpracy, w tym dofinansowanych z krajowych bądź zagranicznych środków pomocowych. Istotną rolę w tych przedsięwzięciach odgrywa pomoc Unii Europejskiej, świadczona głównie dzięki programom Phare Credo, Phare CBC oraz Phare Integracja Europejska. Wśród dotychczas przeprowadzonych projektów na szczególną uwagę zasługują Inforeg 2000 i Regiotour. Pierwszy z nich pierwotnie realizowany był przez Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej, a po zakończeniu fazy tworzenia struktury przekazany został do Stowarzyszenia „Olza”. Najbardziej namacalnym elementem jego funkcjonowania jest dostępna pod adresem www.inforeg.pl baza informacji polsko-czeskiej o imprezach kulturalno- sportowych, a także Agencje Informacji Przygranicznej w Cieszynie pod ratuszem, a w Czechach – w Czeskim Cieszynie, w dawnym budynku Urzędu Celnego, jak również cały system punktów informacyjnych w gminach euroregionu. Drugi z projektów doprowadził do stworzenia sieci szlaków rowerowych po polskiej i czeskiej stronie granicy. Interesującym przedsięwzięciem jest też realizacja projektów „Greenways – szlaki dziedzictwa kulturalno-przyrodniczego” oraz „Czysta Turystyka”, Ekomuzea. Została już zrealizowana koncepcja lokalnego produktu turystycznego Greenways oraz zagwarantowane jest finansowanie promocji trasy Wiedeń – Morawy– Kraków Greenways, na terenie polskiej części Euroregionu Śląsk Cieszyński,

9 Działalność Euroregionu Śląsk Cieszyński oraz Stowarzyszenia „Olza”

a także finansowanie rozwoju systemu szlaków. Działania turystyczne wspiera grupa przedsięwzięć w ramach programu wzmacniania atrakcyjności turystycznej INFOTUR. Na uwagę zasługuje również inicjatywa modernizacji dróg dojazdowych do przejść granicznych w rejonie Cieszyna – projekt, w ramach którego w różnych miejscach polskiej strony Euroregionu prowadzone są inwestycje usprawniające dojazd do granicy. Zmodernizowano drogę do przejścia granicznego w Lesznej Górnej oraz ulicę Cieszyńską w Jastrzębiu Zdroju, wybudowano rondo w Ze- brzydowicach na drodze do przejścia granicznego w Marklowicach Górnych oraz rondo w Cieszynie. Partnerami tego przedsięwzięcia – współfinansowanego przez UE ze środków Programu Phare CBC 2000 (dotacja wynosiła 2 mln euro) – były samorządy lokalne Cieszyna, Jastrzębia Zdroju i Zebrzydowic, Powiat Cieszyński oraz Województwo Śląskie. Kolejne przedsięwzięcia usprawniające połączenia komunikacyjne finansowane były – i są – w ramach transgranicznych funduszy strukturalnych. Na polu współpracy euroregionalnej realizowanych jest przede wszystkim wiele drobnych projektów, mających wymiar polsko-czeski. Wspomagane są także – poprzez zarządzanie unijnymi środkami z Funduszy Mikroprojektów – projekty innych instytucji. Wszystkie dzialania, nawet dotyczące wyłącznie gmin polskich, zawsze noszą znamiona polsko-czeskiej współpracy transgranicznej. Prace prowadzone są równolegle – po polskiej i czeskiej stronie, np. Inforeg, modernizacja dróg prowadzących do przejścia w Lesznej. Oprócz wspomnianych projektów są też takie, które Czesi popierają, a polska strona wykonuje samodzielnie. Jednym z nich był dofinansowany z programu Phare Integracja Europejska projekt utworzenia Euroregionalnego Centrum Informacji Europejskiej. Na polu informacji europejskiej można pochwalić się konkretnymi osiągnięciami. Zrealizowano wiele projektów dla młodzieży: uczniowskie gry bez granic i gry symulacyjne czy Euroregionalne Forum Szkolnych Klubów Europejskich. Organizowane są liczne seminaria, debaty, dyskusje na tematy europejskie. Przez tych kilka lat funkcjonowania euroregionu można z całą pewnością stwierdzić, że okazał się on nie tylko potrzebny, ale dziś raczej trudno sobie wyobrazić polsko-czeskie pogranicze bez tej formy współpracy.

Dziękujemy za współpracę przy wydaniu przewodnika wszystkim samorządom członkowskim SRiWR „Olza” oraz Panu Piotrowi Siemko z Jastrzębia Zdroju.

10 Informacje praktyczne Śląskie. Pozytywna energia

Rozdział 1. Śląskie. Pozytywna energia Informacje praktyczne

Informacja turystyczna Dojazd i komunikacja

Punkty informacji turystycznej Centrum opisywanego regionu stanowi znajdują się we wszystkich ważniejszych Cieszyn, a po drugiej stronie granicy miejscowościach Śląska Cieszyńskiego. Czeski Cieszyn. Na obrzeżach leżą W samym Cieszynie informacji można cztery duże miasta – czeska Ostrawa zasięgnąć w Cieszyńskim Centrum i Frýdek-Místek oraz polskie Bielsko- Informacji (zob. s. 50). Godnymi Biała i Jastrzębie Zdrój. Tych sześć uwagi są także witryny www.olza.pl, miejscowości ma najlepsze połączenia www.cieszyn.pl. W Ustroniu działa drogowe i kolejowe z ważniejszymi Miejska Informacja Turystyczna miastami południowej Polski i wschod- (zob. s. 90), a w Wiśle – Centrum nich Czech. Śląsk Cieszyński ma bardzo Informacji Turystycznej (zob. s. 86). dobre połączenia drogowe z Krakowem Oba kurorty beskidzkie posiadają bogate (przez Bielsko-Białą) oraz Katowicami i aktualizowane witryny internetowe: (przez Czechowice-Dziedzice lub przez www.ustron.pl i www.wisla.pl. Punkt Żory). Czeski Cieszyn łączą duże drogi Informacji Turystycznej o Trójwsi z Frýdkiem-Místkiem, Ostrawą i Kar- Beskidzkiej działa w Istebnej (zob. winą, a Cieszyn m.in. ze Strumieniem, s. 80), warto również polecić serwis Jastrzębiem i Skoczowem. Z czeskiej www.trojwies.pl. Ostrawy, największego miasta regionu, Wszelkie informacje uzyskać można można się łatwo dostać przez Ołomuniec także w biurach Polskiego Towarzystwa do Brna, przez Frýdek-Místek i Trenczyn Turystyczno-Krajoznawczego – w Cie- do Bratysławy, przez Hrádec Kralové szynie (Oddział PTTK „Beskid Śląski”, do Pragi, a przez przejście graniczne ul. Głęboka 56, tel./faks: 033 8521186), w Boguminie (Bohumín) do Wodzisławia w Jastrzębiu Zdroju (ul. Harcerska 14b, Śląskiego i Rybnika. Najdogodniejsze tel.: 032 4719488, e-mail: pttkjz@alpha. połączenie transgraniczne stanowi net.pl) oraz w Wiśle (Oddział PTTK droga prowadząca przez nowe przejście „Wisła”, ul. Lipowa 4a, tel.: 033 8553560, w podcieszyńskich Boguszowicach. faks: 033 8553480). Kompendium Większe drogowe przejścia graniczne wiedzy turystycznej o regionie stanowi znajdują się także w samym Cieszynie strona internetowa Euroregionu Śląsk oraz w Boguminie, Lesznej Górnej i w Ja- Cieszyński: www.inforeg.pl. snowicach. Najlepszym połączeniem ze

11 1 Śląsk Cieszyński

Słowacją jest droga wiodąca z Czeskiego różnorodny charakter, warto na wyprawę Cieszyna przez Čadcę do Żyliny. wziąć rower, który będzie się sprawdzał Linia kolejowa prowadzi przez Bielsko- zarówno na asfaltowych szosach, jak i na Białą, Skoczów, Cieszyn oraz Czeski polnych ścieżkach czy leśnych dróżkach. Cieszyn przez Karwinę do Ostrawy. Jadąc tymi ostatnimi, przekonamy się, jak Natomiast w Zebrzydowicach znajduje istotnym wyposażeniem naszego wehikułu się wielkie kolejowe przejście graniczne są błotniki. Kompletując ekwipunek, nie dla ruchu towarowego (linia biegnie przez można oczywiście zapomnieć o dokumencie Czechowice-Dziedzice – z odgałęzieniem tożsamości. do Cieszyna – i Bogumin do Ostrawy). Główna proponowana tu trasa – szlak Uwaga! Linia kolejowa z Zebrzydowic Greenways – ma 220 km długości do Jastrzębia Zdroju została zamknięta i łączy Polskę z Czechami przez przejścia ponad 10 lat temu. graniczne: Czeski Cieszyn – Cieszyn Po regionie bez problemu można się oraz Bukovec – Jasnowice. Dzieli się poruszać środkami lokalnej komunikacji, na dwa odcinki: nizinny, prowadzący zarówno po polskiej, jak i po czeskiej z Cieszyna przez Nierodzim i Skoczów stronie granicy. w stronę Bielska-Białej do Landeka, oraz górski, trudniejszy, biegnący z Czeskiego Poruszanie się po szlakach Cieszyna przez Jabłonków (Jablunkov), Trójwieś Beskidzką, Wisłę i Ustroń do Greenways Nierodzimia. Główny szlak Greenways i trasach tematycznych uzupełniony jest siecią subtras rowerowych i spacerowych o różnej długości i stopniu Udając się w rowerową podróż jednym ze trudności. W przewodniku przedstawiono szlaków Greenways, należy pamiętać, że na te z nich, które osiągnęły status tras wielu odcinkach trasy rowerowe prowadzą euroregionalnych, czyli dwie miejskie po drogach, którymi odbywa się zwykły ruch trasy: Cieszyńską Śródmiejską Trasę kołowy – nierzadko o dużym natężeniu. Spacerową i Szlak św. Jana Sarkandra Trzeba więc przestrzegać zasad kodeksu w Skoczowie, a także prowadzącą przez drogowego, zachowując oczywiście należytą środkowo-północny Śląsk Cieszyński uwagę. Na drogach wskazana jest jazda Via Ducalis oraz trasę spacerową po poboczem. W miejscach, gdzie szlak wiedzie Istebnej – Beskidzką Ścieżkę Planetarną. terenem rezerwatu ścisłego, trzeba stosować Najtrudniejszą jest wytyczona Okrężna się do poleceń strażników i poruszać po spe- Trasa Rowerowa gminy Goleszów cjalnie wytyczonych ścieżkach – często są to „Śladami Stroju Cieszyńskiego”, wio- oznakowane szlaki przyrodnicze. Ponieważ dąca niejednokrotnie stromymi stokami proponowane w przewodniku trasy cechuje okolicznych wzgórz.

12 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Rozdział 2. Śląskie. Pozytywna energia Część Krajoznawcza

Ukształtowanie terenu Z geograficznego punktu widzenia teren Śląska Cieszyńskiego podzielić Śląskiem Cieszyńskim nazywamy można na trzy części: nizinną, pagór- południowo-wschodnią część Śląska, kowatą i górską. obejmującą w przybliżeniu obszar Nizinną część regionu (sięgającą pomiędzy górną Wisłą a górną Odrą. do wysokości 300 m n.p.m.) zajmują W obręb regionu wchodzi północno- dorzecza Odry i Wisły oraz sztuczne zachodni skrawek Karpat (Beskidy), stawy rybne – liczne zwłaszcza na Pogórze Cieszyńskie, Kotlina Ostrawska, północno-wschodnim obszarze Śląska zachodnia część Kotliny Oświęcimskiej Cieszyńskiego, w pobliżu dużego Jeziora i wschodnich Sudetów. Zachodnia Goczałkowickiego, sztucznego zbiornika granica Śląska Cieszyńskiego pokrywa się zaporowego na Wiśle. w dużej części z granicą śląsko-morawską Druga część to Pogórze Beskidzkie i prowadzi od grzbietów Beskidu Śląsko- i Pogórze Cieszyńskie, gdzie różnice Morawskiego wzdłuż rzeki Ostrawicy, wysokości sięgają nawet 100 m. Po- a następnie wzdłuż Odry do ujścia Olzy. szczególne wzgórza oddzielają głębokie Granica północna początkowo pokrywa doliny, którymi na północny-zachód toczą się z korytem Olzy (w swojej zachodniej wody Wisła i Olza oraz ich dopływy. części), a następnie nieregularnie prowadzi Nad Pogórzem wznosi się Beskid na wschód. W okolicach Strumienia Śląski, tworzący po polskiej stronie dwa schodzi się z biegiem Wisły i przez rozciągnięte południkowo i rozdzielone obecne Jezioro Goczałkowickie podąża doliną Wisły grzbiety górskie – Czantorii do ujścia rzeki Białej. Wschodnią granicę i Baraniej Góry. Najwyższymi szczytami regionu stanowią w jej północnej części Beskidu Śląskiego są tutaj Skrzyczne rzeki Biała i uchodząca do niej Białka, (1257 m n.p.m.) i Barania Góra (1220 m a w południowej – grzbiet Baraniej Góry n.p.m.). Po stronie czeskiej znajduje się i pomniejsze szczyty Beskidu Śląskiego znacznie rozleglejszy i wyższy Beskid aż do granicy ze Słowacją, na wschód od Śląsko-Morawski, z górującą nad okolicą Koniakowa. Ta linia tworzy jednocześnie Łysą Górą (Lysá hora) (1323 m n.p.m.). granicę Śląska i Małopolski. Na południu Charakterystyczną cechą Beskidu Ślą- granica Śląska Cieszyńskiego pokrywa skiego jest duża wysokość względna oraz się z obecną granicą polsko- i czesko- występowanie najwyższych szczytów słowacką. w końcu bocznych odnóg pasma.

13 2 Śląsk Cieszyński Mapa Śląska Cieszyńskiego Jonasa Nigrini (reprodukcja: Macierz Ziemi Cieszyńskiej)

14 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Śląskie. Pozytywna energia

15 2 Śląsk Cieszyński

Śląsk Cieszyński „bramą do Europy” Droga bursztynowa, która w zaraniu dziejów polskich tak istotną odegrała rolę, traci znaczenie za czasów piastowskich. (...) Stolica państwa, zrazu leżąca na szlaku, przechodzi zrazu do Gniezna, potem do Krakowa; szlak więc prowadzący z południo-zachodu zmienia kierunek, idąc od Bramy Morawskiej do Krakowa. Brama Morawska zachowuje jednak dawne znaczenie. Przez wieki przechodzą tu wpływy mo- rawsko-czeskie, austriackie i włoskie. Przechodzą tędy księża i zakonnicy, sprowadzeni do pracy misyjnej w Polsce, przechodzą kupcy, idą wojska w tę czy tamtą stronę; wszyscy oni niosą ze sobą jakieś nowe wartości, moralne czy materialne. Związek Polski z kulturą łacińskiej Europy południo- wej i środkowej dokonywa się właśnie na tej drodze. Drogą tą idą potem wpływy czeskie, tak silne w średniowieczu, potem wpływy humanizmu włoskiego i późniejszych epok, zwłaszcza baroku (...). Brama Morawska jest również ważnym szlakiem kultury ludowej; (...) zwłaszcza zaś [pomię- dzy] Śląskiem, a Morawami związek jest bardzo silny, co wyraża się w słownictwie, w kulturze tech- nicznej, w literaturze ludowej (...). W pobliżu nieco bardziej na wschód, wygodna Przełęcz Jabłonkowska stanowiła dogodne przej- ście ze strony polskiej na Węgry. Drogą tą idą w późniejszych czasach wpływy węgierskie, przede wszystkim w zakresie kultury materialnej, zwłaszcza ubioru, ale także nieco melodii i tekstów literackich przeszło tu z polskiej Słowaczyzny. Niewielki Jabłonków, położony poniżej przełęczy, zamieszkiwany przez tzw. jacków, był rozsadnikiem tych wpływów na terenie śląskim. (...) Przechodzimy bardziej na zachód; szeroko otwiera się tu brama śląska wyznaczona przez dorze- cze Odry (...). Otóż ta szeroka brama wpadowa ma dla kultury polskiej, także i dla kultury ludowej, bardzo wielkie znaczenie (...). Poprzez Śląsk oddziaływała na ziemie polskie bogata kultura połu- dniowych i środkowych Niemiec; tędy przechodzili koloniści, osiadający w miastach czy zakłada- jący wsi na prawie niemieckim, tędy przenoszono towary (...), tędy wreszcie także szły do Polski idee i w ogóle treści intelektualne. (...) Z Bałkanami, a ściślej mówiąc z kulturą ludową pasterzy bałkańskich, łączył ziemie karpackie jeszcze jeden szlak, (...) mianowicie szlak migracji pasterzy wysokogórskich, który obejmuje całe Karpaty, poczynając od południa, poprzez Wołoszczyznę, Karpaty Wschodnie, Tatry, Beskid Za- chodni, aż po Śląsk i Morawy. Nazwano ten szlak również wołoskim; wołochem czy też na Śląsku wałachem zwano wysokogórskiego pasterza (...); nazwa ta pozostała w szeregu miejscowości, które jako wołoskie oznaczano, a także i w grupie etnicznej tzw. wałachów śląskich w okolicach Cieszyna. Źródło: Jan Stanisław Bystroń, Szlaki migracyjne na ziemiach polskich

Hydrografia potoku Malinka – największej rzece Polski. Dalej Wisła płynie na północny zachód, Największymi rzekami Śląska Cie- a następnie na północ, aby w okolicach szyńskiego są Wisła, Odra i Olza. Wisła Strumienia skręcić w kierunku wschodnim ma źródła na stokach Baraniej Góry, skąd i wpaść do Jeziora Goczałkowickiego. wypływają jej potoki źródłowe – Czarna Po wypłynięciu z jeziora w rejonie i Biała Wisełka. Oba łączą się na terenie Czechowic-Dziedzic opuszcza teren miasta, w zbiorniku zaporowym Wisła- Śląska Cieszyńskiego. Znacznie krótszy Czarne, dając początek – po przyłączeniu bieg po Śląsku Cieszyńskim ma Odra,

16 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Olza – rzeka stygnących namiętności Śląskie. Pozytywna energia Tak określił Olzę Kazimierz Kaszper, rozprawiając się w 2003 r. na łamach „Śląska” z mitem „rzeki domowej”, która w XX w. stała się symbolem waśni i bólu rozłąki. Doskonale ilustruje to postać Jana Kubisza, jednego z największych poetów Śląska Cieszyńskiego, który kochał Olzę chłopięcą miłością domu ojczystego i dojrzałą miłością narodową, wybierając się nad jej brzegi w nabożnej intencji dumania o przodków swych dziejach. Ten sam Kubisz, opiewający rzekę- osnowę, łączącą ziemię i ludzi, jak w wierszu Płyniesz, Olzo (zob. s. 34), nigdy nie przekroczył jej więcej, gdy już stała się granicą, nawet jeśli z tego powodu nie mógł uczestniczyć w pogrzebie ukochanego wnuka, który pozostał w Cieszynie. W zdumienie wprawiają wiersze pisane w 1913 r. przez Emanuela Grima, proboszcza istebniań- skiego, które w kontekście późniejszych o kilka lat wydarzeń jawią się niczym proroctwa, widzą- ce w „ucieczce” Olzy ze śląskiej ziemi zapowiedź przyszłego rozpadu krainy (zob. s. 35). Jak ubolewa Kaszper, w „gmatwaninie zaolziańskich paradoksów” łatwo się zgubić i niezwykle trudno od niej uciec. Wystarczy spojrzeć na „bój o etymologię” Olzy, spór językoznawczy, który ponownie rozgorzał po tym, jak w 1961 r. władze czechosłowackie ochrzciły rzekę imieniem Olsza (Olše). Pierw- szy zapis historyczny z 1290 r., a także dokument z 1611 r. podają formę Oldza. Długosz w swojej kronice wymienia Olszę, choć badacze zarzucają mu niekonsekwencję w zapisie nazw miejscowości i in. W XIX w. nasilają się wahania co do formy, przy czym obie strony wydają się nieusatysfakcjono- wane: nazwy są wciąż albo za mało czeskie – jak Olša lub Olšava (1870, 1872), albo niedostatecznie polskie – jak Olza. Encyklopedia powszechna Orgelbranda (Warszawa 1898) podaje zatem dwie wersje: Olsza i Olza. Konstanty Damrot w 1896 r. opowiada się za Olszą, od olszy, a Vincec Prasek w 1900 r. stwierdza, że nazwa Olza nie jest ani popolszczona, ani poczeszczona, że jest pochodzenia prasłowiańskiego. Zwolennicy Olzy dowodzili, że taką nazwę stosowali Paweł Stalmach i Jan Kubisz, jednak w latach 1901–07 częściej w tekstach polskich pojawiała się Olsza. Ostatecznie zwrócono się o opinię do wybitnych polskich językoznawców, Kazimierza Nitscha i Jana Rozwadowskiego. Ci jednoznacznie opowiedzieli się za formą Olza, stwierdzając, że wywodzi się ona z języka prasłowiań- skiego, a nawet indoeuropejskiego: Oliga – Olidza – Oldza – Olza. Taką to etymologię prezentuje także Stanisław Rospond w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL (Ossolineum, 1984). Szczęśliwie dziś podobne spory nie wzbudzają już namiętności, a Olza czy Olše coraz bardziej łączy, aniżeli dzieli. Miast roztrząsać jej mitologię, „angażuje” się rzekę w wiele praktycznych inicjatyw. Olza stała się patronką Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Regionalnej, a jej charakterystyczny łuk, którym przebija się przez Cieszyn, wykorzystano w projekcie miejskiego logo, niezwykle prostym i przekonywującym, jak prostą jest prawda, że przyszłością miasta, tak jak i całego regionu, jest jedność, z Olzą w sercu. której źródła znajdują się w czeskich granicę pomiędzy Polską a Czechami. wschodnich Sudetach. Rzeka wpływa na Jej źródeł należy szukać pod Gańczorką teren Śląska Cieszyńskiego w okolicach w Beskidzie Śląskim, koło Koniakowa. Ostrawy, a opuszcza go w rejonie Następnie rzeka płynie krętym biegiem Bogumina (Bohumín). Do Odry, we wsi na zachód, aby w okolicach Jabłonkowa Olza (położonej na północny zachód od (Jablunkov) obrać kierunek północno- Bogumina), wpada trzecia pod względem zachodni. W rejonie Gołkowic Olza wielkości rzeka Śląska Cieszyńskiego ponownie skręca na zachód, by wkrótce – Olza, stanowiąca na długim odcinku zasilić wody Odry.

17 2 Śląsk Cieszyński

30 m wysokości, a na północnych stokach Klimat Czantorii spotykamy jeszcze pojedyncze okazy starych grabów. W tej chwili 70% Strefa, w której leży Śląsk Cieszyński, drzewostanu stanowią monokultury charakteryzuje się średnimi rocznymi świerka, wprowadzone jeszcze w XIX w. temperaturami w granicach 6,5–8,5ºC, przez Habsburgów ze względu na znaczny przy czym w lipcu słupek rtęci wskazuje przyrost masy drewna i duży popyt na ten przeciętnie 16–18ºC, a w styczniu od surowiec. W nizinnej części regionu buki, -6 do -2ºC. W górach dzienne wahania dęby, jawory, modrzewie i sosny pojawiają temperatur przekraczają 20º. Region się w postaci niewielkich wysepek lub charakteryzuje się także dużą wilgot- pasów i wypierają sztucznie wprowadzone nością powietrza (średnio 66% w roku), świerki. Osobliwością florystyczną Śląska dużym zachmurzeniem i co za tym idzie, Cieszyńskiego jest cieszynianka wiosenna sporymi opadami deszczu – w ciągu roku – roślina z rodziny baldaszkowatych, od 800 mm na nizinach do 1200 mm o drobnych żółto-zielonych kwiatkach. Naj- w górach. Należy też brać pod uwagę liczniej występuje w rejonie Cieszyna, ale gwałtowne zmiany pogody, szczególnie przybyła na ten teren najprawdopodobniej w górach, wynikające z ukształtowania z Alp, przez Bramę Morawską. Z kwiatów terenu i ścierania się dwóch mas po- spotykamy tu także m.in. omieg górski, wietrza – morskiego i kontynentalnego. jastrzębca pomarańczowego, goryczkę Wiatry, wiejące głównie z południowego trojeściową i wąskolistną, modrzyka zachodu, bywają tu bardzo porywiste. górskiego i miłosną górską. Z grzybów najpospolitszy jest w tutejszych lasach Flora i fauna podgrzybek brunatny, ale znaleźć można również opieńkę, maślaka, koźlarza, rydza Na terenie polskiego Śląska Cieszyń- i borowika prawdziwka. skiego znajduje się dwanaście rezerwatów W beskidzkich lasach żyją jelenie, przyrody (zob. s. 32). Największym sarny, borsuki, zające, lisy, tchórze, łasice bogactwem regionu są beskidzkie lasy. i wiewiórki. Od czasu do czasu pojawiają się W początkowym okresie dominowały tu także dziki, wilki, a nawet niedźwiedzie w nich buk, jodła i jawor, a w partiach – pojedyncze osobniki migrujące z terenu powyżej 1000 m n.p.m. – świerk. Takie Słowacji (głównie z Małej Fatry i Tatr naturalne lasy mieszane można jeszcze Zachodnich). Z tutejszych lasów zniknęły do dzisiaj podziwiać na stokach Baraniej już niestety rysie, żbiki i kuny leśne. Gady Góry, Klimczoka, Magurki Wiślańskiej, reprezentowane są m.in. przez jaszczurkę Czantorii i Równicy. Na Czantorii i Małej zwinkę, jaszczurkę zieloną i żmiję zygza- Czantorii rosną piękne buki, osiągające kowatą, a płazy przez salamandrę plamistą

18 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia i różne gatunki żab. Dość bogaty jest świat kultur prehistorycznych: puchowskiejŚlą skie. Pozytywna energia ptaków, także tych drapieżnych, jak my- i przeworskiej. Pierwsza z nich, wyod- szołów, krogulec, pustułka, puszczyk oraz rębniona z kultury lateńskiej, dominowała sowy pójdźka i płomykówka. W beskidzkich na północ od grzbietu Karpat; druga, lasach spotkać można jarząbki i piękne powstała z kultur lateńskiej i pomorskiej, głuszce, a w rejonach polnych bażanty. opanowała tereny na południe od niego. Z mniejszych ptaków wymienić trzeba Już zatem w prehistorii miejscu przyszłe- orzechówkę, drozda obrożnego, sójkę, go grodu dane było pełnić rolę zwornika sikorę bogatkę, krzywodzioba, czyżyka, pomiędzy południem a północą. Kulturze mysikrólika oraz dzięcioły. W rejonach puchowskiej (ok. 100 lat p.n.e. – I w. rzek i potoków żyją pliszka, zimorodek n.e.) archeolodzy przypisują pozostałości i pluszcz. Z ryb najliczniej występuje pstrąg osady obronnej na Górze Zamkowej potokowy, ale spotykamy także głowacza, oraz dwie osady nizinne w Goleszowie. strzeblę potokową oraz znacznie rzadziej W początkach naszej ery przez teren klenia, jelca i troć wędrowną. obecnego Śląska Cieszyńskiego przebie- gały ważne szlaki kupieckie, m.in. przez Dzieje regionu Przełęcz Jabłonkowską. W VI i VII w. do środkowej części Europy napływają Czasy najdawniejsze plemiona słowiańskie, zasiedlające także Pierwsi zorganizowani osadnicy ten region. Obszar Śląska Cieszyńskiego pojawili się na terenie obecnego Śląska zamieszkiwało plemię Gołęszyców, Cieszyńskiego we wczesnej epoce żelaza, a najważniejszymi osadami stały się w tzw. okresie halsztackim (700–400 lat w VIII i IX w. grody w Podoborze p.n.e.), i wywodzili się z kręgu kultury i Międzyświeciu. Osada na Górze Zam- łużyckiej. Powstały wówczas osady kowej podlegała grodowi w Podoborze, na Pogórzu Cieszyńskim i przedpolu pełniąc wobec niego funkcję pomocniczą. Beskidów, w tym najważniejsze w Ko- Podobnie jak w czasach kultury łużyckiej cobędzu-Podoborze i podskoczowskim głównym zajęciem mieszkańców była Międzyświeciu. Nieco później założono uprawa ziemi i hodowla bydła, a także osady na cieszyńskiej Górze Zamkowej, wytop żelaza, z którego wyrabiano w Grodźcu Śląskim oraz w Jaworzu. narzędzia rolnicze i broń. Oba grody Mieszkańcy grodów trudnili się głównie Gołęszyców przetrwały do 2. poł. rolnictwem i hodowlą bydła. W okresie IX w., kiedy to zostały zniszczone lateńskim (od 400 lat p.n.e. do począt- w wyniku najazdu Świętopełka I. Osada ków naszej ery) pojawiają się kolejni utrzymywała się jeszcze do przełomu X osadnicy – Celtowie. Przyszły Cieszyn i XI w. Około 990 r. historyczny władca leży na obszarze przenikania dwóch Polski Mieszko I włączył Śląsk i Mało-

19 2 Śląsk Cieszyński

polskę do państwa Polan. W XI w., po wewnętrznych księstwa. Najwybit- najeździe czeskiego księcia Brzetysła- niejszym władcą z dynastii Piastów wa I, cały Śląsk dostał się pod panowanie cieszyńskich był syn Kazimierza – czeskie i dopiero po ponad 10 latach Przemysław I Noszak, który pod koniec Kazimierz Odnowiciel odzyskał Śląsk dla XIV w. stał się jedną z najważniejszych Polski, ale musiał płacić za niego roczną postaci czeskiego dworu i czołowym daninę. Z 1155 r. pochodzi pierwsza europejskim dyplomatą. Był też wzmianka o kasztelanii cieszyńskiej, Przemysław najpotężniejszym księciem która obejmując w przybliżeniu teren śląskim – na przełomie XIV i XV w. jego dzisiejszego Śląska Cieszyńskiego, władza rozciągała się m.in. na Bytom, w 2. poł. XII w. stała się częścią nowo Oświęcim, Głogów, Ścinawę, Lubliniec, powstałego księstwa raciborskiego, Olesno, Ząbkowice i Żory. Książę zaczął a następnie opolskiego. W 1281 r. także przebudowę zamku cieszyńskiego, Władysław Opolski podzielił ziemie a ściągnięci w tym celu rzemieślnicy swojego księstwa pomiędzy czterech dali początek cechom cieszyńskim. synów – kasztelanię cieszyńską, a także Kolejni książęta zacieśniają stosunki oświęcimską i chrzanowską otrzymał z Królestwem Polskim – Bolesław I Mieszko, który zapoczątkował w ten bierze udział w wojnach z Krzyżakami, sposób linię Piastów cieszyńskich. a Przemysław II i Bolesław II wspierają Kazimierza Jagiellończyka zabiegają- Panowanie Piastów cieszyńskich cego o tron czeski dla Jagiellonów. Za (1290–1653) panowania Kazimierza II – drugiego Za panowania Mieszka I, księcia z najwybitniejszych Piastów linii cieszyńsko-oświęcimskiego, na ziemi cieszyńskiej – następuje rozwój go- cieszyńskiej nadal osiedlają się koloniści spodarczy i przywileje zyskują kolejne i rozwijają się pierwsze miasta, lokowa- miasta. Książę od samego początku ne na prawie niemieckim. Jako pierwszy, popiera politykę Jagiellonów, a gdy jeszcze w XIII w., prawa miejskie po śmierci Macieja Korwina w 1490 r. otrzymał Cieszyn. Mieszko umiera Śląsk zostaje zajęty przez Władysława ok. 1315 r., ale wcześniej dzieli księstwo Jagiellończyka, Kazimierz odzyskuje na dwie dzielnice – nowo powstałe utracone posiadłości dolnośląskie. księstwo cieszyńskie otrzymał jego Służba królowi czeskiemu przyniosła syn Kazimierz I. W 1327 r. Kazimierz, Kazimierzowi cieszyńskiemu inne podobnie jak inni książęta śląscy, złożył wymierne efekty – poza otrzymaniem hołd lenny królowi czeskiemu Janowi księstwa głogowskiego dostał zgodę na Luksemburskiemu. Udało mu się jednak zajęcie księstwa opawskiego. Otrzymał utrzymać dużą suwerenność w sprawach także godność starosty śląskiego, którą

20 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Książęta cieszyńscy z dynastii ką magnata morawskiego Jana z PerŚlą- skie. Pozytywna energia piastowskiej nsztajnu, który po śmierci Kazimierza Mieszko I (1290–1315) sprawuje rządy regencyjne w księstwie. Kazimierz I (1315–58) W 1540 r. odbył się ślub Wacława z cór- Przemysław I Noszak (1358–1410) ką magnata, a 5 lat później Wacław III Bolesław I (1410–31) Eufemia, Wacław I, Władysław, Bolesław II, Adam obejmuje samodzielną władzę Przemysław II (1431–42–52) w księstwie cieszyńskim. Jego rządy Przemysław II (1452–77) Kazimierz II (1477–1528) to okres stabilizacji politycznej, ale Wacław III Adam (1528–79) księstwo musi ponieść wysokie koszty Katarzyna Sydonia – regentka (1579–95) budowy szańców obronnych w Jabłon- Adam Wacław (1595–1617) Fryderyk Wilhelm (1617–25) kowie. Wyznający luteranizm Wacław Elżbieta Lukrecja (1625–53) zasłynął rozwiązaniem zakonów i roz- parcelowaniem ich posiadłości, a przede z krótką przerwą sprawował aż do śmier- wszystkim sprzedażą Bielska, Skoczo- ci w 1528 r. 2 lata wcześniej w bitwie pod wa i Strumienia (w latach 1572–73), Mohaczem poległ król Czech i Węgier do czego zmusiły go wielkie długi. Ludwik Jagiellończyk, a część Węgier W 1568 r. książę wydaje tzw. Porządek i Czechy wraz ze Śląskiem przejął kościelny, który sankcjonuje wyznanie we władanie Ferdynand I Habsburg, ewangelicko-augsburskie w księstwie któremu rok później nieliczni książęta cieszyńskim. Wkrótce jego małżon- śląscy wraz z Kazimierzem złożyli hołd ka Katarzyna Sydonia dodaje do tego we Wrocławiu. Za Kazimierza II, na aktu tzw. Porządek szkolny, nakłada- przełomie XV i XVI w., w Beskidach jący na rodziców obowiązek posyłania pojawiają się pierwsi Wołosi, którzy dzieci na naukę do szkół przykościel- przynoszą gospodarkę pasterską i sza- nych, prowadzonych przez pastorów łaśniczą. Pozostają po nich zmiany i opłacanych przez zbór nauczycieli. w sferze kulturowej, związane m.in. Także dzięki Katarzynie Sydonii zo- z obrzędowością i strojem, oraz w lokal- stały w 1578 r. wprowadzone specjalne nym nazewnictwie geograficznym (np. prawa dla cieszyńskich ewangelików Magura, Kiczora) czy pasterskim. i zakazano wyznawania innej wiary niż Starszy syn Kazimierza II, Fryderyk, luteranizm. Kiedy w 1579 r. Wacław zmarł w 1507 r., a młodszy, Wacław II, III Adam umiera, władzę regencyjną w 1524 r. Ten drugi pozostawił po so- w księstwie obejmuje jego małżonka, bie jedynego syna, Wacława III Ada- sprawując ją do 1594 r. ma, nad którym opiekę sprawował aż Syn Wacława III i Katarzyny Sydonii, do swojej śmierci Kazimierz II. Wyraził książę Adam Wacław, początkowo był on zgodę na zaręczyny Wacława z cór- żarliwym protestantem i w 1598 r. wy-

21 2 Śląsk Cieszyński

dał nawet dokument, w którym domagał Panowanie Habsburgów się od poddanych bezwzględnego wyrze- (1653–1918) czenia się wiary katolickiej. Kiedy jed- Po wygaśnięciu linii Piastów byłe nak w 1610 r. zmienił opcję na katolicką, księstwo cieszyńskie staje się własnością najprawdopodobniej na skutek awansu na królów Czech, czyli Habsburgów, w zarzą- dworze Habsburgów, zażądał konwersji dzie Komory we Wrocławiu, co przynosi swoich poddanych, wypędził predykantów gwałtowny zwrot w polityce wyznaniowej. ewangelickich z księstwa, ale w sumie za- Powołano komisję religijną, działającą od rządzenia te egzekwował z małą stanow- 1663 r. jako Komisja Eliminacyjna, której czością. Rok później książę złożył we zadaniem było bezwzględne tępienie Wrocławiu hołd czeskiemu królowi Ma- wszystkich przejawów protestantyzmu. ciejowi z dynastii Habsburgów i wkrótce W 1670 r. do Cieszyna przybywają został radcą cesarskim, a w 1617 r. także jezuici, a prześladowania przybierają na starostą generalnym Śląska, jednak w tym sile – aresztowania, pozbawianie dostępu samym roku zmarł. do wszelkich urzędów i godności oraz Panowanie kolejnych Piastów – Fry- konfiskaty majątków zmuszają ewan- deryka Wilhelma i jego siostry Elżbie- gelików do ukrywania się i odprawiania ty Lukrecji (sprawowała regencję za potajemnych nabożeństw w beskidzkich jego niepełnoletniości) – przypadło na lasach. Pod naciskiem króla szwedzkiego mroczny okres wojny trzydziestoletniej. Karola XII cesarz Józef I gwarantuje W latach 1626 – 27 na obszarze księstwa śląskim protestantom częściową wolność pojawiły się protestanckie wojska duń- wyznaniową, zgadza się na zwrot 128 skie, które następnie zostały wyparte kościołów ewangelickich oraz zezwala przez oddziały habsburskie. Liczne ra- „w drodze łaski” na wybudowanie sześciu bunki i gwałty dokonywane przez żoł- nierzy walczących stron, prześladowania Książęta cieszyńscy z dynastii habsburskiej i habsbursko-lotaryńskiej religijne, choroby i głód wyganiały wielu mieszkańców z ich ziem i domostw. król Ferdynand IV (1653–54) cesarz Ferdynand III (1654–57) Elżbieta Lukrecja zmuszona została do cesarz Leopold I (1657–1705) wydania statutu religijnego, pozbawia- cesarz Józef I (1705–11) jącego innowierców wszelkich praw cesarz Karol VI (1711–22) książę Leopold lotaryński (1722–29) w Cieszynie i na jego przedmieściach. cesarz Franciszek Stefan lotaryński (1729–65) Wojna trzydziestoletnia pozostawia po cesarz Józef II (1765–66) arcyksiężna Maria Krystyna i książę sasko- sobie na Śląsku Cieszyńskim katastrofę cieszyński Albert (1766–98–1822) ekonomiczną i demograficzną. W 1653 r. arcyksiążę Karol (1822–47) umiera księżna, a wraz z nią wygasa li- arcyksiążę Albrecht (1847–95) arcyksiążę Fryderyk (1895–1918) nia Piastów cieszyńskich.

22 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia innych świątyń, m.in. kościoła Jezusowego tor wielkiej rebelii chłopskiej w Końskiej,Ślą skie. Pozytywna energia w Cieszynie. Formalne swobody religijne nawołuje do czynnego wsparcia rewolu- ewangelicy uzyskują jednak dopiero cji w Wiedniu, a Paweł Stalmach i An- w 1781 r. Wcześniej, w 1722 r., cesarz drzej Kotula na Kongresie Słowiańskim Karol VI odstępuje dobra cieszyńskie w Pradze opowiadają się za przynależ- książętom lotaryńskim. W XVIII w. nością Śląska Cieszyńskiego do Polski. mocno pogarsza się sytuacja chłopów, W Cieszynie ukazuje się „Tygodnik Cie- wykorzystywanych przez zarządców dóbr szyński”, przemianowany wkrótce na kameralnych i szlacheckich. W 1736 r. „Gwiazdkę Cieszyńską”, oraz powstają wybucha bunt, a 40 lat później dochodzi Czytelnia Polska, Katolickie Towarzystwo do wielkich rozruchów chłopskich pod Narodowe i ewangelicka „Wzajemność” wodzą Andrzeja Foltyna. Zmusza to (później „Jedność”). W następnych latach władze do wydania patentu urbarialnego działają ks. Ignacy Świeży, który powołu- dla Śląska Cieszyńskiego, jednoznacznie je stowarzyszenie wydawniczo-oświatowe ustalającego zależności chłopów od „Dziedzictwo Błogosławionego Jana Sar- zarządców. kandra dla Ludu Polskiego na Śląsku”, oraz W 1766 r. cesarzowa Maria Teresa wy- ks. Franciszek Michejda – twórca Towa- kupuje ziemie cieszyńskie dla swojej córki rzystwa Ewangelickiej Oświaty Ludowej. Marii Krystyny, której mąż, Albert, two- W 1885 r. z inicjatywy Pawła Stalmacha rzy z nich majorat habsburski. W regionie powstaje Macierz Szkolna Księstwa Cie- rozwija się przemysł, a na znaczeniu tra- szyńskiego, zakładająca pierwsze polskie ci rzemiosło. W celu połączenia z Galicją, szkoły. Silna na Śląsku Cieszyńskim jest która w 1772 r. trafiła w ręce austriackie, także frakcja proniemiecka, m.in. ruch zaczęto budować „drogę cesarską” z Wied- ślązakowski Józefa Kożdonia. Wybuch I nia do Lwowa, której odcinek przebiegał wojny światowej zastaje polski ruch naro- także przez Śląsk Cieszyński. W kolejnych dowy poważnie osłabiony, jednak dalsze latach powstały następne drogi i regular- działania militarne w Europie powodu- ne połączenia pocztowe. Karol Habsburg ją niejako automatyczne skupienie szere- wprowadza nowy ustrój ziemski, znacznie gów przez społeczeństwo polskie Śląska poprawiając gospodarkę rolną, ale jedno- Cieszyńskiego. cześnie znosi serwituty, przez co podupa- da beskidzka gospodarka szałaśnicza. Wolna Polska i niemiecka okupacja Wiosna Ludów budzi w mieszkańcach Jeszcze przed zakończeniem działań Śląska Cieszyńskiego silne poczucie na- wojennych w 1918 r. polskie stronnictwa rodowe. Pionierami ruchu narodowego polityczne i stowarzyszenia kultural- na tym terenie są Paweł Stalmach i An- no-oświatowe podejmują rezolucję, drzej Cinciała. Paweł Oszelda, organiza- w której domagają się przyłączenia

23 2 Śląsk Cieszyński

ziemi cieszyńskiej do Polski. Powstaje W czasie II wojny światowej w Cie- Polska Rada Narodowa Księstwa szynie powstaje obóz jeniecki, a w gole- Cieszyńskiego, a w skład jej prezydium szowskich kamieniołomach filia obozu wchodzą Tadeusz Reger, dr Jan Michejda koncentracyjnego w Oświęcimiu. Okupant i ks. Józef Londzin. Dnia 28 października przeprowadza egzekucje miejscowej 1918 r. władzę w księstwie cieszyńskim inteligencji, a wycofując się z tego terenu, przejmuje Rada Narodowa, a 3 dni niszczy m.in. Strumień, Bąków, Drogo- później garnizon austriacki zostaje zmu- myśl, Pruchną i Zebrzydowice. szony do opuszczenia Cieszyna. Wkrótce dochodzi do pierwszych polsko-czeskich Czasy obecne sporów granicznych, najazdu wojsk Obecnie Śląsk Cieszyński podzielony czeskich w styczniu 1919 r. na księstwo jest pomiędzy Polskę i Czechy, przy cieszyńskie, następnie powstrzymania czym po zachodniej stronie Olzy leży tychże na linii Wisły i zgody obu stron jego większa część. Po polskiej stronie na zawieszenie broni. W lutym 1919 r. granicy region wchodzi w skład dwóch przybyła do Cieszyna Międzysojusznicza powiatów – cieszyńskiego i bielskiego. Komisja Kontrolująca, która wyzna- Dnia 22 kwietnia 1998 r. powstał czyła strefę neutralną. Podczas ustaleń Euroregion Śląsk Cieszyński, do traktatu wersalskiego sugerowano, by którego przystąpiły dodatkowo gminy o losach Śląska Cieszyńskiego przesądził Górnego Śląska – Jastrzębie i Godów. plebiscyt, ale rząd polski zdecydował Rozciągając się na obszarze ok. 1400 km2, się pozostawić rozstrzygnięcie sporu euroregion liczy 630 tys. mieszkańców Radzie Ambasadorów. W efekcie (360 tys. ludzi zamieszkuje część czeską, 28 lipca 1920 r. Śląsk Cieszyński został a 270 tys. – polską). podzielony na dwie części, a Olza na długim odcinku stała się rzeką graniczną. Cieszyńscy luteranie Dnia 2 października 1938 r. po uprzednim ultimatum rządu polskiego wojsko pol- W swoim czasie Jan Białostocki, skie wkroczyło do Czeskiego Cieszyna, wielki polski historyk sztuki, poczynił a dekretem Prezydenta RP z 11 listopada uwagę, że kiedy w XVII w. ustabilizował Zaolzie zostało włączone do Polski. Rok się w Europie układ krajów protestanc- później, 1 września, wojska niemieckie kich (obejmujących tereny na wschód przekraczają Olzę, docierając do od Renu i na północ od Dunaju), dało Skoczowa i Kotliny Żywieckiej, cały się w nich rozpoznać ziemie niewcho- Śląsk Cieszyński włączony zostaje do dzące wcześniej w obręb cesarstwa Rzeszy, a po wojnie powraca do stanu rzymskiego. Z właściwą sobie szczyptą sprzed 1938 r. humoru porównał ów nowożytny podział

24 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia na kraje katolickie i protestanckie do nie z katolikami. Nowo wznoszoneŚlą skie. Pozytywna energia geografii „oliwy i wina” oraz „masła, świątynie były początkowo podobne słoniny i piwa”. Pierwsze z nich wyrosły do katolickich, i to zarówno w prak- w oparciu o tradycję antyczną, drugie tyce budownictwa murowanego, jak są jej pozbawione. Prof. Ewa Chojecka i drewnianego. Takimi były zbory np. stwierdza jednak, że taki podział kultu- w Kisielowie, Golasowicach, Gutach rowo-konfesyjny nowożytnej Europy nie czy Bystrzycy (Bystřice). całkiem się sprawdza w odniesieniu do Przyszły wielki konflikt wyznaniowy Śląska (...). Tutaj, w miejsce wyraźnie zwiastowało przejście Śląska w 1526 r. zarysowanych podziałów, obserwujemy pod zwierzchnictwo austriackich zjawisko pewnej amorficzności, porów- Habsburgów, a w miarę wymierania nywalne do warstwicowego, poziomego panujących domów piastowskich nakładania się na siebie zjawisk, niczym dobra śląskie zaczynały podlegać przypływy i odpływy. Początkowy bezpośrednio cesarzowi. Tym samym tryumfalny pochód reformacji w XVI w. miejscowe, przeważnie protestanckie, ustąpił w następnych stuleciach fali śląskie społeczeństwo stanowe musiało przeciwnej, kontrreformacyjnej. Obecnie stanąć wobec absolutyzmu austriac- na ziemiach Górnego Śląska środowiska kiego. Nadzieję na liberalną politykę protestanckie stanowią mniejszościową względem protestantów niósł jeszcze diasporę. Najznaczniejsze skupisko list majestatyczny Rudolfa II (1609), zachowało się na Śląsku Cieszyńskim gwarantujący swobody religijne inno- oraz w Kluczborskiem, sięgając swą wiercom, jednakże sytuacja załamała się nieprzerwaną tradycją XVI wieku. z wybuchem wojny trzydziestoletniej. Mimo iż na te tereny reformacja Traktat westfalski z 1648 r. przyniósł dotarła wcześnie, nie przybrała jednak zwycięstwo polityki habsburskiej form radykalnych, znanych choćby i kontrreformacji. Protestantyzm stał się z niemieckich wojen chłopskich. zakazany z mocy prawa. Reformacja ze- Protestantyzm śląski znamionuje pewna szła do podziemia: praktyki protestantów łagodność; nowa wiara rozlała się tu stały się potajemne, nabożeństwa były szeroko, obejmując mieszczaństwo, odprawiane w domach bądź w górach chłopów, rody władców, w tym miej- (np. pod Klimczokiem w Bielsku, przy scowych Piastów. Proces ów dokonywał tzw. Kamieniu na Równicy w Ustroniu, się stopniowo, bez oznak konfliktów, na Bukowej w Wiśle, na „Zakamieniu” z zachowaniem dawnych zwyczajów pod Czantorią czy na „Spowiedzisku” i lokalnych tradycji. Przejmowano w Lesznej Górnej i pod Godulą nad kościoły katolickie, niewiele w nich Ligotką Kameralną). Społeczność zmieniając bądź użytkując je wspól- innowiercza, stawiając na przetrwanie,

25 2 Śląsk Cieszyński

zamknęła się w sobie; wówczas też Jest mało spektakularna, z natury swej utarło się powiedzenie: „twardy jak preferuje introwertyczność. (...) Nasuwa luter spod Cieszyna”. się myśl o istnieniu pewnego artystycznego Pierwsze zwiastuny złagodzenia minimalizmu. Równocześnie znamionuje polityki wobec ewangelików przyniosła tę twórczość dogłębny demokratyzm i pro- ugoda w ramach konwencji z Altranstädt stota środków wypowiedzi, idące w parze (1707–09) kończącej wojnę północną – ce- z literackością i intelektualizmem. (...) sarz Józef I zobowiązał się przyzwolić na Historia kultury artystycznej Górnego budowę sześciu protestanckich kościołów, Śląska ma inne układy odniesienia, swoiste zwanych kościołami Łaski. Jednym z nich uwarstwienia. Trójjęzyczność cieszyńskiego był cieszyński kościół Jezusowy. kościoła Łaski jawi się w tym kontekście Schyłek XVIII w. przyniósł znaczne niemal na prawach symbolu. ożywienie ewangelickiego budownictwa Powierzchowna publicystyka częstokroć sakralnego. Patent tolerancyjny Józefa II nie dostrzegała złożoności zjawisk kultu- z 1781 r. umożliwił już w roku następnym rowych i artystycznych tej ziemi. Zwłasz- budowę zborów w Jaworzu, Bielsku, cza w odniesieniu do czasów najnowszych Wiśle, Błędowicach (Bludovice), Ligotce upowszechniane były zbitki pojęciowe utoż- Kameralnej (Komorni Lhotka) i Bystrzycy samiające opcje konfesyjne z narodowymi: (Bystřice), a w kolejnych latach także niemieckojęzyczny protestantyzm – polsko- w Ustroniu, Goleszowie, Drogomyślu języczny katolicyzm. (...) Historia Górnego i Nawsiu (Návsi). Żadna z tych budowli Śląska ujawnia odmienne układy: katoli- nie zachowała się do naszych czasów cyzm sprzężony z polityczną racją stanu w oryginalnej formie. Musiały one domu habsburskiego i ludowy protestan- jednak mniej lub bardziej nawiązywać tyzm w znacznej mierze polskojęzyczny, do architektury kościoła Jezusowego, jak w Cieszyńskiem (...). Wybiegamy tutaj gdyż jeszcze kościół w Wiśle, wzniesiony poza zjawiska ściśle artystyczne w intencji w latach 1833–38 w stylu klasycystycz- pokazania, że dzieje kultury tej ziemi nie- nym, powtórzył charakterystyczny układ podobna wtłoczyć w ciasne ramy uprasz- empor budowli cieszyńskiej. czających schematów. Warto także docenić architekturę XX-wiecznych kościołów ewangelickich, Górale śląscy powstałych m.in. w Bażanowicach, Brennej, Puńcowie czy Marklowicach, Beskid Śląski w średniowieczu a tworzonych wg form postmodernizmu. porastały gęste lasy utrudniające dostęp, Podziwiając dzieła sztuki protestanc- przez co stosunkowo późno zaczęło kiej, należy pamiętać, iż nie jest ona sztuką rozwijać się tu osadnictwo. Pierwszymi łatwą. Jak ujmuje to prof. Chojecka: osadnikami byli odważniejsi i bardziej

26 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia przedsiębiorczy chłopi, którzy w dziewi- Górale śląscy zamieszkują do dziśŚlą skie. Pozytywna energia czych dobrach cieszyńskich poszukiwali tereny od Brennej na północy po możliwości lepszego zagospodarowania, Łomnę Górną (Horní Lomná), Mosty a częstokroć uciekali przed pańszczyzną, (Mosty u Jablunkova) i Jaworzynkę jaka obowiązywała na posiadłościach na południu; od masywów Błatniej, szlacheckich. Osadnicy pochodzili Klimczoka i Baraniej Góry na wschodzie głównie ze wsi górnośląskich, ale po masywy Jaworowego i Kozubowej także z Żywiecczyzny, a więc z Polski, na zachodzie. Stolicą regionu jest dzięki czemu nazywano ich często Cieszyn, jednak centrum góralskiego Polokami, Poloczkami, które to formy świata stanowi nadal Jabłonków przetrwały w późniejszych nazwiskach (Jablunkov). Do roli drugiego centrum ich potomków. Ponieważ niżej położone urosła po stronie polskiej Wisła. Za ziemie cieszyńskie były już zagospoda- Przełęczą Jabłonkowską (Jablunkovský rowane, nowi przybysze postępowali průsmyk) na południu mają Górale dolinami rzek (głównie Wisły i Odry) śląscy za sąsiadów słowackich Górali w niezasiedlone partie, karczując lasy czadeckich, od wschodu zaś, za Prze- pod uprawę roli i pastwiska. łęczą Koniakowską i Salmopolską, Jednocześnie przez dziesiątki lat Górali żywieckich, od północnego łukiem Karpat z południowego wschodu zachodu najbardziej im pokrewnych (z Wołoszczyzny, Siedmiogrodu, Rusi) Wałachów i Lachów cieszyńskich, postępowali pasterze, tzw. wołoscy, a od południowego zachodu, poprzez w poszukiwaniu terenów na wypas Bramę Morawską – Morawy. Pośrodku owiec i bydła. W XVI w., w końcowym góralskiego kraju znalazła się enklawa etapie swej wędrówki, dotarli do Beskidu kulturowa zachowująca odrębność aż Śląskiego. Wołosi, zwani na Śląsku do początku XX stulecia: mieszczanie Wałachami (co również utrwaliło się jabłonkowscy zwani Jackami. w wielu nazwiskach ich potomków), Kultura Górali śląskich nie jest przynieśli tu swoją kulturę i gospodarkę monolitem. Występują w jej obrębie pasterską wraz z charakterystycznym zróżnicowania związane z rozległością nazewnictwem. Sztuki pasterskiej obszaru jej występowania, odmienno- nauczyli przybyszów z dolin. Owa ścią wyznania mieszkańców czy ich swoista mieszanina ludności i kultur przynależnością do grupy społeczno- zadecydowała o odrębności kultury ekonomicznej, znaczącą zwłaszcza Górali śląskich spajającej wątki tradycji w czasie minionym. Na przykład nizinnego Śląska z kulturami góralskimi: kolędnicy z betlemkiem (szopką) chodzili słowacką i ruską, w których przetrwały tylko w Brennej, a Wisła miała swoich wspólne komponenty wołoskie. winszowników. Mikołaje wędrowali

27 2 Śląsk Cieszyński

Śląski „Nikifor” Józef Raszka (1875–1929), pierwszy malarski piewca Beskidu Śląskiego, przyszedł na świat w Bystrzycy (Bystřice), w rodzinie budnika kolejowego. Pracował jako czelad- nik malarski w Cieszynie, Frysztacie, Grazu, Linzu, a także w Wiedniu, gdzie uczęszczał do tzw. Kunstschule, poznając tam podstawowe zagadnienia z dziedziny malarstwa. W 1903 r. powrócił do Cieszyna, gdzie uprawiał malarstwo pejzażowe i fotogra- fię. Podczas I wojny światowej ukrywał się w lasach w okolicach Koszarzysk (Košařiska), mieszkając w jamach ziemnych i żywiąc się ziemiopłodami podbieranymi okolicznej ludności. Bezpośrednie zetknięcie z przyro- dą wytworzyło w nim kompleks wyższości wobec społeczeństwa cywilizowanego, zmieniło jego osobowość; wszystko to miało wpływ na jego wygląd zewnętrzny, a samotność i ukrywanie się spotęgowały zaburzenia psychiczne. Po wojnie nadal żył w lasach i niczym znachor leczył górali zio- łami i górską wodą. Sam żywił się grzybami, Józef Raszka, Odpoczynek w lesie, gwasz, które spowodowały jego zgon. 1902, ze zbiorów Muzeum w Cieszynie Jako twórca, nieskrępowany żadnymi naka- zami artystycznymi, malował wedle własnego upodobania krajobrazy i kwiaty, dążąc do wy- rażenia swej osobowości w myśl hasła: „maluję, co widzę”. Spod jego ręki wychodziły akwarele, głównie małego formatu. Wartości estetyczne prac Józefa Raszki są nieprzemijające, on sam – jak nikt inny przed nim – pojął atmosferę wizualną Beskidu Śląskiego. Jako pierwszy artysta rodzimy wyraził piękno Śląska Cieszyńskiego. Źródło: Witold Iwanek, Polska plastyka terenu Zaolzia w XX wieku

– i wędrują – po wsiach w przewadze jednej, wspólnej kultury – konstatuje katolickich. Wiślańscy ewangelicy Maria Lipok-Bierwiaczonek, etnolog, w czasie wieczerzy wigilijnej spożywają znawca świata śląskich Górali. między innymi schab. Na południe od Kubalonki w gwarze góralskiej Kultura regionu charakterystyczna jest miękka wymowa sz i cz (tzw. jabłonkowanie), nieznana i sztuka ludowa w Wiśle. Przykłady można by mnożyć. Pomimo jednak tych różnic i podziału Ludność zamieszkująca teren Śląska ojczyzny Górali granicą państwową Cieszyńskiego dzieli się etnicznie na na dwie części – są oni dziedzicami trzy grupy: góralską, dolańską i laską. To

28 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia tłumaczy, dlaczego inne obrzędy, tańce, chałupy były murowane, niejednokrotnieŚlą skie. Pozytywna energia muzykę i stroje spotykamy na południu z dachami krytymi słomą. Obok chałupy regionu, a inne w jego części środkowej stała zwykle ośmioboczna stodoła. i północnej. Ozdobą wiosek były niewielkie wia- traki przeznaczone do mielenia zboża, Architektura ludowa które na północy regionu wyróżniały się Tylko na beskidzkich polanach, dodatkowo dużymi skrzydłami i zwane w południowej części regionu, napotkać były powieterniokami. możemy jeszcze budownictwo pasterskie. Z pewnością najcenniejszymi przy- Są to tzw. kolyby, w których mieszkali kładami architektury ludowej regionu bacowie i pasterze. Obok stał zwykle są drewniane kościółki, z których koszor – zagroda dla owiec oraz szopa najstarszy, z XVI w., oglądać można na pasterskie narzędzia i naczynia, w Gutach (Guty) (zob. s. 73). Po polskiej takie jak szafliczki, szkopce, obłońki, stronie granicy najdłużej służy wiernym gielaty i putyry. Drewniane budownictwo XVIII-wieczny kościółek w Zamarskach południowej części Śląska Cieszyńskiego (zob. s. 123). wyróżniały strome dwuspadowe dachy pokryte szyndziołem (gontem). Naj- Strój starsze przykłady takiego budownictwa Na Śląsku Cieszyńskim spotkać można charakteryzują się tzw. kurlokiem, czyli cztery stroje ludowe, związane z jego po- otwartym piecem. Unoszący się z niego szczególnymi częściami. Górale beskidzcy dym czernił belki pomieszczenia, w któ- mieszkający w Brennej, Wiśle, Istebnej, rym się znajdował i które z tego powodu Koniakowie, Jaworzynce, Bukowcu nazywano czarną izbą. Część chałup to (Bukovec), Piosku (Písek), czy Łomnej jednoizbówki, w których mieszkalna (Lomná) nosili strój góralski, w dużej czarna izba odgrodzona była sienią od mierze zapożyczony od Wołochów. pomieszczenia dla zwierząt. Czasem Na typowy strój męski składały się: po drugiej stronie sieni znajdowała się płócienna koszula ozdobiona na piersiach druga izba – biała, czyli świetlica. Ściany haftem krzyżykowym, czyli znaczkiem, chałup zbudowane były ze świerkowych czerwona lub czarna kamizelka – tzw. lub jodłowych belek, a w szpary pomię- bruclik, spodnie z białego sukna oraz dzy nimi wtykano mech. Okna były brązowa gunia z grubego sukna. Na małe, złożone z kilku szybek, a drzwi nogach górale nosili skórzane kierpce zwykle zdobiono. Zdobienia upiększały i sznurowane na łydkach nawłoki, a na także szczyty chałup. Zupełnie inna głowie szeroki filcowy kapelusz. Góralki architektura przeważała na nizinnych ubierały się w długą płócienną koszulę terenach Śląska Cieszyńskiego. Tutaj bez rękawów – tzw. ciasnochę, na którą

29 2 Śląsk Cieszyński

nakładały krótką i cienką białą koszulkę stroju cieszyńskiego, m.in. srebrnych – kabotek. Dolną część stroju stanowiły spinek, łańcuszków, hoczków do żywotka dwie zapaski. Uzupełnieniem stroju był i pasów, szukać należy jeszcze w epoce noszony z tyłu czarny gruby fortuch, renesansu. Jego kobieca odmiana dotarła zakładany z przodu cienki wzorzysty w XIX w. do niektórych wsi beskidzkich, fortuszek, długie, czerwone, wełniane wypierając kobiecy strój góralski. Dla pończochy – tzw. nogawiczki noszone odmiany mężczyźni przestali nosić swój tylko zimą, a także skórzane kierpce. strój na początku XX w. Mężatki wkładały na głowę wykończony Jeszcze inaczej ubierano się w Ja- koronką czepiec oraz chusty. błonkowie. Męska odmiana stroju Mieszkańcy okolic Cieszyna, Trzyńca jackowskiego przypomina dawny (Třinec), Bielska, Strumienia, czy Pruch- węgierski strój ludowy, co jest pamiątką nej wyróżniali się strojem cieszyńskim. po ożywionych kontaktach handlowych Pierwotnie mieszczański ubiór książęce- mieszkańców miasta z ówczesnymi go Cieszyna dopiero z czasem trafił na Węgrami. Na ubiór ten składały się: wieś. Ciemnoniebieskie spodnie męskie, biała koszula z szerokimi rękawami, czyli galaty, uszyte z sukna, wpuszczano granatowe sukienne spodnie (nogawice) w wysokie skórzane buty – tzw. poloki. zdobione czarnymi parzenicami, Bruclik – kamizelkę z granatowego lub granatowa kamizelka bruclik z wy- czerwonego wełnianego sukna – nakłada- kładanym kołnierzem i srebrnymi no na białą płócienną koszulę z wąskim guzami. Na wierzch nakładano podbitą kołnierzykiem zwanym obujek. W czasie futrem mentyczkę lub dwurzędową chłodu noszono dodatkowo tzw. szpen- kurtkę zwaną kabatem, a na głowę cery z granatowego lub czarnego sukna futrzaną czapkę z klapami na uszy. oraz sukienny płaszcz. Cieszynianie Kobieca odmiana stroju odznaczała nosili zwężające się ku górze kapelusze się rozciętym z przodu kabotkiem z dużym rondem. Wyjątkowo ciekawy z krótkimi rękawami, wykonanym jest cieszyński strój kobiecy: ozdobne z białego płócienka lub batystu, oraz haftowane bluzki – kabotki, biała bogato zdobionym gorsetem z aksamitu haftowana dołem spódnica oraz suknia, lub brokatu, czyli żywotkiem. Spódnica na którą składał się także tzw. żywotek nazywana kamlotką uszyta była z wełny, (rodzaj gorsetu). Przewiązany w pasie płótna lub jedwabiu, a nakładano na fartuch nazywano przeposką, a nakładane nią marszczony płócienny fartuch. w zimie na plecy duże wełniane chusty – Na głowie kobieta nosiła koronkowy hackami. Mężatki nosiły na głowie biały czepiec, zachodzący głęboko na czoło, czepiec, który przewiązywały chustką, na który zakładano białą kwadratową tzw. szatką. Źródeł bogatych zdobień chustę zdobioną haftem i koronką –

30 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia tzw. drak. Uzupełnieniem stroju były rzeźbili głównie w miękkim drewnieŚlą skie. Pozytywna energia srebrne klejnoty: guzy, perły, napierśnik, lipowym, pokrywając figury barwną naszyjnik i pas. polichromią. Obecnie rzeźbą ludową Na północnych terenach Śląska Cie- para się głównie ludność góralska po obu szyńskiego, czyli w zagłębiu węglowym, stronach granicy, a tematyka związana spotkać można strój laski, prezentowany jest przeważnie z życiem wsi. Niektórzy obecnie jedynie przez miejscowe zespoły rzeźbiarze wykonują także szopki, folklorystyczne, a spokrewniony ze gwiazdy i maski dla kolędników. strojem górnośląskim z okolic Raciborza. Religijną genezę ma również malar- Mężczyźni nosili proste białe koszule stwo na szkle, początkowo związane szyte z jednego kawałka materiału, zwę- z miejscami odpustów, m.in. we Frýdku. żane u dołu spodnie – galaty, kamizelkę Ludowi malarze, podobnie jak rzeźbiarze, bruclik i szpencer. Kobiety nakładały uwieczniali postaci Chrystusa i świętych. dwie koszule – spodnia była prosta Obrazy umieszczano niejednokrotnie na i długa, a wierzchnia (kabotek) sięgała zewnątrz budynków, aby strzegły domu tylko do pasa i szyta była z delikatnego i jego mieszkańców przed nieszczęściem. białego płótna. Na suknię składały się Obecnie na obrazach malowanych na szeroka spódnica oraz stanik – lajbik, szkle pojawia się najczęściej dawna wykonany niekiedy z kaszmiru lub architektura drewniana i beskidzkie aksamitu. Całości dopełniały płócienne krajobrazy. lub batystowe fortuchy oraz upięte Ważnym elementem wytwórczości wysoko nad czołem czepce (u mężatek), ludowej były instrumenty muzyczne, nakryte tiulową, jedwabną lub aksamitną związane z gospodarką pasterską, chustką – szatką. a także z obrzędowością doroczną i rodzinną. Trombity, rogi, gajdy czy Rękodzieło fujarki wyrabiali miejscowi rzemieśl- Najstarsze przykłady ludowego nicy, którzy niejednokrotnie musieli rękodzieła na Śląsku Cieszyńskim mieć nie tylko znajomość obróbki pochodzą z XVIII w. Początkowo metalu i drewna, ale też rogów i skóry. głównym tematem rzeźbiarskim były W związku z rosnącym zainteresowa- postaci Chrystusa Frasobliwego oraz niem ludową muzyką góralską przybywa katolickich świętych: Matki Boskiej, twórców tradycyjnych instrumentów. św. Anny, patronującej górnictwu Spotykamy ich głównie na terenie św. Barbary, chroniącego przed pożarem Trójwsi Beskidzkiej, gdzie działał św. Floriana oraz św. Jana Nepomucena, niegdyś jeden z największych w rejonie stawianego na mostach i chroniącego znawców i budowniczych tego typu zwykle przed powodzią. Artyści ludowi instrumentów – Jan Kawulok.

31 2 Śląsk Cieszyński

Nie sposób nie wspomnieć o słyn- w Cieszynie. Masyw Baraniej Góry to nych koniakowskich koronkach, które rezerwat krajobrazowy, chroniący oto- zadziwiają bogactwem motywów czenie źródlisk Białej i Czarnej Wisełki, zaczerpniętych ze świata przyrody oraz pierwotny górnoreglowy las beskidzki kunsztownym wykonaniem. Pierwsze z wychodniami skałek piaskowcowych koronki powstawały na przełomie XIX oraz głuszce mające tu swoje siedliska. i XX w., początkowo jako ozdoby W Wiśle górskie potoki w rejonie miasta kobiecych czepców. Z czasem koronkarki obejmuje rezerwat wodny, w którym doszły do perfekcji, która w połączeniu chronione są pstrągi. Rezerwat łąkowy z fantazyjnymi wzorami rozsławiła na Tule w masywie Czantorii może się koniakowskie koronki na niemal całym poszczycić niezwykle bogatą roślinnością, świecie – dość nadmienić, że to właśnie m.in. 23 gatunkami storczyków oraz w Koniakowie powstały suknie, obrusy lilią złotogłów, kosaćcem, ziemowitem i serwety dla wielu znanych osobistości, i pióropusznikiem strusim. W utworzo- m.in. brytyjskiej królowej. Obecnie dużym nych w 1961 r. nad Olzą i Puńcówką powodzeniem cieszą się... koronkowe cieszyńskich laskach miejskich chroniony stringi. Popularną techniką zdobniczą jest piękny starodrzew oraz bujne stano- wciąż pozostaje haft – cieszyński i krzy- wiska cieszynianki – wiosennego kwiatu, żykowy. Na terenie Trójwsi Beskidzkiej będącego swoistym endemitem ziemi spotkać można jeszcze tkaczy, krawcule cieszyńskiej. Na Zagoju (Zadni Gaj) i garborzy, tworzących elementy góral- ochronie podlegają cisy, w ustrońskim skiego stroju ludowego. rezerwacie Baranowa – część beskidz- Pięknymi przykładami rękodzieła są kiego lasu dolnoreglowego, a na Kopcach także wytwory sztuki użytkowej: rzeźbione w Cieszynie Marklowicach – mieszany las i malowane trówły, szafy, naczynia i narzę- nizinny. Z kolei w Istebnej, na Bystrem, dzia użytku domowego, a także elementy chronione jest stanowisko słynnego konstrukcyjne chałup góralskich. świerka istebniańskiego, uznawanego za najlepszy gatunek świerka na świecie. Ochrona dziedzictwa Opodal Skoczowa, w rezerwacie „Skarpa Wiślicka” chronione są cieszynianka przyrodniczego wiosenna, buczyna oraz czosnek niedźwiedzi. Na terenie polskiej części Śląska Niezwykle cenny ekosystem roślin- Cieszyńskiego znajduje się dwanaście ności bagiennej wraz z lasem łęgowym rezerwatów przyrody. W okresie mię- w dolinie Wisły objęto ochroną w ra- dzywojennym powstały dwa z nich mach rezerwatu „Rotuz”, położonego na – na Baraniej Górze oraz Lasek Miejski obrzeżu euroregionu (zob. s. 126).

32 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Warto wspomnieć także o rezerwacie był jedną z podstaw tradycyjnegoŚlą skie. Pozytywna energia „Stok Szyndzielni” w okolicach Bielska- „luterskiego wychowania”, na które Białej i pięknym parku im. Witczaka chętnie powołuje się dziś najsłynniej- w Jastrzębiu Zdroju (zob. s. 132). szy bodaj współczesny pisarz polski o „luterskim” rodowodzie, Jerzy Pilch. Region oczyma Książkę trzeba szanować, a książka szanowana nie śmie mieć nawet rożka jego mieszkańców kartki zagiętego! – pisze Pilch w fe- lietonie opublikowanym w „Polityce” Pamiętając o okresie nietolerancji, jaki (44/2003). – Babka Czyżowa duchowy nastał wraz z panowaniem habsburskim czy zwyczajnie antropomorfizujący na Śląsku Cieszyńskim, nietrudno kult książki wpoiła mi w ten sposób, że zrozumieć, iż wobec faktu odebrania ilekroć widziała, jak odkładam na półkę luteranom kościołów, zarekwirowania tom bajek z pogiętymi kartkami, pytała, obrazów, rzeźb, wyposażenia wnętrz czy chciałbym mieć tak samo pogięte jedyną rzeczą, jaką można było ocalić rączki. Nie chciałem. i ukryć, była książka. Protestantyzm Długa i żywotna tradycja literacka podziemny skupił się więc wokół Śląska Cieszyńskiego, pokonująca słowa pisanego i drukowanego. Jego podziały narodowe i konfesyjne, nośnikami były Biblia, postylla czy związana jest z bogatą tradycją kultury kancjonał, obecne w każdej rodzinie. duchowej tej ziemi i z jej otwartością Zważywszy, że protestanci, w tym na świat. Jeździli górale na targi do i duża część chłopstwa, byli piśmienni, Jabłonkowa, z drewnem do tartaku a lektura Biblii stanowiła podstawowy w Nawsiu (Návsí), po sól do Wieliczki, element ideowy reformacji, literackość z płótnem do Krakowa. Nieodzownym wraz z kultem książki można uznać elementem takich podróży były postoje za jeden z wyróżników kultury Śląska w gospodach, pogwarki, a po powrocie Cieszyńskiego. Do dziś w wielu domach do domu opowieści i bajania. zachowała się tradycja zapisywania Nie dziwi zatem, że ziemia ta wydała dziejów rodzinnych na wyklejkach niezwykłych ludowych bajarzy, jak np. okładek Biblii. Nie tylko jednak „księgę Adama Sikorę (1819–71) z Jabłonkowa ksiąg” otaczano nabożnym kultem. (Jablunkov), o których wiemy dzięki Książka w ogóle, jako symbol rozwoju niestrudzonym etnografom zbieraczom, duchowego, nośnik Słowa Bożego przede od Józefa Lompy po prof. Dorotę wszystkim, ale zaraz potem skarbnica Symonides kształcącą młodych adeptów ludzkiego geniuszu, stanowiła dobro śląskiego ludoznawstwa, od gawędziarzy, szczególne. A zatem należny jej szacunek takich jak Józef Jeżowiec z Koszarzysk

33 2 Śląsk Cieszyński

(Košařiska) czy Jan Kawulok z Istebnej, Na twym brzegu dawnym śpiewem po znanego całej Polsce Józefa Brodę. Nie Słowik się odzywa; brak również pisarzy, którzy weszli – lub A dziś śliczne pieśni nasze wchodzą – do kanonu literatury narodo- Ledwie że kto śpiewa! wej, jak Gustaw Morcinek (1891–1963) czy wspomniany Jerzy Pilch. Nie można Jordan w ziemi Chananejskiej, nie nadmienić także tworzącego po dru- Święte ma znaczenie: giej stronie granicy wielkiego czeskiego W jego wodach Izraela poety Petra Bezruča (1867–1958), autora Lud brał oczyszczenie. zbioru Slezské písně. Śląsk Cieszyński ma w końcu rodzi- Więc z modlitwą uklęknąłem mych wieszczy, w których twórczości jak W pokorze przed Panem: w zwierciadle odbijają się piękno tej ziemi Byś się stała, Olzo, takim i jej mieszkańcy. Warto spojrzeć na region I dla nas Jordanem! oczyma przynajmniej kilku z nich. A tak kiedyś – gdy nad falą Płyniesz Olzo Wiosną wiatr zawieje, Wnuk usłyszy w fal twych szumie Płyniesz, Olzo, po dolinie, Przodków swoich dzieje, Płyniesz, jak przed laty, Takie same na twym brzegu I usiędzie na twym brzegu Kwitną wiosną kwiaty. Dumać nad przeszłością – I żyć będzie dla swej ziemi A twe wody w swoim biegu, Czynem i miłością! Się nie zamąciły; I tak samo lśnią się w słońcu, Jan Kubisz (1848–1929) z Gnojnika, poeta i pamiętnikarz, z zawodu nauczyciel, autor Jak się dawniej lśniły. tomu Z niwy śląskiej i Pamiętnika starego na- uczyciela. Ale ludzie w życiu swojem Zmienili się bardzo; Zwyczajami, wiarą przodków Ledwie że nie gardzą. Dlaczego

I dąb z dębem na twym brzegu, Powiedz mi Olzo, kochana rzeko Jak szumiał tak szumi; dlaczego jękiem szumi twa fala, Lecz wnuk starą mowę dziadów dlaczego płyniesz od nas daleko, Ledwie że rozumie. dlaczego rzucasz skalne podhala?...

34 Część krajoznawcza Śląskie. Pozytywna energia

Może ci smutno w tej śląskiej glebie, Lata płyną, przemijają, Śląskie. Pozytywna energia może ci milej jest od nas z dala... A góral jednaki, może nie dosyć kochamy Ciebie, Ludzie mowę, strój zmieniają, że nas porzuca twa fala?... Lecz góral nie taki.

Pieśń W dole drogo jedzą, piją, A góral swą brendzę – Gronie, nasze gronie, Tamci w biedzie nieraz żyją, Śląska wy ozdobą, Góral nie zna nędzy... wśród was serce płonie, człek czuje się sobą... Ma od chorób świat lekarzy, Góral swe dąbrowy – Wśród was myśl ma leci Choć śmierć w świecie gospodarzy, i dąży w przestworze, Góral jak buk zdrowy... do mgławic zamieci, gdzie przedświtów zorze... Świat, choć zdawać, że uczony, Toć pełen obłudy – Do mgławic zamieci Góral zdala od mamony, mknie by pocisk oczu Nie ma w nim ułudy. gdzie ma gwiazdka świeci na niebios przeźroczu... Ziemio śląska, ziemio moja, Niech ci będzie chwała! Gronie, nasze gronie, Szczęśliwaś, że dziatwa twoja Śląska wy ozdobą, Taką ziemię miała. wśród was serce płonie, człek czuje się sobą... Karol Steller, poeta ludowy, nauczyciel w Bie- lowicku.

Emanuel Grim (1883–1950), poeta i dramaturg, długoletni współpracownik „Gwiazdki Cieszyń- skiej” i „Zarania Śląskiego”, proboszcz w Istebnej od Śląskie koronki 1917 r. do śmierci (z przerwą w okresie okupacji). Na Śląsku w Koniakowie, Jaworzynie, Góral śląski Istebnej – to są wsie takie górskie, podniebne Murem stańcie góry nasze, – koronczarki wyrabiają koronki. Wy pagórki wałem! Góral śląski swe sałasze Do czego jest podobna koronka? Kocha życiem całem! Do pajęczyny pająka!

35 2 Śląsk Cieszyński

Jeżeli sieć pajęczą rozpiętą w lesie ja i cieszyński klejnot sehr gut Ujrzeć wam się zdarzy, ma narzeczona Wiedzcie, że tak wygląda właśnie Po polsku czesku niemiecku nieskład- dzieło koronkarzy. nie mówiłaby i śmiałaby się ładnie Listki, gałązki, korzonki Raz na sto lat cud się zdarza Splatają się ze sobą w koronkach, zázrak se koná W kołnierzykach, mankietach, Gdybym urodził się przed stu laty Śnieżnobiałych serwetkach... byłbym drukarzem Są tam pętelki, siateczki, u Procházki dzień i noc na raty Świerkowe gałązki, szyszeczki, za marną gażę Koła gwiazdy, różyczki, śnieżyczki... Miałbym piękną żonę trójkę dzieci Wszystkie śląskie koronki są śliczne. patrzyłbym jak czas powoli leci W powijakach dwudziesty wiek Wanda Borudzka (1897–1964), w latach długie życie pełne marzeń 1928–1935 redaktorka dwutygodnika „Dziec- ko i Matka”. W latach trzydziestych współpra- Gdybym urodził się przed stu laty cowała z „Płomykiem” i „Płomyczkiem”, a na w tamtej erze łamach „Wiadomości Literackich” recenzowała tylko dla ciebie zrywałbym kwiaty książki dla dzieci. w to święcie wierzę Tramwaj na moście codzienny raban Cieszyńska słońce by samo podnosiło szlaban obiadu zapach i pełne talerze Gdybym urodził się przed stu laty Wieczorem śpiewałbym z Mojżeszem w moim mieście o dawnych wiekach w ogrodach Larischa kradłbym lato rok tysiąc dziewięćset dziesięć kwiatów za domem rzeka całe wiechcie Widzę wyraźnie siebie tamtego dla mej wybranej córki Kamińskiego rodzinne szczęście mistrza nad mistrze szewca lwow- i cieszyńskie niebo skiego Dobrze że człowiek nigdy nie wie Kochałbym ją i pieścił co go czeka chyba lat dwieście Mieszkalibyśmy na Sachsenbergu Jaromir Nohavica, bard Czeskiego Cieszyna (przeł. Renata Putzlacher). u Żyda Kohna

36 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Rozdział 3. Śląskie. Pozytywna energia Szlakiem Greenways Przez śląsk Cieszyński

wszystkim kwestionują istnienie Lesz- ka III. Bez względu na to, czy naprawdę Pętla nizinna on istniał i czy wśród jego synów byli Bolko, Leszko i Cieszko, historyczna wersja powstania miasta przedstawia się Cieszyn trochę inaczej. Znaleziska archeologiczne na Górze Zamkowej świadczą, że teren To jedno z najpiękniejszych miast ten już w V w. p.n.e. był zamieszkany południowej Polski. Bogata historia przez ludność kultury łużyckiej z okresu odcisnęła na nim swój ślad, pozostawiając halsztackiego, utrzymującą kontakty po sobie wiele zabytków pamiętających z Celtami i Rzymianami. W X w. powstał czasy Piastów i ck monarchii. Swoisty na Górze Zamkowej graniczny gród pań- tygiel kultur i wyznań, którym Cieszyn stwa Polan, u którego stóp rozwinęło się był przez wieki, stworzył niepowta- najpierw podgrodzie, potem zaś miasto. rzalną atmosferę tego 38-tysięcznego 2 wieki później ustanowiono tu siedzibę miasta, które wciąż oddycha atmosferą kasztelana, a w 1155 r. nazwa kasztelanii europejskości. cieszyńskiej pojawia się po raz pierwszy w bulli papieża Hadriana IV. Historia miasta Od 1138 r., na mocy testamentu Bole- Jak każde niezwykłe miasto Cieszyn sława Krzywoustego, ziemia cieszyńska ma dwie historie. Pierwsza rozpoczyna przeszła we władanie seniora Władysława się w 810 r., gdy trzej synowie legendar- II, a w 1163 r. pod panowanie Mieszka nego króla polskiego Leszka III – Bolko, Plątonogiego, który w 1210 r. sprowadził Leszko i Cieszko – spotkali się po długiej do Cieszyna benedyktynów z Tyńca. Na wędrówce. Tak się wtedy ucieszyli, że początku XIII w. (pomiędzy 1217 a 1223 r.) na pamiątkę zbudowali miasto, które Kazimierz I, książę raciborsko-opolski, nazwali Cieszynem. W miejscu ich nadał miastu przywilej lokacyjny na wzór spotkania znajdowało się źródło, a dzisiaj Lwówka Śląskiego. W 1290 r. Cieszyn stał stoi Studnia Trzech Braci – jeden z naj- się stolicą księstwa cieszyńskiego, którym słynniejszych cieszyńskich zabytków. do połowy XVII w. nieprzerwanie władali Historycy mają jednak nieco odmienne cieszyńscy Piastowie. W 1374 r. miasto zdanie na temat losów miasta – przede zostało przeniesione na prawo magdebur-

37 3 Śląsk Cieszyński

skie i od tej chwili rządził nim burmistrz. kolejną rozbudowę i przemysłowy rozkwit Następne 2 stulecia zapisały się w dziejach Cieszyna. Wprowadzono rządy konstytu- jako okres prężnego rozwoju Cieszyna, cyjne – władzę sprawowała Rada Miejska który stał się ważnym ośrodkiem admi- oraz Zarząd z burmistrzem na czele. nistracyjnym, politycznym, kulturalnym Najbardziej dla rozwoju miasta zasłużył i religijnym, a także znaczącym centrum się dr Jan Demel, który piastował godność reformacji. W 1496 r. panujący wówczas burmistrza w latach 1861–92. W 1869 r. książę Kazimierz II scalił luźno rozrzucone doprowadzono tu linię kolejową. Na osady w jeden organizm miejski i założył początku XX w. Cieszyn liczył już ponad dzisiejszy cieszyński Rynek. Na początku 20 tys. mieszkańców i zwany był Małym XVI w. całe miasto otoczono murami, Wiedniem. Stał się także ośrodkiem a w ich obrębie znalazło się przeszło 180 polskiego życia narodowego – powstała domów, zajmowanych przez nieco ponad Czytelnia Polska oraz Macierz Szkolna tysiąc mieszkańców. Później powstały Księstwa Cieszyńskiego, która w 1895 r. przedmieścia: Nowe Miasto, Górne powołała do życia polskie gimnazjum. i Frysztackie Przedmieście, Mała Łąka, Wówczas założono także pierwsze polskie Brandys i Kamieniec. Cieszynianie pismo – „Tygodnik Cieszyński”, który po utrzymywali się głównie z rzemiosła kilku latach przekształcił się w „Gwiazdkę i handlu. Cieszyńską”, wydawaną do 1939 r. Do zahamowania rozwoju miasta Po wojnie, przegranej przez monarchię w 2. poł. XVI w. przyczyniły się wojny austro-węgierską, w dniu 19 października religijne, kontrreformacja, a także liczne 1918 r. ustanowiono Radę Narodową epidemie i pożary. W 1653 r. wygasła Księstwa Cieszyńskiego, która proklamo- linia Piastów cieszyńskich i księstwo wała niepodległość i podporządkowanie przeszło w ręce Habsburgów, którzy przyszłemu rządowi ogólnonarodowemu. jako królowie czescy władali nim aż do Wkrótce polskie oddziały bezkrwawo 1918 r. Przez ponad sto lat Cieszyn był zajęły garnizon austriacki. Koniec I wojny miastem prowincjonalnym i odżył dopiero światowej przyniósł jednak zasadnicze po pożarze w 1789 r., gdy został znacznie zmiany na mapie Europy – po Konferencji rozbudowany i zyskał na znaczeniu Rady Ambasadorów w Paryżu w 1920 r. jako siedziba majoratu Habsburgów, Cieszyn stał się miastem granicznym, zwanego Komorą Cieszyńską. Otrzymał podzielonym przez Olzę na dwie odrębne wówczas m.in. dobre połączenie drogowe części. Lewobrzeżne przedmieścia weszły z najważniejszymi miastami monarchii w skład nowo powstałej Czechosłowacji austriackiej. Liczba domów wzrosła jako Czeski Cieszyn. do ponad 600, liczba mieszkańców zaś Lata międzywojenne były dla Cieszyna przekroczyła 5 tys. Wiek XIX przyniósł przede wszystkim okresem rozwoju

38 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia oświaty, kultury i przemysłu; to wówczas i Czeski Cieszyn (jej przebieg wrazŚlą skie. Pozytywna energia powstały w mieście Zakłady Elektroma- z odnośnikami do opisów poszczególnych szynowe – późniejsza Celma. W 1938 r. zabytków podano na s. 93). Cieszyn i Czeski Cieszyn znowu stały Plan miasta zamieszczono na tylnej się jednym miastem, gdy polskie wojska okładce. weszły do Czeskiego Cieszyna. Jednakże W okresie V w. p.n.e. – IX w. n.e. nie na długo – po wybuchu II wojny na obecnej Górze Zamkowej istniała światowej oba miasta zostały zajęte prehistoryczna osada kultury łużyckiej, przez Niemców i wcielone do Rzeszy. w której przez wieki zaznaczyły się Po wojnie przywrócono granice sprzed wpływy Scytów, Celtów i Rzymian. 1938 r. Gród nad Olzą stał się ponownie Najprawdopodobniej pełniła ona funkcję stolicą powiatu oraz regionalnym kultową lub strażniczą w stosunku do centrum przemysłowym i kulturalnym. grodziska w Podoborze, zwanego Cieszy- Sukcesywnie powiększał także swój niskiem lub Starym Cieszynem. W IX w. zasięg terytorialny, który ustalił się grodzisko należące do słowiańskiego ostatecznie w 1977 r. Ostatnimi czasy plemienia Gołęszyców zniszczył wielko- miasto dalej się rozwija. Na przełomie morawski władca Świętopełk (870–894). lat 80. i 90. otwarto duże przejście Wkrótce potem na wzgórzu powstał gród graniczne w Boguszowicach. Przez warowny, który przed 1155 r. podniesiony Olzę przerzucono 760-metrowy most został do rangi kasztelanii. W 1290 r. i przeniesiono towarowy ruch graniczny stał się stolicą samodzielnego księstwa z zabytkowego śródmieścia. cieszyńskiego rządzonego przez lokalną linię Piastów, zapoczątkowaną przez Miejsca, które warto zobaczyć Mieszka I cieszyńskiego. W XIV w., Poniżej omówiono najcenniejsze za Przemysława I Noszaka, na Górze zabytki Cieszyna, poczynając od Góry Zamkowej wybudowano wielki gotycki Zamkowej, gdzie odkryto najstarsze ślady zamek obronny. W jego dolnej części, bytności człowieka na obszarze dzisiej- strzeżonej przez baszty i most zwodzony, szego miasta, aż po cmentarze – kres znajdowały się pomieszczenia gospo- ziemskiej drogi wielu cieszynian, tych darcze, mieszkania dla służby i lochy. wielkich i tych całkiem zwyczajnych, bez Budynki mieszkalne górnego zamku których miasto nie jaśniałoby dziś takim otoczone były potrójnym murem z basz- blaskiem. Zaproponowana kolejność tami oraz wieżą. O wielkości tej gotyckiej niejako sama układa się w szlak ciekawej rezydencji świadczy fakt, że w połowie przechadzki. Ale można także udać się XV w. mogła ponoć pomieścić 2600 Cieszyńską Śródmiejską Trasą Space- rycerzy. Gotycka rezydencja ucierpiała rową, która wiedzie pętlą przez Cieszyn podczas pożaru w roku 1552 (po którym

39 3 Śląsk Cieszyński

została częściowo przebudowana), księcia i orłem piastowskim. W XIX w., a upadek świetności zamku związany jest podczas przebudowy Góry Zamkowej, z wojną trzydziestoletnią (1618–48) oraz rotunda została przekształcona przez wygaśnięciem linii Piastów cieszyńskich Habsburgów w neoklasycystyczną ka- (1653). W 1659 r. częściowo rozebrano plicę – obudowano ją ceglanym murem, ruiny górnego zamku, a jego dolną wybito okna i nakryto blaszanym dachem. część odrestaurowano dla zarządu dóbr Prowadząc w latach 1950–55 prace poksiążęcych. Pamiątkowe armaty konserwatorskie, przywrócono budowli przetopiono w ustrońskiej hucie w 1798 r. pierwotny wygląd, rekonstruując jedynie W latach 1837–40 pozostałości zamku pewne detale architektoniczne, jak krycie zostały ostatecznie rozebrane, a Górę dachu, szczegóły wykuszu czy emporę. Zamkową gruntownie przebudowali Wewnątrz półkolistego prezbiterium w stylu klasycystycznym panujący wzrok przykuwają mensa ołtarzowa wówczas w Cieszynie Habsburgowie. i gotyckie tabernakulum. Obecnie rotunda Autorem projektu przebudowy był jest miejscem koncertów muzycznych. wybitny architekt wiedeński Józef Można ją zwiedzać – klucz znajduje się Kornhäusel. w Wieży Piastowskiej. W bezpośrednim Obecnie cieszyńska Góra Zamkowa sąsiedztwie rotundy odkryto pozostałości (298 m n.p.m.) to romantyczny park, baszty, stojącej niegdyś przy bramie w którym podziwiać można m.in. wjazdowej na górny zamek. Rotundę św. Mikołaja, były książęcy Wizytówką Góry Zamkowej i całego kościół grodowy, zbudowany na prze- Cieszyna jest 29-metrowa Wieża Pia- łomie XI i XII w. w stylu romańskim. stowska z połowy XIV w., pozostałość Powstał z ciosu wapiennego na planie po tzw. górnym zamku. Zbudowana na koła, z półkolistą absydą od wschodu. planie kwadratu z wapienia krzesanego Jest to najstarszy i najcenniejszy zabytek i cegły, z czasem pokryta została wy- Śląska, znany dobrze z banknotów sokim późnogotyckim dachem. W 1. dwudziestozłotowych. Nieopodal rotundy poł. XVIII w. budowlę odrestaurowali znajdowało się niegdyś palatium – Austriacy, pozostawiając ją jako element mieszkanie dowódcy grodu, a później wystroju romantycznego parku. Podczas najprawdopodobniej także najstarszy konserwacji w 1989 r. odrestaurowano cmentarz parafialny Cieszyna. W 2. krenelaż i odtworzono znajdujące się poł. XIV w., gdy z polecenia Przemy- w narożnikach zwieńczenia kamienne sława I Noszaka wznoszono gotycki tarcze herbowe Piastów cieszyńskich. zamek, zmieniono kilka szczegółów Z wieży roztacza się przepiękny widok wnętrza rotundy, m.in. podwyższono po- na całe miasto, Czeski Cieszyn oraz sadzkę, ozdabiając ją płytami z imieniem Beskidy.

40 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

W 1914 r. w najwyższej części Góry XIX i XX w. Jedyną pozostałościąŚlą skie. Pozytywna energia Zamkowej wybudowano z popiastow- średniowiecznej zabudowy są piwnice skich kamieni tzw. sztuczne ruiny przedprożowe, które zachowały się pod – zaprojektowane przez Albina Teodora renesansowymi budynkami. Zmiany Prokopa, miały podkreślać romantyczny w drewnianej architekturze Rynku charakter parku zamkowego. Na początku wyznaczały pożary, które strawiły miasto lat 90. ruiny rozebrano, przystępując do w 1552 i 1789 r. Po pierwszym z nich prac archeologicznych, podczas których powstała renesansowa drewniano- odkryto pozostałości XIII-wiecznej wieży murowana zabudowa podcieniowa, a po ostatecznej obrony. Ocalałe przyziemia drugim kamienice zostały przebudowane częściowo zrekonstruowano, przykryto w stylu barokowo-klasycystycznym. Oto- daszkiem i udostępniono do zwiedzania. czony podcieniami oraz renesansowymi W sąsiedztwie wieży wciąż pracują i barokowymi kamieniczkami, powstały- archeologowie, którzy odsłonili m.in. mi w XVI w., a przebudowanymi w XIX pozostałość zamkowej kuchni. i XX w., jest obecnie cieszyński Rynek W dolnej części Góry Zamkowej znaj- często miejscem koncertów i innych duje się klasycystyczny Pałac Myśliwski imprez masowych. Jego centrum zdobi Habsburgów, wzniesiony w 1840 r. barokowa studnia z figurą św. Floriana, wg projektu Józefa Kornhäusela. Powstał wykonaną w 1777 r. przez skoczowskiego na fragmentach dolnego zamku, z wy- artystę Wacława Donaya – pozostałość korzystaniem pozostałości dwóch baszt dawnego wodociągu miejskiego. obronnych, a mieścił pokoje gościnne Najbardziej charakterystyczną budowlą arcyksięcia cieszyńskiego oraz kancelarie Rynku jest bez wątpienia ratusz, który Komory Cieszyńskiej. Od 1947 r. w pa- zajmuje całą południową pierzeję. Jego łacu działa zasłużona cieszyńska Szkoła pięćsetletnia historia obfitowała w pożary Muzyczna. W pobliżu istniała od połowy i inne kataklizmy, a odbudowywany był XIX w. oranżeria zamkowa, w której za każdym razem niemal od podstaw koncertował m.in. Franciszek Liszt. i w innym kształcie. Pierwotny drewniany Rozebrano ją wprawdzie w latach 60., budynek z wieżą i zegarem został znisz- ale niedawno została odtworzona. W jej czony podczas wojny trzydziestoletniej. wnętrzu ma swoją siedzibę Śląski Zamek Po wojnie ratusz odbudowano, a w 1661 r. Sztuki i Przedsiębiorczości. Na skraju Krzysztof Palm ozdobił jego fasadę bogatą dziedzińca zamkowego stoi pomnik dekoracją malarską, przedstawiającą m.in. Jana Kubisza, cieszyńskiego pedagoga Matkę Boską, św. Wacława oraz herby i poety. miasta i księstwa. Na ścianie pojawiła się Cieszyński Rynek, założony w 1496 r., także łacińska inskrypcja o treści: Ten dom obecny kształt przybrał na przełomie nienawidzi niegodziwości, kocha pokój,

41 3 Śląsk Cieszyński

karze zbrodnie, utrzymuje prawych, czci Od strony ulicy Ratuszowej przylega uczciwych. W 1670 r. budynek zyskał do ratusza budynek dawnego teatru nową, murowaną wieżę, która zastąpiła miejskiego, wzniesiony w 1788 r., swoją drewnianą poprzedniczkę. Niestety, a przebudowany w 1816 wg projektu w 1720 r. ratusz częściowo spłonął, Floriana Jilga. Odbudowany wraz a odbudowano go dopiero 68 lat później z ratuszem po pożarze w 1846 r., obecnie z inicjatywy ks. Leopolda Jana Szersznika. mieści kino „Piast”. Po przeciwnej Nie na długo jednak, bo rok po tym spłonął stronie do ratusza przylegał piętrowy ponownie, podczas największego pożaru odwach z wysokim mansardowym w dziejach miasta. W 1800 r. wzniesiono dachem. W wyniku przebudowy, doko- całkowicie nową budowlę w stylu nanej pod koniec XIX w. wg projektu Ludwika XVI, którą zaprojektował słynny cieszyńskiego budowniczego Gotfryda architekt Ignacy Chambrez de Ryvos. Był Dittricha, budynek zyskał drugą kondy- to dwupiętrowy prostokątny gmach. Na gnację. Później gmach był siedzibą Sądu wysokości pierwszego piętra znajdował się Okręgowego, ale w 1906 r. przyłączono balkon, wysunięty i wsparty na czterech go do ratusza. Co ciekawe, obrady Rady arkadach, a po bokach bogato zdobionej Miasta odbywają się w dawnej sali drugiej kondygnacji znalazły się wnęki, rozpraw, ozdobionej boazerią z herbami w których stanęły posągi. Całość została szlachty cieszyńskiej i symbolami zwieńczona ozdobną attyką i wieżą, cechów rzemieślniczych. bardzo podobną do obecnej. W 1800 r. Na wschodniej pierzei Rynku zwraca uroczyście ukoronowano znajdującego uwagę okazały gmach hotelu „Pod się u jej szczytu piastowskiego orła. Brunatnym Jeleniem”. Już w XVIII w. Takim ratuszem cieszyli się mieszkańcy znajdował się tutaj zajazd „Pod Złotą miasta do 1836 r., kiedy to ponownie Koroną”. Obecny budynek w stylu strawił go ogień. W 10 lat po pożarze wiedeńskiego neobaroku wzniesiono wzniesiono obecną klasycystyczną w 1912 r. wg projektu Kiliana Köhlera. budowlę wg projektu znanego wiedeń- Ekskluzywny i bardzo nowoczesny skiego architekta Józefa Kornhäusela jak na tamte czasy obiekt dysponował oraz budowniczego Andrzeja Kmenta. m.in. centralnym ogrzewaniem, elek- Mechanizm zegara ratuszowego został trycznym oświetleniem, klimatyzacją, wykonany w 1851 r. przez Jana Boecka lodówkami, windą, angielskimi łazien- z Neupoll. W trójkątnym tympanonie kami, wiedeńską kuchnią i gabinetami zdobiącym fasadę widnieje herb miasta. usługowymi. Zatrzymywało się w nim Wewnątrz warto obejrzeć Salę Ratuszową wielu znamienitych gości, takich jak z wymalowanymi godłami cechowymi sygnatariusze pokoju cieszyńskiego i herbami szlachty cieszyńskiej. (1779) oraz przywódcy konfederacji

42 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia barskiej (1768–71) – Józef Wybicki, prowadząc od Góry Zamkowej do Rynku,Ślą skie. Pozytywna energia Kazimierz Pułaski i Karol Radziwiłł. również niegdyś była najważniejszym Przejazdem hotel odwiedzili także książę traktem handlowym miasta. Pierwotnie Józef Poniatowski, cesarz Józef II oraz zabudowana domami podcieniowymi po- car Aleksander I. łączonymi systemem tarasów i schodów, Stojący w północnej pierzei Rynku podobno w średniowieczu ulica była tak budynek Domu Narodowego powstał wąska, że nie mogły się na niej wyminąć z inicjatywy Towarzystwa Domu Naro- dwa wozy. Głęboka mocno ucierpiała dowego. Dom Polski – jak go wówczas podczas pożaru w 1789 r. i do dziś dnia nazywano – wzniesiono w miejscu byłego zachowało się zaledwie kilka kamienic zajazdu Franciszka Schreinzera. Uroczyste podcieniowych z przełomu XVIII otwarcie gmachu, wybudowanego w stylu i XIX w. W XIX i XX w. ulica zabudo- eklektycznym, nastąpiło 30 stycznia wana została w większości kamienicami w 1901 r., a gospodarzami uroczystości mieszczańskimi w stylu historycznym byli ks. Ignacy Świeży i ks. Franciszek i eklektycznym. Z pewnością wart uwagi Michejda – inicjator budowy. W dniu jest wzniesiony w stylu neorenesansu otwarcia Teatr Narodowy z Krakowa niderlandzkiego XIX-wieczny gmach wystawił Śluby panieńskie Aleksandra Biblioteki Miejskiej (ul. Głęboka 15), Fredry, a Józef Kotarbiński recytował jak również kamienice podcieniowe wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera. z przełomu XVIII i XIX w. (ul. Głęboka W Domu Narodowym znalazły siedzibę 17, 19 i 21), będące przykładem dawnej liczne polskie organizacje, biblioteka zabudowy miasta. W kamienicy nr 50 Czytelni Ludowej, drukarnia i Rada urządzono Muzeum Drukarstwa (zwie- Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, dzanie: śr. i pt. 9.00–13.00, w pozostałe a w czasie kursów wakacyjnych wy- dni do uzgodnienia). kładali tu Jan Kasprowicz i Lucjan W 1654 r. zarząd Komory wystawił na Rydel. Obecnie w budynku mieści się Górze Zamkowej Browar Książęcy, któ- Cieszyński Ośrodek Kultury, główny ry mieścił się w części dawnego zamku. animator życia kulturalnego w mieście. W 1846 r. przeniesiono go na północny Na gmachu widnieje pamiątkowa tablica stok wzgórza. Klasycystyczny obiekt Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. wzniesiony wg planów Józefa Kornhäu- Warto także zwrócić uwagę na stojący sela stanął na fundamentach obwarowań nieopodal gmach poczty, zbudowany dolnego zamku. Czteroskrzydłowy w 1903 r. w miejscu dawnego klasztoru kwadratowy budynek z dziedzińcem ss. Elżbietanek. pośrodku do dzisiaj pełni swą funkcję, Głównym deptakiem starego Cieszyna a spółka Bracki Browar Zamkowy jest obecnie ulica Głęboka, która w Cieszynie należy do Grupy Żywiec,

43 3 Śląsk Cieszyński

największego producenta piwa w kraju. rzego Bludowskiego, który przebudował Budynek browaru można zwiedzać po go gruntownie w 1719 r. W latach 90. telefonicznym uzgodnieniu. XX w. była mennica przeszła generalny Imponujący secesyjny gmach obec- remont i rozbudowę, a od 1999 r. stała nego Teatru im. Adama Mickiewicza się siedzibą Książnicy Cieszyńskiej, wybudowano w 1910 r. wg projektu posiadającej najcenniejsze na Śląsku wybitnych wiedeńskich architektów zbiory rękopisów, druków i inkunabułów. – Ferdynanda Fellnera i Hermana Specjalnie dobudowana, nowoczesna Helmera. Cechuje się niezwykle miękką część mieści regały ze zbiorami bi- architekturę zewnętrzną o wielu łukach bliotecznymi ks. Leopolda Szersznika. i załamaniach oraz bogato złoconą W Książnicy znajduje się galeria (czynna sztukaterię wnętrza i białe ściany pn.–śr. i pt. 8.00–15.00). foyer. Ma również trójkondygnacyjną Na przełomie XV i XVI w. Stary Targ widownię na 630 miejsc, obrotową z woli księcia Kazimierza II przestał scenę, podscenie dla orkiestry, metalową pełnić funkcję centrum miasta. Wcześniej kurtynę przeciwpożarową. Po wojnie wznosiły się tutaj ratusz, sąd, browar otrzymał imię polskiego wieszcza. Cie- mieszczański i budynek straży pożarnej. szyński Teatr im. A. Mickiewicza nie ma Obecna zabudowa pochodzi z XIX w., stałego zespołu, ale bardzo często na jego a na placu funkcjonuje targ warzywny. deskach występują aktorzy największych Można tu oglądać kopię niezwykle cennej, i najbardziej znanych teatrów stołecznych kamiennej, gotyckiej figury Madonny i wielu innych miast, jak również z Dzieciątkiem, pochodzącej z 2. poł. teatrów zagranicznych. Oferuje bogaty XIV w. Oryginał rzeźby, wykonany i urozmaicony repertuar, zaspokajając w warsztacie praskiego mistrza Piotra gusta różnych widzów. Obiekt miał Parlera, stał na Starym Targu od połowy służyć krzewieniu niemieckiej sztuki, XIX w. „Odkryty” na nowo w ostatnich ale w 1918 r. udostępniono go również latach, gdy zdjęto zeń wiele warstw polskim widzom. Wcześniej w tym farby, dziś znajduje się w Muzeum Śląska miejscu znajdował się kościół parafialny Cieszyńskiego. (spłonął w 1789 r.), a później koszary. Pałac Larischów (dawna rezydencja Budynek Książnicy Cieszyńskiej hr. Jana Larischa) – obecnie Muzeum wzniesiono na fundamentach mennicy Śląska Cieszyńskiego – został wzniesiony założonej jeszcze przez Mieszka I, 7 lat po wielkim pożarze, który strawił a zamkniętej po wygaśnięciu dynastii miasto w 1789 r. Stanął na miejscu dwóch Piastów w 1653 r., kiedy to władze mniejszych domów mieszczańskich, jako austriackie zakazały bicia monety. Od trzykondygnacyjna budowla w stylu 1704 r. budynek należał do barona Je- Ludwika XVI z dziedzińcem pośrodku.

44 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Jego główna fasada od strony ulicy część zbiorów. Wszystkie sale otwartoŚlą skie. Pozytywna energia Regera jest barokowo-klasycystyczna, dla zwiedzających w 2002 r. (zwiedzanie a fasada boczna oparta została na resztkach tylko z przewodnikiem; wejścia o pełnych murów obronnych. Na drugim piętrze godzinach: wt., czw., sb. 10.00–14.00 znajdują się sale ozdobione XVIII- włącznie, śr., pt. 12.00–16.00 włącznie, nd. wieczną polichromią. Tylne skrzydło 11.00–15.00 włącznie, pn. nieczynne; bilet pałacu, zbudowane w 1. poł. XIX w., normalny – 6 zł, ulgowy – 3 zł, rodzinny obejmuje zabytkową stajnię – koliste – 10 zł, lekcja muzealna – 30 zł). pomieszczenie o wysokości dwóch pięter Cieszyńską Wenecją popularnie ze sklepieniem lunetowym wspartym na nazywa się ulicę Przykopa – dawną jednej centralnie ustawionej kolumnie. dzielnicę tkaczy, garbarzy, sukienników Niegdyś przechowywano tutaj zbiory i kowali, rozlokowaną nad potokiem biblioteczne ks. Leopolda Szersznika, Młynówka (dawny kanał doprowadzający a obecnie mieści się tu stylowa kawiarnia. wodę do młynów miejskich). Urokliwy Miejsce dawnej fosy zajmuje piwnica, nad klimat nadają tej ulicy niskie domy którą powstał przypałacowy ogród. Jego z drewnianymi galeryjkami i mostkami, pozostałością jest dzisiejszy park Pokoju. powstałe głównie w XVIII i XIX w. W 1840 r. właścicielem pałacu stał się Studnia Trzech Braci, jeden z symboli Antoni Demel, a w 1918 r. odkupiło go Cieszyna, stoi przy stromej ulicy Trzech miasto. Od 1931 r. pałac mieści Muzeum Braci. To właśnie przy tryskającym Śląska Cieszyńskiego, utworzone dzięki tutaj źródle wg legendy spotkać się zbiorom ks. Leopolda Szersznika, Towa- mieli w 810 r. Bolko, Leszko i Cieszko. rzystwa Ludoznawczego i byłego Muzeum W XIV w. studnia należała do domini- Miejskiego oraz prywatnej kolekcji Bru- kanów, a wodę z niej do XIX w. czerpał nona Konczakowskiego. W muzealnych browar mieszczański położony przy zbiorach dominują zabytki dokumentujące ulicy Śrutarskiej. Studnię przykrywa przeszłość historyczną całego Śląska żeliwna neogotycka altana z XIX w., Cieszyńskiego. Eksponaty pogrupowane na której ścianach widnieją dwie tablice są w działach archeologii, etnografii, z polskim i łacińskim tekstem legendy: fotografii, historii, sztuki i techniki. Oprócz Roku 810 wiaropodobne założenie miasta popiastowskich pamiątek dużo miejsca Cieszyna przez synów Leszka III-go króla w muzealnych zbiorach zajmuje broń, polskiego. Trzej bracia książęta, Bolko, zarówno biała, jak i palna, wśród której Leszko i Cieszko, zeszli się po długiej nie zabrakło oczywiście słynnej cieszynki wędrówce przy tem źródle i ciesząc się – zdobionej strzelby myśliwskiej. Przez zbudowali na pamiątkę miasto, które kilka lat z powodu gruntownego remontu miano Cieszyn otrzymało. Trzecią tablicę, budynku udostępniano tylko niewielką z tekstem niemieckim, wymieniono

45 3 Śląsk Cieszyński

w 1951 r. na płaskorzeźbę autorstwa Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Jana Raszki, przedstawiającą oczywiście Melchiora Grodeckiego. spotkanie trzech braci. Górujący nad miastem ewangelicki Na obrzeżach rezerwatu florystycznego kościół Jezusowy jest jedną z najważ- „Lasek Miejski nad Puńcówką”, na szczy- niejszych świątyń Cieszyna. Nie taka cie stromej skarpy, wystawiono w 1933 r. jednak była intencja przyzwalających pomnik Mieszka I, pierwszego władcy na jego budowę. Oddajmy głos prof. cieszyńskiego, wykonany w brązie przez Ewie Chojeckiej, wybitnemu znawcy prof. Jana Raszkę z krakowskiej Wyższej sztuki śląskiej: Szkoły Przemysłowej. Poprzednio, od Dopiero konwencja z Altranstädt 1908 r., stał tu pomnik cesarza Franciszka (1707–09) otworzyła przed protestan- Józefa I. W czasie okupacji Niemcy tami nowe możliwości wyartykułowania zdjęli Mieszka z cokołu, a po wojnie na własnej tożsamości artystycznej. pomniku umieszczono tablicę z napisem: Pierwszym tego przejawem była Bojownikom o wolność i demokrację, budowa cieszyńskiego kościoła Łaski, poległym w walce z hitleryzmem, Polska znanego jako kościół Jezusowy. Kościół Partia Robotnicza. miał prawo posiadać wieżę i być Wczesnogotycki kościół św. Marii wykonanym z trwałego materiału – cegły Magdaleny wzniesiony został w XIII w. i kamienia, ale powinien był stanąć poza z fundacji żony Władysława Opol- murami miasta. Tak stanowiło cesarskie skiego – Eufemii. Stanowił niegdyś rozporządzenie. Niewątpliwie kierowała część klasztoru Dominikanów, którego nim intencja zredukowania prestiżu zabudowania znajdowały się obok innowierczej budowli. świątyni. Odbudowany po pożarze Budowa kościoła cieszyńskiego, miasta w 1789 r., a później rozbudo- wzniesionego wg projektu Jana Jerzego wany, kościół kryje ziemskie szczątki Hausryckera z Opawy, trwała długo – wszystkich Piastów cieszyńskich, a także od 1710 do 1730 r. Wieżę ukończono niektórych przedstawicieli lokalnej w 1750 r. Przyczyną tego były trudności szlachty. Z dawnych nagrobków ocalała finansowe. Ostatecznie stanął gmach jednak tylko XV-wieczna rzeźba Prze- z wysoką, 72-metrową wieżą, mocno mysława I Noszaka. Wewnątrz oglądać czytelną w krajobrazie. Był to największy, można też barokowe ołtarze oraz ambonę mieszczący ponad pięć tysięcy miejsc i chrzcielnicę – obie dłuta śląskiego kościół ewangelicki na Górnym Śląsku. rzeźbiarza Jana Józefa Schuberta. Do Jego powstanie wyznacza zarazem świątyni przylega barokowa kaplica odrodzenie protestantyzmu w monar- św. Krzyża, ufundowana w 1660 r. przez chii habsburskiej. Kościół otrzymał Jana Fryderyka Larischa, oraz kaplice nazwę świątyni-matki, stąd bowiem idee

46 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia protestanckie promieniowały w XVIII oglądzie ukazuje szeroką nawę zamkniętąŚlą skie. Pozytywna energia i XIX w. na tereny Węgier, Bałkanów, półkolistą absydą oraz niskie nawy Istrii i Małopolski wschodniej. Warto boczne, nad którymi wznoszą się trzy przy okazji nadmienić, że w kościele piętra empor o ciężkich półkolistych cieszyńskim posługiwano się od początku łukach otwierających się do wnętrza. trzema równoprawnymi językami: Dośrodkowe ustawienie ław wraz z em- czeskim, niemieckim i polskim. (Niektórzy porami sprawia, że przestrzeń uzyskuje badacze, m.in. prof. Jan Harasimowicz, wyraźnie dośrodkowe ukierunkowanie, mówią nawet o pięciu językach, dodając od dawna w architekturze protestanckiej do powyższych jeszcze słowacki praktykowane. Budowla powstała i węgierski). w okresie największego rozkwitu baro- Kościół cieszyński wyróżnia się kowej sztuki. Tymczasem barokowość pewnymi niezwykłymi cechami formy: została tutaj maksymalnie wyciszona, na zewnątrz dominuje spiętrzoną zredukowana niemal demonstracyjnie. bryłą oraz fasadą złożoną z kurtynowej Płaskie zdwojone pilastry, dyskretnie ściany szczytowej z wieżą na osi. Taka przełamujący się gzyms koronujący, formuła fasady znana jest w architek- linearnie modelowane elewacje nadają turze śląskiej od końca XVII w. Rzut całości wyraz ascetyczny, klasycyzujący. budowli przypomina natomiast kształt To odcięcie się od baroku przychodzi krzyża greckiego, a w przestrzennym odczytać jako zabieg mający w pod-

Kościół Jezusowy w 1. poł. XVIII w., rycina z epoki

47 3 Śląsk Cieszyński

tekście podkreślić ideowy dystans do Szersznika. Od strony zachodniej do sztuki kontrreformacyjnej. Ustępstwem kościoła przylega budynek dawnego na rzecz form bujnych, dynamicznych klasztoru Jezuitów, mieszczący niegdyś i ekspresyjnych są jedynie ołtarz złożony biblioteczne i muzealne zbiory Szersz- z wielkich porządków kolumnowych, nika. Kościelną elewację zdobią postaci z czterema figurami ewangelistów, oraz św. Józefa z Dzieciątkiem i św. Franciszka malownicza ambona. z Asyżu. Dodać można, że ów majestatyczny Gotycki kościół św. Trójcy, wznie- ołtarz i ambona wyszły spod ręki siony w XVI w. z fundacji księżnej cieszyńskiego rzeźbiarza Józefa Prac- Katarzyny Sydonii i ewangelickiej kera, widniejący zaś nad mensą obraz szlachty cieszyńskiej, został w XIX w. Ostatnia Wieczerza stanowi kopię dzieła przebudowany. Warto zwrócić uwagę na hiszpańskiego artysty Masipa Vincentego późnorenesansowy szczyt fasady oraz Juana, wykonaną przez Fryderyka Oesera neogotycką wieżę, na której znajduje się z Lipska. Warto także zwrócić uwagę na dzwon z 1641 r., ufundowany przez księż- klasycystyczną chrzcielnicę w kształcie ną Elżbietę Lukrecję, ozdobiony orłem krytego kielicha i dwukondygnacyjny i herbem Cieszyna. Na przykościelnym chór z późnobarokowymi organami cmentarzu spoczął m.in. ks. Leonard Carla Warkera z Frankfurtu (o 2076 Szersznik, założyciel cieszyńskiego piszczałkach). muzeum. Pod koniec XIX w. cmentarz Na skwerze przed kościołem stoi został jednak zamieniony na istniejący pomnik ks. Jerzego Trzanowskiego, do dzisiaj park, a w 1910 r. zburzono cieszynianina zwanego Słowiańskim grobowce. Lutrem. Ten wybitny kaznodzieja Murowany gotycki kościół św. Jerze- ewangelicki jest autorem wielu hymnów, go powstał na przełomie XIV i XV w. pieśni religijnych i innych dzieł wydanych poza murami lokacyjnego miasta. wspólnie w 1629 r. w Brzegu. Jego Pierwotnie otoczony był cmentarzem śpiewnik z 412 pieśniami, ogłoszony i zabudowaniami szpitalnymi, które drukiem w 1636 r., szybko przyjął się spłonęły podczas pożaru miasta w ewangelickich zborach Czech, Moraw, w 1882 r. W kościele można zobaczyć Słowacji i Śląska Cieszyńskiego. dwa gotyckie portale i polichromię W wyniku rozbudowy XVII-wiecznej z połowy XV w. Prezbiterium przykryte kaplicy książęcej powstała na początku jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, XVIII w. świątynia klasztorna jezuitów w którym znajduje się zwornik z pła- – późnobarokowy kościół św. Krzyża. skorzeźbą piastowskiego orła. Świątynia Kilkakrotnie był przebudowywany, poważnie ucierpiała w 1945 r., gdy m.in. w 1789 r. wg projektu ks. Leopolda żołnierze wysadzili most na Bobrówce,

48 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia ale wkrótce dzięki ofiarności parafian działacz społeczny Paweł Stalmach orazŚlą skie. Pozytywna energia została odrestaurowana. W 1972 r. skoczowski prozaik Gustaw Morcinek. kościół zmodernizowano. Warto zwrócić uwagę na umieszczone Klasztor oo. Bonifratrów założony na cokołach zabytkowe tablice dzia- został na przełomie XVII i XVIII w. łowe, odlane w hucie trzynieckiej. Na z fundacji Adama Borka i wzniesiony cmentarzu znajduje się też zbiorowa wg projektu M. Kleina. Rozbudowano mogiła cieszynian rozstrzelanych przez go w XVIII, XIX i XX w. W klasztornym hitlerowców. kościele podziwiać można ołtarz główny W 1887 r. powstał użytkowany z 1734 r. z obrazem Wniebowzięcia NMP do dziś dnia cmentarz ewangelicki. (patronki kościoła), rokokowe ołtarze Miejsce wiecznego spoczynku znalazło boczne oraz ambonę z 1712 r. – dzieło tu wiele postaci zasłużonych dla ziemi Macieja Weissmanna. Przy klasztorze cieszyńskiej, m.in. prawnik i folklorysta powstała apteka, a także szpital dla Andrzej Cinciała, dramaturg i reżyser ubogich, mieszczący obecnie Dom Helmut Kajzar oraz pisarz i publicysta Pomocy Społecznej. Paweł Hulka-Laskowski. Klasztor ss. Boromeuszek, zało- Stary cmentarz żydowski został żony w 1876 r. w XVIII-wiecznym założony w 1647 r. przez Jakuba Singera pałacu barona Fryderyka Callischa, za zgodą księżnej Elżbiety Lukrecji. Był rozbudowano i przebudowywano w XIX kilkakrotnie powiększany, a w 1785 r. i XX w. Na dziedzińcu klasycystycznego odkupiła go powstała w Cieszynie budynku stoi XIX-wieczna kaplica, gmina żydowska. Pod koniec XIX w. której wnętrze zdobią neorenesansowa wzniesiono dom przedpogrzebowy dekoracja i cenne obrazy Heinischa. z mieszkaniem dla strażnika. Nekropolii W części wschodniej znajdują się nie można było jednak dalej poszerzać, XX-wieczne budynki Zakładu Leczni- więc w 1907 r. gmina żydowska czo-Opiekuńczego. utworzyła nowy cmentarz, oddalony Utworzony w 1891 r. cmentarz o kilkaset metrów. Użytkowano go komunalny jest największą nekropolią jeszcze w okresie międzywojennym. w mieście. Barokową bramę wjazdową Podczas okupacji oba cmentarze zostały ozdabia kopuła, w której do 1950 r. przez Niemców zamknięte, a później zawieszony był dzwon. W jej bocz- stopniowo niszczały. W 1999 r. udało nych ścianach widnieją płaskorzeźby. się odnowić bramę i ruiny bożnicy na W kryptach Alei Zasłużonych spoczywają nowym cmentarzu. Warto odwiedzić wybitni cieszynianie, m.in. regionalista cieszyński kirkut, żeby zobaczyć, jak Ludwik Brożek, historyk Franciszek przyroda powoli „przywłaszcza” sobie Popiołek, ksiądz i polityk Józef Londzin, kamienne macewy.

49 3 Śląsk Cieszyński

Informacja turystyczna Zieloną Trójką” (ul. Srebrna 3, tel.: 033 8520816) i „Mexicana Bar” (ul. Srebrna 3, tel.: 033 8520816), Cieszyńskie Centrum Informacji mieści się „Pod Merkurym” (Rynek 9, tel.: 033 8583288), w budynku ratusza, na cieszyńskim Rynku pod „Żak” (Rynek 19, tel.: 033 8521896), „Starówka” nr. 1 (czynne pn.–pt. 8.00–18.00, sb. 8.00–16.00). (ul. Mennicza 20, tel.: 603109133), „Targowa” (ul. Oferuje mapy i przewodniki po całym regionie, Śrutarska 24, tel.: 033 8521854), „Maska” (ul. Śnie- pocztówki, albumy i kalendarze, a także udziela gonia 6, tel.: 033 8520209), „Trzech Braci” (ul. Mo- informacji (tel.: 033 4794248, 4794249, e-mail: telowa 1a, tel.: 033 8581523), Hotel Orbis „Halny” [email protected], [email protected], www.olza.pl, (ul. Motelowa 21, tel.: 033 8516900) i „Ogrodowa” www.cieszyn.pl). (ul. Towarowa 5, tel.: 033 8581477). Dojazd, połączenia, orientacja Swe podwoje otwierają również kawiarnie: Cieszyński dworzec PKP leży przy ulicy Haj- „Herbowa” (Rynek 18, tel.: 033 8525836), „Pod duka 10, tel.: 194 36, a w pobliżu, przy ulicy Kor- Arkadami” (Rynek 4, tel.: 033 8524359) i „Agora” fantego 23, usytuowany jest dworzec PKS, tel.: (Rynek 12, tel.: 033 8524278) oraz „Cafe Muzeum” 033 4779999. (ul. Regera 6, tel.: 033 8514548). Aby znaleźć się w centrum, wystarczy z ulicy Bo- breckiej skręcić w prawo w ulicę Korfantego, która Rozrywka Przy ulicy Bielskiej, w zabudowaniach Uniwer- zaprowadzi nas na plac Londzina. Stąd do Rynku sytetu Śląskiego, mieści się pub studencki „Pa- dojdziemy już w 2 min. Po Cieszynie można się także poruszać autobusami miejskimi (10 linii). nopticum” (ul. Bielska 66). Bliżej centrum znajdują się puby: „Retro Club” (ul. Głęboka 15), „Metro” Noclegi (ul. Szeroka 1), „Pod Zieloną Trójką” (ul. Srebrna W Cieszynie nie brakuje możliwości noclegowych, 3, tel.: 033 8520816), „Classic” (ul. Bobrecka 15, zarówno dla posiadaczy grubych, jak i nieco cień- tel.: 033 8511888), Piwnica „Stary Targ” (ul. Stary szych portfeli. Obok hoteli, takich jak: Hotel Orbis Targ 1, tel.: 609550346). Oprócz dobrego kina „Halny” (ul. Motelowa 21, tel.: 033 8516900), „Gam- „Piast” (ul. Ratuszowa 1, tel.: 033 8520426) działa bit” (ul. Bucewicza 18, tel.: 033 8520651), „Hotel 500” Teatr im. A. Mickiewicza (pl. Teatralny 1, tel.: 033 (ul. Graniczna 46, tel.: 033 8578277, 8578274), czy Za- 8577590), Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Na- jazdu „Academicus” (ul. Paderewskiego 6, tel.: 033 rodowy” (Rynek 12, tel.: 033 8512520). 8546464), działają tutaj mniejsze, znacznie bardziej kameralne i przytulne obiekty. Pokojami gościnnymi Imprezy, festiwale i święta kusi m.in. urokliwy „Dworek Cieszyński” (ul. Przy- Cieszyn jest jednym z tych miast, które pod wzglę- kopa 14, tel.: 033 8581178), położony u wylotu Cie- dem imprez i festiwali mają wiele do zaoferowania szyńskiej Wenecji, Dom Gościnny „Kora” (ul. Wyższa turystom. Rok kulturalny otwierają Jasełka Trady- Brama 19, tel.: 033 8512299) czy Gościniec „Pod Ku- cyjne (I) i Cieszyński Przegląd Jasełek (I). Każdy rantem” (ul. Srebrna 7, tel.: 033 8518522). Mniej za- kolejny miesiąc przynosi ciekawą imprezę kulturalną: sobnym turystom śmiało można polecić Kemping „Dni Teatru...” (III), Przegląd Filmowy „Kino na Gra- „Olza” (Al. J. Łyska 13, tel.: 033 8520833; czynny IV–IX) nicy” (IV/V), Międzynarodowy Festiwal Teatralny oraz Szkolne Schronisko Młodzieżowe (ul. Błogoc- „Bez Granic” (VI), Święto Trzech Braci (VI) – nawią- ka 24, tel.: 033 8521629). zujący do legendy o założeniu Cieszyna trzydniowy festyn, podczas którego organizowane są pochody Wyżywienie w historycznych strojach, a władze i mieszkańcy obu Cieszyńska oferta gastronomiczna jest bardzo bo- miast spotykają się na moście granicznym, Między- gata. Są tu restauracje: „Dworek Cieszyński” (ul. narodowy Festiwal Muzyki Wokalnej „Viva il Can- Przykopa 14, tel.: 033 8581178), Gościniec „Pod to” (VIII), „Skarby z cieszyńskiej trówły” (IX) – pre- Kurantem” (ul. Srebrna 7, tel.: 033 8518522), „Pod zentacja osiągnięć artystów i rzemieślników Śląska

50 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Cieszyńskiego, Międzynarodowa Dekada Muzyki no-sportowe KS „Piast”, a następnieŚlą skie. Pozytywna energia Organowej, Chóralnej i Kameralnej (X), Cieszyński cieszyński rezerwat „Lasek Miejski nad Festiwal Jazzowy (XI). Puńcówką” (zob. s. 46), gdzie prócz Informator chronionych pomnikowych drzew znajduje Przy Rynku, naprzeciw ratusza, stoi budynek się stanowisko cieszynianki wiosennej. poczty i telekomunikacji. Bankomaty znajdują się przy dworcu PKS, na Rynku 20 (BPH-PBK), przy Po przejechaniu ok. 1 km docieramy do ulicy Kochanowskiego 4 (Bank Spółdzielczy), przy rozwidlenia dróg w dzielnicy Cieszyn ulicy Menniczej 1, Stawowej 60 i Bobreckiej 27 (Bank Błogocice. Droga skręcająca w prawo Śląski), przy ulicy Stary Targ 4 i Motelowej 21 (Kre- doprowadzi nas do Ośrodka Kempingo- dyt Bank SA), przy ulicy Głębokiej 4, Kolejowej 25 i Liburnii 28 (PKO BP), przy ulicy Sejmowej 2 (Pekao wego „Olza” oraz sztucznego zalewu na SA), Rynek 11 (Millennium SA), Stary Targ 13 i Górny Puńcówce, gdzie znajduje się przystań Rynek (GBG) oraz Rynek 16 (Bank Zachodni WBK), kajakowa. Jedziemy dalej aleją J. Łyska Rynek 7 (DOMINET BANK S.A.). W Cieszynie, mieście i za restauracją „Pod Dębem” skręcamy przygranicznym, nie ma problemów z wymianą pie- niędzy – najwięcej kantorów znajduje się przy ulicy po skosie w lewo, w ulicę Dębową. Trasa Głębokiej i Zamkowej. najpierw wznosi się przez ponad kilometr na Przy ulicy Głębokiej są też dwie dobre księgar- płaskowyż, aby następnie doprowadzić nas nie, oferujące m.in. ciekawe wydawnictwa poświę- 200-metrowym zjazdem do skrzyżowania cone regionowi. z ulicami Puńcowską i Jastrzębią. My Aktywny wypoczynek jedziemy na wprost w drugą z nich i teraz W Cieszynie nie brakuje stadionów, hal spor- czeka nas kolejny 600-metrowy podjazd, towych i kortów tenisowych. Ogólnodostępne są tu także kąpielisko miejskie i dwa kryte base- który urozmaicają piękne widoki na ny – przy Szkole Podstawowej nr 4 i Uniwersyte- Cieszyn, Pogórze Cieszyńskie i Beskidy. cie Śląskim. Cieszyński Klub Hokejowy dysponuje Łagodny zjazd wiedzie do skrzyżowania Halą Widowiskowo-Sportową, a przy Al. J. Łyska z ulicami Hallera i Słowiczą w dzielnicy znajduje się przystań kajakowa. Zimą można ko- rzystać z jedynego w mieście wyciągu orczyko- Mnisztwo – przy nim zobaczymy kamienny wego przy ulicy Rajskiej. Przez miasto przebiegają pomnik wystawiony na pamiątkę odrodze- liczne szlaki turystyczne. nia państwa polskiego w 1918 r. Skręcamy Nasza trasa bierze początek przy w prawo, czyli w ulicę Hallera, i opuściwszy Moście Wolności, na którym przekracza wkrótce granice Cieszyna, wjeżdżamy do się granicę w stronę Cieszyna i Czeskiego Puńcowa w gminie Goleszów (4,5 km). Cieszyna. Skręciwszy w prawo aleją Podążamy drogą szutrową, początkowo J. Łyska, (przy węźle szlaków rowerowych przez las, a następnie wśród pól, aby i tablicach informacyjnych) wspólnie po 2 km wjechać na asfalt w sołectwie z Euroregionalną Pętlą Rowerową 24C Dzięgielów. Mijając pierwsze zabudowania koloru czerwonego jedziemy w kierunku Dzięgielowa, łagodnie zjeżdżamy w dół, południowo-wschodnim, wzdłuż prawego po czym ostro skręcamy w lewo. Teraz brzegu Olzy. Mijamy obiekty rekreacyj- podążamy wspólnie z Okrężną Trasą Ro-

51 3 Śląsk Cieszyński

werową gminy Goleszów „Śladami Stroju wzdłuż ogrodzenia posesji. Po 150 m rozpo- Cieszyńskiego”, koloru czarnego. Znowu czyna się asfaltowa ulica Leśna, z której po czeka nas stromy półkilometrowy podjazd 600 m odbijamy w lewo w ulicę Grabową. na płaskowyż, a następnie skręt w prawo Chwilę później skręcamy również w lewo, i przejazd aleją lipową. Docieramy do przy- w równorzędną ulicę Robotniczą, którą siółka „Na Kępie” i mijamy Ewangelicki podążamy w dół. Objeżdżamy Gminny Dom Opieki „Emaus” (prowadzony przez Ośrodek Kultury w Goleszowie, by dotrzeć siostry z Ewangelickiego Diakonatu Żeń- do ulicy Cieszyńskiej, a nią do skrzyżowania skiego „Eben-Ezer”), założony w 1923 r. przy szkole (12,9 km). przez ks. Karola Kulisza. Przecinamy skrzyżowanie i łagodnie zjeżdżamy w dół (rozstajemy się ze szlakiem „Śladami Stroju Go l e s z ó w Cieszyńskiego”), skręcając w prawo, na drogę z Bażanowic do Dzięgielowa. Aleją Położony między stokami Chełmu wśród drzew podążamy do skrzyżowania (463 m n.p.m.) i Jasieniowej (521 m przy OSP w Dzięgielowie, gdzie znajduje n.p.m.), znany jest przede wszystkim się węzeł tras rowerowych i euroregionalny jako kolebka polskiego sportu szybow- punkt odpoczynkowy (8,9 km). Jadąc cowego. W Goleszowie i pozostałych na wprost, dotrzeć można do zamku miejscowościach gminy nie brakuje w Dzięgielowie, obok którego przebiega także świetnych terenów do uprawiania Okrężna Trasa Rowerowa gminy Goleszów narciarstwa biegowego oraz turystyki „Śladami Stroju Cieszyńskiego”, zielona pieszej i rowerowej. subtrasa rowerowa 13Z i niebieska trasa Nazwa wsi pochodzi najprawdopo- tandemowa 256N. dobniej od plemienia Gołęszyców, co My jednak skręcamy w lewo i podjeż- oznacza, że osada istniała już w czasach dżamy łagodnie do góry drogą powiatową wczesnosłowiańskich. W dokumentach Cieszyn – Ustroń. Kilometr dalej skręcamy wzmiankowana jest po raz pierwszy w lewo, na widoczny z drogi leśny parking. w 1223 r., podobnie jak pobliski Puńców. Przeciąwszy parking, wjeżdżamy na bitą W 70 lat później stał już tutaj drewniany drogę leśną w leśnym uroczysku „Grabicz” kościół. Początkowo Goleszów był osa- i pniemy się łagodnie, mijając dorodne buki dą książęcą, a po 1653 r. wraz z innymi i graby. Na rozdrożu podążamy na wprost, miejscowościami obecnej gminy dostał nad wąskim wąwozem, a następnie trawer- się we władanie Habsburgów. sujemy zbocze Jasieniowej i przejeżdżamy Choć wieś od zawsze miała charakter przez płytki leśny jar. Dalej szlak prowadzi typowo rolniczy, była zarazem jednym ścieżką gruntową obok łąki, a następnie z najstarszych ośrodków cementowo- lekkim podjazdem po utwardzonej drodze, wapienniczych. W 1899 r. powstała

52 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia tu renomowana fabryka cementu, śniejszego drewnianego domu modlitwyŚlą skie. Pozytywna energia której produkty znane były w całej z 1785 r., a w 1850 r. dobudowano Europie. W czasie II wojny światowej wieżę. Korpus kościoła jest trzynawowy, cementownię wraz z kamieniołomami przekryty sklepieniem kolebkowym; margli i wapieni w Jasieniowej zamie- dekoracja architektoniczna reprezentuje styl niono na podobóz dla jeńców obozu neoromański. Wystrój świątyni pochodzi koncentracyjnego w Oświęcimiu. Został głównie z XIX w. Obok stoi plebania on zlikwidowany w styczniu 1945 r., z końca XVIII w. a w latach 90. cementownię zamknięto Warto zwrócić uwagę na krzyż i częściowo wyburzono. Po wojnie przydrożny „Na Kamieńcu”, którego wybudowano w Goleszowie duży zakład ustawienie legenda wiąże z wojną przemysłu elektromaszynowego – oddział trzydziestoletnią. cieszyńskiej Celmy. W okresie międzywojennym Goleszów Gmina Goleszów – miejsca, słynął w kraju jako ośrodek narciarski które warto zobaczyć i szybowcowy – istniejąca na górze Najważniejszym zabytkiem gminy Chełm szkoła szybowcowa wykształciła jest XV-wieczny zamek w Dz i ęg i e l ow i e wielu znanych lotników. Obecnie chlubne (zob. s. 52). W Pu ń c o w i e stoi gotycki tradycje kultywuje ośrodek sportów murowany kościół katolicki pw. św. lotniczych „Ikar”. Jerzego z 1518 r., zmodernizowany na początku XX w. Jego wystrój Miejsca, które warto zobaczyć pochodzi w większości z XIX w. Neobarokowy kościół św. Michała Nieco młodszy jest późnobarokowy Archanioła zbudowany w latach kościół katolicki św. Marcina w Le s z n e j 1913–21 stoi powyżej drewnianej Gó r n e j , wzniesiony na stoku pod świątyni, którą rozebrano w 1921 r. Tułem w 1731 r. Wewnątrz znajduje Wewnątrz zachowała się większość się renesansowe epitafium postaciowe dawnego wyposażenia, m.in. obrazy Jana Czelo w stroju rycerskim z XVI w. Matki Boskiej Różańcowej i św. Jana Wspomnianą górę Tuł porastają łąki Nepomucena, namalowane przez z unikalnymi odmianami chronionych pochodzącą ze Śląska Cieszyńskiego drzew, krzewów i kwiatów, m.in. dzikich malarkę Bronisławę Świerkiewicz storczyków. W Ci s ow n i c y , w Zadnim (1846–88). Z kościołem sąsiaduje Gaju, rezerwatową opieką objęto XIX-wieczna plebania. cisy. We wsi znajduje się także izba Kościół ewangelicki został poświęcony regionalna „U Brzezinów”, prezentująca 15 sierpnia 1787 r. Murowaną świątynię wyposażenie gospodarstwa z początku wzniesiono w 1793 r. na miejscu wcze- XX w.

53 3 Śląsk Cieszyński

Noclegi skręcamy w lewo, w ulicę Wolności, W gminie istnieje wiele gospodarstw agrotu- opuszczamy szlak „Śladami Stroju Cie- rystycznych, które oprócz niedrogiego noclegu szyńskiego”, by za przejazdem kolejowym (ok. 25 zł) i lokalnej kuchni oferują sporo innych atrakcji. Godne polecenia są gospodarstwa: „Pod dotrzeć do skrzyżowania poniżej dworca Grabówką” (ul. Nowalijek 12, tel.: 033 8527753) kolejowego, na którym kierujemy się i „Na Kamieńcu” (ul. Astrów 40, tel.: 033 8528524) w prawo, w ulicę Przemysłową. Prze- w Goleszowie oraz „U Brzezinów” (Cisownica 116, jeżdżamy obok obiektów przemysłowych, tel.: 033 8528814) i „U Zająca” (Cisownica 23, tel.: 033 852 86 56) w Cisownicy. W Goleszowie działa by wkrótce zawitać do wsi Kozakowice także zajazd „Heweliusz” (ul. Astrów 1, tel.: 033 Górne (15 km). Przed cmentarzem 8528828), a przy szlaku z Goleszowa na Czantorię skręcamy w lewo i wjeżdżamy na wiejską znajduje się „Hotel „Pod Tułem” (Cisownica 140, drogę. Podążając przez wieś, po 2 km tel.: 033 8527947), Pensjonat „Markizs” (Godziszów 85, tel.: 033 8528144). docieramy do doliny Radonia i przed mostkiem skręcamy w prawo, a pół kilo- Wyżywienie metra dalej pokonujemy kolejny mostek, Wyżywienie zapewniają wszystkie wymienio- przecinający Bładnicę. Znajdujemy się ne powyżej gospodarstwa. Szczególnie godne polecenia są miejscowe specjały: placki na bla- już na terenie gminy Skoczów. Wjeżdżamy sze z wyrzoskami, „brutfaniok” z masłem, kołocz do Bładnic, mijamy wyniosłe dęby cieszyński, gałuszki fusate, żebroczka, prażonki (pomniki przyrody) i skręcamy w lewo czy poleśniki. w krętą drogę wiejską. Po przebyciu Aktywny wypoczynek 1200 m, na skrzyżowaniu, czeka nas Z Goleszowa można dotrzeć czarnym szlakiem kolejny skręt w lewo; wkrótce docieramy pieszym przez Tuł (621 m n.p.m.) na Małą Czanto- do stacji kolejowej w Bładnicach i szlaku rię (866 m n.p.m., zejście do Ustronia). Na terenie gminy wytyczono sześć dobrze oznakowanych „Śladami Stroju Cieszyńskiego”. Teraz szlaków spacerowych: Jasieniowy (czerwony – obie trasy za przejazdem kolejowym 7 km), Pod Chełmem (zielony – 10,5 km), Cisownic- skręcają w prawo, po przebyciu 1 km ki (zielony – 10 km), Graniczny (niebieski – 12 km) dojeżdżamy do kolejnego skrzyżowania, oraz z Goleszowa do Cisownicy (żółty – 4,5 km; dojście do szlaku Cisownickiego) i z Goleszowa na którym kierujemy się w prawo do Dzięgielowa (żółty – 3 km; dojście do szlaku (w lewo odchodzi szlak „Śladami Stroju granicznego). Ponadto rozciągają się tu świetne Cieszyńskiego”). Przed nami Skoczów. tereny do uprawiania narciarstwa biegowego Do miasta wjeżdżamy ulicą Górny Bór i turystyki rowerowej. W Lesznej Górnej działa całodobowe przejście graniczne między Polską (22,6 km), ale po chwili odbijamy z niej a Czechami, dostępne dla ruchu pieszego i samo- w lewo, na drogę gruntową wiodącą chodów osobowych. wśród pól. Pół kilometra dalej prze- Z ulicy Cieszyńskiej skręcamy w prawo kraczamy po kładce Bładnicę i po lewej wspólnie ze szlakiem „Śladami Stroju mijamy postrzępione lesiste wzgórze, Cieszyńskiego”, w ulicę 1 Maja, i jadąc gdzie znajdowało się starosłowiańskie w dół, mijamy Urząd Gminy. Po 300 m grodzisko w Mi ę d z yś w i e c i u . Badania

54 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia archeologiczne wykazują, że warowny 25-tysięczny Skoczów jest znany w krajuŚlą skie. Pozytywna energia gród Gołęszyców z VII–IX w. powstał głównie ze swoich zakładów produk- w miejscu osady łużyckiej z V w. p.n.e. cyjnych. Jednak najstarsze miasto nad Warownia, wznosząca się na wysokiej górną Wisłą może się pochwalić nie tylko skarpie Bładnicy, została zniszczona pod największym na Śląsku Cieszyńskim koniec IX w. wskutek najazdu księcia uprzemysłowieniem, ale także średnio- wielkomorawskiego Świętopełka II. wiecznym układem urbanistycznym, Nigdy już jej nie odbudowano, toteż dziś XVIII- i XIX-wiecznymi zabytkami oraz oglądać można jedynie pozostałości – własnym świętym. wały ziemne i fosę. Minąwszy grodzisko, jedziemy drogą gruntową pod mostem, Historia miasta przez który przebiega międzynarodowa Przodkiem dzisiejszego Skoczowa droga nr 1. Podążając wzdłuż Bładnicy, jest prehistoryczne grodzisko plemienia przejeżdżamy na drugą stronę wiaduktu Gołęszyców z VII–IX w., którego ślady i pół kilometra dalej docieramy do zachowały się w Międzyświeciu, ok. 2 km ulicy Harcerskiej, gdzie znajduje się na południowy zachód od centrum euroregionalny punkt odpoczynkowy. Skoczowa (zob. s. 54). Legenda głosi, że Przebywszy 400 m ulicą Harcerską, w 971 r. osada „skoczyła” bliżej Wisły, skręcamy w lewo, w ulicę Parkową, dając początek miastu. W rzeczywistości i jedziemy dalej jej przedłużeniem – jednak początki Skoczowa sięgają nieco wąskim traktem pomiędzy posesjami. późniejszych czasów i są najprawdo- Na jego końcu szlak skręca w prawo, podobniej związane z działalnością w ulicę Łęgową, a chwilę później w lewo, kolonizacyjną księcia cieszyńskiego w ulicę Podkępie, która doprowadza nas Mieszka I. Wedle dokumentów osada do skrzyżowania z ulicą Mickiewicza. leżąca przy szlaku solnym wiodącym Skręcamy w lewo i po 100 m zjeżdżamy z Krakowa na Morawy uzyskała prawa w przecznicę po prawej stronie – ulica miejskie w 1267 r., chociaż ta data jest Sarkandra wiedzie nas prosto na sko- obecnie przez historyków kwestionowa- czowski Rynek (25 km), gdzie spotykamy na. W 1327 r. miejscowość wzmiankował się z Euroregionalną Subtrasą Rowerową dokument lenny księcia cieszyńskiego 11Y Cieszyn – Landek (zob. s. 55). Kazimierza I, a Jan Długosz w Dziejach polskich nazwał Skoczów pierwszym miastem nad Wisłą, począwszy od jej Sk o c z ó w źródeł. W XV w. istniały tutaj zamek i kościół parafialny, a w 1470 r. prawa Położony na zboczach Pogórza Cie- miejskie odnowił i rozszerzył książę szyńskiego, u ujścia Brennicy i Bładnicy, Kazimierz II.

55 3 Śląsk Cieszyński

W czasach średniowiecza i odrodze- W połowie XIX w. zaczął się tu rozwijać nia Skoczów rozwijał się jako osada przemysł włókienniczy i garbarski, a potem rzemieślniczo-handlowa, zabezpieczony także ciężki. Przemysłowe tradycje są przez książąt cieszyńskich licznymi obecnie podtrzymywane przez działające przywilejami, m.in. prawem targowym w mieście zakłady garbarskie „Skotan” (za- (targi odbywały się cztery razy w roku) łożone w 1895 r.), produkujący kapelusze i milowym. W 1505 r., na prośbę „Polkap” (dawna firma „Hückels Söhne” Kazimierza II, król czeski Władysław z 1924 r.), zakład produkcji koców „Pledan” Jagiellończyk zezwolił mieszkańcom (1895), odlewnię „Teskid Poland”, Zakłady Skoczowa na pobieranie myta na moście Kuźnicze (1968) oraz zakład produkcji na Wiśle (6 halerzy od wozu kupieckiego wyrobów cukierniczych „Inda” (1990). i 2 halerze od wieśniaczego). W 1. poł. Przed I wojną światową Skoczów stał XVI w. skoczowscy rzemieślnicy za- się ośrodkiem separatystycznego ruchu częli zakładać cechy. Urbarz księstwa ślązakowskiego, któremu przewodził cieszyńskiego z 1621 r. wymienia aż miejscowy nauczyciel i poseł na Sejm 13 profesji rzemieślniczych uprawianych Krajowy Józef Kożdoń (późniejszy w Skoczowie, ale najbardziej zasłużyli burmistrz Czeskiego Cieszyna). W styczniu się tu garncarze, dzięki którym aż do 1919 r. na przedpolu miasta rozegrała się początku XX w. miasto słynęło jako zwycięska bitwa z wojskami czeskimi, centrum oryginalnej ceramiki. Kiedy która zadecydowała o późniejszych w 1550 r. Skoczów uzyskał prawo do losach Śląska Cieszyńskiego. Od 1920 r. warzenia piwa, postawiono browar (z przerwą w latach wojennych) przy mieszczański. Duże znaczenie miała także ulicy Wiślańskiej w Skoczowie mieszkał hodowla bydła i część historyków właśnie wybitny śląski prozaik Gustaw Morcinek z bydłem (starosłowiańskie skot/kocz) (1891–1963). W 1995 r. podczas piel- wiąże pochodzenie nazwy miasta. grzymki do Ojczyzny miasto odwiedził Jan Los jednak Skoczowa nie oszczędzał, Paweł II, odprawiając 22 maja na wzgórzu zsyłając pożary (największe w latach 1470, Kaplicówka mszę św. ku czci urodzonego 1531, 1713 i 1756), powodzie i epidemie. w Skoczowie Jana Sarkandra (1576–1620), Po ostatnim z pożarów, który objął całe którego dzień wcześniej w czeskim miasto, Skoczów dzięki pomocy Komory Ołomuńcu wyniósł na ołtarze. Cieszyńskiej został odbudowany i zmienił oblicze z drewnianego na murowane. Miejsca, które warto zobaczyć Miasto wiele zyskało dzięki korzystnemu Bez wątpienia chlubą miasta jest położeniu: w 1785 r. przecięła je droga Rynek. Stojący przy nim ratusz z 1797 r. z Frýdka przez Cieszyn do Bielska, a 100 lat pełnił przez wieki różne funkcje – później linia kolejowa Cieszyn – Bielsko. mieściły się tam m.in. siedziba władz

56 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Żory, Katowice Pierściec Katowicka Śląskie. Pozytywna energia pl. Stary Targ 1 Bielska Bielsko-Biała

Żebroka Stalmacha al. Jana Pawła II Bielska

j ie k s Górecka w ko at 2 -Sz ak Wspólna ss Bielska

Ko Garbarska

Objazdowa3

Wisła Cieszyńska Rynek Katowicka Cieszyńska Schodowa Ustrońska Szpitalna Mickiewicza św. Jana Sarkandra Wiślańska Szkolna a n l Sportowa o P

Cieszyńska Podkępie Bielsko-Biała, Katowice

Cieszyn Łęgowa Bładnica

Zamkowa ą

c i

Bielska Targowa n

Kościelna d

a M

4 a

ł Powstańców Śląskich B

w ic ks. Mocko o 6 d k ł

a ie

a 5

w W k

i ic n z Łęgowa a d 7 o h

Parkowa C Cieszyńska 8 ik n a Mały 9 od w Rynek h ro Rynek C ża Ustrońska y ię 10 Morcinka rn C Mennicza a Ustroń, Wisła Harcerskaśw. Jana Sarkandra 11 Cz

Mickiewicza Górny Bór

ł Szkolna 12 y Skoczów Nn ó w Krzywa k Polna 0 150 m a

Cieszyn, Ustroń, Wisła Dworzec kolejowy 11 Pizzeria VERONA Dworzec autobusowy 4 Cukiernia Parking 5 Cukiernia JAN DUŚ Targowisko 6 Muzeum im. G. Morcinka Sklep spożywczy 9 Muzeum św. Jana Sarkandra Poczta 1 Kaplica św. Jana Sarkandra na Kaplicówce Apteka 2 Kościół św.św. Piotra i Pawła Policja 10 Kościół Znalezienia Krzyża Świętego Stacja benzynowa Kościół ewangelicki św. Trójcy Kino PODHALE Ratusz Pływalnia 3 Pomnik Gustawa Morcinka 12 Hotel i Restauracja KARET 8 Fontanna z ﬁgurą Jonasza/Trytona 7 Restauracja SADYBA Oprac. B. Cisowski, M. Czopik

57 3 Śląsk Cieszyński

miasta, policja, areszt gminny i liczne Wzgórza Wilamowickiego. W 1895 r., stowarzyszenia społeczno-kulturalne. gdy rozebrano czyszczarnię, rzeźba W 1. poł. XX w. budynek zyskał dodat- trafiła na stok Kaplicówki, gdzie spędziła kową kondygnację. W czasie okupacji prawie pół wieku. W 1957 r. wróciła do i po wojnie na parterze znajdował się centrum miasta, odrestaurowana przez bank, a później posterunek Milicji wiślańskiego rzeźbiarza Artura Cieńciałę. Obywatelskiej. Przeprowadzając w latach Dopiero jednak 18 lat później Tryton trafił 1982–88 gruntowną modernizację z powrotem tam, gdzie jego miejsce – na ratusza, odnowiono także wnętrza. Na rynek „trytonowego grodu”. początku lat 90. odrestaurowano elewa- Przy ratuszu stoi kamienica (Rynek 2), cję, wieżę, widniejący u jej nasady obraz w której wg XVII-wiecznych przekazów św. Jana Sarkandra (kopia barokowego urodził się św. Jan Sarkander, patron malowidła znajdującego się w Muzeum Czech i Moraw. Od ponad wieku właści- im. Gustawa Morcinka) oraz tarczę zegara cielem budynku jest skoczowska parafia z 1894 r. Obecnie w ratuszu ponownie św. św. Piotra i Pawła. Już pod koniec ulokowały się władze miasta i większość XIX stulecia w piwnicy powstała kaplica, wydziałów skoczowskiego magistratu. w której odbywały się nabożeństwa ku Dwie płaskorzeźby na fasadzie budynku czci Jana, wówczas jeszcze błogosła- przedstawiają herby Skoczowa i księcia wionego. Pomysł utworzenia muzeum sasko-cieszyńskiego Alberta. Wieża jest zrodził się przed II wojną światową, ozdobiona ośmiopołaciowym hełmem ale udało się go zrealizować dopiero rokokowym z ażurową latarnią i zwień- w 1994 r. Wcześniej, dzięki staraniom czona metalowym orłem, ośmioramienną ks. Alojzego Zubra, kaplica została gwiazdą oraz kulą. W 1955 r. w kuli odnowiona i uroczyście poświęcona. Na znaleziono cenne dokumenty z XVIII parterze budynku urządzono Muzeum i XIX w., a w roku 1993 włożono do Parafialne im. św. Jana Sarkandra, niej dokumenty z lat 1957–92. gromadzące zbiory związane z życiem Stojąca pośrodku Rynku późno- i kultem skoczowskiego świętego. barokowa figura Jonasza zwanego W salach „sarkandrówki” oglądać można Trytonem, wykonana w 1775 r. przez stare kościelne druki, obrazy, rzeźby Wacława Donaya, wielkomieszcza- i zabytkowe wyposażenie kościelne, nina skoczowskiego rodem z Moraw, m.in. XVII-wieczny konfesjonał i taber- przedstawia siedzącego na rybie pół- nakulum. Eksponaty pochodzą głównie nagiego mężczyznę dźwigającego z kościoła parafialnego w Skoczowie muszlę. Niegdyś była ozdobą dawnej oraz kościoła św. Bartłomieja w Grodźcu studni miejskiej – czyszczarni, zasilanej Śląskim. Autorem płaskorzeźby z 1936 r., wodą ze wznoszącego się nad miastem przedstawiającej św. Teresę nad Skoczo-

58 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia wem, jest istebniański artysta rzeźbiarz W dawnej kaplicy zamkowej urządzonoŚlą skie. Pozytywna energia Jan Wałach. Jedną z muzealnych sal gabinet pisarza z jego biurkiem, maszyną przeznaczono na wystawy czasowe, do pisania oraz biblioteką. niezwiązane z postacią świętego. Muzeum prezentuje również archi- Można tutaj oglądać m.in. współczesne walne dokumenty dotyczące historii malarstwo, grafikę, rzeźbę i fotografie miasta, wydawane przez książąt, cesarzy (muzeum jest czynne wt.–sb. 9.00–16.00; i władze miejskie. Nie brakuje cennych msze św. w kaplicy śr. o godz. 7.00). map i monet z dawnej skoczowskiej W innej barokowej kamieniczce miesz- mennicy książęcej. Uhonorowano także czańskiej (ul. Fabryczna 5) z 1793 r., rzemieślników regionu skoczowsko- zwracającej uwagę rokokową fasadą, mie- cieszyńskiego – na pierwszym piętrze ści się Muzeum im. Gustawa Morcinka. można oglądać wyroby, narzędzia oraz Początkowo, w latach 1964–74, muzeum przedmioty obrzędowości cechowej biograficzne śląskiego pisarza urządzone garbarzy, kapeluszników, garncarzy, było w willi przy ulicy Leśnej, jednak lutników, rusznikarzy i in. Ekspozycję po śmierci opiekującej się nim Walerii stałą uzupełniają organizowane co roku Kuglin placówka została zamknięta, wystawy czasowe, poświęcone zazwyczaj a część zbiorów przekazano Muzeum historii i tradycjom regionu. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Zwiedzając muzeum w większej grupie, W 1986 r. muzeum ochrzczone nazwi- warto skorzystać z pomocy przewodnika, skiem Morcinka otwarto w gruntownie który może oprowadzić także po sko- wyremontowanej zabytkowej kamienicy czowskich szlakach turystycznych – Mor- (mieszczącej schronisko dla wędrownych cinkowskim i Sarkandrowskim. Można rzemieślników). W XIV-wiecznych również obejrzeć filmy dokumentalne, piwnicach przedstawiono pradzieje m.in. o Gustawie Morcinku, św. Janie ziemi cieszyńskiej, od epoki kamiennej Sarkandrze, Żydach skoczowskich czy począwszy aż po wczesne średniowiecze. stroju cieszyńskim. Kilka razy do roku Sporo miejsca poświęcono oczywiście w muzeum odbywają się wieczory grodzisku Gołęszyców w Międzyświeciu. poetycko-muzyczne i koncerty (muzeum Część eksponatów archeologicznych jest czynne we wt., czw., pt. 9.00–15.00, pochodzi ze zbiorów Karola Prausa. śr. 9.00–17.00, sb. i nd. 10.00–14.00; bilet Patronowi muzeum poświęcona została normalny – 3 zł, ulgowy – 1,5 zł, opłata ekspozycja w trzech salach parterowych. za przewodnika – 20 zł). Większość dokumentów, zdjęć, wydaw- Kościół katolicki pw. św. św. Piotra nictw, maszynopisów, listów i pamiątek i Pawła swoimi dziejami odzwierciedla po Gustawie Morcinku pochodzi z nie- tragiczne losy miasta, wielokrotnie istniejącego muzeum biograficznego. nawiedzanego przez pożary. Pierwsza

59 3 Śląsk Cieszyński

wzmianka o kościele św. św. Piotra jak również organy zbudowane w 1892 r. i Pawła w Skoczowie pochodzi z 1447 r., przez firmę „Bracia Rieger” z czeskiego ale budowla ta (najprawdopodobniej Karniowa. Malowidła na sklepieniu nawy drewniana) spłonęła podczas pożaru głównej, przedstawiające sceny z życia miasta w 1470 r. Podobny los spotkał św. Jana Sarkandra, wykonał w 1972 r. następny budynek kościoła, strawiony prof. Czarnecki z Katowic. przez płomienie w 1531 r. Kolejna W niewielkim kościele Znalezienia świątynia służyła już ewangelikom, Krzyża Świętego (XV w.), zwanego aż do 1654 r., gdy z rozkazu cesarza Szpitalikiem, w 1576 r. ochrzczony Ferdynanda II wróciła w ręce katolików. został św. Jan Sarkander. Przez wieki W 1713 r. także padła ofiarą ognia, kaplica, której fragmenty sięgają XII w., który w ciągu kilku godzin obrócił pełniła funkcję szpitalika miejskiego w zgliszcza całe miasto. Czwarty kościół – stąd jej potoczna nazwa. Podczas św. św. Piotra i Pawła spłonął 43 lata gdy kościół św. św. Piotra i Pawła był później, w największym pożarze miasta. bastionem reformacji (1540–1654), tutaj Pomimo tragedii mieszkańcy Skoczowa gromadzili się skoczowscy katolicy. w ciągu zaledwie 6 lat wznieśli kolejną, Kościół, pierwotnie drewniany, był piątą już świątynię, konsekrowaną dwukrotnie przebudowywany – w XVI w 1767 r. przez biskupa wrocławskiego i XIX w. Obecnie jest to jednonawowa, Filipa Gotharda von Schaffgotscha, sklepiona świątynia, w której najstarszym który podarował kościołowi obraz rzym- elementem wyposażenia jest kamienna skiego malarza Giovanniego Lafranco. chrzcielnica – wg tradycji miejsce chrztu Początkowo nieopodal świątyni stała św. Jana Sarkandra. Sześć zdobiących dzwonnica – wieżę dobudowano dopiero sklepienie malowideł wyszło w 1958 r. 100 lat później. spod pędzla Jana Kawuloka z Istebnej. Najstarszy skoczowski kościół jest Trzy z nich obrazują chrzest, męczeństwo budowlą murowaną, trzynawową. i chwałę skoczowskiego świętego. Do Zachowało się cenne wyposażenie, m.in. kościoła przylega budynek dawnego barokowo-klasycystyczny ołtarz z 1891 r. szpitala, przebudowany w XIX w., Widnieje w nim obraz przedstawiający mieszczący obecnie probostwo. spotkanie apostołów w drodze na Neoklasycystyczny kościół ewangelic- męczeństwo – jest to wierna kopia dzieła ki św. Trójcy z 1865 r. stoi na Wzgórzu G. Lafranco, wykonana przez Teodora Wilamowickim. Teren pod wzniesienie Waszka z Frýdka. Warto także zwrócić świątyni ofiarował miejscowy rolnik Jan uwagę na rokokową ambonę z 1842 r., Górniok, a wśród fundatorów był sam obraz Matki Boskiej Skoczowskiej król pruski Wilhelm I, który przekazał z 1737 r. w bocznym ołtarzu św. Józefa, na budowę 100 talarów. Kościół, zapro-

60 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia jektowany przez wiedeńskiego architekta Na Kaplicówce stoi wybudowanaŚlą skie. Pozytywna energia Horky’ego, poświęcił superintendent w 1935 r. kaplica Jana Sarkandra. śląsko-morawski ks. S. Schneider. Pierwsza kaplica poświęcona Janowi 5 lat później wzniesiono obok szkołę ze Skoczowa stanęła na Kaplicówce wyznaniową i probostwo. Wszystkie trzy w 1871 r., 9 lat po beatyfikacji dokonanej budynki poważnie ucierpiały podczas przez Piusa IX. W 1903 r. zaczęły ostrzału wojsk czeskich (w 1919 r., gdy odbywać się tutaj procesje i odpusty. w probostwie mieścił się sztab głów- Z myślą o pielgrzymach wybudowano nodowodzącego oddziałami polskimi) w 1923 r. nową kaplicę – stara stała się i sowieckich (1945). Odbudowana po jej wnęką ołtarzową. Gdy w 1932 r. II wojnie światowej świątynia w latach 80. Pius XI rozciągnął kult Jana ze Skoczowa została poddana gruntownej renowacji na całą Polskę, miejscowy proboszcz z okazji przypadającego na rok 1985 zadecydował o budowie większego jubileuszu 120-lecia powstania i 500-lecia obiektu. I tak 2 lata później poświęcono urodzin Marcina Lutra. Podczas swojej dzisiejszą kaplicę, która wzniesiona pielgrzymki w maju 1995 r. papież Jan wg projektu cieszyńskiego architekta Paweł II spotkał się w kościele św. Trójcy Wiedermanna, kryje kamienny ołtarz z przedstawicielami społeczności ewan- z figurą św. Jana Sarkandra. Poważnie gelickiej Śląska Cieszyńskiego. zniszczona w czasie II wojny światowej, Dominująca nad okolicą świątynia a później odrestaurowana, kaplica jest charakteryzuje się smukłą sylwetką wieży obecnie jednym z najważniejszych punk- i wysokimi oknami, sięgającymi drugiego tów Szlaku św. Jana Sarkandra. W 1985 r. piętra. W trzynawowym wnętrzu warto na Kaplicówce stanął 22-metrowy krzyż zwrócić uwagę na zdobione drewniane papieski, przeniesiony z katowickiego słupy, belki, stropy, gzymsy i balustrady. lotniska na Muchowcu. U jego stóp Organy zbudowała firma Sapalskiego 22 maja 1995 r. mszę św. odprawił Jan z Krakowa. Paweł II. W niewielkim parku pomiędzy ulicami Mickiewicza i Objazdową stoi spiżowy Gmina Skoczów – miejsca, które pomnik Gustawa Morcinka, odsłonięty warto zobaczyć w 1987 r. Figurę pisarza zaprojektował W Oc h a b a c h godne uwagi są kościół warszawski artysta prof. Jan Kucz. parafialny pw. św. Marcina z 1810 r., Z położonej na północny zachód od strażnica z końca XVI w. i stojący obok centrum miasta Górki Wilamowickiej dawny, XVIII-wieczny dwór oraz folwarki – Kaplicówki (389 m n.p.m.) – roztacza pochodzące z tego samego stulecia. się przepiękny widok na dolinę Wisły, Pi e r ś c i e c słynie głównie z XIX-wiecznego Beskid Śląski i Pogórze Cieszyńskie. sanktuarium św. Mikołaja, w którym

61 3 Śląsk Cieszyński

znajdują się przywiezione z Bari relikwie Imprezy, festiwale i święta świętego. W Po g ó r z u stoi XVIII-wieczny Na święta Wielkiej Nocy w Skoczowie organi- dwór Stonawskich, jak również stara zowany jest pochód z Judoszem – przemarsz ze karczma „Arenda” z 1785 r. – była stacja słomianą kukłą Judosza. Jej spalenie symbolizuje „oczyszczenie” miasta z wszelkiego zła. W majowe i l a m o w i c a c h poczty carskiej. W W natomiast popołudnia odbywa się Festiwal Muzyki Chrze- znajduje się najstarszy obiekt zabytkowy ścijańskiej „Musica Sacra”. W czerwcu natomiast w gminie – gotycki zamek szlachecki z XVI urządzany jest festyn Dni Skoczowa, a także Cross w., a ponadto zabudowania folwarczne rodu Świętojański, którego główną atrakcją jest bieg na 12,5 km dla dorosłych i na 3,5 km dla dzieci. Ciekawą Skoczowskich z Kojkowic. propozycją jest kwietniowy Turniej Tańca Disco.

Informacja turystyczna Aktywny wypoczynek ARTadres Biuro Promocji i Informacji Urzędu W samym Skoczowie znajduje się m.in. kry- Miejskiego, Rynek 18, 43-430 Skoczów, tel.: 033858 ta pływalnia „Delfin” (ul. Górecka 2a, tel.: 033 5023, www.skoczow.pl, godziny otwarcia: pn..– pt. 8531820), sąsiadująca z boiskiem i halą sportową, 8–17, sob. 9–13. a także z ciekawym szlakiem rowerowym biegną- cym wałami Wisły. Ok. 6 km od centrum Skoczowa, Noclegi przy drodze szybkiego ruchu Katowice – Wisła, W centrum miasta zaprasza turystów Hotel „Ka- działa Ośrodek Sportów Konnych przy Stadninie ret” (ul. Ustrońska 10, tel.: 033 8533681; z restaura- Koni w Ochabach Wielkich (ul. Hodowlana 16, tel.: cją, drink-barem, salą bankietową, kantorem wymia- 033 8533776, e-mail: [email protected]. ny walut i parkingiem strzeżonym. Nocleg można pl, www.stadnina-ochaby.com.pl). Stadnina prowa- też znaleźć w pobliskich Ochabach Wielkich (4,5 km dzi hodowlę koni angloarabskich typu francuskiego od centrum Skoczowa) i Ochabach Małych (4 km oraz koni szlachetnej półkrwi w oparciu o najlepsze od centrum), gdzie można zatrzymać się w Zajeź- linie ogierów sportowych. Jest tu kryta ujeżdżalnia, dzie „Na Kamieńcu” (ul. Dębowiecka 2, tel.: 033 zaplecze hotelowe, kawiarnia i bar. 8533458). Noclegi oferuje także Ośrodek Sportów Konnych przy Stadninie Koni w Ochabach Wielkich (ul. Hodowlana 16, tel.: 033 8533776). Trzy szlaki – Greenways, Pętla 24C i Subtrasa 11Y – opuszczają Wyżywienie rynek w jego południowo-wschodnim W centrum Skoczowa znajdują się dobre restauracje m.in. „Sadyba” (Rynek 7, tel.: 033 8530508). narożniku, wchodząc przy ratuszu Warto zajrzeć także do pizzerii „Verona” (ul. Gu- w jednokierunkową ulicę Menniczą. stawa Morcinka 16, tel.: 033 8532631). Kuchnią Ok. 100 m dalej skręcamy w lewo, w ulicę polską, włoską i chińską kusi wspomniana Restau- Szkolną. Na skrzyżowaniu skręcamy racja „Karet” (ul. Ustrońska 10, tel.: 033 8533481). W Harbutowicach zapraszają restauracje „Baldi” w lewo i w pierwszą ulicę w prawo, czyli (Harbutowice 20, tel.: 033 8584504) i „Zacisze” w Garbarską, która doprowadza nas do (Harbutowice 2, tel.: 033 8533747), w Ochabach Muzeum im. G. Morcinka. Przy muzeum Małych – „Na Kamieńcu” (ul. Dębowiecka 2, tel.: skręcamy w prawo, w ulicę Fabryczną, 033 8533458) i „Zajazd pod Delfinem” (Ochaby Małe 248, tel.: 033 8535643). Ze skoczowskich cu- następnie w prawo, w Wiślańską, by po kierni warto polecić „Bajkę” (ul. Bielska 3) oraz przebyciu 700 m dojechać do biegnącej cukiernię w centrum miasta (Rynek 20). równolegle estakady. Tutaj od naszej

62 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia trasy odłącza się Subtrasa 11Y, my zaś odchodzi czarna Subtrasa RowerowaŚlą skie. Pozytywna energia jedziemy jeszcze niecałe pół kilometra 123S do Brennej. Niecałe pół kilometra za ulicą Wiślańską i skręcamy w lewo, pod kościołem skręcamy w prawo do kolonii estakadę. Na brzeg Wisły schodzimy po Podbucze. Jedziemy doliną Wschodnicy, schodkach – skarpa nie jest dostosowana a trasa łagodnie wznosi się wśród rzadkiej do jazdy na rowerze. Kierujemy się zabudowy wiejskiej. Mijamy gajówkę w prawo lewym brzegiem rzeki, odbijamy „Zebrzydka” w Nadleśnictwie Ustroń. w prawo i wjeżdżamy trawersem na wał Po dalszych 500 m jazdy przez kolonię Wisły. Podążając cały czas wałem przez Szpotawice docieramy do urządzonego Harbutowice, po 4 km dojeżdżamy do na skraju lasu euroregionalnego punktu Nierodzimia (31 km). Tutaj, przy kładce, odpoczynkowego. znajduje się węzeł szlaku Greenways Dalej trasa biegnie przez las po- (przebieg jego górskiej nitki – zob. s. rastający zbocza Zebrzydki i Łazka. 70). Obok zajazdu „Gościniec Nie- Asfaltowa, mocno zniszczona droga rodzim” przygotowywany jest duży łagodnie się wznosi i po 2 km wprowadza punkt odpoczynkowy dla rowerzystów. nas w obręb gminy Jaworze. Opuściwszy Opuszczamy Euroregionalną Pętlę 24C las, zjeżdżamy w dolinę rzeki Jasionki; i przejechawszy kładką na drugi brzeg za mostkiem skręcamy z ulicy Góreckiej Wisły, podążamy dalej nasypem dawnej w lewo, w biegnącą prostopadle ulicę kolejki wąskotorowej. Od tego miejsca Cisową. I oto jesteśmy w Jaworzu Nałężu. wspólnie z Euroregionalną Subtrasą Jedziemy na wprost łagodnie opadającą Rowerową 12N, z Ustronia do Jaworza, ulicą Cisową, by po ok. 2 km dotrzeć do a potem wzdłuż dawnego wyrobiska gliny skrzyżowania z ulicą Słoneczną (45,1 km). i tzw. Czarnego Lasu. Po przebyciu 1,5 km Znajduje się tutaj euroregionalna tablica od kładki zawitamy już na teren gminy informacyjna, na której możemy spraw- Brenna – przed nami ciekawy widokowo dzić przebieg szlaku. Od niej na wprost odcinek jazdy po płaskim dnie rozległej na północ odchodzi czerwona Subtrasa kotliny, wśród pól i zabudowań gospo- Rowerowa 122C Jaworze – Strumień. darczych. Mijając przysiółki Krzywaniec, Skręcamy w prawo w ulicę Słoneczną i po Na Stawie i Zalesie, przecinamy ruchliwą ok. 1,3 km skręcamy w lewo opuszczając drogę ze Skoczowa do Brennej w centrum niebieską Subtrasę Rowerową 12N. Gó r e k Wi e l k i c h . Minąwszy pawilon han- Trasa prowadzi teraz wzdłuż doliny dlowy, podążamy przez most na Brennicy potoku Szerokiego i mijając kompleks w kierunku Grodźca (36,8 km). Nasz szlak kąpieliskowy, dociera do ulicy Zacisznej. prowadzi obok widocznego na pagórku Po chwili skręcamy w prawo, w ulicę kościoła katolickiego z XVI w. i stacjo- Folwarczną, i jedziemy po otwartym narnej infomapy, przy której w prawo płaskowyżu, z którego roztaczają się

63 3 Śląsk Cieszyński

widoki na Beskid Śląski i Pogórze Cie- szyńskie. Widać stąd także uzdrowiskową Ja w o r z e zabudowę centrum Jaworza. Niespełna 2 km dalej przecinamy ulicę Zdrojową Znana miejscowość uzdrowiskowa i ulicą Pod Harendą docieramy do mostku i wypoczynkowa, pięknie położona na potoku Wysokim, za którym skręcamy w dolinie Jasienicy, u stóp Błatniej w lewo, w ulicę Nabrzeżną. Przebywszy i Cubernioka. Oprócz spokoju i zieleni 600 m, przekraczamy potok, prowadząc znaleźć tu można ślady przeszłości – rower po kładce. Wkrótce docieramy do istniejąca od końca XII stulecia wioska skrzyżowania z asfaltową uliczką, obok należy do najstarszych w księstwie mostku (49,7 km). Znajduje się tutaj cieszyńskim. ośrodek agroturystyczny „Skansen”. Jej nazwa pochodzi najprawdo- Skręcamy w prawo, w ulicę Cyprysową, podobniej od licznych tu jaworów, i nieco ponad pół kilometra dalej, na które karczowali pierwsi osadnicy. skrzyżowaniu z ulicą Kryształową, Wieś, notowana w dokumentach już znowu w prawo. Trasa przecina ulicę na początku XIV w., początkowo Wiejską i Łubinową, by wbiec w ulicę była własnością książąt cieszyńskich. Sielską, a droga asfaltowa zmienia się W XV w. została nadana niemieckiemu w gruntową. Prostopadle do naszej rodowi rycerskiemu von Arnsdorf, a na- trasy przebiega prastary trakt handlowy, stępnie przeszła w ręce polskiego rodu zwany cesarką, jednak o jego istnieniu Jaworskich. Obie rodziny prowadziły nie przypomina dzisiaj już prawie nic. intensywną akcję osadniczą. Od końca Jedziemy wśród łąk i pól, mijając po XVI w. właścicielami poszczególnych prawej Młyńską Kępę (403 m n.p.m.) części Jaworza, włączonego już wtedy i podziwiając panoramę Beskidu, do stanowego państwa bielskiego, byli Pogórza i centrum Jaworza. Podążamy przedstawiciele szlachty cieszyńskiej, wciąż na południe ulicą Sielską, a na- a w 1754 r. cała wieś stała się własnością stępnie ulicą Koralową, by na wysokości Jerzego hr. Laschowskiego. Pod koniec ośrodka rehabilitacyjno-wypoczynkowego XVIII w. dobra jaworzańskie zakupił „Zygmunt” skręcić w prawo. W ten francuski hrabia Arnold Saint-Genois sposób trafiamy na pobliski parking d’Anneaucourt, który dołączył je do swo- przy ulicy Wapienickiej, usytuowany na jej kolekcji miejscowości beskidzkich. obrzeżu zabytkowego parku nieopodal Za sprawą rodziny Saint-Genois wieś amfiteatru. Stoi tu też euroregionalna przeobraziła się w kurort i to właśnie tablica informacyjna przy węźle szlaków jej pierwszej w Beskidzie Śląskim rowerowych. Znajdujemy się w pobliżu przyznano w 1862 r. status uzdrowiska. centrum Jaworza (52,1 km). W otwartym przez hr. Maurycego

64 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Genois domu kuracyjnym z pięknym Miejsca, które warto zobaczyć Śląskie. Pozytywna energia parkiem leczono – podług ówczesnej Klasycystyczny zespół pałacowy mody – żętycą i borowiną, której pokłady zbudowany w 1793 r. przez barona znajdowały się u stóp Palenicy. Kurort Arnolda Saint-Genois jest niewątpliwie zasłynął w całej Galicji, a do grona najważniejszym zabytkiem Jaworza, częstych gości należał m.in. Wincenty chociaż niestety bardzo zaniedba- Pol, który poświęcił Jaworzu wiele cie- nym i wymagającym niezwłocznej płych słów. Niestety, francuska rodzina renowacji. Składa się z piętrowego doprowadziła wkrótce uzdrowisko do pałacyku zwieńczonego trójkątnymi ruiny finansowej, a Henryk hr. Larisch przyczółkami, dwóch piętrowych von Mönnich, który nabył Jaworze oficyn, stojącego po obu stronach w 1906 r., zlikwidował urządzenia pałacu gazonu, budynku przybramnego kuracyjne. Swój renesans uzdrowisko oraz bramy wjazdowej strzeżonej przez przeżyło w latach międzywojennych, dwie figury puttów trzymających gdy dr Zygmunt Czop, przy poparciu herby Saint-Genois d’Anneaucourt hr. Larischa, otworzył tutaj słynny i Nałęcz-Laschowskich. zakład wodoleczniczy, specjalizujący się W pałacowych budynkach mieści się w chorobach serca, układu pokarmowego obecnie Młodzieżowy Ośrodek Wycho- i nerwowego. Jaworze, chociaż nie wawczy. W rozległym parku pałacowym odzyskało statusu kurortu, znowu stało z końca XVIII w. zobaczyć można kilka- się modne i zaczęło przyciągać znanych set pięknych wiekowych drzew – głównie ludzi – leczyli się tu i pracowali m.in. dębów, nawet 300-letnich. Niektóre Jan Bystroń, Ignacy Daszyński, Julian z nich mogą się pochwalić trzymetrowym Tuwim, Melchior Wańkowicz, Jan obwodem, a jeden znaczy spora blizna Parandowski, Władysław Szajnocha po uderzeniu pioruna. W parku znajdują i Stefan Kisielewski. Maria Dąbrowska się także sztuczny staw i kaskada, a na pisała tutaj rozdziały swoich Nocy i dni. wzniesieniu w jego południowej części W 1933 r. wojewoda śląski Michał Gra- stoi kanelowana kolumna z 1818 r. żyński podjął starania o przywrócenie z pamiątkową inskrypcją. Dawniej Jaworzu statusu uzdrowiska. Jeszcze po zdobił ją kamienny kapitel w kształcie wojnie miejscowość korzystała z prawa napoleońskiego kapelusza. Wybudował pobierania tzw. opłaty uzdrowiskowej ją francuski krewny rodziny Saint-Genois (klimatycznej). Obecnie znajdują – Arnold Saint-Genois d’Anneaucourt, się tu Beskidzki Zespół Leczniczo- dowódca wojsk królewskich i Legionów, Rehabilitacyjny, Ośrodek Fizjoterapii który po wojnach napoleońskich znalazł i Rehabilitacji oraz Sanatorium Medy- tutaj schronienie, później zaś spoczął na cyny Chińskiej. miejscowym cmentarzu.

65 3 Śląsk Cieszyński

Na położone w dolnej części parku główny z figurami dwóch ewangelistów, zabudowania gospodarcze tzw. folwarku ambona i pochodzący z końca XVIII w. dolnego z XVIII i XIX w. składają się: obraz Ostatnia Wieczerza Kramolina. budynek bramny, czworak, magazyn Najciekawszym elementem wyposażenia i stajnia. Wejście na teren dworu jest jest jednak dzwon z 1794 r., ufundowany zabronione – obiekty zaadaptowane przez barona Arnolda Saint-Genois, przez Instytut Zootechniki są w gorszym ozdobiony herbami rodziny Saint-Genois stanie niż zespół pałacowy. Budynki tzw. d’Anneaucourt oraz Nałęcz-Laschowskich. Górnego Dworu z 1. poł. XIX w. stanowią Wieżę dobudowano w 1851 r., a stojąca obok obecnie w części własność nadleśnictwa, plebania powstała na początku XIX w. Stare Urzędu Gminy i prywatną. plebanie oraz szkoła katolicka, wzniesione Stojący w Jaworzu Dolnym, powyżej w 1829 r. przez hr. Filipa Ludwika Saint- parku, kościół katolicki Opatrzności Genois, leżą w sąsiedztwie pałacu. Bożej z 1802 r., ufundowany przez Arnolda Nieopodal zabudowań pałacowych można Saint-Genois (tablica pamiątkowa), wznie- też zobaczyć budynek dawnej szkoły ewan- siony został przez mistrza murarskiego gelickiej nakryty mansardowym dachem. Englischa na miejscu dawnej drewnianej Wzniesiono go w stylu klasycystycznym kaplicy. Klasycystyczna jednonawowa w latach 1867–68 (jako część przylegającą świątynia przeszła dwie rozbudowy – pod do plebanii i kościoła), kiedy to poprzedni koniec XIX i w 1. poł. XX w. (dobudowano budynek z 1794 r. spłonął. wówczas transept z kopułą). Wewnątrz Atrakcją miejscowości jest bez wątpienia oglądać można m.in. późnobarokowe Muzeum Flory i Fauny Morskiej ze tabernakulum i dzwon z 1644 r., dwa zbiorami bosmana Erwina Pasternego, klasycystyczne ołtarze boczne i organy. urządzone w 1969 r., w szkole podstawowej W jednym z ołtarzy widnieje obraz w Jaworzu Średnim (obecnie Gimnazjum Matki Bożej Berdyczowskiej, namalowany im. Gen. Broni Stanisława Maczka), do w 1806 r. przez Jana Ignowskiego z Żywca. której uczęszczał właściciel kolekcji. Na parafialnym cmentarzu odnaleźć można Wycieczki oprowadzają gimnazjaliści, klasycystyczne grobowce Laschowskich a wizyta w szkole daje okazję zobaczenia na i Saint-Genois. własne oczy żółwia błotnego, egzotycznych Znajdujący się po drugiej stronie ulicy gatunków ślimaków, rozgwiazd, jeżowców kościół ewangelicki, wzniesiony w latach czy rekina. 1782–86 z fundacji Jerzego hr. Laschow- Utrzymany w stylu eklektyczno- skiego, w 1912 r. za ks. Jana Lasoty został rustykalnym skansen w Jaworzu Dolnym przebudowany w stylu neoklasycystycznym (niedaleko drogi Cieszyn – Bielsko) przez Ludwika Kametza z Cieszyna. Na połączony jest z regionalną karczmą uwagę zasługują: neoklasycystyczny ołtarz i gospodarstwem agroturystycznym.

66 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

lenderskie, odbywające się rokrocznie na przeło- Jaworskimi Górami nazywa się Śląskie. Pozytywna energia dwa wzniesienia po obu stronach drogi mie maja i czerwca, związane z ponad 10-letnią współpracą z gminami Królestwa Holandii (Moer- prowadzącej przez Jaworze – Młyńską dijk i Klundert). W 2003 r. zapoczątkowano nową Kępę (403 m n.p.m.) i Goruszkę (411 m cykliczną imprezę masową – Jaworzańską Ma- n.p.m.), na której odpoczywać miał ponoć jówkę, urządzaną 1–3 maja każdego roku. Nie brakuje też imprez sportowych, takich jak Rowe- Jan III Sobieski przed odsieczą wiedeńską. rowa Czasówka na Błatnią, czy Bieg Przełajowy Ozdobą wzgórza jest zabytkowa altana Doliną Jasionki. „Glorietta”, licząca blisko 200 lat. Na stromym północnym stoku Aktywny wypoczynek Parki Jaworza są znakomitym terenem spa- Palenicy (688 m n.p.m.) znajduje się cerowym. Z Jaworza i pobliskiej Wapienicy pro- krąg kamienny z wałem ziemnym wadzą znakowane szlaki turystyczne na Błotny i fosą – najprawdopodobniej pozostałość (917 m n.p.m., zwany także Błatnią) i Klimczok pogańskiego ośrodka kultowego z czasów (1117 m n.p.m.). wczesnego średniowiecza. Wał, ułożony z bloków skalnych o różnej wielkości, Od tablicy informacyjnej trasa Green- otoczony jest fosą głęboką na 1,5 m. ways wspólnie z Subtrasą 12N przecina Ciekawe są również Galeria pod ulicę Wapienicką i przez ponad pół kilome- Groniem oraz tzw. Uroczysko na Górze tra wspina się ostro ulicą Południową aż Wysokie. do skrzyżowania z Podgórską (to najwyższy punkt na całej trasie). Skręcamy w lewo, Noclegi Jaworze jest co prawda miejscowością wypo- Subtrasa 12N w prawo, i po przejechaniu czynkową, ale więcej tutaj prywatnych domków ponad 1,5 km krętą ulicą Podgórską letniskowych niż pensjonatów. Godne polecenia docieramy do granicy gminy Jaworze. są Zajazd „Piramida” (ul. Bielska 547, tel.: 033 Wjeżdżamy do Wapi e n i c y , zachodniej 8173281), Hotel „Jawor” (ul. Turystyczna 204, tel.: 033 8198600). Nieco niższy standard oferu- dzielnicy Bielska-Białej, by ulicą Stor- je Schronisko PTTK „Na Błatniej”, stojące pod czyków podążyć do skrzyżowania z ulicą szczytem o tej samej nazwie. Miętową. Skręcamy w lewo i po chwili Wyżywienie w prawo w ruchliwą ulicę Jaworzniańską, W Jaworzu nie ma zbyt wielu restauracji. a po 400 m zatrzymujemy się przed Hotelem Przyzwoity obiad można zjeść w Restauracji Park „Papuga” (55,6 km). „Roland” (ul. Zdrojowa 533, tel.: 033 8172788) Dalej trasa Greenways przechodzi i Karczmie „Pod Błatnią” (ul. Turystyczna 121, tel.: 033 8172257). przez teren Bielska-Białej; przy hotelu zaplanowano kolejny węzeł osi Green- Imprezy, festiwale i święta ways – łącznik pomiędzy Południowym Największą imprezą w gminie jest Jaworzański Odcinkiem Nizinnym i Górskim Wrzesień, organizowany z początkiem miesiąca już od 1986 r. Interesującą pozycją kalendarza im- wiodącym przez centrum Bielska-Białej prez kulturalnych w Jaworzu są również Dni Ho- i Żywiec do Koniakowa.

67 3 Śląsk Cieszyński

UWAGA! Od Hotelu „Papuga” przez a chwilę później w prawo – przy sklepie 12 km II Odcinek Nizinnej Trasy Gre- spożywczym. Droga prowadzi wśród enways przebiega przez obszar miasta domów wiejskich, następnie zaś wije się Bielsko-Biała. Ta część nie jest ujęta pomiędzy stawami hodowlanymi. Wkrótce w niniejszym przewodniku. zaczyna się łagodny podjazd przez III Odcinek Nizinnej Trasy Greenways przysiółek Węgry na płaskowyż, który w Euroregionie Śląsk Cieszyński po opusz- osiągamy po niecałym kilometrze. czeniu St a r e g o Bi e l s k a zaczyna się na gra- Na górze skręcamy w lewo, by po kilku- nicy gminy Jasienica w Mazańcowicach dziesięciu metrach zjechać z szosy – także w przysiółku zwanym Kopiec (67,5 km na lewo – w drogę asfaltową. Rozpoczyna trasy). Na kończącej się ulicy Dumki na się łagodny zjazd urozmaicony pięknymi skrzyżowaniu polnych dróg napotykamy widokami na grzbiety Beskidu Śląskiego, zielony szlak pieszy „700-lecia Bielska”, Morawskiego i Małego. Po 700 m skręcamy w lewo i przez chwilę podążamy docieramy do plantacji sadowniczej, wspólnie z nim. Po 100 m nasza trasa przy której zaczyna się podjazd. Niecałe skręca w prawo – wjeżdżamy do gminy pół kilometra dalej wjeżdżamy na teren Jasienica. Mijamy po prawej stronie Międzyrzecza Górnego, zbliżając się do zabudowania Spółdzielni Klubowej na skrzyżowania lokalnych dróg w kolonii Kopcu, po czym skręcamy w prowadzącą Rudawka, gdzie spotykamy lokalną do nich asfaltową drogę. Ok. 350 m dalej trasę rowerową (żółtą) oraz zielony szlak kręty szlak dochodzi do skrzyżowania dróg pieszy „700-lecia Bielska”. Tutaj trasa asfaltowych na skraju lasu. Skręcamy Greenways skręca w prawo i znacząco w lewo, a następnie w prawo i oddalając opada asfaltową ulicą Spacerową. Je- się od lasu, przejeżdżamy przez otwarty, dziemy wśród pól uprawnych, podziwiając piękny widokowo teren. Jadąc wśród rozległe widoki na Beskid, pogórze oraz pól i zabudowań, docieramy po 600 m liczne tafle stawów Kotliny Oświęcimskiej. do brzegu rzeki Wapienicy. Przed rzeką Mijamy kilka posesji i pokonując mostek skręcamy w prawo i podążamy wzdłuż na Międzyrzeckim Potoku, wjeżdżamy na jej prawego brzegu asfaltową drogą, by ulicę Centralną w centrum Mi ę d z y r z e c z a po przebyciu pół kilometra dotrzeć do Gó r n e g o (73,2 km). Na skrzyżowaniu wąskiej betonowej kładki nad Wapienicą, skręcamy w prawo, potem w lewo ponownie spotykając się ze szlakiem pie- i pokonujemy następny most – na rzece szym (69,3 km). Przeprowadziwszy rower Jasienica. Przejeżdżając na wprost przez przez kładkę na drugi brzeg Wapienicy, kolejne skrzyżowanie, zaczynamy łagodny wjeżdżamy na biegnącą równolegle drogę podjazd szeroką szosą asfaltową wśród asfaltową. I oto jesteśmy w Mi ę d z y r z e c z u szpaleru drzew liściastych. Ponad 2 km Do l n y m . Za kładką skręcamy w lewo, dalej trasa Greenways wyprowadza nas

68 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia na płaskowyż – jesteśmy już w Ru d z i c y . Po Pełna niezwykłego uroku wiejska galeŚlą- skie. Pozytywna energia przebyciu 1,5 km wśród rzadko rozsianych ria, urządzona w starym domu, reklamuje gospodarstw i zabudowań wiejskich się jako jedyne na świecie muzeum stra- przecinamy szosę powiatową z Jasienicy chów na wróble. Zwiedzając miniskansen, do Strumienia i wjeżdżamy do centrum w którym artysta zgromadził kilkadziesiąt Rudzicy. Pokonując łagodny zakręt, rodzajów strachów, warto obejrzeć także mijamy kościół katolicki. Za kościołem stałą wystawę prac malarskich Floriana i budynkami handlowymi, ciągnącymi Kohuta. W galerii można zakupić jedną się wzdłuż naszej trasy, leżą dawne z miniatur malarskich gospodarza, a także zabudowania dworskie. Szlak Greenways książkę Że aż strach..., opowiadającą doprowadza nas do skrzyżowania obok o galerii, jej gościach i właścicielu, placu w centrum wsi, nieopodal kawiarni a także o niezwykłym Strachu Kawalerze, „Kier” (77,7 km). Ok. 200 m stąd znajduje podobno spełniającym życzenia. Warto się ciekawa Galeria Autorska Floriana dodać, że z inicjatywy Floriana Kohuta Kohuta „Pod Strachem Polnym” (43-394 w czerwcu odbywa się w Rudzicy „Ko- Rudzica 108, tel.: 033 8152310). rowód strachów polnych”.

Żabi Kraj – ptasi raj Północno-zachodnią część Śląska Cieszyńskiego zajmuje szerokie obniżenie Kotliny Oświę- cimskiej. W dolinach, często podmokłych, leży kilkadziesiąt różnej wielkości stawów, zgrupo- wanych w kilka kompleksów, które łącznie z wielkim Jeziorem Goczałkowickim tworzą kra- inę nazywaną Żabim Krajem. Jest to region o szczególnych walorach przyrodniczych, jedna z największych w południowej Polsce ostoi ptactwa wodnego. Obecny krajobraz zawdzięcza działalności człowieka: wszystkie stawy, tak mocno wrośnięte w krajobraz tej ziemi, są wy- tworem ludzkich rąk, chociaż i pierwotnie znaczną część kotliny zajmowały torfowiska – ich pozostałości chronione są w rezerwacie „Rotuz”. Jest to przykład torfowiska wysokiego, za- silanego głównie przez wody opadowe i bardzo ubogiego florystycznie – jego ozdobą jest chroniona rosiczka okrągłolistna. Największą jednak wartość dla miłośników przyrody tego zakątka ziemi cieszyńskiej ma bogata fauna ptaków związanych ze środowiskiem wodnym. Na szczególną uwagę zasługuje żyjący tu ślepowron, spokrewniony z bąkiem i bączkiem (te zresztą również tutaj występują), który ma na stawach w okolicach Ligoty jedyne w Polsce stanowiska lęgowe. Innym ciekawym gatunkiem jest kormoran gniazdujący nad Jeziorem Goczałkowickim (to jego najbardziej na południe wysunięte stanowisko w Polsce), będący jednak niemile widzianym gościem w tej okolicy – swoją żarłocznością powoduje znaczne straty w okolicznych gospodarstwach rybnych. Lista gatunków występujących w Żabim Kraju przekracza 150 pozycji, przy czym zdecydowaną większość stanowią ptaki wodne i brodzą- ce, mające tu często jedyne stanowiska w południowej Polsce (nie licząc niedalekich stawów zatorskich, również położonych w Kotlinie Oświęcimskiej). Fenomen przyrodniczy Żabiego Kraju uwidacznia się jeszcze bardziej, jeżeli wziąć pod uwagę duże przekształcenia krajobrazu pod wpływem gospodarki – bliskość konurbacji GOP-u i przemysłowych ośrodków Podbeski- dzia. Żabi Kraj – prawdziwie sielska kraina – na tle swego otoczenia jawi się jako oaza spokoju i harmonii ludzi i przyrody, której nie potrzeba administracyjnych nakazów ochronnych, by trwała w swym uroczym kształcie.

69 3 Śląsk Cieszyński

Trasa Greenways skręca na skrzyżo- wśród pól uprawnych. Droga wije się, waniu w prawo i obiegając zabudowania mijając ciekawą murowaną kapliczkę. dworskie, kieruje się na północ. Ok. Ok. 200 m za nią trasa doprowadza nas do 200 m dalej wjeżdżamy na teren otwarty, rozgałęzienia dróg i łukiem skręca w prawo skąd doskonale widać obniżenie doliny nad przepustem rowu melioracyjnego, Iłownicy i pocięty licznymi jarami odwadniającego bagno Rotuz. Co ciekawe, kompleks leśny Grabówki. Mijając pola szlak biegnie tutaj początkowo na granicy uprawne, podążamy w dół, by wkrótce powiatów cieszyńskiego i bielskiego oraz przeciąć drogę powiatową z Jasienicy gmin Jasienica i Chybie, a następnie do Strumienia. Za skrzyżowaniem stanowi granicę pomiędzy gminą Ja- napotykamy drogowskaz do uroczyska sienica a Czechowicami-Dziedzicami. w Dolinie św. Wendelina. Znajduje się Przejechawszy niecały 1 km, opuszczamy tam kaplica św. Wendelina z 1879 r., Landek, by dotrzeć do skraju lasu, gdzie z ołtarzem nad źródłem. stoi tablica nadleśnictwa. Jesteśmy na Od skrzyżowania podążamy dalej prosto, skraju rezerwatu „Rotuz”, nieopodal by wkrótce zawitać na terenie Kotliny południowego brzegu Jeziora Goczał- Oświęcimskiej. Przecinając przysiółek kowickiego. Tutaj, na przyleśnej polanie, Piekło, docieramy do bramy wjazdowej kończy się odcinek Międzynarodowej Trasy dużego ośrodka rekreacyjno-wypoczynko- Rowerowej Kraków – Morawy – Wiedeń wego „Ranczo” (80 km). Tutaj szlak zbacza Greenways, przebiegający przez teren w lewo do skrzyżowania z drogą z Bronowa Śląska Cieszyńskiego (84,1 km). do Landeka. Skręcamy w lewo i jedziemy wysoką groblą pomiędzy imponującym kompleksem stawów zasilanych wodami Pętla górska rzeki Iłownica. Mijamy stawy: Feruga Stary, Kapias Stary i Faroży (po lewej) oraz Zabrzeski, Landecki Wielki i Przędziałek Czeski Cieszyn, Landecki (po prawej). Niecałe 1,5 km od Český Těšín skrzyżowania trasa skręca w prawo na drogę powiatową Jasienica – Strumień, by po chwili przekroczyć most nad Przez wieki historia tego miasta była Iłownicą. Wkrótce, za stawem Przędziałek nierozerwalnie związana z historią Landecki, dojeżdżamy do skrzyżowania Cieszyna, leżącego po drugiej stronie w centrum La n d e k a (81,8 km). Tutaj Olzy. Po podziale Śląska Cieszyńskiego nasza trasa skręca w prawo w lokalną Czeski Cieszyn stał się najmłodszym drogę asfaltową. Jedziemy najpierw nadolziańskim miastem i samodzielnym pośród wiejskiej zabudowy, a następnie organizmem.

70 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Leżące na lewym brzegu Olzy dzielnice: hotel „Piast”). Wybudowano także szpital,Ślą skie. Pozytywna energia Saska Kępa, Kamieniec i Brandys były szkoły, kościoły ewangelickie (polski przemysłowym przedmieściem Cieszyna. i niemiecki) i dwa żydowskie domy modli- Rozwijały się od końca XVIII w., a więc twy. W 1938 r., po wejściu wojsk polskich od zburzenia murów obronnych miasta. na Zaolzie, Czeski Cieszyn ponownie W latach 1869–71, gdy powstała kolej połączono z prawobrzeżnym centrum koszycko-bogumińska, po lewej stronie i nazwano Cieszynem Zachodnim. Także Olzy wybudowano dworzec centralny. podczas okupacji Niemcy traktowali W 1888 r. oddano do użytku linię Bielsko Teschen jako jedno miasto. – Kojetin i miasto zyskało połączenie Obecnie Czeski Cieszyn jest przede kolejowe z Węgrami, Prusami, Morawami wszystkim ważnym węzłem komuni- i Galicją. Od końca XIX w. datuje się roz- kacyjnym (znajduje się tu duży dworzec wój budownictwa i przemysłu – powstała kolejowy) oraz niewielkim ośrodkiem gazownia, drukarnia Prochaski, fabryka przemysłu włókienniczego i drzewno- mebli giętych J. i J. Kohnów oraz fabryka papierniczego. W 1991 r. w pobliskim przemysłu drzewnego J.Ph. Glesingera. Kocobędzu (Chotěbuz) wybudowano Od 1911 r. po Cieszynie – także po nad Olzą jeden z dłuższych mostów jego lewobrzeżnej części – kursowały w Europie. Leżące przy nim przejście tramwaje. graniczne jest największym tego typu W 1918 r. rozgorzał polsko-czeski obiektem w Czechach. spór o Śląsk Cieszyński. Dnia 28 lipca W mieście działa Teatr Cieszyński, 1920 r. ambasadorowie mocarstw re- który jako jedyny w kraju ma dwie sceny prezentujących Radę Najwyższą na – czeską i polską. W budynku przy ulicy konferencji pokojowej w belgijskim Střelnínčí 28 ma swoją siedzibę Zarząd mieście Spa zadecydowali, że zachodnia Główny Polskiego Związku Kulturalno- część Śląska Cieszyńskiego, tj. Zaolzie, Oświatowego (PZKO), przy którym działa zostaje wcielona do nowo powstałej Zespół Regionalny „Olza”. Czechosłowacji. W granicach nowego Przez Czeski Cieszyn przebiega Cie- państwa znalazł się także lewobrzeżny szyńska Śródmiejska Trasa Spacerowa, Cieszyn, który stał się centrum admini- łącząca wszystkie ważniejsze zabytki stracyjnym regionu i siedzibą powiatu. miasta – ich opisy zawarto w rozdz. IV W mieście zaczęły powstawać nowe (zob. s. 93). obiekty, m.in. administracji państwowej i samorządu – w 1928 r. ukończono ratusz, Okolice a 3 lata później hotel „Polonia”, który W pobliskim Ko c o b ę d z u (Chotěbuz) stał się społeczno-kulturalnym centrum znajduje się wieża sygnalizacyjna polskiej mniejszości na Zaolziu (obecnie w kształcie walca – pozostałość

71 3 Śląsk Cieszyński

XIV-wiecznego gotyckiego grodu, prze- 500 m skręcamy w lewo. Przejeżdżamy budowana w XIX w. Nieopodal wznosi obok kościoła (po prawej) i po 1,2 km się XIX-wieczny zamek, powstały po (na tym odcinku zaczyna się asfalt) przebudowie renesansowej twierdzy wjeżdżamy na drogę z Soběšovic do pochodzącej z XVI w. Historyczną Dolnych Domasławic, nieopodal brzegu wartość obiektu znacznie zubożyły zalewu žermanice. Skręciwszy w lewo, przeróbki, dokonane w XIX i XX w. pokonujemy 800 m, by zawitać do centrum Brama wjazdowa z końca XVIII w., także przyjemnej miejscowości wypoczynkowej. kilkakrotnie przerabiana, ozdobiona jest Dolne Domasławice (Dolní Domaslavi- herbami i rzeźbami. ce), malowniczo położone nad brzegiem žermanic, zasługują na uwagę również Opuszczając Czeski Cieszyn, kierujemy ze względu na urządzoną w szkole salę się na Koňákov. Podążamy drogą trzeciej pamiątkową, która prezentuje zbiory klasy – po niespełna 1 km przejeżdżamy krajoznawcze z wiosek zatopionych przez pod wiaduktem, a po 2 km docieramy do wody zbiornika. Z Dolnych Domasławic punktu odpoczynkowego „U Antonička”. podążamy na południe, wzdłuż brzegu Niecałe 1,5 km dalej, już w Koňákovie, zalewu, którego jednak stąd nie widać. wjeżdżamy na drogę ze Stříteža do Po przebyciu 1,5 km zjeżdżamy z głównej Albrechtic, a nasz szlak łączy się z Euro- drogi w prawo, kierując się na Górne regionalną Pętlą Rowerową (Cyklistický Domasławice (Horní Domaslavice). Okruh Euroregionem Těšínské Slezsko). Docieramy tam po 2 km, mijając rezerwat Skręcamy w prawo i po 600 m opusz- „U žermanic” (po prawej) i pokonując czamy pętlę, odbijając w lewo szutrową mostek na rzeczce Lučina. Przejeżdżamy drogą w stronę Dolnych Domasławic na wprost przez skrzyżowanie w centrum (Dolní Domaslavice). Po 2 km szlak wsi i podążamy dalej na południe, dobiega do punktu odpoczynkowego mijając wieś Vojkovice. Po przebyciu „U čtyřmezniku”, przy którym znajduje 3 km przecinamy drogę szybkiego się pomnik. Po kolejnych 2 km przecinamy ruchu z Frýdka-Místka do Czeskiego rzekę Stonávkę, a następnie drogę z Třa- Cieszyna i jedziemy dalej polną ścieżką, novic do Těrlicka. Jedziemy na wprost która po 700 m przecina linię kolejową. drogą trzeciej klasy, by przebywszy 1 km, Za torami skręcamy w lewo i przez dotrzeć do miejsca, gdzie droga ta odbija chwilę podążamy wzdłuż nich, aby w lewo, na Ligotkę Kameralną (Komorní po kolejnych 700 m skręcić w prawo Lhotka) – to inny wariant naszej trasy. i przez niecałe 2 km posuwać się wzdłuż My jednak podążamy prosto, a po 500 m potoku žermanický prívaděč. Skręcamy skręcamy w prawo, w drogę szutrową. w lewo na kładkę, a po drugiej stronie Po lewej mijamy pomnik i po kolejnych potoku ponownie obieramy kierunek

72 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia południowy. Po kolejnym skręcie w lewo ziołolecznicze. Przejeżdżamy przezŚlą skie. Pozytywna energia trasa doprowadza nas 2,5-kilometrowym centrum wsi, mijając po lewej stronie odcinkiem do miejscowości Kamenité kościół. Przed kościołem (w lewo) i za (ostatni kilometr biegnie asfaltem). nim (w prawo) od naszej trasy odbijają Tutaj kierujemy się na północ, podążając dwa inne warianty szlaku. My jednak ścieżką wzdłuż granicy Obszaru Chro- podążamy prosto i za główną drogą nionego Krajobrazu Beskidów (CHKO skręcamy w lewo, aby po 200 m, przy Beskydy). Po 600 m wjeżdżamy na parkingu, odbić w prawo. Jedziemy rowerową Magistralę Beskidzko-Kar- drogą, którą przebiega szlak rowerowy packą (Beskydsko-karpatská magistrála) Jihlava – Czeski Cieszyn, a pokonawszy i skręcamy w prawo, aby po przebyciu 2,5 km, osiągamy Smilovice. prawie 4 km dotrzeć do centrum Li g o t k i Tam nasza trasa ponownie spotyka Ka m e r a l n e j (Komorní Lhotka), dawnej się z Euroregionalną Pętlą Rowerową siedziby książąt wołoskich. Stoi tu baro- (Cyklistický Okruh Euroregionem kowy jednonawowy kościół ewangelicki Těšínské Slezsko), której towarzyszy przez z 1782 r., z wyposażeniem rokokowym. najbliższe 600 m. Koło punktu odpoczyn- Do naszych czasów dochowały się też kowego „Na Hřišti” szlak odbija pod drewniane chaty, będące typowym kątem prostym w prawo. Jedziemy cały przykładem cieszyńskiej architektury czas wzdłuż granic CHKO Beskydy, by po ludowej, jak również zabudowania XVIII- 2,5 km minąć kamieniołomy (po prawej) i XIX-wiecznych majątków ziemskich. i dotrzeć do miejscowości Rz e k a (řeka). Jeżeli dodamy do tego stojącą w dolinie Stoją tu zrębowe chałupy podcieniowe rzeki Stonávki unikatową saunę, to z przełomu XVIII i XIX w. Turystów zrozumiemy, dlaczego w 1955 r. wieś kuszą rejony rekreacyjne i narciarskie, uznano za zabytkową. Warte uwagi a amatorów wspinaczki – kamieniołomy są tu także pomniki przyrody: stare dekoracyjnego piaskowca godulskiego. jesiony, jawory i dęby oraz piękna, ponad W Rzece droga zakręca o 180 stopni 2-kilometrowa aleja lipowa wzdłuż drogi i po 700 m odbija w prawo, aby po 2 km do Gnojnika (Hnojník), miejscowości, doprowadzić nas do wsi Guty, gdzie w której długoletnim nauczycielem był ponownie napotykamy Euroregionalną Jan Kubisz, wielki poeta i wieszcz Śląska Pętlę Rowerową (Cyklistický Okruh Cieszyńskiego, pochowany na tamtejszym Euroregionem Těšínské Slezsko). cmentarzu ewangelickim. Obecnie W niewielkich Gu t a c h zobaczymy intere- Ligotka Kameralna jest popularną miej- sujący przykład cieszyńskiej architektury scowością wypoczynkowo-rekreacyjną, ludowej – renesansowy, jednonawowy, a na stokach Goduły (Godula) w sezonie zrębowy kościół Bożego Ciała z 1642 r. letnim funkcjonuje nawet uzdrowisko Najstarszy dzwon w wieży, która do

73 3 Śląsk Cieszyński

1781 r. była samodzielną dzwonnicą, pochodzi z 1565 r. Wewnątrz świątyni godna Ja b ł o n k ó w (Ja b l u n k o v ) uwagi jest ciekawa kruchta z bogato zdobionymi tablicami, a także XVII- To najbardziej na wschód wysunięte wieczna polichromia. W prezbiterium miasto Republiki Czeskiej. Położony na znajduje się portal z datą 1563. Odtąd starych szlakach handlowych, 6-tysięczny nasza trasa biegnie razem z Euroregio- Jabłonków szczyci się dzisiaj bogatymi nalną Pętlą Rowerową cały czas wzdłuż tradycjami kupieckimi i rzemieślniczymi, granic Obszaru Chronionego Krajobrazu odgrywając także rolę turystycznego Beskidów. Po 4 km docieramy do dużego centrum regionu. skrzyżowania pod kolejką krzesełkową Początków Jabłonkowa szukać należy na Javorový (945 m n.p.m.), gdzie w miejscu dzisiejszego Gródka (Hrádek). urządzono punkt odpoczynkowy „Pod Powstało tam warowne grodzisko, strzegące Lanovkou”. Mijamy skrzyżowanie ze południowo-wschodniej granicy księstwa szlakiem rowerowym odbijającym w lewo cieszyńskiego. Gród stopniowo rozwinął się i po przebyciu 7 km, jadąc głównie przez w osadę, a następnie wieś, której powstanie las, docieramy do położonego na leśnej dokumenty datują na 1435 r. Gdy 12 lat polanie punktu odpoczynkowego „řepo- później Węgrzy zrównali ją z ziemią, część vice”. Stąd już tylko 2 km dzielą nas od mieszkańców przeniosła się wyżej, w miej- Ko s z a r z y s k (Košařiska) – miejscowości sce, gdzie do Olzy uchodzi rzeka Łomna wypoczynkowej i popularnego punktu (Lomná). Tam powstał nowy Jabłonków, wyjścia na szczyty Kozubová, Kyčera któremu w 1560 r. książę Wacław III Adam i Ostrý. Tutejsze lasy to prawdziwy raj dla nadał prawa miejskie i liczne przywileje, grzybiarzy. Dojeżdżając do skrzyżowania dotyczące m.in. wyszynku wina, warzenia w centrum wsi, kierujemy się na Mi l i ków piwa, budowy młyna, wypasu bydła (Milikov). Z tej wioski, leżącej u stóp Ko- i regularnych wtorkowych targów. W 23 zubovej, wyruszyć można na turystyczne lata później przywileje miasta potwierdziła szlaki Beskidu Śląsko-Morawskiego. księżna Katarzyna Sydonia. Pod koniec Stała tu niegdyś XVIII-wieczna kuźnia XVI w. Jabłonków miał już burmistrza i radę o konstrukcji zrębowej, którą jednak miejską, a w 1596 r. książę Adam Wacław przeniesiono wraz z wyposażeniem do wprowadza wyznanie ewangelicko-augsbur- skansenu w Rožnovie pod Radhoštěm. skie. Mieszczanie trudnili się garncarstwem Przejeżdżamy przez Milikov, by po 3,6 km i tkactwem – w połowie XVIII w. działało trafić do punktu odpoczynkowego „U tu 50 warsztatów tkackich. Hasičárny”, gdzie nasza trasa skręca. W 1740 r. na Jabłonków spadła po raz Po 2,5 km jazdy przystajemy w centrum kolejny epidemia cholery. Aby odwrócić Jabłonkowa. skutki śmiertelnej choroby, postawiono na

74 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia rynku słup maryjny, do którego odbywały Oblicze miasta zmienił wielki pożar,Ślą skie. Pozytywna energia się procesje. Mimo że w 1835 r. miasto który strawił dużą część Jabłonkowa znowu nawiedziła epidemia, to wciąż się w 1890 r. Miejsce drewnianych budyn- rozwijało, głównie jako ważny ośrodek ków zajmowały murowane kamienice. Na targowy, co ułatwiało mu korzystne po- początku XX w. powstał tu m.in. nowy łożenie – przez Przełęcz Jabłonkowską ratusz, most nad Olzą, budynek sądu od dawna wiodły stare szlaki handlowe, i więzienie. W 1920 r., po podziale Śląska m.in. szlak bursztynowy i miedziana Cieszyńskiego, Jabłonków przypadł droga. W mieście zatrzymywały się Czechosłowacji, chociaż niemal 95% także karawany kupieckie udające się jego mieszkańców stanowili Polacy. Gdy przez Istebną i Żywiec do Krakowa. Nic w 1938 r. granicę przekroczyły wojska więc dziwnego, że wielu jabłonkowskich polskie, miasto weszło w skład powiatu mieszczan zostało kupcami, a miejscowe cieszyńskiego, aby następnego roku wraz targi i jarmarki ściągały zainteresowanych z całym Śląskiem Cieszyńskim znaleźć z coraz dalszej okolicy. się w Rzeszy Niemieckiej. W XVIII w. jabłonkowskiej parafii Obecnie Jabłonków to turystyczne – pierwszej nad górną Olzą – podlegały centrum regionu, o coraz śmielszych wszystkie okoliczne wsie, m.in. Istebna, aspiracjach przemysłowych. Jest też Jaworzynka i Koniaków. W latach silnym ośrodkiem polskości – Polacy 20. XIX w. rozpoczęto intensywną stanowią w tej chwili 23% ogółu jego eksploatację dziewiczych lasów w ma- mieszkańców. lowniczej dolinie Łomnej. Drewno zaczęło Wedle podania nazwa miasta pocho- wkrótce trafiać do nowo założonej huty dzić ma od jabłoni, stojącej pośrodku trzynieckiej. Ok. 1810 r. w Jabłonkowie- dzisiejszego rynku, w której cieniu Szygle powstała przędzalnia lnu, która szukali wytchnienia strudzeni kupcy. Hi- po kilkakrotnych zmianach właścicieli storycy są jednak zdania, że nazwa ta jest przekształciła się w zakład produkcji pamiątką po tzw. Jackach – potomkach guzików Knopffabrik, zatrudniający sarmackiego plemienia Jazygów, którzy kobiety z pobliskich wiosek (w 1922 r. licznie rosnące tutaj jawory nazywali przeniesiony do Bilowca). W 1871 r. do jablanami. Przypomina o nich miejscowy miasta dotarła kolej koszycko-bogumińska, zespół regionalny „Jackowie”. ale jabłonkowscy rajcy zadecydowali Kultywowane są tu tradycje regionalne o wzniesieniu stacji w pobliskim Nawsiu – w jabłonkowskim Lasku Miejskim (Návsí), aby przejeżdżające pociągi nie odbywa się co roku „Gorolskie Święto”, straszyły zwierząt hodowlanych podczas organizowane w ramach Tygodnia targów. Lokalni decydenci nie wykazali Kultury Beskidzkiej przez Polski się jednak dalekowzrocznością. Związek Kulturalno-Oświatowy. Imprezę

75 3 Śląsk Cieszyński

zapoczątkowały przed 60 laty przeglądy Niestety, obie te placówki zlikwidowano zespołów regionalnych, które z czasem pod koniec lat 30. W sali wystawowej zyskały charakter międzynarodowy. oglądać można ekspozycję „Z przeszłości Jabłonkowa i okolic”, prezentującą historię Miejsca, które warto zobaczyć miasta oraz bogatą kulturę ludową regionu, W centrum miasta znajduje się rynek m.in. strój mieszczan jabłonkowskich, (Mariánské nám.) z domami pamiętają- wnętrze mieszkalne, wytwory rzemiosła cymi XIX stulecie, a na jego płycie od i sztukę ludową. 1655 r. stoi fontanna z barokową rzeźbą Renesansowy kościół Bożego Ciała Immaculaty (Niepokalana Matka Boska). wzniesiono w jabłonkowskim rynku Nieopodal wznosi się secesyjny ratusz w 1620 r. na fundamentach drewnianej z początku XVIII w. W jednej z kamienic świątyni. Przebudowany później w stylu w rynku mieści się sala wystawowa neogotyckim, wyróżnia się 41-metrową Muzeum Cieszyńskiego, otwarta w 2001 r. wieżą, górującą nad śródmieściem. Obok Pierwsze jabłonkowskie muzeum kościoła, nieopodal mostu na Olzie, stoi powstało jeszcze w XIX w., a założył je budynek starego klasztoru Elżbietanek miejscowy tkacz i pisarz ludowy Adam z 1861 r., użytkowany obecnie jako sala Sikora. W 1922 r. rozpoczęło tu dzia- koncertowa i wystawowa. Elżbietanki łalność Muzeum Regionalne Śląskiego sprowadził do Jabłonkowa w 1859 r. Towarzystwa Muzealnego w Jabłonkowie. ks. Wawrzyniec Piontek, celem podniesie-

Jabłonkowski rynek, rys. W. Kwiecień-Janikowski

76 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia nia poziomu opieki zdrowotnej w mieście. o konstrukcji zrębowej, będącymiŚlą skie. Pozytywna energia W 12 lat później powstał samodzielny typowym przykładem cieszyńskiej archi- konwent. W 1856 r. wybudowano szpital, tektury ludowej. Zainteresowani mogą a 5 lat potem stanął pierwszy klasztor. tu zwiedzić prywatne obserwatorium Położenie nad Olzą nie było jednak astronomiczne. Wały grodziska – daw- szczęśliwe, co szczególnie dawało się nego Jabłonkowa – zobaczymy także odczuć przy licznych wezbraniach w Gr ó d k u (Hrádek). W Ło m n e j Gó r n e j i powodziach. Z tego powodu wzniesiono (Horní Lomná) stoi neogotycki kościół nowy kompleks budynków klasztornych św. Krzyża i klasztor oo. Karmelitów – szpital, klauzura i kościół pw. św. Józefa z 1896 r. Pod kościołem, przy kapliczce, zostały uroczyście poświęcone w 1932 r. bije źródełko, które podobno nigdy nie Od 1991 r. działa tutaj Dom Świętej wysycha ani nie zamarza. W górnej części Elżbiety dla osób starszych. wsi zachowały się tzw. kurloki – pier- Nieco dalej od centrum znajduje się wotne kurne domy zrębowe. Przykłady sanatorium, gdzie leczy się choroby dróg tradycyjnego budownictwa oglądać oddechowych. Funkcjonalne (chociaż można także w Ło m n e j Do l n e j (Dolní mocno dziś zaniedbane) budynki wznie- Lomná), gdzie stoi m.in. budynek starej siono w 1935 r. wg projektu morawskich piły z gatrem. Dom „U Hrušku” mieści architektów: Kumpošty, Lamla i Lieb- urządzenia służące kiedyś do spławiania schera, a w latach 1936–38 otoczono drewna. W Mo s t a c h k o ł o Ja b ł o n k o w a sanatorium rozległym, 22-hektarowym (Mosty u Jablunkova), nieopodal parkiem, zaprojektowanym przez Przełęczy Jabłonkowskiej, zachowały architekta Rulla. Na uwagę zasługuje tu się Szańce Jabłonkowskie – wały i fosy arboretum z ponad 500 rzadkimi okazami fortyfikacji wzniesionych w 1578 r. na drzew i krzewów. Uroku i tajemniczości granicy Śląska Cieszyńskiego i Górnych dodają parkowi monumentalne rzeźby Węgier. W Mostach znajduje się także Vincenca Makovskiego, a także pomnik kościół św. Jadwigi z 1768 r. Jana Tříski, poświęcony 80 straconym członkom stowarzyszenia Humanita. Wyjeżdżając z Jabłonkowa na wschód, pokonujemy most na Olzie (Olše), by Okolice po 2,5 km jazdy wzdłuż rzeki dotrzeć do W pobliskim Na w s i u (Návsí) znaj- skrzyżowania w miejscowości Pi a s e k duje się stanowisko archeologiczne (Písek). Pierwsze wzmianki o tej malow- „Zamczysko” z IX lub X w., gdzie niczej wsi pochodzą z 1466 r. Znajduje się odkryto monety z czasów rzymskich. tu kościół Bożego Miłosierdzia i rezerwat Wioska szczyci się również barokowym przyrody „Plenisko”, położony na kościołem z 2. poł. XVIII w. i domami stokach Kiczory. Przez centrum Píska

77 3 Śląsk Cieszyński

przejeżdżamy na wprost i pokonawszy 2 km droga doprowadza nas do centrum kolejny most na Olzie, docieramy do Istebnej (67,8 km), gdzie w niewielkim oddalonego stąd o 1,3 km Bu k o w c a parku obok kościoła Dobrego Pasterza (Bukovec). We wsi, założonej w 1353 r., znajduje się euroregionalny punkt znajdziemy ciekawe przykłady XVIII- odpoczynkowy, od którego w kierunku wiecznej architektury zrębowej – tzw. świątyni odchodzi zielona Subtrasa 125Z kurloki, czyli kurne chaty (bez komina). do Istebnej Zaolzia. W szkole podstawowej z polskim językiem nauczania działa muzeum regionalne, które prezentuje rzeźby, obrazy, hafty, Is t e b n a przedmioty codziennego użytku oraz fragmenty strojów ludowych. Rozległa wieś z licznymi przysiół- W Bukowcu znajduje się także kami rozłożyła się nad górną Olzą i jej pomnikowe drzewo – Ulmus, a wzdłuż dopływami, na stokach Złotego Gronia, potoku rozciąga się torfowiskowy Beskidka i Młodej Góry. Stanowi centrum „Olecki Rezerwat Przyrody”, w którym kulturalne i turystyczne tzw. Trójwsi rosną rzadkie odmiany storczyków. Nasza Beskidzkiej. trasa nie skręca do centrum Bukowca, Pierwszą osadą na terenie dzisiejszej tylko prowadzi główną drogą do przejścia wsi były Jasnowice, gdzie ok. 1520 r. granicznego Bukovec – Jasnowice, pojawili się osadnicy, m.in. ze słowackiej dokąd docieramy po 2,5 km (63,6 km). wsi Istebne na Orawie. To właśnie oni Przekroczywszy granicę, jedziemy mieli nadać wsi nazwę Istebna, chociaż wspólnie aż do Nierodzimia z Euro- wywodzi się ją także od wołoskiego słowa regionalną Okrężną Trasą Rowerową isteba ‘bezpieczne górskie schronienie’. 24C (czerwona) i Subtrasą Tandemową Pierwsza wzmianka o Istebnej pochodzi 257N (niebieska). Po 200 m do naszego z 1583 r. Jej mieszkańcy zobowiązani szlaku dołączają się także zielone znaki byli przez księcia do wyrobu gontów kolejnej Subtrasy 125Z, które jednak i spławiania Olzą drewna na opał dla po 500 m skręcają w prawo, w drogę cieszyńskiego zamku oraz budowę do lasu Olecka. My zaś jedziemy prosto Szańców Jabłonkowskich. Osiadali tutaj drogą wojewódzką w kierunku Żywca, przybysze ze wsi śląskich oraz Wołosi wznoszącą się wśród lasów. Po 2,5 km z terenów Słowacji, którzy przynieśli ze docieramy do skrzyżowania dróg woje- sobą pasterstwo i prawdopodobnie nazwę wódzkich do Wisły oraz do Jaworzynki wsi, spotykaną na Orawie już w XIII w. (tam odbija w prawo Euroregionalna Aż do początku XIX w. wieś żyła z pa- Subtrasa Tandemowa). Nasz szlak skręca sterstwa, ale kasata serwitutów w 1853 r. w lewo, w kierunku Wisły. Po niespełna spowodowała jego upadek, a co za tym

78 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia idzie, przyczyniła się do wielkiej biedy Miejsca, które warto zobaczyć Śląskie. Pozytywna energia i emigracji zarobkowej. Wielu górali trud- W centrum wsi stoi murowany kościół niło się wówczas wożeniem drzewa do katolicki Dobrego Pasterza, który Cieszyna i Jabłonkowa oraz wydobywanej wzniesiony w 1794 r. dzięki staraniom w okolicach Istebnej rudy darniowej ks. Leopolda Tempesa, jezuity z Jabłonko- do hut w Ustroniu i Węgierskiej Górce. wa, został w latach 1928–29 rozbudowany. Niektórzy istebnianie znaleźli pracę Wystrój świątyni jest dziełem istebniańskich w ustrońskiej i trzynieckiej hucie. twórców ludowych – Jana Wałacha Po podziale Śląska Cieszyńskiego i Ludwika Konarzewskiego seniora. Uwagę Istebna pozostała wprawdzie w granicach przykuwają ciekawe freski, ambona Polski, ale odcięta od dotychczasowego w kształcie łodzi żaglowej oraz chrzcielnica centrum administracyjnego – Jabłon- w formie muszli. kowa, który przypadł Czechosłowacji. Obok kościoła znajduje się park ze staro- Sytuację poprawiło otwarcie w 1932 r. drzewem, gdzie zobaczyć można pomnik drogi z Wisły, dzięki której wieś zyskała Pawła Stalmacha, działacza narodowego połączenie z resztą Śląska Cieszyńskiego. na Śląsku Cieszyńskim oraz dawna szkoła Na początku XX w. w Istebnej nastąpił parafialna z 1819 r., na której ścianie wid- rozwój twórczości ludowej – w 1922 r. nieje tablica upamiętniająca himalaistę Je- Ludwik Konarzewski zakłada Szkołę rzego Kukuczkę. Za kościołem, na nowym Rzemiosł Artystycznych. W latach 30. cmentarzu, pochowano osoby zasłużone powstał kościół ewangelicki oraz Ośro- dla wsi, m.in. rodzinę Konarzewskich, ks. dek Chorób Płuc Dzieci i Młodzieży na Emanuela Grima (zob. s. 35) i Jana Ka- Kubalonce, który w latach 70. częściowo wuloka. Wybudowany w 1930 r. kościół strawiły płomienie. ewangelicki kryje obrazy wiślańskiego Istebna, centrum Trójwsi Beskidzkiej, artysty Czesława Kuryatty. Przy drodze wyróżnia się specyficznym stylem do Koniakowa stoi kurna chata Jana drewnianego budownictwa, stroju Kawuloka (1899–1976), znawcy i wy- ludowego i regionalnych zwyczajów. Jest twórcy instrumentów ludowych i muzyki ważnym ośrodkiem wyrobu tradycyjnych pasterskiej oraz niezrównanego gawędzia- instrumentów muzycznych, malarstwa, rza. Budynek powstał w 1863 r., a sto lat rzeźbiarstwa, hafciarstwa i kowalstwa. później otwarto w nim ekspozycję pre- Walory przyrodnicze i krajobrazowe zentującą wyposażenie góralskiej kurnej całego regionu sprawiły, że wieś rozwija chaty i unikatowe instrumenty ludowe, jak się coraz prężniej jako ceniony ośrodek trombity, gajdy, dudy, fujarki czy okary- wypoczynkowy i centrum sportów ny. Dom udostępnia do zwiedzania jego zimowych – na Kubalonce rozbudowano właścicielka Zuzanna Kawulok, która or- narciarskie trasy biegowe. ganizuje także pokazy gry na instrumen-

79 3 Śląsk Cieszyński

tach. Starych zabudowań góralskich jest Okolice w Istebnej więcej. W rejonie przełęczy Kubalonka (761 m n.p.m.) znajduje się drewniany Informacja turystyczna Punkt Informacji Turystycznej o Trójwsi Be- XVIII-wieczny kościół pw. św. Krzyża, skidzkiej działa w Istebnej przy Gminnym Ośrodku przeniesiony tutaj w latach 50. XX w. Kultury (Istebna 68, tel.: 033 8556158, e-mail: pro- z Przyszowic (w powiecie rybnickim). [email protected]), czynne pn.–pt. 8.00–16.00. Budowla o konstrukcji zrębowej nakryta Noclegi jest dwuspadowym dachem, pokrytym Na terenie Trójwsi Beskidzkiej znajdują się m.in. gontami. Początkowo kościółek służył hotele: „Szarotka” (Istebna 464, tel.: 033 8556717) jako muzeum sztuki ludowej Górnego oraz „Istebniak” (Istebna 1151, tel.: 033 8556191), Śląska, ale z czasem zaczął pełnić rolę a także pensjonaty, jak np. Ośrodek „Groń” (Zaolzie 634, tel.: 033 8556131). Niedrogo i w domowej at- sakralną. Nieco powyżej Kubalonki, na mosferze można spędzić noc w licznych kwaterach górze Stecówka, stoi drewniany kościółek prywatnych i gospodarstwach agroturystycznych. katolicki pw. Matki Boskiej Fatimskiej z lat 1957–58, interesujący przykład Wyżywienie W Istebnej znajdują się restauracje: „U Ujca” współczesnego ludowego budownictwa (Istebna 76, tel.: 033 8556029), „Andzia” (Istebna sakralnego – całe wyposażenie wnętrza 478, tel.: 033 8556157) i „Szarotka” (Istebna 464, wykonali miejscowi artyści. tel.: 033 8556018). Godny polecenia jest zajazd: Z pewnością warto też odwiedzić „U Jana” (Istebna 123, tel.: 033 8557644. W Ja- worzynce podwoje przed turystami otwiera re- Ośrodek Edukacji Ekologicznej na stauracja: „Na Groniu” (Jaworzynka 411, tel.: 033 tzw. Dzielcu, gdzie urządzono ekspozycję 8556322), a w Koniakowie – restauracja „Ocho- przedstawiającą florę i faunę Beskidów, dzita” (Koniaków 969, tel.: 033 8556822) i Zajazd m.in. sławne świerki istebniańskie – „U Kiepusa” (Koniaków 607, tel.: 033 8557257). najcenniejszą lokalną odmianę świerka Imprezy, festiwale i święta pospolitego w Polsce, wykorzystywaną W lipcu wieś zaprasza na dwie imprezy folk- przez miejscowych twórców instrumentów lorystyczne – Festyn Istebniański organizowa- muzycznych. Ponadto w domu na ny w ramach Tygodnia Kultury Beskidzkiej oraz Dni Istebnej „Z Ochodzitej przez Skalite po Wilczem, pod Młodą Górą (przy zielonym Kozubową”. W lutym 2009 r. już po raz 34. odbył szlaku z Istebnej na Stożek), znajduje się Międzynarodowy Bieg Narciarski „O Isteb- się Izba Pamięci Jerzego Kukuczki, niański Bruclik”. w Istebnej Buczniku – pracownia Aktywny wypoczynek rodziny Konarzewskich, a na Andzio- W okolicy Trójwsi nie brakuje szlaków spacero- łówce – warsztat grafika i malarza Jana wych i wycieczkowych (m.in. na Baranią Górę, Ku- Wałacha. balonkę i Kiczory), terenów do jazdy konnej, a nawet do wspinaczki skałkowej. Na stokach m.in. Zło- tego Gronia, Ochodzitej, Kubalonki i Wawrzaczów Na skrzyżowaniu w centrum Istebnej Gronia działa 10 wyciągów narciarskich. skręcamy w prawo, w drogę powiatową

80 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia biegnącą do Koniakowa. Łagodny wśród lasu. Po 2 km rozpoczyna się zjazdŚlą skie. Pozytywna energia podjazd przez centrum Istebnej dopro- na rozległą polanę Szarcula, gdzie przy wadza nas do skrzyżowania w Istebnej schronach przeciwdeszczowych znajduje Wojtoszach (73,6 km), przed chatą się euroregionalny punkt odpoczynkowy Kawuloka (zob. s. 79). (81,6 km). Przeciąwszy leśny parking, UWAGA! W tym miejscu planowany wjeżdżamy na teren Wisły, skręcając jest węzeł tras Greenways, mający w prawo w asfaltową ulicę Zameczek. połączyć Bielsko-Białą, Koniaków, Stromymi leśnymi serpentynami (1,2 km) Węgierską Górkę i Żywiec. zjeżdżamy pod słynny Zameczek Prezyden- Tutaj skręcamy w lewo w stronę ta RP na Zadnim Groniu (zob. s. 85). Po Istebnej Zaolzia – początkowo droga „Na kolejnych 2 km serpentyny doprowadzają Przewóz” wznosi się na zbocza Złotego nas do skrzyżowania w dolinie Czarnego. Gronia, by po 200 m zacząć opadać Tutaj skręcamy w lewo, w szeroką drogę, długim (1,2 km), krętym i bardzo stromym i jedziemy wzdłuż Jeziora Czerniańskiego, zjazdem w dolinę Olzy. Pokonawszy dwa które powstało w miejscu zbiegu Białej mostki – na potoku z Groniczek oraz na i Czarnej Wisełki. Po prawej mijamy Olzie – docieramy do rozwidlenia dróg. zaporę, z której rozciąga się ładny widok Skręcamy w prawo i jedziemy dnem doliny na okolicę, i zjeżdżamy łagodnie doliną Olzy – wznosząca się łagodnie droga Wisełki. Niecałe 2 km dalej mijamy Ośro- doprowadza nas do skrzyżowania przy dek Zarybieniowy i Stację Uzdatniania PTSM „Zaolzianka” (75,6 km). Tutaj, Wody, a po kolejnych 600 m Dom Turysty przy zajeździe „Nad Olzą”, znajduje się PTTK, poniżej którego znajduje się sztucz- kolejny euroregionalny punkt odpoczyn- ny wodospad na Wisełce. Prowadząca kowy. Przez 100 m podążamy wspólnie wśród lasu droga obniża się łagodnie z zielonymi znakami istebniańskiej i dobiega do dużego skrzyżowania ulic Subtrasy Rowerowej 125Z, a następnie Czarne, Malinka i Wyzwolenia (86,9 km). skręcamy w lewo i rozpoczynamy stromy Skręcamy w tę trzecią, ruchliwą ulicę podjazd wśród lasu. Przejeżdżamy przez (w lewo), przejeżdżamy przez most i skrę- przysiółek Łączyna, by po niecałych 2 km camy w prawo (dalej ul. Wyzwolenia). dotrzeć do skrzyżowania dróg w Skale. Z prawej strony drogi zbiegają się rzeki W tym miejscu odbijamy w lewo, na Ste- Wisełka i Malinka, dając początek Wiśle. cówkę, którą zdobywamy po forsownym Droga prowadzi łagodnie w dół, pomiędzy kilometrowym podjeździe. Po kolejnych licznymi ośrodkami wypoczynkowymi. Po 400 m podjeżdżamy pod schronisko na przebyciu 2 km docieramy do ośrodka Stecówce, gdzie kończy się asfalt. Za rekreacyjnego „Jonidło” w Wiśle schroniskiem wjeżdżamy w szutrową Nowej Osadzie (89 km). Przejeżdżamy drogę leśną i ponownie wznosimy się przez skrzyżowanie i za mostkiem na

81 3 Śląsk Cieszyński

potoku Gościejów opuszczamy drogę ruchu ulicą 1 Maja, przecinamy ją wojewódzką, skręcając w lewo, w alejkę w poprzek, by wjechać w ulicę Lipową. Po przy Karczmie Beskidzkiej. Po chwili 300 m, mijając tyrolski Pałacyk Myśliwski skręcamy w prawo i jadąc wzdłuż rzeki Habsburgów, który mieści oddział PTTK Wisły, docieramy po 200 m do kempingu (zob. s. 85), dojeżdżamy do dworca PKS „Jonidło”. Minąwszy obiekty rekreacyjne, w Wiśle (93,1 km). napotykamy euroregionalny punkt odpoczynkowy, znajdujący się na obrzeżu kompleksu sportowego. Dalej dróżka Wi s ł a się zwęża. Mijamy po lewej dwie kładki i jadąc pomiędzy rzeką a chodnikiem Kojarzona w całym kraju z Adamem ulicą Wyzwolenia, docieramy do ruchliwej Małyszem, jest obecnie największym ulicy przy moście, gdzie krzyżują się ulice ośrodkiem turystyczno-wypoczynko- Wyzwolenia, Konopnickiej i Willowa. wym i sportowym Beskidu Śląskiego. Przeciąwszy pierwszą z nich, zjeżdżamy Położona w dolinie Wisły i jej górskich wzdłuż schodków na alejkę szutrową, dopływów, jest także miejscem żywego biegnącą prawym brzegiem Wisły. Po kultywowania folkloru. 300 m mijamy pomnik, a po prawej stronie Pierwsi osadnicy, którzy pojawili galerię rzeźbiarską wiślańskiego artysty się na tych terenach na przełomie XVI Artura Cienciały. Pół kilometra dalej i XVII w., byli drwalami pracującymi znajduje się kolejne skrzyżowanie ulic dla książąt cieszyńskich. W tym samym Olimpijskiej i Konopnickiej. Przecinając czasie przybyli tutaj Wołosi, przynosząc Olimpijską, wjeżdżamy na parking przy kulturę pasterską i szałaśniczą. Pierwszy Ośrodku Sportowym „Start” i podążamy dokument, wspominający o Wiśle, dalej alejką na prawym brzegu Wisły. Po pochodzi z 1615 r. Jeszcze w 1. poł. prawej mijamy korty tenisowe i basen XVII w., z polecenia księżnej Elżbiety kąpielowy. Przy bramie wejściowej na Lukrecji, Wisła została wpisana do urbarza basen skręcamy w lewo i przejeżdżamy księstwa cieszyńskiego. W XVII w. przez betonową kładkę (91,5 km). Za nią dotarli tutaj habsburscy zarządcy, którzy skręcamy w prawo w alejkę parkową zmusili miejscową ludność do pracy na i jedziemy prowadzącym po lewym brzegu folwarku w Górkach i w cieszyńskiej Wisły Bulwarem Księżycowym. Ok. 700 m gorzelni. Protestanci, ukrywając się przed za kładką odbijamy w lewo, w ulicę prześladowaniami, organizowali tajne Wodną, którą po 300 m dojeżdżamy nabożeństwa w pobliskich lasach, m.in. wśród zabudowań do skrzyżowania na stokach pod Bukową. Prawa religijne z ulicą 1 Maja przy dworcu kolejowym uzyskali w 1781 r. na mocy patentu Wisła Uzdrowisko. Włączając się do religijnego cesarza Józefa II.

82 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Hotel STOK, Pokoje Gościnne KALINA, ZAGRODA LEPIARZÓWKA, Ustroń, Cieszyn, Katowice Śląskie. Pozytywna energia 3

Lipowa 1 Maja b 4 2 ulw a r 1 Wodna Ks ię ży PARTECZNIK co w y Ustroń, Cieszyn, Katowice Cieszyn, Ustroń, Wisła 6 Uzdrowisko 5 al. Ks. Bpa J. Bursche

y t Stalmacha t a Towarowa y

r Hotel GAWRA, OW CISÓWKA, OW GRAŃ, pole namiotowe NA GRONIU Wisła u K

bulwar Księżycowy 7 Kuryatty 9 8

G 1 Maja ó r n o 10 P ś ar lą Prus te sk a cz a nik Park Kopczyńskiego 11 pl. Hoﬀa

Kolejowa 12 pl. Targowy

Stellera 13 14

skocznia Hotel BAVARIA, hotel KŁOS, ZAPIECEK U JĘDRYSA, KARCZMA BESKIDZKA, pub ALCATRAZ, pub WENECJA narciarska 1 Maja

OlimpijskaK o n o p 15 n 16 ic ki ej N Wisła Sztwiertni Istebna 1 Maja 0 100 m Wisła Głębce

Zameczek Prezydenta RP, pole namiotowe KICZORY

Informacja turystyczna 1 DW ZIMOWIT 10 Cukiernia JUTRZENKA Dworzec kolejowy 3 Hotel GOŁĘBIEWSKI 13 Cukiernia DELICJE Parking 4 Pensjonat SZAROTKA 16 Cukiernia NA BLEJCHU Poczta 5 Pensjonat MAGNOLIA 2 Muzeum Narciarstwa Apteka 6 Pensjonat ZIMOLATKA 12 Muzeum Beskidzkie Kino MARZENIE 7 Pensjonat GRACJANA Kościół ewangelicki Amﬁteatr 8 Pensjonat KSIĘŻÓWKA Kościół Wniebowzięcia Galeria U NIEDŹWIEDZIA 9 Pensjonat ALMIRA Najświętszej Marii Panny Stragany z pamiątkami 11 Hotel MONTANA Pałacyk Myśliwski Kąpielisko 14 Hotel START Habsburgów Korty tenisowe 15 Hotel PIAST Oprac. B. Cisowski, M. Czopik

83 3 Śląsk Cieszyński

Gospodarka szałaśnicza, która teczny upadek pasterstwa w Beskidach przeżywała rozkwit w XVIII w., związany był ze zniesieniem serwitutów w następnym stuleciu prawie zupełnie leśnych w 1853 r. upadła na rzecz gospodarki leśnej. Wiek XIX zapisał się jednak w dziejach Stało się tak za sprawą księcia sasko- Wisły jako okres rozwoju – w 1837 r. cieszyńskiego Alberta, który zaczął powstaje droga łącząca ją z Ustroniem, ograniczać swobody góralskie. Góralom mieszkańcy wznoszą szkoły i kościoły. odbierano tereny, wykupione niegdyś Do źródeł Wisły ściągają także pierwsi przez ich przodków, i zmuszano ich do badacze i turyści, m.in. geograf i poeta płacenia za nie czynszu. Wisła uchodziła Wincenty Pol (1843). Pod koniec XIX w. wprawdzie za najbardziej buntowniczą przyjeżdża tu pochodzący z Radomia wieś, ale niewiele jej to pomogło – osta- Bogumił Hoff (1829–94), badacz kultury

Kościół ewangelicki, rys. W. Kwiecień-Janikowski

84 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia ludowej, współpracownik Oskara Kolber- Miejsca, które warto zobaczyć Śląskie. Pozytywna energia ga, autor pierwszej syntezy etnograficznej Neogotycki kościół katolicki pw. regionu pt. Lud cieszyński, jego właści- Wniebowzięcia Najświętszej Marii Pan- wości i siedziby (1888). Śmiało można ny powstał w latach 1850–56 w miejscu go nazwać odkrywcą Wisły, ponieważ znacznie starszej, drewnianej świątyni. tak się nią zachwycił, że propagował jej Na pobliskim cmentarzu znajduje się walory wśród swoich przyjaciół, a także najstarszy w Wiśle nagrobek ks. Andrzeja w prasie. Syn Bogumiła – Bogdan Hoff Lehockiego (1751–94) z napisem w języku – wespół z warszawskim psychologiem, starosłowackim. Klasycystyczny trzyna- filozofem i niebanalnym wynalazcą, wowy kościół ewangelicki wzniesiono dr. Julianem Ochorowiczem (1850–1917) w latach 1833–38, a w 1863 r. dobudo- wybudował kilka pierwszych, drewnia- wano wieżę. Wewnątrz można obejrzeć nych pensjonatów. W następnych latach wystawę starodruków ewangelickich. Na wypoczywali w Wiśle m.in. Maria Ko- zabytkowym cmentarzu ewangelickim nopnicka, Bolesław Prus czy Władysław „Na Groniczku” pochowano wiele Reymont. W 1911 r. otwarto nowoczesny zasłużonych dla Wisły osób – to właśnie zakład kąpielowy (zniszczony w 1915 r. tutaj spoczywa Bogumił Hoff. przez powódź) i tego samego roku Rząd W centrum miasta stoi drewniany Krajowy w Opawie oficjalnie uznał wieś tyrolski Pałacyk Myśliwski Habsbur- za letnisko. gów z końca XIX w., przeniesiony tu Lata międzywojenne przyniosły dalszy w 1985 r. z Przysłopu pod Baranią Górą. rozwój Wisły jako ośrodka letniskowego W swojej pierwotnej lokalizacji służył i narciarskiego. Powstał m.in. Dom Habsburgom jako baza wypadowa do Zdrojowy, basen i skocznia narciarska polowań w beskidzkich lasach, obecnie w Głębcach, a przed coraz liczniejszymi zaś mieści wiślański oddział PTTK. turystami otwierały swe podwoje kolejne Będąc w Wiśle, nie można odmówić pensjonaty. W okresie II wojny światowej sobie wizyty w Muzeum Beskidzkim zajęli je niemieccy żołnierze, a miejscowe im. A. Podżorskiego, które znajduje się rodziny często deportowano do Rzeszy w budynku dawnej, XVIII-wiecznej lub na tereny Generalnej Guberni. Z rąk karczmy. Urządzona w trzech salach okupanta straciło życie stu mieszkańców stała ekspozycja ukazuje zajęcia i strój Wisły, w tym wielu intelektualistów. górali śląskich, a także wnętrza izby Po wojnie nadeszły jednak dla Wisły mieszkalnej. Muzeum organizuje również najlepsze czasy – w 1962 r. otrzymała wystawy czasowe. prawa miejskie i wkrótce rozwinęła Bardzo ciekawym zabytkiem jest się w największy ośrodek turystyczno- Zameczek Prezydenta RP na stoku sportowy w Beskidzie Śląskim. Zadniego Gronia w Wiśle-Czarnem

85 3 Śląsk Cieszyński

– klasyczny przykład funkcjonalizmu ordynatora imprez miejskich oraz animatora amator- końca lat 20. Wzniesiono go w latach skiego ruchu artystycznego. Informację turystyczną oraz pośrednictwo wynajmu miejsc noclegowych 1929–31 wg projektu Adolfa Szyszko- prowadzą również Biuro PTTK (ul. Lipowa 4a, tel.: 033 Bohusza, nawiązującego do średnio- 8553480), Centrum Rezerwacji Noclegów (ul. Wodna, wiecznego zamku. Budowlę, powstałą tel.: 033 8552167). ze składek społeczeństwa śląskiego, Noclegi przekazano jako rezydencję prezyden- Miejsc noclegowych w Wiśle nie brakuje. Są tu i dro- towi RP Ignacemu Mościckiemu wraz gie hotele, jak „Bavaria” (ul. Wyzwolenia 96, tel.: 033 z honorowym obywatelstwem Wisły. 8553954) czy „Gołębiewski” (al. Ks. Bpa J. Bursche 3, W czasie II wojny światowej zameczek tel.: 033 8554700) i nieco tańsze, jak „Stok” (ul. Jawor- nik 52a, tel.: 033 8564100), czy „Gawra” (ul. Górnoślą- służył jako rezydencja wypoczynkowa ska 44, tel.: 033 8552392). Swe podwoje otwierają też niemieckich dostojników, a po wojnie ośrodki wypoczynkowe o zróżnicowanych cenach, należał do Rady Ministrów, a od 1981 r. m.in.: „Cisówka” (ul. Górnośląska 7, tel.: 033 8552103) kopalni „Pniówek”. Obecnie jest znowu i „Kłos” (ul. Na stoku 2, tel.: 033 8552738). Przytulną at- mosferą kuszą liczne gospodarstwa agroturystyczne, własnością kancelarii prezydenta RP i od jak np. Zagroda Lepiarzówka (ul. Soszowska 12, tel.: pewnego czasu przechodzi gruntowny 033 8558155). Tanie noclegi oferowane są w licznych remont. W otaczającym rezydencję kwaterach prywatnych, takich jak np. Pokoje Gościn- parku znajduje się drewniana kaplica ne „Kalina” (ul. Lipowa 22, tel.: 033 8552767, kom. w stylu alpejskim, jedyna pozostałość po 609218278), oraz na polach namiotowych (ul. Wy- zwolenia 10, tel.: 033 8552820). dawnym zameczku Habsburgów. Warto wybrać się również na Baranią Wyżywienie Górę (1220 m n.p.m.), na której stokach Z pewnością godne polecenia są wiślańskie restauracje regionalne: „Zapiecek u Jędrysa” ma swoje źródła Wisła. Szczyt jest (ul. Konopnickiej 25, tel.: 033 8552124), „Karczma najwyższym punktem miasta – z wień- Beskidzka” (ul. Wyzwolenia 63, tel.: 033 8552095) czącej go wieży widokowej rozciąga się i karczma „Ondraszkowa Izba” (ul. 1 Maja 56, piękny pejzaż Beskidów, a przy dobrej tel.: 033 8579178). Restauracji i barów w mieście pogodzie widać także Małą Fatrę i Tatry. zresztą nie brakuje. W centrum Wisły znajdują się cukiernie: „Jutrzenka” (ul. Prusa 12, tel.: 033 Przy prowadzącym na szczyt niebieskim 8552500) i „Na Blejchu” (ul. Konopnickiej 6, tel.: szlaku znajdują się wodospady Kaskady 033 8552662), a w dzielnicy Oaza trzecia – „U Ja- Rodła. neczki” (ul. 1 Maja 9, tel.: 033 8553279). Przy ulicy Wyzwolenia są dwa puby – „Alcatraz” (ul. Wyzwo- lenia 106, tel.: 033 8552502) i „Wenecja” (ul. Wy- Informacja turystyczna zwolenia 78, tel.: 033 8551557). Centrum Informacji Turystycznej znajduje się przy pl. Hoffa 3 (tel.: 033 8553456, e-mail: promocja@ Imprezy, festiwale i święta wisla.pl, www.wisla.pl), czynne pn.–śr. 7.00–15.00, W Wiśle odbywają się głównie imprezy spor- czw. 7.00–16.00, pt. 7.00–17.00. Centrum pełni za- towe, związane z narciarstwem biegowym, zjaz- równo funkcję punktu informacji turystycznej, jak dowym i – a jakże – skokami narciarskimi. Przyjeż- i rolę biura promocji miasta Wisła, organizatora i ko- dżają tutaj m.in. uczestnicy Ogólnopolskiej Olim-

86 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia piady Młodzieży, Zimowych Igrzysk Polonijnych oczyszczalnię ścieków, a po lewej – łęgiŚlą skie. Pozytywna energia czy Ogólnopolskich Zimowych Igrzysk Olimpiad nadwiślańskie. Po ponad 400 m skrę- Specjalnych. W tzw. majowy długi weekend miasto organizuje „Majówkę w Wiśle”, a na przełomie ma- camy w prawo w asfaltową krętą ulicę ja i czerwca odbywa się Wojewódzki Przegląd Dzie- Żwirową, by po przebyciu 200 m dotrzeć cięcych Zespołów Folklorystycznych. do Wisły Obłaźca. Na skrzyżowaniu Aktywny wypoczynek obok restauracji „Carmen” skręcamy Wisła jest przede wszystkim rajem dla narciarzy. w lewo, wjeżdżając w ruchliwą ulicę Na okolicznych stokach znajduje się ponad 20 wy- Ustrońską. Po 300 m zbliżamy się do ciągów orczykowych i tras o różnej skali trudności przejazdu kolejowego, przed którym (Barania Góra, Bochnia, Cienków, Głębce, Kiczera, Kuba, Na Polanie, Nowa Osada, Partecznik, Pasie- odbija w lewo droga do Gahury. Jedzie- ki, Polana Zieleńska, Rówienki, Rudgor, Siglany, my dalej Ustrońską, mijając po prawej Soszów i Stożek). Po Wiśle i okolicach prowadzą stronie duży tartak, za którym skręcamy liczne szlaki spacerowe, turystyczne i rowe- w prawo, w ulicę Dębową. Ok. 250 m rowe, a doliną Białej Wisełki wytyczono ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą wiodącą na Baranią dalej, za ostatnim domem, odbijamy Górę. Są tu także korty tenisowe, baseny kryte w lewo w szeroką drogę gruntową nad i otwarte oraz przystań kajakowa. Wypożyczal- lewym brzegiem Wisły. Jadąc wśród nie i serwisy rowerowe znajdują się przy ulicy drzew, po niespełna pół kilometra Kolejowej i Fiedorowskiej. skręcamy w prawo, na betonową kładkę nad Młynówką. Za moment czeka nas Jadąc od dworca PKS na wprost ulicą kolejna wąska wisząca kładka, po której Lipową, po 300 m skręcamy w lewo, rower trzeba przeprowadzić. Po drugiej pod wiadukt kolejowy, by znaleźć się stronie rzeki już w Ustroniu Dobce na osiedlu Zdejszy. Na rozdrożu za nasza droga wiedzie początkowo po wiaduktem kierujemy się na wprost płytkach chodnikowych, a dalej drogą i rozpoczynamy lekki podjazd. Ok. 350 m gruntową wzdłuż rzeki Wisły przez dalej, przy ośrodku wypoczynkowym 700 m, po czym skręcamy w prawo „Czajka”, kończy się asfalt; jedziemy w ulicę Złocieni. Za willą „Diana” teraz po betonowych płytach nad skręcamy w lewo w ulicę Polańską. wysoką skarpą lewego brzegu Wisły. Po 750 m mijamy po lewej ośrodek Po kolejnych 350 m czeka nas łagodny kempingowy, a po prawej kościół zjazd i krótki podjazd, który doprowadza pw. Dobrego Pasterza, by po następnych do skrzyżowania z ulicą Jawornik. 750 m dotrzeć do mostu w Polanie. Po Skręcamy w prawo na most nad Wisłą. drugiej stronie ulicy Wczasowej, na Przejeżdżamy przez most i skręcamy łące nad Wisłą, znajduje się kolejny w lewo, zjeżdżając w dół na szutrową na naszej trasie euroregionalny punkt alejkę. Jedziemy wałem prawego brzegu odpoczynkowy. Jesteśmy w Ustroniu Wisły, mijając po prawej stronie dużą Polanie (99,1 km).

87 3 Śląsk Cieszyński

górnośląskiego, który po wojnach śląskich Us t r o ń znalazł się w posiadaniu Prus. Ośrodek hutniczy w Ustroniu przeżywa rozkwit To jedyne uzdrowisko w Beskidzie w 1. poł. XIX w., chociaż ruda w pobli- Śląskim. Dawny ośrodek hutniczy, skich sztolniach szybko się wyczerpała rozłożony u stóp szczytów Czantorii i trzeba było sprowadzać ją aż ze Słowacji. (995 m n.p.m.) i Równicy (884 m n.p.m.), W 1864 r. założono w Ustroniu oddział jest obecnie jedną z najpopularniejszych huty – fabrykę maszyn, w której powstają miejscowości Śląska Cieszyńskiego, m.in. urządzenia dźwigowe dla kopalń atrakcyjną pod względem rekreacyjnym, zagłębia karwińskiego i huty trzynieckiej wypoczynkowym i kulturalnym. oraz pierwsze w Europie pługi parowe. Pierwsza wzmianka o Ustroniu po- Gdy w 1846 r. kolej koszycko-bogumińska chodzi z 1305 r., z dokumentu biskupa połączyła Trzyniec z Karwiną, ustrońska wrocławskiego. Był to Ustroń Dolny huta nie wytrzymała konkurencji. – własność szlachecka. Ustroń Górny W 1897 r. swoją pracę kończy wielki powstał znacznie później za sprawą cie- piec, a kilka lat później odlewnia. Przez szyńskich szlachciców, którym udało się jakiś czas działa jeszcze oddział budowy ujść żywcem z rzezi urządzonej w Dolnym maszyn, a do dzisiaj funkcjonują Zakłady Ustroniu przez wojska neapolitańskie Kuźnicze. (walczące w wojnie trzydziestoletniej W XVIII w. Ustroń zaczyna się po stronie katolickiej Austrii). W okresie rozwijać jako uzdrowisko. Początkowo wojny trzydziestoletniej, w XVII w., na kuracjusze zjeżdżali tutaj dla wód stokach Beskidów osiedlają się chłopi ogrzewanych żużlem oraz wyjątkowo uciekający przed uciskiem pańszczyźnia- dobrej żętycy. W 1804 r. obok wielkiego nym, a także wołoscy pasterze. W górach pieca powstał dom z łazienkami zwany chronią się także prześladowani w dobie Hotelem Kuracyjnym. W 2. poł. XIX w. kontrreformacji protestanci, którzy odkryto żelaziste źródła mineralne oraz w latach 1654–1709 organizują na stokach pokłady borowiny, co znacznie zwiększyło Równicy, przy tzw. Kamieniu, potajemne atrakcyjność kurortu. W 1882 r. Rząd nabożeństwa ewangelickie. W 1654 r. Krajowy w Opawie przyznał Ustroniowi cały Ustroń był już własnością Komory status uzdrowiska. W 1869 r. powstała Cieszyńskiej, a 10 lat później na jego hala spacerowa, pijalnia żętycy i Park terenie odkryto pokłady sferosyderytów. Zdrojowy, a w 1901 r. wzniesiono nowy W 1772 r. zostaje uruchomiony wielki dom zdrojowy. piec i powstaje kuźnia zwana Hamrem W okresie II wojny światowej na Adama – przedsięwzięcie to ma być dla terenie Ustronia dochodzi do potyczek Austrii rekompensatą za utratę przemysłu z partyzantką. W odwecie Niemcy

88 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia

Kościoły: św Anny, Apostoła Jakuba; DW BESKID, kawiarnia CAFÉ EUROPA Ustroń Zawodzie

ŚląHotele: BELWEDER, JASKÓŁKA, SOKÓŁ, MAGNOLIA; domy wypoczynkowe: DĄB,GWAREK, JAWOR, LEŚNIK,NARCYZ; schr. PTSM WIECHA, Leśny Park Niespodzianek skie. Pozytywna energia

P 1 o T Cieszyn, Skoczów, Katowice 2

l r

n a a u Strażacka g Szpitalna u t t a ec wi do ra ie śc o Bema G Sikorskiego 3 4 Ogrodowa

Dąbrowskiego o Traugutta eg i Nadrzeczna

Cieszyn, Skoczów, Katowice Skoczów, Cieszyn, k bic y Szkolne Schr. Młodz. Daszyńskiego W Wisła 6 Ustroń Grażyńskiego Zdrój Konopnickiej 5 Zielona

Słoneczna

K o j z a r a Rynek Park Mickiewicza Grażyny Park Lazarów P a Kościuszki Brody n 3-go Maja a 7 T a d 9-go Listopada e u Cieszyn Mickiewicza s 8 z a 9

Słoneczna Wisła Kasprowicza Park Zdrojowy

Staﬀa o eg ski 11 zyń T łc u Ga w 10 12 im a wa 13 Parkowa N ro Wisła, Istebna Ustroń ce Hutnicza pa ka S cz ni 0 100 m ąd 14 Bł Partyzantów15 DW SASANKA, pola namiotowe: JASZOWIEC, DOBKA; gospoda POD CZANTORIĄ, KOLIBA POD CZARCIM KOPYTEM, ZBÓJNICKA CHATA Informacja turystyczna 4 DW ZAMECZEK Dworzec kolejowy 8 Pensjonat NA STAWACH Parking 10 Pensjonat U JANUSZKA Targowisko 13 Hotel USTROŃ Poczta 15 Pensjonat RENIA Apteka 6 Karczma GÓRALSKA Amﬁteatr 14 Restauracja ALLO ALLO 7 Biuro Promocji i Wystaw Artystycznych 1 Pub ANGEL'S 11 Galeria Sztuki Współczesnej 9 Kawiarnia DELICJE Kąpielisko 5 Muzeum Regionalne Korty tenisowe „Stara Zagroda” 2 Hotel ZIEMOWIT 12 Muzeum Ustrońskie 3 Pensjonat GRAŻYNA Kościół św. Klemensa

89 3 Śląsk Cieszyński

rozstrzeliwują mieszkańców uzdrowiska, Jakuba, wzniesiony w 1835 r. W środku a pozostałych przy życiu wywożą do obo- na uwagę zasługuje umieszczony w ołtarzu zów koncentracyjnych. Podczas okupacji obraz Ostatnia Wieczerza pędzla J. Stetke. zginęło ogółem 203 ustronian. W 1956 r. Z kościołem sąsiadują budynek dawnej Ustroń uzyskał prawa miejskie, a 11 lat szkoły ewangelickiej z XIX w. oraz pię- później ponownie otrzymał status uzdro- trowa plebania z końca XVIII w. wiska. Rozwija się prężnie w latach 60, Niewątpliwą historyczną atrakcją kiedy to powstają kolejka krzesełkowa na Ustronia jest Muzeum Ustrońskie, Czantorię oraz wielka dzielnica wczasowa urządzone w budynku dyrekcji dawnej w dolinie Jaszowca. W końcu na Zawodziu huty „Klemens”. W szczycie budynku w latach 70. wyrastają słynne ustrońskie wciąż widnieje herb właściciela zakładu, piramidy – nowoczesne ośrodki wcza- księcia sasko-cieszyńskiego Alberta. sowe, wczasowo-lecznicze i sanatoryjne Ekspozycja prezentuje historię hutnictwa o charakterystycznym kształcie, będące w Ustroniu, modele maszyn hutniczych dziś symbolem zdroju. oraz niektóre wyroby hutnicze i kuźnicze. W dwóch salach mieści się Galeria Miejsca, które warto zobaczyć Sztuki Współczesnej, chętnie goszcząca W centrum miasta wznosi się późnobaro- w swoich progach miejscowych twórców. kowy kościół katolicki pw. św. Klemensa Także w centrum uzdrowiska znajduje się z 1787 r., rozbudowany w 1. poł. XIX w. Muzeum Regionalne „Stara Zagroda” Wewnątrz warto zwrócić uwagę na ambonę – rekonstrukcja drewnianej zabudowy i chrzcielnicę oraz XIX-wieczny obraz Ustronia z 2. poł. XVIII w. W środku patrona. Przed kościołem stoją dwie XVIII- oglądać można także wyposażenie domu wieczne figury dzieła Wacława Donaya, mieszkalnego z epoki. W dzielnicy Zawo- a nieopodal parterowy budynek z XVIII w. dzie istnieje Leśny Park Niespodzianek, – pozostałość po katolickim sierocińcu dla zajmujący część południowego stoku dzieci protestanckich. Inny cenny zabytek Równicy. Zwiedzając go, można obcować sakralny znajduje się w Nierodzimiu – z naturą, zobaczyć łowną i chronioną drewniany, zrębowy kościół katolicki pw. zwierzynę europejską oraz podziwiać loty św. Anny, ufundowany przez Antoniego ptaków drapieżnych. Goczałkowskiego w 2. poł. XVIII w. Informacja turystyczna Wyposażenie świątyni jest w większości Miejska Informacja Turystyczna znajduje się barokowe, a w prezbiterium podziwiać przy Rynku 2 (tel.: 033 8542653), www.ustron.pl, infor- można XVIII-wieczny obraz św. Anny [email protected], czynne pn.–pt. 8.30–17.00, sb. 8.30– Samotrzeciej. 13.00. Placówka udziela informacji o samym mieście, o wolnych miejscach noclegowych i ofercie lecznic- W centrum Ustronia stoi klasycystyczny twa uzdrowiskowego. Można tu kupić wydawnictwa kościół ewangelicko-augsburski Apostoła turystyczne, skorzystać z usług kantoru wymiany

90 Szlakiem Greenways przez Śląsk Cieszyński Śląskie. Pozytywna energia walut, dostępu do internetu, poczty elektronicznej to Ustrońskie Dożynki, Inauguracja Sezonu Ar- Śląskie. Pozytywna energia i ksera, a nawet się ubezpieczyć. tystycznego, Ustrońskie Spotkania Teatralne – „Usta”, Ustrońska Jesień Muzyczna. Noclegi W Ustroniu o nocleg nietrudno – znajdziemy tu- Aktywny wypoczynek taj hotele, sanatoria, pensjonaty, schroniska i kwa- Z Ustronia prowadzą znakowane szlaki tury- tery prywatne. Obok pięciogwiazdkowych hoteli, styczne na Czantorię i Równicę, czeka tu również jak „Belweder” (ul. Zdrojowa 15, tel.: 033 8548500), ok. 60 km tras spacerowych. Miasto oferuje m.in. i rezydencji, jak „Alexado” (ul. Świerkowa 1, tel.: 033 dwa baseny, korty tenisowe (kryte i otwarte) 8542300), są hotele nieco mniej luksusowe i trochę i letni tor saneczkowy. Teren uzdrowiska przeci- tańsze: „Diament” (ul. Zdrojowa 3, tel.: 033 8543391) na dziesięć znakowanych szlaków spacerowych, czy „Tulipan” (ul. Szpitalna 21, tel.: 033 8543780). zimą na stokach Czantorii, Palenicy i Równicy dzia- Nie brakuje też domów i ośrodków wypoczynko- ła dziewięć wyciągów narciarskich. wych o wdzięcznych nazwach: „Anna” (ul. Reja 8, tel.: 033 85427860), „Beskid” (ul. Orzechowa 11, tel.: 033 8542325), „Gwarek” (ul. Wczasowa 49, tel.: Okolice 033 8542589), „Jawor” (ul. Wczasowa 51, tel.: 033 8542393), „Dąb” (ul. Wczasowa 47, tel.: 033 8542677), Będąc w Ustroniu, z pewnością nie „Leśnik” (ul. Turystyczna 7, tel.: 033 8542572, „Nar- można odmówić sobie wycieczki na cyz” (ul. Zdrojowa 9, tel.: 033 8566100) czy „Sasan- znakomite punkty widokowe – Czantorię ka” (ul. Turystyczna 8, tel.: 033 8588616). Są one (995 m n.p.m.) i Równicę (884 m n.p.m.). rozsiane praktycznie po wszystkich dzielnicach. Po- nadto w okolicy działa pole biwakowe Nadleśnic- Zwłaszcza, że pod pierwszy z tych szczytów twa (Ustroń Dobka, tel.: 033 8543521) oraz Szkolne wjechać można kolejką krzesełkową, a pod Schronisko Młodzieżowe (Dobka, ul. Orłowa 2, tel.: drugi... samochodem. Graniczna Czantoria 033 8542240) i Schronisko PTSM „Wiecha” (Jaszo- jest popularna wśród narciarzy, ponieważ jej wiec, ul. Stroma 5, tel.: 033 8542741). Nie brakuje też pokoi gościnnych o różnym standardzie i cenach. stokami prowadzą dwie ciekawe trasy. Ze szczytu podziwiać można Beskidy, a przy Wyżywienie dobrej widoczności także Tatry i Małą Fatrę. Kuchnię regionalną serwują m.in. „Karczma Gó- ralska” (ul. Nadrzeczna 1, tel.: 033 8541945), Gospoda Po czeskiej stronie wybudowano wieżę „Pod Czantorią” (na stoku Czantorii, ul. 3 Maja 144, widokową, po polskiej zaś urządzono letni tel.: 033 8545123), a także „Zbójnicka Chata” (Góra tor saneczkowy. Na Równicy znajduje się Równica 29, tel.: 033 8558000) i niezwykle oryginalna schronisko turystyczne oraz dwie regionalne Koliba „Pod Czarcim Kopytem” (Góra Równica 23, tel.: 033 8545829). Godne polecenia są również restau- restauracje – „Zbójnicka Chata” i „Pod racje: „Alexado” (ul. Świerkowa 1, tel.: 033 8542300), Czarcim Kopytem”. Idąc ze schroniska „Allo Allo” (3 Maja 39, tel.: 033 8541441). Kawiarnia za czerwonymi znakami, w kierunku „Delicje” (ul. 3 Maja 11, tel.: 033 8542819), Pub „Ange- Ustronia Centrum, dotrzeć można do tzw. l’s” (ul. Daszyńskiego 28, tel.: 033 8544233). leśnego kościoła – miejsca nabożeństw Imprezy, festiwale i święta ewangelickich w okresie kontrreformacji. Co roku w uzdrowisku odbywają się: Rodzin- Obok źródła znajduje się płaski kamień, ny Rajd Rowerowy (V), Bieg Romantyczny Pa- rami, Otwarty Turniej Koszykówki na Asfalcie służący niegdyś jako ołtarz, a na leżącym (VII) i Bieg Legionów (XI). Pozostałe wydarzenia obok głazie widnieje tablica: Miejsce, na

91 3 Śląsk Cieszyński

którym stoisz, ziemią świętą jest. Z polan w poprzek Grażyńskiego, na ulicę Sportową powyżej schroniska roztacza się panorama biegnącą równolegle do Wisły. Z lewej strony doliny Wisły, Beskidu Śląskiego i Śląsko- mijamy obiekty sportowo-rekreacyjne KS Morawskiego oraz Pogórza Śląskiego. „Kuźnia” i zakłady przemysłowe Ustronia. Po 1,2 km od skrzyżowania przejeżdżamy Przejeżdżamy przez most na ulicę obok mostu Kuźniczego, na który w prawo Wczasową, aby zaraz za nim skręcić zbacza Subtrasa 12N. My jedziemy dalej na w prawo, w alejkę na lewym brzegu Wisły. wprost, w poprzek ulicy Kuźniczej, w alejkę Po 200 m wjeżdżamy na wąską drewnianą gruntową na wale lewego brzegu Wisły. Po kładkę bez poręczy nad Młynówką. Podą- 1,3 km opuszczamy wał, zjeżdżając z niego żając dalej, mijamy z lewej strony ośrodek w lewo, na sąsiadującą drogę szutrową, kempingowy, a z prawej wiszącą kładkę którą docieramy do betonowej kładki bez nad Wisłą. O niecałe pół kilometra stąd poręczy nad kanałem spustowym z pobli- oddalona jest kolejna drewniana kładka bez skiego stawu, leżącego na terenie ośrodka poręczy, tym razem nad Suchym Potokiem. wędkarskiego. Za kładką skręcamy w prawo Pokonawszy ją, po 700 m skręcamy i wróciwszy na wał, jedziemy zgodnie w prawo, objeżdżamy rów, nad którym z biegiem Wisły, mijając po prawej łęgi przerzucona jest betonowa kładka, by po nadrzeczne. Po 2,5 km od mostu Kuźniczego kolejnych 300 m przejechać przez trzecią docieramy do kolejnego mostu na Wiśle – drewnianą kładkę – nad potokiem Poniwiec. w Lipowcu. Przecinamy ulicę Lipowską, Podążamy pod wiaduktem szosy z Ustronia przez chwilę jedziemy asfaltem, a następnie na Równicę w przysiółku Skalica. Jedziemy powracamy na wał wiślański. Nasza trasa teraz pomiędzy linią kolejową a lewym prowadzi wśród drzew; po przebyciu 1 km brzegiem Wisły. Ok. 300 m za wiaduktem mijamy kładkę nad Wisłą w Nierodzimiu przejeżdżamy przez skrzyżowanie z ulicą Spółdzielni. Droga szutrowa przechodzi Lipową, przy kładce stacjonarnej na Wiśle, w żwirową; po chwili przejeżdżamy przez a następnie wjeżdżamy w drogę rowerową wyasfaltowane zakole byłej drogi krajowej. na aleję Legionów. Droga ciągnie się przez Stąd ponownie zjeżdżamy na wał, by 1,5 km przez parkowo-rekreacyjny obszar dotrzeć w rejon wielkiego jazu na rzece, Ustronia. Na skrzyżowaniu ulicy Parkowej obok zajazdu „Gościniec Nierodzim”. Po i alei Legionów znajduje się duży węzeł dalszych 100 m dojeżdżamy do kolejnej szlaków rowerowych, zielona trasa 13Z kładki na Wiśle, przy której nasza trasa łączy do Rybnika i 12N do Jaworza (102,8 km). się z nizinnym odcinkiem szlaku Greenways Droga dla rowerów kończy się za kortami, (106,6 km). Pomiędzy zajazdem a lewym my zaś wspólnie z 12N dojeżdżamy do skrzy- brzegiem Wisły, przy euroregionalnej tablicy żowania ulic Grażyńskiego, Sportowej i alei informacyjnej, znajduje się euroregionalny Legionów. Nasza trasa wiedzie na wprost, punkt odpoczynkowy.

92 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

Rozdział 4. Śląskie. Pozytywna energia Lokalne szlaki tematyczne

Cieszyńska Śródmiejska gotyckiego – Wieżę Piastowską i Wieżę Trasa Spacerowa Ostatecznej Obrony. Po zejściu z Góry Zamkowej skręcamy na Most Przyjaźni, którym przekraczamy polsko-czeską Jest to bezsprzecznie najciekawsza granicę. Rzekę Olzę przekraczano w tym z tras spacerowych po Cieszynie i Cze- miejscu prawdopodobnie już w XIV w., skim Cieszynie, wyznakowanych w ra- a na jej prawym brzegu, przy ówczesnym mach Euroregionu Śląsk Cieszyński. moście, znajdowała się Brama Wodna Prowadząc przez zabytkowe śródmieścia, (rozebrana w XVIII w.). W 1880 r. zbu- łączy blisko sto obiektów wartych dowano betonowo-kamienny most, który uwagi. Śródmiejska Trasa Spacerowa na początku XX w. zastąpiono nowym. bierze początek na cieszyńskim Rynku, Przez 10 lat przebiegała przezeń trasa tuż przy XIX-wiecznym ratuszu tramwaju miejskiego. Obecny, żelbetowy (zob. s. 41) i biegnie ulicą Głęboką most powstał w 1953 r. – od 15 czerwca (zob. s. 43) w stronę Góry Zamkowej. 2004 r. można nim przekraczać granicę Pod nr. 15 wznosi się neorenesansowy pieszo lub rowerem w obu kierunkach, gmach Biblioteki Miejskiej (dawny z Polski do Czech i odwrotnie. Od „Dom Niemiecki”) z końca XIX w. Mostu Przyjaźni do centrum Czeskiego o bogatej elewacji szczytowej. Wewnątrz Cieszyna (Český Těšín) prowadzi ulica znajdują się m.in. polichromowana sień Hlavní třída. Nieśpieszny spacer ulicą i piwnice, w których mieściła się siedziba można spożytkować na zapoznanie się stowarzyszenia „Szlarafia”, kojarzonego z historią miasta, opisaną na s. 37. przez niektórych z masonerią. Kolejne Przy ulicy Hlavní třída 1 znajduje się trzy podcieniowe kamienice (nr 17, budynek Drukarni Cieszyńskiej. 19 i 21) pochodzą z przełomu XVIII Pierwsza drukarnia powstała w tym i XIX w. i chociaż przebudowywane, są miejscu w 1806 r. z inicjatywy drukarza przykładem dawnej zabudowy Cieszyna. Fabiana Beynhauera, od którego odkupił Ulica Głęboka doprowadza nas pod Górę ją Tomasz Prochaska z Pragi. Dzisiejszy Zamkową (zob. s. 39), na której zoba- budynek wystawił Karol Prochaska w la- czymy XIX-wieczny Pałac Myśliwski tach 1886–88. Neoklasycystyczny wygląd Habsburgów, XI-wieczną Rotundę gmach zawdzięcza jednak późniejszym św. Mikołaja (najstarszy zabytek Śląska) przebudowom z lat 1892 i 1910. Dwa oraz pozostałości XIV-wiecznego zamku budynki dalej, na pierwszym piętrze, nad

93 4 Śląsk Cieszyński

restauracją „Hubert” (nr 3) znajdowała się w stylu empirowym w 1836 r. To tutaj, do niedawna czasowa wystawa Muzeum wedle ludowej legendy, mieszkać miał Těšínska – „Obrazki z przeszłości tajemniczy kupiec zwany czeskocie- Śląska Cieszyńskiego”, przybliżająca szyńskim „doktorem Faustem”, który historię i kulturę regionu. Eksponaty rzekomo pracował nad swoimi wyrobami obejmują m.in. słynne strzelby cieszynki, w zadymionym pomieszczeniu z dużym monety, biżuterię, meble, wytwory paleniskiem. rzemiosła i sztuki ludowej. Także tutaj Przy alejach Masarykovy Sady 24 prezentowano projekt archeoparku, który znajduje się neogotycka budowla – XIX- powstał na terenie grodziska w Kocobę- wieczny kościół katolicki Najświętsze- dzu-Podoborze (zob. s. 19). Nasza trasa go Serca Jezusowego, wzniesiony wg odbija w prawo, w ulicę Vrchlického, projektu wiedeńskiego architekta Ludwi- którą docieramy do Masarykovych ka Satzke. Kościół zbudowany jest na pla- Sadów (Aleje Masaryka), założonych na nie krzyża, natomiast frontową elewację początku XIX w. i zwanych początkowo z portalem, centralnie usytuowaną wnęką Alejami Arcyksięcia Albrechta. W 1813 r. okienną flankują dwie wieże – wschodnia z inicjatywy nadleśniczego Dunbiera niższa i zachodnia, z dzwonnicą wyższa. ulicę zadrzewiono kasztanowcami, lipami Spośród ocalałych pomników zwraca i akacjami. Obecna nazwa to pamiątka uwagę barokowa XVIII-wieczna rzeźba dwudniowego pobytu w Czeskim Cieszy- św. Jana Nepomucena (naturalnej nie pierwszego prezydenta Czech Tomáše wielkości, na trzymetrowym cokole), Masaryka (w 1930 r.). Przy alejach wykonana w piaskowcu i pokryta Masarykovy Sady 8 znajduje się Urząd polichromią, oraz pomnik poległych Skarbowy, zajmujący XIX-wieczny w czasie I wojny światowej, odsłonięty budynek, służący niegdyś urzędnikom w 1930 r. z inicjatywy niemieckiego Komory Cieszyńskiej. W latach 1921–35 stowarzyszenia kombatantów wojennych w jego murach działało pierwsze Czeskie Kriegerverein. Granitowy pomnik Reformowane Gimnazjum Realne z brązowym reliefem został przerobiony Śląskiej Macierzy Oświaty Ludowej po II wojnie światowej, ale w 2000 r. w Czeskim Cieszynie. W czasie II wojny przywrócono mu poprzedni wygląd. światowej siedzibę miało tutaj gestapo, Przy alejach Masarykovy Sady 15 stoi o czym przypomina pamiątkowa tablica Dom Robotniczy, który od 1910 r. autorstwa štěpána Mikuli, odsłonięta służył celom cieszyńskiego oddziału 3 maja 1970 r. z okazji 25. rocznicy partii socjaldemokratycznej (przypomina wyzwolenia Czeskiego Cieszyna. Pod o tym tablica pamiątkowa). Dzisiaj nr. 18 stoi z kolei najstarszy budynek w dwupiętrowym budynku z czerwonej w Czeskim Cieszynie, wzniesiony cegły mieści się restauracja i galeria

94 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

„Na Saskiej Kępie”. Nieopodal, pod i pieśniarzowi ewangelickiemu przezŚlą skie. Pozytywna energia nr. 12, znajduje się budynek akademii potomnych nazywanemu „Słowiańskim handlowej i szkoły podstawowej Lutrem” (zob. s. 48). Teraz nasza trasa z 1923 r. Malowidła zdobiące wnętrza wiedzie ulicą štefánikovą i ulicą Nádra- są dziełem cieszyńskiego malarza žní, gdzie pod nr. 4 zobaczymy okazały Aleksandra Drobika, a dekorację rzeź- Budynek Czechosłowackiego Banku biarską również wykonali miejscowi Handlowego, a następnie po przejściu artyści. Powracamy na ulicę Hlavní tunelem – Viaduktovą, pod torami třída, zmierzając ulicą Sokola-Tůmy, kolejowymi i Karvinską dojdziemy do gdzie pod nr. 10 miniemy postawiony dworca autobusowego, mieszczącego w 1882 r. budynek Podstawowej Szkoły się w budynku dawnej fabryki mebli gię- Artystycznej im. Pawła Kalety. Była tych Thonet-Mundus. Podczas II wojny to pierwsza szkoła na terenie obecnego światowej formowano tutaj transporty Czeskiego Cieszyna (niemiecka), później do obozów koncentracyjnych – na mieścił się tu m.in. urząd powiatowy budynku widnieje tablica pamiątkowa, i sąd. Przy ulicy Hlavní třída 15 znajduje poświęcona ofiarom faszyzmu. się neoklasycystyczna dawna siedziba Nieopodal przy ulicy Tyršovej znajdują Muzeum Těšínska (Muzeum Ziemi się budynki miejskiej kliniki z 1931 r. Cieszyńskiej), zajmującego się badaniami oraz dawnego urzędu powiatowego czeskiej części Śląska Cieszyńskiego. z 1929 r. (obecnie szkoła rolnicza). Obok Budynek, pochodzący z lat 1884–85, rozpościera się park Komenského Sady, jest obecnie remontowany (stąd przy gdzie zobaczymy „lipę esperantystów” ul. Pražská 3/14 urządzono ekspozycję oraz kilka głazów narzutowych z okolic zastępczą). Skręciwszy w ulicę Odboje, Czeskiego Cieszyna. Nieopodal wznosi przystańmy pod nr. 4, aby na budynku się gmach Teatru Czeskocieszyńskiego odnaleźć napis „M. L. May”, jedną (Těśínské divadlo, ul. Ostravská 67), z niewielu zachowanych pamiątek po z dwiema scenami: polską i czeską. żydowskich mieszkańcach miasta. Moses Jest to jedyny polski profesjonalny Löbl May był przez pewien czas przeło- teatr poza granicami państwa polskiego. żonym ortodoksyjnego stowarzyszenia Mieści się tam również biblioteka miejska Schomre-Schabos. i obserwatorium astronomiczne. Teatr Dochodzimy do rynku, na którym rozpoczął działalność w 1945 r., natomiast wznosi się wizytówka miasta – Ratusz Scena Polska w 1951 r. (obecny budynek (Radnice, Nám. ČSA) pochodzący z lat pochodzi z 1961 r.). Przed budynkiem 1928–29. Na elewacji umieszczono pa- znajduje się marmurowy postument miątkową tablicę, poświęconą cieszyniani- z tablicą: Lípa československo-polského nowi Jerzemu Trzanowskiemu – księdzu přátelství (Lipa, drzewo przyjaźni

95 4 Śląsk Cieszyński

czechosłowacko-polskiej). Drzewo zasa- kryje ołtarz główny wykonany przez dzono 14 maja 1966 r. z okazji uroczystości rzeźbiarza Henryka Nitrę z Dolnych 1000-lecia państwa polskiego. Mijamy Błędowic. Wracamy na ulicę Střelniční, budynek szpitala z 1930 r. i skręcamy gdzie pod nr. 22 znajduje się budynek w ulicę Sokolovską (w lewo), a następnie Szkoły Podstawowej i Gimnazjum z Pol- w ulicę Lidicką i Rozvojovą, którą skim Językiem Nauczania, na którego docieramy do ewangelickiego kościoła bocznej fasadzie oglądać można sgraffito Marcina Lutra z 1927 r., przypominają- wybitnego rzeźbiarza F. Świdra z 1957 r. cego sylwetką bazyliki romańskie. Ulicami Tuż przy granicznym Moście Wolności Gymnazijní i Divadelní docieramy do ulicy (ul. Střelniční 1) mijamy dawną cieszyńską Frýdeckiej, gdzie pod nr. 30 odnajdziemy strzelnicę. Budynek powstał w 1882 r. budynek gimnazjum, postawiony z inicjatywy Cieszyńskiego Towarzystwa w 1935 r. wg projektu Jaroslava Fragnera, Strzeleckiego, a jego projektantem był jednego z twórców nowoczesnej czeskiej Theodor Herzmanski. W 1949 r. obiekt architektury. przekształcono na Dom Dzieci i Młodzieży, Nieopodal wznosi się dawny dom w następnych latach powiększono o salę modlitwy Zboru Husyckiego (obecnie zabaw i warsztaty. Obecnie strzelnica po czeskobraterski kościół Adwentystów odnowieniu elewacji przechodzi jeszcze Dnia Siódmego, z 1929 r. Po powrocie wewnątrz budynku remont. Mieści się tu na ulicę Nádražní pod nr. 2 zobaczymy dzisiaj Ośrodek Kultury „Strzelnica”, imponujący budynek dworca kolejowego przy którym działają kółka zainteresowań, z 1889 r., wzniesiony w związku z budową zespoły folklorystyczne, śpiewacze, trasy kolejowej Bogumin – Cieszyn, taneczne i teatralne. Placówka organizuje a obok budynek Czeskiej Poczty z 1931 r. i współorganizuje znaczące imprezy Pod nr. 18 znajduje się modernistyczny miejskie i międzynarodowe. pięciokondygnacyjny gmach hotelu Do Cieszyna wracamy, przekraczając „Piast”, mieszczący w latach 1946–61 pieszo lub rowerem Most Wolności Teatr Cieszyński. Budynek wzniesiono (od 15 czerwca 2004 r. z dwustronnym w 1931 r. wg projektu Edwarda Davida. ruchem granicznym), wybudowany nad Podążamy ulicą Střelniční w kierunku Olzą w 1974 r. Pierwszy most powstał mostu granicznego, mijając zabudowa- w tym miejscu w 1903 r. i nosił nazwę nia Gazowni Cieszyńskiej z 1881 r., Jubileuszowego, następnie przemiano- i skręcamy w prawo, w ulicę Dukelską, wany na Most koło Strzelnicy, częściowo którą dochodzimy do Śląskiego Ko- zniszczony w okresie okupacji. Podczas ścioła Ewangelickiego „Na Niwach”. dużej powodzi w 1970 r. most się zerwał, Neogotycka świątynia, wybudowana a wraz z nim Olza pochłonęła pięciu w 1932 r. wg projektu Edwarda Davida, polskich strażaków, którzy ruszyli mu na

96 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia pomoc. Ich ciał nigdy nie odnaleziono, Ogólnokształcące. Przed szkołą stoiŚlą skie. Pozytywna energia a tragedię upamiętnia tablica umieszczona pomnik Pawła Stalmacha, wykonany na dawnym budynku celnym po polskiej przez Jana Hermę i odsłonięty w 1985 r. stronie granicy. Przeszedłszy na polską Nieopodal, przy placu Wolności 7, stronę rzeki, skręcamy w lewo, w Aleję wznosi się następny gmach szkolny, który J. Łyska, następnie w prawo i docieramy mieści Zespół Szkół Ogólnokształcących do ulicy Przykopa, zwanej Cieszyńską im. Mikołaja Kopernika oraz SP nr Wenecją (zob. s. 45). Mijamy budynek 4. Budynek wzniesiono w 1879 r. jako dawnego średniowiecznego młyna niemiecką szkołę podstawową i miejską zbożowego z urządzeniami hydrotech- dla dziewcząt, a w czasie I wojny nicznymi, zaadaptowany obecnie na halę światowej urządzono tutaj koszary dla produkcyjną zakładów „Juwenia”, oraz malaryków. XVIII- i XIX-wieczne budynki, należące Także przed tym budynkiem oglądać niegdyś do cieszyńskich rzemieślników, można dzieło Jana Hermy – pomnik m.in. garbarzy, tkaczy i sukienników. z wizerunkiem orła z 1988 r. Przy Do domów wchodzi się przez mostki, pobliskiej dawnej ewangelickiej bursie przerzucone nad korytem Młynówki – stąd dla dziewcząt (pl. Wolności 5) z 1905 r. popularna nazwa tej części miasta. Po znajduje się z kolei pomnik ofiar przejściu do góry schodami, ulicą Scho- hitleryzmu autorstwa tego samego artysty dową, względnie Młyńską Bramą, ulicami (odsłonięty w 1965 r.). Pierwotnie stało Śrutarską i Nowe Miasto dojdziemy do w tym miejscu popiersie Franciszka Schu- ulicy Pokoju, gdzie pod nr. 1 stoi budynek berta. Powróciwszy na plac Słowackiego, byłej Drukarni Dziedzictwa im. Bł. Jana skręcamy w lewo, w ulicę Stalmacha, Sarkandra z 1929 r., a przy sąsiedniej gdzie pod nr. 14 stoi neoklasycystyczna ulicy Limanowskiego 9 – dawny szpital kamienica Zarządu Głównego Macierzy wojskowy z 2. poł. XVIII w., następnie Ziemi Cieszyńskiej. Organizacja powstała powinniśmy zawrócić i skręcić w lewo na w 1885 r. z inicjatywy Pawła Stalmacha plac Słowackiego 2, gdzie warto dłużej za- jako Macierz Szkolna Księstwa Cieszyń- trzymać się przy klasycystycznym gmachu skiego. Początkowo organizowała polskie I LO im. A. Osuchowskiego z 1909 r. Do I szkolnictwo, a po odzyskaniu przez kraj wojny światowej mieściła się tu niemiecka niepodległości zajęła się inicjowaniem Szkoła Podstawowa i Wydziałowa, w czasie działalności kulturalnej. Obecnie popu- wojny Główny Sztab Armii Austriackiej, laryzuje wiedzę o regionie, prowadząc a od 1922 r. Gimnazjum Macierzy. m.in. działalność wydawniczą. Po II wojnie światowej znajdował się Na tej ulicy warto jeszcze zwrócić tutaj Urząd Bezpieczeństwa, a w 1946 r. do uwagę na bogato dekorowaną eklektyczną gmachu powróciło Gimnazjum i Liceum kamienicę (nr 34), wzniesioną w 2. poł.

97 4 Śląsk Cieszyński

XIX w. dla Alfonsa Mattera. Od 1895 r. Zmierzając ulicą Górną, dochodzimy do działało w jej murach polskie Gimnazjum ulicy Bielskiej, gdzie pod nr. 4 znajduje się Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskie- zespół budynków pawilonowych Szpitala go, a w okresie międzywojennym istniała Śląskiego, wzniesionych w latach 1888–92 tu szkoła handlowa. z inicjatywy pastora ks. dr. T. Haase jako Docieramy do placu Poniatowskiego, szpital ewangelicki. Wracamy na ulicę gdzie pod nr. 9 wznosi się kolejna Wyższa Brama, przy której warto zwrócić eklektyczna kamienica z 1895 r. – dawne uwagę na dwa dawne zajazdy – „Pod koszary arcyksiążęce, które złożone Trzema Murzynami” (nr 16) z 1835 r. były z 22 obiektów mieszczących pułk oraz „Pod Królem Polskim” (nr 10) piechoty, oddział obrony kraju, służby z 1815 r. Autorem obu klasycystycznych pomocnicze, gospodarcze itp. Tutaj na projektów jest Florian Jilg. Docieramy do polecenie Rady Narodowej Księstwa Górnego Rynku, przy którym znajdują Cieszyńskiego 31 października 1918 r. się XVIII-wieczny dawny pałac barona polscy żołnierze zajęli koszary, arsenał Callischa, a od XIX w. klasztor i kaplica i ważniejsze punkty miasta i tutaj później ss. Boromeuszek (zob. s. 49). utworzyli dowództwo IV Pułku Strzelców Nieopodal (należy skręcić w prawo, Podhalańskich. Na gmachu umieszczono ul. Garncarska) stoi z kolei budynek sądu pamiątkowe tablice, a w niszy pod najniż- z 1905 r. oraz dawny zajazd „Pod Złotym szą z nich stoi osiem urn wypełnionych Wołem” (Górny Rynek 1), wybudowany ziemią z pól bitewnych II wojny światowej w 1800 r. w miejscu dawnej fosy miejskiej. oraz urna z cmentarzyska polskiego Nazwa związana jest z faktem, że w XIX w. w Miednoje. zatrzymywały się tutaj konwoje z bydłem, Z placu Poniatowskiego przez ulicę które pędzono z Galicji do Wiednia. Górną dochodzimy do placu Kościelnego, Przebudowywany zajazd był siedzibą nad którym góruje imponujący ewangelicki wielu stowarzyszeń i organizacji, m.in. kościół Jezusowy z XVIII w. (zob. s. 46). Czytelni Ludowej. Przy ulicy Kocha- Obok, pod nr. 3, stoi barokowy budynek nowskiego stoją dwa ciekawe zabytki. z 1725 r. – to była szkoła ewangelicka, Pierwszy to klasycystyczny gmach dawnej tzw. pajta, zamieniona w XIX w. na Szkoły Głównej (gimnazjum katolickie, ewangelickie gimnazjum. Na uwagę nr 7), wybudowany w 1802 r. wg projektu zasługują także: późnoklasycystyczny Ignacego Chambreza de Ryvos. Dla nauk gmach parafii ewangelicko-augsburskiej wzniosła niezwykła hojność Franciszka II (nr 4), neogotycki budynek szkolny w czasie, gdy Gall zbliżał się do Wiednia, z 1869 r. (nr 5) i postawiony w 1865 r. powiększyła wielkoduszna szczodrobliwość eklektyczny budynek Alumneum, dawnej księcia cieszyńskiego Alberta. 1802 – głosi bursy młodzieży ewangelickiej. łaciński napis na tablicy w portalu.

98 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

Drugi obiekt to klasycystyczny Idąc ulicą Fredry, docieramy na StaryŚlą skie. Pozytywna energia budynek Cselestinum – konwiktu Targ, gdzie warto zwrócić uwagę na założonego w 1796 r. z fundacji barona XIX-wieczne eklektyczne kamienice Karola Cselesty, wzniesiony w 1824 r. mieszczańskie (nr 2 i 4). Drugą z nich wg projektu F. Jilga. Początkowo była to wzniesiono jako siedzibę katolickiego bursa dla młodzieży szlacheckiej uczącej stowarzyszenia kulturalnego „Dziedzictwo się w cieszyńskich szkołach, obecnie zaś Błogosławionego Jana Sarkandra dla mieści się tu siedziba Urzędu Miejskiego Ludu Polskiego na Śląsku”, założonego (m.in. Urząd Stanu Cywilnego i Straży w 1873 r. przez ks. Ignacego Świeżego. Miejskiej). Przy placu Ks. J. Londzina W mieszczącej się tutaj restauracji Kofina oglądać można duży gmach szkolny odbyła się 31 października 1918 r. odprawa na rzucie litery L z 1910 r. (obecnie 60 uczestników przewrotu wojskowego, Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastrono- zainicjowanego przez por. Jerzego micznych im. MZC), zespół klasztorny Szczurka. Stoi tu też replika niezwykle oo. Bonifratrów z 1697 r. (zob. s. 49) cennej XIV-wiecznej figury Madonny oraz dwie świątynie katolickie – kościół z Dzieciątkiem (zob. s. 44). pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Ze Starego Targu przechodzimy do Panny i kościół św. Trójcy (zob. s. 48). ulicy Menniczej, skąd zmierzając w prawo Zmierzając ulicą Michejdy w kierunku do góry, a następnie w lewo, dojdziemy Góry Zamkowej, mijamy m.in. ciekawe do Bóżniczej, przy której stała synagoga budynki szkoły podstawowej (nr 1, (spalona w 1939 r. przez Niemców). ul. Kochanowskiego 1 i wejście od tej Została po niej tylko nazwa i placyk ulicy) oraz Gimnazjum nr 1 (ul. Michej- przeznaczony na boisko szkolne. dy 1), a także strzelnicy Cieszyńskiego Wracamy ponownie do Menniczej, Towarzystwa Strzeleckiego – Bractwa gdzie pod nr. 4 znajduje się renesansowa Kurkowego, założonego w 1790 r. przez kamienica z podcieniami – dawna stacja ks. Leopolda Szersznika (nr 20). W latach pocztowa na linii z Nysy do Żyliny. Idąc 1470–1545 stał w tym miejscu kościół dalej do góry dochodzimy do cieszyń- i klasztor Franciszkanów. skiego Rynku, otoczonego przez ciekawe Przy ulicy Menniczej, przebiegającej kamienice – są tu m.in. Cieszyński przez plac Teatralny, znajduje się Ośrodek Kultury „Dom Narodowy”, kamienica Bludowskich – dawna mennica poczta oraz imponujący budynek dawnego książęca, w której mieści się obecnie hotelu „Pod Brunatnym Jeleniem” Książnica Cieszyńska. Centralne miejsce (zob. s. 42). na placu zajmuje imponujący gmach Skręcamy w ulicę Szersznika, przy Teatru im. Adama Mickiewicza z 1910 r. której znajduje się XVIII-wieczny budynek (zob. s. 44). dawnego gimnazjum katolickiego,

99 4 Śląsk Cieszyński

a od 1802 r. przez pewien okres siedziba wsparciu Alberta księcia cieszyńskiego biblioteki i I muzeum (jedno z najstarszych zbudowano na podstawie uchwały Rady w Środkowej Europie), założonego przez przy pomocy burmistrza ten browar na ks. Leopolda Szersznika (nr 3). Obok pomyślność obywateli. wznosi się późnobarokowy kościół Z ulicy Śrutarskiej skręcamy w ulicę św. Krzyża z 1707 r. (zob. s. 48). Trzech Braci. Znajduje się tu Studnia Ulicą Szeroką przechodzimy do Trzech Braci – jeden z najważniejszych ulicy Regera, gdzie pod nr. 6 stoi pałac cieszyńskich zabytków, związany Larischów z 1789 r. – obecnie gmach z legendą o powstaniu miasta (zob. s. 45). Muzeum Śląska Cieszyńskiego (zob. s. 44). Zmierzamy ulicą Sejmową na plac Nasza trasa prowadzi ullicą Srebrną do Dominikański, mijając pod nr. 3 budynek ulicy Nowe Miasto, a następnie Śrutarskiej. dawnego Sejmu Ziemskiego z XVI w. Pod nr. 39 widzimy tutaj klasycystyczny To tutaj w 1779 r. podpisano tzw. pokój XVIII-wieczny budynek dawnego bro- cieszyński, kończący bawarską wojnę waru miejskiego. W fasadzie zachował sukcesyjną. W 10 lat później gmach został się herb miasta i łaciński napis: Pod odbudowany po pożarze. Przy placu pod protektoratem cesarza Franciszka i przy nr. 2 uwagę zwraca neobarokowy budynek

Cieszyńska Studnia Trzech Braci, rys. W. Kwiecień-Janikowski

100 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia dawnego Generalnego Wikariatu dopiero w połowie XVII w., a pierwszaŚlą skie. Pozytywna energia Biskupstwa Wrocławskiego dla Śląska pewna wzmianka o osobie wyznania Austriackiego (obecnie plebania kościoła mojżeszowego w Cieszynie pochodzi pw. św. Marii Magdaleny), wzniesiony z 1531 r. Wtedy to Żyd imieniem Jakub w 1894 r. wg projektu Albina Teodora kupił dom przy ulicy Srebrnej. Prokopa. Obok stoi eklektyczny gmach Stałe osadnictwo żydowskie w Cieszy- Zespołu Szkół Budowlanych – dawna nie zaczęło się dopiero w 1631 r., kiedy siedziba niemieckiego Seminarium księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja, nie Nauczycielskiego z 1861 r. Nad placem bacząc na zakazy, wynajęła pobór myta dominuje potężna sylwetka XIII-wiecz- w Cieszynie i księstwie cieszyńskim nego gotyckiego kościoła pw. św. Marii braciom Jakubowi i Mojżeszowi Singerom Magdaleny (zob. s. 46). Zmierzamy ulicą z Ivančic koło Brna. Ratuszową do Rynku, mijając połączony Zwiedzanie żydowskich zabytków z ratuszem budynek dawnego teatru (zob. najlepiej rozpocząć od cieszyńskiego s. 42). Tu Śródmiejska Trasa Spacerowa Rynku, który daje okazję do przypo- dobiega końca. mnienia długiej historii Żydów w tym mieście. W budynku przy ratuszu Śladami cieszyńskich Żydów mieścił się znany sklep bławatny założony przez Barucha Grünbauma, prowadzony Jednym z elementów bogatej i zło- potem przez jego potomków. Kamienica żonej przeszłości Cieszyna są zabytki na Rynku 17 (obecnie PSS „Społem”) dokumentujące – niestety w bardzo długie lata należała do rodziny Spitzer, szczątkowej formie – obecność na tym właścicieli renomowanej fabryki likierów. terenie ludności wyznania mojżeszowe- Przy sąsiedniej ulicy Szerokiej w okresie go. Historia Żydów w mieście nad Olzą międzywojennym znajdował się prywatny liczy kilkaset lat, ich dzieje były przy dom modlitwy ortodoksyjnego rabina tym jeszcze bardziej skomplikowane niż Steinera. Jeszcze dalej, przy ulicy Błogoc- losy innych grup narodowych (Polaków, kiej, w latach 20. XX w. działała fabryka Czechów, Niemców, Węgrów) zamiesz- czekolady „Dea”, będąca własnością kujących miasto. Michała Śliwki i Marka Pipesa. Do dzisiaj utrzymuje się przekonanie, Kierujemy się jednak do wylotu ulicy jakoby już w średniowieczu Żydzi Menniczej, gdzie pod obecnym nr. 4 stanowili w Cieszynie liczną grupę, znajduje się pierwszy w Cieszynie obiekt która tworzyła własną gminę żydowską. związany na dłużej z dziejami Żydów, Dowodem na to ma być istnienie tu już tzw. Dom Żydowski. Zakupiony w 1640 r. w XIV w. żydowskiego cmentarza. Tzw. przez Jakuba Singera, przez następne stary cmentarz żydowski powstał jednak 150 lat pozostawał w ręku jego potomków.

101 4 Śląsk Cieszyński

Mieścił się tu pierwszy żydowski dom ówczesny żydowski kolektor. Jakiś modlitwy działający na terenie Cieszyna. czas bożnica działała tu nadal, ale dla Początkowo była to zapewne jedna z izb, coraz liczniejszej społeczności była a uczestnikami modlitw byli członkowie już absolutnie niewystarczająca. Także rodziny Jakuba oraz domownicy, gdyż w późniejszym okresie Dom Żydowski przywileje cesarza Leopolda I z lat 1675 (z małymi przerwami) pozostawał w ręku i 1696 zastrzegały prawo odbywania Żydów, m.in. rodziny Tugendhatów. praktyk religijnych w mieście dla członków W tym okresie, w końcu XIX w., rodziny Singerów. W późniejszym czasie, kamienica uzyskała kształt zachowany zapewne po pożarze w 1720 r., wewnątrz w zasadzie do dzisiaj. budynku utworzono odrębną bożnicę, Zmierzając dalej ulicą Menniczą, która znajdowała się w podwórzu na mijamy m.in. ozdobną kamieniczkę piętrze, w rogu nad gankiem. Dwoma (nr 8), która od 2. poł. XIX w. znajdo- bokami przylegała do murowanych ścian wała się w posiadaniu rodziny Kohnów. budynku, natomiast dwie pozostałe ściany Mieszkał tu lekarz miejski dr Alois były zbudowane z drewna. Bożnica była Kohn (ok. 1832–1917), potem jego syn niewielka (ok. 5,5 na 1,75 m), nadal dr Artur Kohn, także lekarz, w końcu bowiem służyła wyłącznie potrzebom Juliusz Kohn, znany przed wojną prze- rodziny Singerów. Na przełomie XVII mysłowiec i koneser sztuki. Kierujemy i XVIII w. Dom Żydowski podzielony się jednak w stronę placu Teatralnego. został na kilka działów należących do Tu, na miejscu dawnej szkoły parafialnej, różnych członków rodu Singerów, ale a potem Szkoły Głównej, w latach bożnica użytkowana była wspólnie 70. XIX w. działała prowadzona przez przez wszystkich. W połowie XVIII w. gminę szkoła żydowska (skwer poniżej ówczesna właścicielka większości Domu budynku teatru, na tyłach kamienicy przy Żydowskiego Lea, wdowa po Mojżeszu ul. Głębokiej 42). Natomiast na rogu ulic Singerze, rozebrała dotychczasową Menniczej i L. Kluckiego znajdował bożnicę, odbudowując ją w tym samym się pierwszy żydowski dom modlitwy miejscu i z tego samego materiału, czyli w Cieszynie. z drewna. Ze względów bezpieczeństwa Publiczny, czyli dostępny dla wszystkich pożarowego musiała tylko dobudować wyznawców judaizmu, dom modlitwy murowany komin. Władze uznały przy był sprawą podstawową dla organizacji tym, że chodzi tu jedynie o pokój do wspólnego życia religijnego. W Cieszynie modlitwy, a nie o synagogę. urządzono go w 1801 r. w przybudówce W 1788 r. Singerowie z powodu kamienicy nr 150 (obecnie ul. Mennicza 36; długów sprzedali Dom Żydowski, ul. Kluckiego jeszcze wtedy nie istniała), nabywcą był Jakub Lobenstein z Frýdka, należącej do Piotra Jana Sporschilla, ów-

102 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia czesnego syndyka miejskiego. Największy mogło być usytuowane od głównej ulicy.Ślą skie. Pozytywna energia z wynajętych pokoi przeznaczony był dla Wysoki koszt budowy, szacowany na ok. mężczyzn, drugi dla kobiet, trzeci wraz 4 tys. austriackich złotych, oraz dalsze z kuchnią i przedpokojem zajmowała utrudnienia formalne (część mieszczan nie osoba opiekująca się bóżnicą. Modlitwy chciała się zgodzić na budowę w centrum prowadził w nim Juda Löbl Glücklich, miasta) odwlekły realizację budowy o parę który od 1788 r. działał w Cieszynie jako lat. Dopiero w 1837 r. udało się kupić rabin miejscowej społeczności żydowskiej, Żydom ogród Jana Zbitka, położony poza choć dla władz był tylko nauczycielem dawnymi murami miejskimi. Pierwotne religii. W 1810 r. Glücklich z okazji ob- plany budowlane synagogi, autorstwa chodów 1000-lecia legendarnego założenia cieszyńskiego architekta i budowniczego Cieszyna wygłosił w domu modlitwy Karola Jilga, przewidywały wystawienie uroczystą mowę w języku niemieckim. budynku w kształcie litery T. Ostatecznie Poza nim zatrudniono też kantora. Umowa wybudowano tylko korpus główny i lewe najmu była przedłużana z następnymi skrzydło. Budowę synagogi, prowadzoną właścicielami kamienicy, ale już wtedy pod kierunkiem Karola Jilga, ukończono cieszyńscy Żydzi myśleli o urządzeniu w pierwszym półroczu 1838 r., uroczy- domu modlitwy będącego ich wyłączną stego poświęcenia dokonał we wrześniu własnością. tegoż roku rabin z Raciborza. Wracamy Menniczą w kierunku Rynku, Pierwsza cieszyńska synagoga z 1838 r. skręcając w lewo w ulicę Bóżniczą. Poniżej, była budynkiem o surowej i oszczędnej w miejscu obecnego boiska przy Szkole architekturze, utrzymanej w duchu panują- Podstawowej nr 1 (dawniej ul. Bóżnicza 6), cego podówczas w Cieszynie urzędowego stał przez ponad sto lat najważniejszy klasycyzmu. Główna fasada od strony z żydowskich domów modlitwy Cieszyna zachodniej otrzymała dekorację w stylu – synagoga gminna. klasycystycznym, także wnętrzu nadano Synagoga główna. Pierwszą w Cie- surowy, antykizujący wystrój. Głównym szynie synagogę, czyli osobny budynek jego elementem były dwa rzędy złożone wzniesiony wyłącznie dla celów kul- z sześciu doryckich kolumn stojących towych, oddano do użytku w 1838 r. pod dłuższymi ścianami, podtrzymujące Proces jej powstawania był bardzo balkon przeznaczony dla kobiet. Na ścianie skomplikowany, albowiem obowiązujący wschodniej umieszczono aron ha-kodesz patent Józefa II z 1781 r. zakazywał Żydom – szafę do przechowywania rodałów. posiadania synagog i rabinów. Dopiero Lewe skrzydło stanowił piętrowy budynek w 1832 r. cesarz Franciszek I osobiście z mieszkaniem dla sługi świątynnego, zezwolił na budowę bóżnicy w Cieszynie, piętro przeznaczono na pomieszczenia ale nie mogła posiadać wieży, a wejście nie gminy wyznaniowej.

103 4 Śląsk Cieszyński

W oddziale męskim synagogi znajdo- Przez następne lata synagoga gminna wało się 168 miejsc, co szybko przestało służyła Żydom z Cieszyna i okolicy, wystarczać. W 1878 r. pod kierunkiem głównie przeważającym w gminie Bernarda Glesingera, prezesa gminy zwolennikom umiarkowanie zmodernizo- żydowskiej w Cieszynie, synagoga została wanego judaizmu. W latach 1880 i 1906 znacznie rozbudowana, osiągając wymiary podczas wizyt w Cieszynie odwiedził ją 31 na 20 m. Utrzymano dotychczasowy cesarz Franciszek Józef I. Po 60 latach układ ze ścianą Tory zwróconą w kierunku istnienia, 13 września 1939 r., synagoga Jerozolimy i główną fasadą zachodnią została spalona przez hitlerowców. przyległą do wąskiej ulicy Bóżniczej. W 1913 r. gmina żydowska kupiła Wyeksponowano jednak poprzez bo- też budynek położony naprzeciwko gatą dekorację architektoniczną fasadę synagogi (ul. Bóżnicza 7), w którym południową otwartą na nieco większą urządzono dom gminny, m.in. kancelarię. przestrzeń z tej strony, przez co stała się Na jego ścianie w 1998 r. umieszczono ona dominującą w nowym wyglądzie tablicę poświęconą pamięci społeczności synagogi. Podkreśliły to jeszcze urzą- żydowskiej Cieszyna i okolic. dzone od tej strony schody oraz dwie Ulicą Bóżniczą podążamy w dół do kuliste kopuły ozdobione geometrycznym ulicy J. Michejdy, którą skręcamy w lewo, ornamentem. Kopuły nawiązywały do kierując się w stronę cieszyńskiego zamku znanych z Biblii kolumn Boas i Jachin, i Frysztackiego Przedmieścia. Pierwsza które stały w przedsionku jerozolimskiej uliczka w prawo to ulica Benedyktyńska, świątyni Salomona. Cała budowla a puste miejsce przy narożnej kamienicy otrzymała orientalny, mauretański cha- przypomina miejsce, gdzie kiedyś stała rakter, natomiast wewnątrz zachowano synagoga ortodoksyjna stowarzyszenia trójdzielny schemat podziału na westybul, Machsike Hadas. nawę główną i miejsce najświętsze z aron W 2. poł. XIX i w 1. poł. XX w. znacz- ha-kodeszem. Wykonał go stolarz Karol ną część mieszkańców Frysztackiego Lang z Frýdka wg projektu Antoniego Przedmieścia stanowili Żydzi, przeważnie Jonkischa, który kierował rozbudową. biedniejsi i reprezentujący różne odłamy Wnętrze obiegały rzędy żeliwnych kolumn judaizmu ortodoksyjnego, przestrzega- o kostkowych, neoromańskich kapitelach, jący ściśle wszystkich przepisów religii odlane w trzynieckiej hucie. Wspierały mojżeszowej. Okolice ulic Ciężarowej one emporę z galerią dla kobiet oraz chór (obecnie J. Michejdy), Zamkowej, muzyczny z zainstalowanymi w 1879 r. Hażlaskiej i Frysztackiej żartobliwie organami po zachodniej stronie. Latem były kiedyś nazywane „cieszyńskim 1880 r. wnętrze ozdobiono malowidłami gettem”. Pierwsze ortodoksyjne domy w stylu mauretańskim. modlitwy w Cieszynie powstały w latach

104 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

70. XIX w., na przełomie wieków działało stowarzyszenia oraz ze składek zebranychŚlą skie. Pozytywna energia kilka domów modlitwy w mieszkaniach wśród wszystkich członków gminy, także prywatnych. Po 1893 r. funkcjonowały bogatych, zasymilowanych Żydów. Nie w Cieszynie oficjalnie pod egidą gminy wystarczało to jednak na całe długi, które wyznaniowej dwa ortodoksyjne domy spłacano aż do II wojny światowej. Bożnica modlitwy, z których jeden znajdował Machsike Hadas została spalona przez się na lewym brzegu Olzy, drugi na hitlerowców już 2 września 1939 r. Plac Frysztackim Przedmieściu. po niej pozostał niezabudowany do dnia W 1911 r. zarejestrowane ortodok- dzisiejszego. syjne stowarzyszenie Machsike Hadas Sąsiednia kamienica przy ulicy J. Mi- przystąpiło do budowy własnej synagogi chejdy 30 w okresie międzywojennym na działce nabytej od Karoliny Pohlner. stała się własnością innego ortodoksyj- Plany opracował cieszyński budowniczy nego stowarzyszenia żydowskiej Ahawas Carl Friedrich, a już na początku 1912 r. Tora, które urządziło tu własny dom stowarzyszenie zgłosiło władzom modlitwy oraz prowadziło naukę religii ukończenie prac. Ortodoksyjna synagoga dla młodzieży izraelickiej. Machsike Hadas była trzykondygna- Idąc dalej ulicą Benedyktyńską w stronę cyjnym budynkiem z dwuspadowym torów kolejowych, docieramy do ulicy dachem krytym blachą, usytuowanym Czarny Chodnik, gdzie skręcamy w lewo. przodem do ulicy Benedyktyńskiej, Z lewej strony, na terenie obecnego bokiem przylegającym do sąsiedniej parkingu, stała kiedyś jeszcze jedna syna- kamienicy. Budynek był szeroki na goga ortodoksyjna, tym razem prywatna. 14,5 m, długi na ok. 15 m, wysoki Twórcą synagogi Klügera był Salomon na ok. 12 m. Najniższa kondygnacja, Klüger, który tytułował się rabinem, ale w piwnicy, w całości przeznaczona była na co dzień działał jako kupiec. Budynek na łaźnie rytualne, osobne dla obu płci. powstał w latach 1931–33 przy ulicy Na parterze znajdowała się centralna sala Czarny Chodnik 5 na podstawie planów, zgromadzeń o wymiarach 14 na 8,7 m, które opracował cieszyński budowniczy wysoka na dwie kondygnacje. Pośrodku Józef Raszka. Synagoga Klügera była usytuowana była mównica (bima), aron małym piętrowym budynkiem wysokim ha-kodesz umieszczono na ścianie na ok. 10 m, w zasadzie na rzucie przeciwległej do frontowej w szerokim prostokąta, o wymiarach zewnętrznych na 1,5 m wykuszu w ścianie. Na piętrze ok. 7 na 11 m. Parter zajmowała sala biegła szeroka na 6 m galeria dla kobiet modlitw dla mężczyzn, piętro – galeria wsparta na metalowych filarach. dla kobiet. Przy jednym dłuższym boku Koszty budowy synagogi Machsike postawiono trapezowatą dobudówkę Hadas pokryto ze środków własnych mieszczącą klatkę schodową, do której

105 4 Śląsk Cieszyński

dochodziło się przez małe podwórze. Na stwierdzone na kilkunastu nagrobkach przeciwległej ścianie parteru wewnątrz daty z 2. poł. XIV i 1. poł. XV w. Podjęte domu modlitwy ulokowana została ostatnio badania wykazały jednak, że kwadratowa mównica (bima). chodzi o skróty dat o 400 lat późniejszych. Na budowę swojej synagogi Klüger W rzeczywistości cmentarz powstał dzięki zaciągnął wysokie pożyczki, których zezwoleniu księżnej Elżbiety Lukrecji, nie był w stanie spłacić. Po kilku która w instrukcji z 1647 r. zadeklarowała latach wydawania sądowych nakazów wyznaczenie specjalnego miejsca dla płatniczych w 1938 r. prawo własności grzebania zmarłych członków rodziny do budynku przysądzono Komunalnej i służby Jakuba Singera. Jej żydowski Kasie Oszczędności. Dzięki temu nie sługa urządził cmentarz prawdopodobnie został zniszczony w czasie II wojny na gruntach, które uzyskał od cieszyńskiego światowej. Po wojnie służył jako ma- mieszczanina Jana Krausa w tymże 1647 r. gazyny, potem, w związku z budową Kraus wraz z żoną za dług w wysokości myjni samochodowej i transformatora 245 śląskich talarów zastawił Singerowi prądu, został wyburzony. trzy kawałki pola położone na zboczu, Zmierzając dalej ulicą Chodnik, do- na którym znajduje się cmentarz. Pod chodzimy do ulicy Zamkowej. Kierujemy dokumentem brak zapisów, że pieniądze się w prawo i przez tory kolejowe oraz zostały zwrócone, zapewne więc grunty most na Bobrówce docieramy do rozwi- trafiły w posiadanie Jakuba Singera. dlenia ulic Frysztackiej i Hażlaskiej koło Najstarsze zachowane na cmentarzu kościółka św. Jerzego. Ulica Frysztacka macewy pochodzą z końca XVII w. była w dawnych czasach w dużej części i dotyczą członków rodziny Singerów oraz zamieszkana przez Żydów. My jednak spokrewnionego z nimi rodu Zifferów. skręcamy w prawo do góry i wspinamy Cmentarz był w tym czasie bardzo się ulicą Hażlaską, by dojść do położo- mały, ograniczał się do kawałka gruntu nego z lewej strony starego cmentarza tworzącego później jeden kwartał. Po żydowskiego. ogłoszeniu przez Karola VI w 1713 r. Ta jedna z najstarszych żydowskich tzw. edyktu tolerancyjnego zaczęto na nekropolii na ziemiach polskich jako nim chować także innych Żydów, co bodaj jedyna funkcjonowała nieprzerwanie spowodowało, że właściciele musieli ponad 250 lat (kirkut powstał po 1647 r., cmentarz powiększyć, dokupując w latach a pochówków zaprzestano na początku 1715, 1723 i 1768 sąsiednie kawałki XX w.). Błędem jest twierdzenie, pod- gruntu. Utrzymywali też osobnego trzymywane przez lokalnych autorów grabarza, który mieszkał w domku przy do dzisiaj, jakoby cmentarz powstał już cmentarzu, sprawując nad nim pieczę. Za w średniowieczu. Dowodzić tego mają grzebanie na terenie cmentarza Singerowie

106 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia pobierali od współwyznawców opłaty, restaurację uszkodzonych nagrobkówŚlą skie. Pozytywna energia biednym Żydom urządzali pochówek na pozostających bez opieki rodzin. swój koszt. W 1785 r. nekropolia stała Na starym cmentarzu żydowskim się własnością organizującej się dopiero miejsce wiecznego spoczynku znalazła gminy żydowskiej obejmującej cały większość żydowskiej społeczności Śląsk Cieszyński. Nadal się powiększała, Cieszyna w okresie od końca XVII do głównie przez włączenie terenu wyczer- początku XX w. panego kamieniołomu znajdującego Na starszych nagrobkach inskrypcje się obok. Przy cmentarzu urządzono zostały sporządzone w języku hebrajskim, szpital dla ubogich Żydów z całej okolicy, na nowszych przeważnie w niemieckim. w 1830 r. teren nekropolii otoczono Stare inskrypcje często były malowane. murem (rozebranym w 2002 r.). Jeszcze Jedyna polska inskrypcja widnieje na w XIX w. kirkut służył Żydom z całego pomniku kupca Dawida Bergsona z War- Śląska Cieszyńskiego, stopniowo jednak szawy, który zmarł, będąc przejazdem nowo powstające zrzeszenia żydowskie w Cieszynie w 1885 r. zakładały własne cmentarze. Cmentarz przestał być użytkowany po W 2. poł. XIX w. przy cmentarzu 1907 r., choć sporadycznie grzebano tu wybudowano duży i funkcjonalny, choć zmarłych nawet po I wojnie światowej. architektonicznie prosty, dom przedpo- II wojnę światową nekropolia przetrwała grzebowy z mieszkaniem dla strażnika bez większych zniszczeń. Wiosną 1945 r. cmentarza i stajnią dla koni i karawanu. Niemcy dokonali tu egzekucji 81 zakładni- Część pieniędzy na budowę pochodziła ków, m.in. 18 czeskich skautów z Ostrawy. z daru Emanuela A. Ziffera, urodzonego Ciała ofiar po wojnie zostały ekshumowa- w Cieszynie inżyniera, który zrobił w Au- ne i przeniesione na cmentarz komunalny. strii karierę jako jeden z największych Ufundowano na ich pamiątkę skromny fachowców w dziedzinie kolejnictwa. obelisk, z którego obecnie istnieje tylko Dar ten był poświęcony pamięci jego podstawa. Dom przedpogrzebowy był rodziców, o czym do dziś przypomina wynajmowany jako magazyn materiałów umieszczona w domu przedpogrzebowym budowlanych. W 1996 r. odsłonięto na tablica. Teren cmentarza, liczący w sumie nim tablicę poświęconą pamięci czeskich 0,8169 ha, został podzielony na 7 kwater, skautów. Po wojnie wiele nagrobków na których znajdowało się prawie 2 tys. zostało skradzionych lub zniszczonych. grobów. W imieniu gminy wyznaniowej Znajdujące się na cmentarzu macewy, opiekował się nim jeden z członków zarzą- wiekowe i wykonane z niezbyt dobrego du, któremu podlegali strażnik cmentarza kamienia, szybko niszczeją. oraz członkowie bractwa pogrzebowego Opuściwszy nekropolię, przechodzimy Chewra Kadischa; istniał też fundusz na ulicą Hażlaską kilkaset metrów dalej,

107 4 Śląsk Cieszyński

gdzie po drugiej stronie ulicy znajduje tytułem dostawcy dworu, zasłużonego się drugi cieszyński kirkut – nowy działacza komunalnego i społecznego. cmentarz żydowski. Także nowy cmentarz żydowski został Na początku XX w. prawie wszystkie zamknięty przez okupantów, ale przetrwał kwatery starego cmentarza żydowskiego wojnę bez większych zniszczeń. Po wojnie były już zajęte, konieczne więc stało obydwoma kirkutami opiekowała się się otwarcie nowej nekropolii na innym Kongregacja Wyznania Mojżeszowego miejscu, gdyż w bezpośredniej bliskości w Cieszynie, ostatnie pochówki miały nie było gruntów do nabycia. W 1898 r. miejsce na nowym cmentarzu w latach 60. cieszyńska gmina wyznaniowa nabyła W 1966 r. za prawnego spadkobiercę odpowiedni grunt kilkaset metrów Kongregacji i właściciela cmentarzy powyżej dotychczasowego kirkutu, ale w Cieszynie została uznana Kongregacja dopiero w 1906 r. rozpoczęto urządzanie Wyznania Mojżeszowego w Bielsku-Bia- nowego cmentarza. Prace prowadzono do łej, ale mianowany przez nią administrator połowy następnego roku pod kierunkiem nie był w stanie zapobiec dewastacji, znanego cieszyńskiego budowniczego a przede wszystkim kradzieżom z terenu Aloisa Jedeka, który opracował też plan obu cmentarzy – szczególnie nowego – cmentarza. Autorem projektu domu kamiennych macew, które przerabiano na przedpogrzebowego był natomiast słynny nowe nagrobki albo wykorzystywano do architekt z Wiednia, Jakob Gartner, twórca prac budowlanych. Udało się natomiast wielu synagog. Przy granicy nekropolii przeszkodzić urządzeniu tu przez miasto postawiono mały budynek mieszczący terenów rekreacyjnych. W 1974 r. wojewo- kancelarię cmentarza i kostnicę, całość zaś da katowicki wydał decyzję o zamknięciu otoczono ogrodzeniem, w części przedniej nowego cmentarza żydowskiego dla celów murem z efektowną bramą wejściową. grzebalnych. W 1986 r. oba cmentarze zo- Powierzchnia cmentarza wynosiła 1,14 ha; stały przez wojewodę bielskiego wpisane w 1913 r. gmina wyznaniowa zakupiła do rejestru zabytków. przyległy kawałek gruntu z przeznaczeniem Nowy cmentarz uporządkowano na przyszłą rozbudowę nekropolii. w 1999 r., dokonując też remontu ogro- Nowy cmentarz żydowski, otwarty dzenia i bramy wejściowej. Grożąca w 1907 r., powstał przede wszystkim dzię- zawaleniem kopuła domu przedpogrze- ki prezesowi gminy J.Ph. Glesingerowi. bowego została rozebrana, a cały obiekt Przy bocznym ogrodzeniu zachowały się przekształcony w tzw. trwałą ruinę. Prace dwa większe nagrobki: adwokata Maxa sfinansowano dzięki środkom Eduarda Hüttnera i Moritza Fasala (1841–1919), J. Phillipsa z Minneapolis oraz Tadeusza producenta napojów alkoholowych i wody J. Dordy, cieszynianina mieszkającego mineralnej, wyróżnionego przez cesarza w Kalifornii.

108 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

Kto zechce kontynuować podróż zwanej Saską Kępą bądź Sachsenbergiem,Ślą skie. Pozytywna energia śladami cieszyńskich Żydów, przejdzie stały kamienice najznamienitszych teraz na teren Czech. Czeski Cieszyn mieszkańców, m.in. przemysłowców, w dawnych czasach był słabo zalud- którzy znajdowali tu więcej przestrzeni nionym przedmieściem kameralnym. na zakładanie fabryk oraz łatwy dostęp do Od początku XVIII w. mieszkali tu kolei. Pod nr. 8 mieściła się kiedyś siedziba także Żydzi, z których usług chętnie firmy J.Ph. Glesingera, zajmującej się korzystały władze Komory Cieszyńskiej. pozyskiwaniem i obróbką drewna, w mię- Po wybudowaniu linii kolei koszycko- dzywojniu prowadzonej przez jego synów bogumińskiej oraz dworca kolejowego i zięciów. Firma udostępniała swoje lokale w 1870 r. liczba Żydów na lewobrzeż- władzom nowo powołanej żydowskiej nych przedmieściach Cieszyna szybko gminy wyznaniowej w Czeskim Cieszynie wzrosła, tak że przed 1914 r. stanowili w początkowym okresie jej działalności. już ok. 40% ogółu mieszkańców. Nieco dalej (nr 14) znajdowała się kamie- Aby zwiedzić żydowskie zabytki nica i fabryka napojów alkoholowych Czeskiego Cieszyna, musimy zawrócić Moritza Fasala. Na skrzyżowaniu Z ulicą i Hażlaską, a następnie Zamkową Vrchlického skręcamy w prawo, dochodząc dojść do przejścia granicznego pod do miejsca, gdzie łączy się ona z dawnymi cieszyńskim zamkiem. Przekraczamy Alejami Arcyksięcia Albrechta (obecnie granicę przez Most Przyjaźni, u którego Masarykovy Sady). Na miejscu dzisiejszej końca znajdowała się niegdyś słynna sali gimnastycznej przed II wojną światową kawiarnia Avion. Była to okrągła wznosiła się synagoga żydowskiej gminy przybudówka obok zbudowanego przez wyznaniowej w Czeskim Cieszynie. rodzinę Wiesner hotelu „National”, Ponieważ po 1920 r. wszystkie obiekty działającego na miejscu dawnego kultowe dotychczasowej żydowskiej zajazdu na tzw. Osmeku. Przed II wojną gminy wyznaniowej w Cieszynie znalazły światową ogniskowało się tu życie się po polskiej stronie miasta, powstała towarzyskie i artystyczne obu części w 1923 r. gmina wyznaniowa w Czeskim miasta, a do klienteli należeli mieszkańcy Cieszynie przez wiele lat nie posiadała wszystkich nacji. Kawiarnię Avion własnej siedziby, synagogi ani cmentarza. jako własność żydowską na początku Zmarłych musiano przewozić przez II wojny światowej rozebrali hitlerowcy. granicę na nowy cmentarz żydowski Jej istnienie przypomina działający w Cieszynie. Dopiero w 1928 r. gmina w Czeskim Cieszynie kabaret literacki zakupiła plac budowlany na Nabřezi Olše „Kawiarnia Avion, której nie ma”. i zaczęła pobierać podwyższone podatki Przy głównej arterii Czeskiego Cie- wyznaniowe na potrzeby planowanej szyna (Hlavní třida), w przeszłości budowy. Jednak w 1931 r. sprzedano tę

109 4 Śląsk Cieszyński

nieruchomość, kupiono zaś piętrowy dom użytku cmentarza komunalnego w Czeskim przy ulicy Schillera (obecnie Vrchlického) Cieszynie przy ulicy Hřbitovní (ok. 2 km pod nr. 8. W latach 1932–33 został on od centrum miasta), gdzie od 1926 r. Żydzi całkowicie przebudowany i kosztem dysponowali własną kwaterą. W 1928 r. 300 tys. koron urządzono tu synagogę budowniczy Eugen Fulda postawił na gminną, uroczyście poświęconą 9 lipca cmentarzu w jednolitym stylu wszystkie 1933 r. przez rabina gminnego dr. Ernsta budowle, w tym parterowy żydowski dom (Arnošta) Baasa. Budowniczym synagogi przedpogrzebowy przy wejściu. Pierwotnie był Adalbert Brejzek, autorem projektu zaś macewy osadzone były w 10 regularnych architekt Rosthal. Znany jest tylko plan szeregach. Większość nagrobków wywieźli sytuacyjny bóżnicy, z relacji prasowych naziści, z pozostałych stoją tylko nieliczne. wiadomo, że wystrój wnętrza był prosty, Wykute z granitu, piaskowca i sztucznego ale dostosowany do swojej funkcji. kamienia, opatrzone są napisami hebraj- Powstająca z takim trudem syna- skimi i niemieckimi, z reguły jednak goga gminy wyznaniowej w Czeskim pozbawione ozdób i symboliki. Ostatni Cieszynie istniała bardzo krótko – zo- pochówek odbył się w 1986 r. Na więk- stała spalona przez hitlerowców jesienią szości wolnego areału rosną drzewa, dom 1939 r., ruiny zostały rozebrane ok. 1960 r. przedpogrzebowy użytkowany jest jako Obecnie jest na tym terenie częściowo skład trumien, prowadzony na potrzeby wolna przestrzeń, częściowo szkolna cmentarza komunalnego. sala gimnastyczna. Wracając do miasta tą samą drogą, Podążamy alejami Masarykovy Sady dochodzimy do ulicy Viaduktovej i drugiego i przejściem pod torami kolejowymi przejścia pod torami kolejowymi. Skręcamy docieramy do ulicy Karvinskiej Skręcamy jednak na chwilę w prawo, w uliczkę Alšova, w prawo, następnie po kilkudziesięciu gdzie pod nr. 7 przed II wojną światową metrach w lewo. Ulice: Hrabinská, Úvoz, istniała jedna z kilku ortodoksyjnych a w końcu Hřbitovní doprowadzą nas synagog w Czeskim Cieszynie. po dłuższym spacerze do cmentarza Synagoga ortodoksyjna stowarzyszenia komunalnego w Czeskim Cieszynie. Machsike Hatora została zbudowana przez Jednym z najważniejszych problemów, grupę ortodoksów działającą pod nazwą jakie musiały rozwiązać władze gminy Związek dla Zachowania Prawowiernych wyznaniowej w Czeskim Cieszynie, była Żydowskich Zwyczajów Obrzędowych kwestia cmentarza, przewożenie bowiem Machsike Hatora (‘Podtrzymujący zwłok przez granicę dla pochówku Prawo’), którego przełożonym był kupiec było kłopotliwe zarówno ze względów Tobiasz Hirsch. W 1924 r. stowarzyszenie formalnych, jak i sanitarnych. Dopiero kupiło nieruchomość przy ówczesnej ulicy w 1925 r. nastąpiło otwarcie i oddanie do Felixa Dahna, w 1928 r. zaczęło budować

110 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia synagogę, ukończoną na początku 1929 r. „The Gentelman Mode”. OkupacyjneŚlą skie. Pozytywna energia kosztem 180 tys. koron. Nie jest dokładnie losy rodziny Waltera Hupperta, syna znany wygląd bóżnicy. Wiadomo, że był właściciela, opisał Arnold Zweig w znanej to wolno stojący jednopiętrowy budynek książce Soutěskou k svobodě (Przesmyk mniejszych rozmiarów, o surowym mo- ku wolności). Skręcamy w prawo ulicą dernistycznym wyrazie, prawdopodobnie Odboje, zatrzymując się przed drugą żelbetowej konstrukcji. Działała tam także z kolei kamienicą, na której do dzisiaj szkoła hebrajska. jeszcze widać napis „M. L. May”. Synagoga zwana również domem Żydowska społeczność Czeskiego modlitwy Hirscha, została zniszczona Cieszyna od samego początku była bardzo przez hitlerowców we wrześniu 1939 r. zróżnicowana. Znaczną jej część, czasami Obecnie na jej miejscu stoi budynek Zboru przeważającą, stanowili zwolennicy różnych Chrześcijańskiego. odłamów judaizmu ortodoksyjnego, którzy Wracając do ulicy Karvinskiej, skręca- od 2. poł. XIX w. coraz liczniej przybywali my w prawo i na skrzyżowaniu przecho- koleją z Galicji, osiedlając się najchętniej dzimy na drugą stronę ulicy. Idziemy ok. w okolicach dworca kolejowego. Już od 50 m w stronę dworca autobusowego, na lat 70. XIX w. organizowali własne domy którego miejscu niegdyś znajdowała się modlitwy, początkowo w rozmaitych fabryka mebli giętych Josefa i Jacoba lokalach tymczasowych, barakach itp. Kohnów, filia światowej renomy firmy Od wczesnych lat XX w. funkcjonował z siedzibą w Všetinie, potem w Wiedniu. już na stałe przy Mervillegasse 4 (obecnie W czasach rozkwitu był to największy Odboje) żydowski dom modlitwy, zakład przemysłowy w Cieszynie, w którym m.in. dokonywano obrzędów zatrudniający ok. 2 tys. osób. W okresie rytualnych związanych z narodzinami międzywojennym fabryka stała się dzieci. Prowadziło go ortodoksyjne własnością firmy Thonet-Mundus. Korzy- stowarzyszenie modlitewne i dobroczynne stając z przejścia pod torami, tzw. lochu Schomre-Schabos (‘Strażnicy Szabatu’). Demla, dochodzimy znowu do ulicy Jego statut zarejestrowany został w 1911 r., Hlavní třída, tyle że od drugiej strony. a celem stowarzyszenia było utrzymanie Na rogu, naprzeciwko banku, znajdował domu modlitwy, łaźni rytualnej i personelu się kiedyś największy w Czeskim Cie- kultowego oraz codzienne odprawianie szynie sklep tekstylny Gustava Pollaka. modlitw. Odbywało się to w specjalnie Zmierzając z powrotem w kierunku mostu przystosowanej sali na piętrze budynku, granicznego, mijamy z lewej strony który z czasem stał się własnością modernistyczną kamienicę (nr 30), stowarzyszenia. zbudowaną w 1925 r. dla Salomona Hup- Znaczenie domu modlitwy przy perta, który prowadził tu sklep tekstylny Odboje 4 wzrosło po podziale Cieszyna

111 4 Śląsk Cieszyński

Słynni żydowscy cieszynianie Niewiele dziś pamięta się o zasługach ludności żydowskiej dla rozwoju obu części Cieszyna, jak też dla innych krajów, z którymi cieszyńscy Żydzi utrzymywali od wieków bardzo ożywione kontakty. W mieście nad Olzą urodzili się m.in.: Emanuel Alois Ziffer (1833–1913), inżynier, budowniczy wielu linii kolejowych na terenie monarchii austro-węgierskiej. Austriacki autorytet w dziedzinie kolejnictwa, w 1910 r. podniesiony przez cesarza do stanu szlacheckiego z predykatem „von Teschenbruck”. Sidonie Kohen (Kohn; 1830–1900), działaczka ruchu o prawa kobiet, w 1866 r. założyła w Wied- niu stowarzyszenie wspierające szkoły i kursy dla kobiet i dziewcząt, szukających samodzielnej pracy. W 1871 r. doprowadziła do powstania pierwszej w monarchii żeńskiej szkoły średniej. Ferdinand Klebinder (1847–1910), redaktor i założyciel kilku wiedeńskich czasopism, m.in. „Wiener Bürgerzeitung” i „Tagblatt”. Wpływowy działacz komunalny, długoletni radny, a od 1904 r. członek zarządu miasta Wiednia. Hermann Heller (1891–1933), syn cieszyńskiego adwokata, teoretyk państwa i prawa, wykładał na wielu niemieckich uczelniach, m.in. w Berlinie i Frankfurcie nad Menem. Wydana pośmiertnie Nauka o państwie (Staatslehre) doczekała się wielu wydań i przekładów. Kamil Klein (1900–45), działacz młodzieżowy, po 1938 r. przywódca żydowskiego ruchu Blau- Weiß (Tchelet Lavan) w Protektoracie Czech i Moraw. Zginął w Dachau. Max Rostal (1905–91), światowej sławy skrzypek, zwany „cieszyńskim Paganinim”. Uczył się u prof. Henriego A. Troucka, następnie w szkole muzycznej Slawika i Pogrobińskiego. Pierwszy publiczny występ dał w Cieszynie jako 6-letnie „cudowne dziecko”, w 1913 r. przeniósł się do Wiednia, karierę kontynuował w Berlinie, potem w Anglii, w końcu w Szwajcarii, koncertując po całym świecie. Ufundował konkurs skrzypcowy swojego imienia. W Cieszynie urodził się także kompozytor Victor Ullmann (1898–1944), syn wojskowego, który przeszedł na katolicyzm. Od 1909 r. mieszkał z matką w Wiedniu, gdzie został uczniem Arnolda Schönberga. Działał głównie w Pradze, jako dyrygent i pedagog muzyczny, tworząc własne kom- pozycje. Nie zaprzestał działalności muzycznej także w getcie w Terezinie, dokąd został deporto- wany przez nazistów jako osoba pochodzenia żydowskiego. Zginął w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. W Ligotce Kameralnej przyszła na świat Rosa Pauly-Dreesen (właściwie Rosa Pollak; 1894– 1975), śpiewaczka, sopranistka. Ukończyła szkołę wydziałową w Cieszynie, w szkole muzycznej Slawika pobierała pierwsze nauki śpiewu. Debiutowała w Operze Państwowej w Wiedniu, potem występowała głównie w Niemczech, a po 1933 r. w Pradze, Wiedniu i USA. W Czeskim Cieszynie urodził się Ludvík Aszkenazy (1921–86), pisarz tworzący w języku czeskim i niemieckim, redaktor radiowy. Po powrocie ze Związku Radzieckiego w 1945 r. osiadł w Pradze, gdzie był komentatorem politycznym radia czechosłowackiego. Opublikował szereg reportaży, scenariuszy i książek dla dzieci. Od 1968 r. na emigracji w Bawarii. Tytułem honorowego obywatela miasta Cieszyna zostali wyróżnieni: W 1994 r. Richard Pipes (ur. 1923), historyk, urodzony w Cieszynie, gdzie jego ojciec był właści- cielem fabryki czekolady. Od II wojny światowej w USA, wykładowca Uniwersytetu Harvarda, doradca prezydenta Ronalda Reagana ds. Rosji i Europy Środkowej. W 2002 r. Józef Kornblum (ur. 1917), pisarz prozaik, urodzony w Pruchnej, od 1935 r. mieszkający w Izraelu. W swoich utworach nawiązuje do tradycji rodzinnych ze Śląska Cieszyńskiego.

112 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia w 1920 r., był to bowiem jedyny obiekt siodłowym. Wybudowano ją w ciągłejŚlą skie. Pozytywna energia żydowskiego kultu po lewej stronie zabudowie domów, od sąsiednich bu- Olzy. Przez kilka lat był to jedyny dom dynków wyróżniała się jedynie wejściem modlitwy, jakim dysponowała nowo z napisem „Schomre-Schabos” oraz powstała gmina wyznaniowa w Czeskim pewną niezwykłością detali. Na poziomie Cieszynie na zasadzie porozumienia podwyższonego parteru i na pierwszym z władzami stowarzyszenia. W 1928 r., piętrze okna miały bogate profilowane kiedy Schomre-Schabos wybudowało obramienia ze zwornikami i gzymsami. własną synagogę, właścicielem domu Budynek wyróżniał się architekturą przy Odboje 4 został kupiec Moses Löbl eklektyczną z elementami mauretańskimi. May, który w tymże roku był przełożonym Pomieszczenie służące do modlitwy miało stowarzyszenia. Nadal jednak działała tu rozmiary ok. 14 na 9 m i wysokość 8,7 m. szkoła religii i języka hebrajskiego. Aron ha-kodesz zwrócony był w stronę Idąc dalej ulicą Odboje, dochodzimy do południowo-wschodnią, a znajdował się rynku. Tu także niektóre ze wzniesionych na podwyższeniu o pięciu schodkach w latach 30. XX w. kamienic należały do z obramowaniem w formie portalu. Żydów, np. właścicielem domu nr 18 był Emil Przed nim, pośrodku sali, umieszczona Hochwälder. Skręciwszy w lewo, podążamy została – zgodnie z ortodoksyjnym ulicą Štefánikovą. Następnie skręcamy charakterem synagogi – mównica (bima w drugą uliczkę z prawej strony (ul. Božkova) albo almemor). Dla kobiet przeznaczona i docieramy do synagogi ortodoksyjnej była galeria biegnąca na piętrze z trzech Schomre-Schabos (Božkova 16). stron sali modlitewnej. Wyposażenie W latach 20. XX w. dom modlitwy przy wnętrza było przeważnie drewniane. Odboje 4 był już za mały dla członków Synagoga obejmowała 152 miejsca Schomre-Schabos. Stowarzyszenie nabyło dla mężczyzn i około setki dla kobiet. więc parcelę budowlaną przy ówczesnej W podwyższonej suterenie było miesz- Breitegasse 16, niedaleko rynku, z zamia- kanie dozorcy, a stowarzyszenie Taharas rem budowy własnej synagogi. Jej plany Jisroel w 1935 r. urządziło rytualną łaźnię. opracował w 1928 r. jeden z najbardziej Ponieważ synagoga znajdowała się renomowanych miejscowych architektów w ciągu budynków, hitlerowcy po Edward David. Jeszcze w tym samym zajęciu Cieszyna nie zdecydowali się roku synagoga kosztem 280 tys. koron jej spalić, chociaż zniszczyli wnętrze. została ukończona przez firmę budowlaną W czasie wojny bóżnica służyła jako skład Josefa Noska i Adolfa Richtera z Czeskiego rekwizytów teatralnych. Po 1945 r. nadal Cieszyna. była użytkowana jako dom modlitwy Synagoga Schomre-Schabos była trzy- stowarzyszenia Schomre-Schabos, które kondygnacyjnym budynkiem z dachem wznowiło działalność oraz odnowionej

113 4 Śląsk Cieszyński

gminy wyznaniowej w Czeskim Cieszynie. Żydów w Cieszynie. Nie ma już żydow- Kierujący nią Natan Bergman ok. 1948 r. skich synagog ani domów modlitwy, ich wyjechał do Izraela, zabierając zwoje Tory, wygląd można sobie jedynie próbować będące prywatną własnością rodziny. wyobrazić na podstawie nielicznych Opustoszały obiekt w 1967 r. sprzedano ilustracji. Mieszkańcom Cieszyna Polskiemu Związkowi Kulturalno-Oświa- słowo „kantor” nie kojarzy się już ze towemu, który w 1978 r. przeprowadził śpiewakiem, wykonującym kunsztowne jego adaptację do swoich celów, a dziś pieśni religijne w synagogach. Znikła cała użytkuje go w pracy oświatowej. Budynek, społeczność, przez stulecia stanowiąca mieszczący ponadto redakcję czasopisma nieodzowny, wydawało się, element „Zwrot” i kawiarnię, jest obecnie w do- wyjątkowego narodowego, religijnego brym stanie, nie sprawują jednak nad nim i kulturowego zróżnicowania miasta. pieczy służby konserwatorskie. Na fasadzie dawnej synagogi stowa- Śladami Stroju Cieszyńskiego rzyszenia Schomre-Schabos 15 września 1994 r. odsłonięto tablicę pamiątkową Trasa ta jest okrężnym 40-kilometro- poświęconą byłej żydowskiej gminie wym szlakiem rowerowym, oznaczonym wyznaniowej w Czeskim Cieszynie. kolorem czarnym. Przebiega w całości po Wcześniej, 9 maja 1969 r., odsłonięto terenie gminy Goleszów, łącząc ciekawe tablicę pamiątkową na budynku dawnej obiekty historyczne, pracownie oraz fabryki mebli Thonet-Mundus przy ulicy miejsca widokowe. Sam strój cieszyński Frydeckiej, gdzie niemieccy faszyści obejrzeć można w Gminnym Ośrodku w 1939 r. urządzili tymczasowy obóz Kultury w Goleszowie, a położone dla kilkuset cieszynian żydowskiego na szlaku pracownie dają możliwość pochodzenia, skąd wywożono potem zapoznania się z powstawaniem jego ofiary do obozów koncentracyjnych. poszczególnych elementów. Trasa Z ulicy Božkovej jest blisko do nabrzeża przeważnie wiedzie mało uczęszczanymi Olzy, którym kierując się w prawo, drogami i choć zdarzają się uciążliwe dochodzimy do mostu zwanego Mostem podjazdy, nie jest zbyt trudna. Przyjaźni, a niegdyś Mostem Jubileuszo- Szlak „Śladami Stroju Cieszyńskiego” wym, i nim powracamy do polskiej części rozpoczyna się w centrum Goleszowa, miasta. Tutaj spacer śladami żydowskich obok Gminnego Ośrodka Kultury. zabytków Cieszyna i Czeskiego Cieszyna Nieopodal, przy ulicy Pod Goruszką 5, dobiega końca. mieszka pani Lidia Lankocz, zajmująca Tablice pamiątkowe, cmentarze oraz się haftowaniem tzw. żywotka – jednego synagoga Schomre-Schabos są dziś jedy- z elementów stroju cieszyńskiego. Spod nymi śladami wielowiekowej obecności GOK-u kierujemy się w lewo w dół,

114 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia jadąc ruchliwą ulicą Cieszyńską. Mijamy Z zamkiem sąsiadują dwa parteroweŚlą skie. Pozytywna energia skrzyżowanie z 1 Maja i zabudowania budynki gospodarcze – jeden z półkoliście szkolne, po czym po 400 m, na kolejnym zamkniętymi oknami i dwuspadowym skrzyżowaniu, skręcamy w prawo. Jedzie- dachem. my łagodnie w dół ulicą Lotniczą w stronę Obok zameczku, wśród dorodnych góry Chełm, pokonując wiadukt nad linią lip, stoi na postumencie późnobarokowa kolejową Bielsko-Biała – Cieszyn. figura św. Jana Nepomucena z 1770 r. Po niewielkim podjeździe skręcamy Mijamy zameczek (po prawej stronie) w lewo, w ulicę Żniwną wiodącą do oraz zabudowania folwarczne (po przysiółka Żydów. Krótki stromy lewej) i jedziemy w stronę Cieszyna. Po podjazd prowadzi na Kępę (385 m 300 m skręcamy w lewo, w lokalną drogę n.p.m.) – południowo-zachodnie ramię asfaltową. Po chwili po lewej ukazują się Chełmu. Roztacza się stąd ciekawa nam Jasieniowa i Mała Czantoria. Prze- panorama na Beskid Śląski, Beskid jeżdżamy przez niestrzeżony przejazd Śląsko-Morawski, Pogórze Cieszyńskie kolejowy i przed cmentarzem skręcamy i sam Cieszyn. Rozpoczynamy stromy, w prawo. Pół kilometra dalej dojeżdżamy ok. 400-metrowy zjazd, odbijamy do granicy Bażanowic i Dzięgielowa w pierwszą odchodzącą w lewo drogę (przysiółek Targoniny). Widać stąd asfaltową i zjeżdżamy już nieco łagodniej dobrze Czantorię (na południowym w stronę doliny Bobrówki. Po kilkuset wschodzie) oraz Jaworowy i Ropicę metrach i zakręcie kończy się asfalt (na południu). – jedziemy równolegle do Bobrówki Dojechawszy do ulicy Targoniny, wyboistą drogą szutrową wśród pól. skręcamy w prawo, aby po 400 m dotrzeć Przed nami dobrze widoczny Jaworowy do Lipowej. Skręcamy z nią w lewo i je- w Beskidzie Śląsko-Morawskim. Po dziemy wzdłuż szpaleru drzew. Po 300 m przebyciu 800 m docieramy do ruchliwej odbijamy w prawo, w ulicę Ks. Karola drogi wojewódzkiej Cieszyn – Ustroń. Kulisza. Tu czeka nas łagodny podjazd Skręcamy w prawo, by po 200 m dojechać aż do zabudowań Ewangelickiego Domu do dawnego częściowo zachowanego Opieki „Emaus”, prowadzonego przez zameczku w Bażanowicach (4 km). siostry z Ewangelickiego Diakonatu Ten murowany, czworoboczny, pię- Żeńskiego „Eben-Ezer” (6,8 km). Na po- trowy budynek został wzniesiony na łudnie roztacza się wspaniała panorama przełomie XVIII i XIX w., a gruntownie szczytów Beskidu Śląsko-Morawskiego: przebudowany w 1894 r. Na ścianie Jaworowego, Ropicy, Lysej Hory, frontowej znajdują się herb i data 1839. Ostrego i Wielkiego Połomu oraz doliny Piwnice i sień posiadają sklepienia Olzy. Widać stąd także dymiące kominy kolebkowe, a dach kryty jest dachówką. kombinatu hutniczego w Trzyńcu.

115 4 Śląsk Cieszyński

Zjeżdżamy łagodnie, a na południowym Nasz szlak rowerowy podąża w stronę wschodzie wyłaniają się Mała i Wielka przejścia granicznego. Za mostkiem na Czantoria. Po 300 m skręcamy w lewo, Puńcówce mijamy obiekty dużego zakładu w ulicę Stromą – na lewo wznoszą się produkującego drzwi i okna, a następnie Tuł, Zadni Gaj i Jasieniowa. Po kilkuset skręcamy w lewo, w szutrową drogę metrach dojeżdżamy do ulicy Wielodro- prowadzącą wśród pól i drzew. Widoczne ga, którą podążamy dalej w dół aż do stąd wzniesienia to Kojkowice, Mołczyn, drogi powiatowej Cisownica – Cieszyn. Ostry oraz Mała i Wielka Czantoria. Po Tutaj skręcamy w prawo, kierując się na 1 km docieramy do skrzyżowania w przy- Cieszyn. Przebywszy 1 km, docieramy do siółku Drobiszówka i podążamy dalej Puńcowa i po pokonaniu dwóch ostrych prosto, w stronę widocznego przed nami zakrętów skręcamy ostro w lewo (koło lasku. Przeciąwszy lasek, pokonujemy przystanku autobusowego), jadąc w stro- mostek nad niewielkim strumykiem, by nę przejścia małego ruchu granicznego po chwili dotrzeć do kładki obok brodu Puńców – Kojkowice (9 km). na Puńcówce. Można stąd dojechać do centrum Ok. 100 m dalej napotykamy skrzy- Puńcowa (ok. 600 m), gdzie stoi m.in. żowanie w Dzięgielowie, przez które zabytkowy późnogotycki kościół rzym- przejeżdżamy na wprost ulicą Prostą, skokatolicki św. Jerzego z 1518 r., wzdłuż Puńcówki. Po pokonaniu kolejnej najstarszy murowany wiejski kościół na kładki zbliżamy się do skrzyżowania terenie powiatu cieszyńskiego. Kiedy Z ulicy Rolniczą, gdzie skręcamy w lewo, w latach 1902–05 świątynię rozbudo- by po chwili wjechać na drogę powiatową wano, w miejscu starej drewnianej wieży Cieszyn – Cisownica. Tutaj skręcamy powstała nowa – murowana, mieszcząca w prawo i po 350 m, mijając po lewej dzwon z 1726 r. W kwadratowej nawie budynek szkoły, docieramy do OSP Dzię- znajduje się ośmioboczny filar wspierający gielów (12 km), a tam na skrzyżowaniu trójdzielne sklepienie palmowe – to jedyny odbijamy w prawo, w ulicę Spacerową. przykład takiego rozwiązania architekto- Mijamy miejsce, gdzie odbywa się nicznego na Śląsku Cieszyńskim. Tydzień Ewangelizacyjny (po lewej), i po Najstarszą częścią puńcowskiego 100 m wjeżdżamy na most na Puńcówce. kościoła jest prezbiterium ze sklepie- Skręciwszy za mostem w lewo, jedziemy niem sieciowym, oddzielone od nawy wzdłuż potoku wąską asfaltową drogą. ostrołukową tęczą. W środku oglądać Niecały kilometr dalej ponownie musimy można m.in. ołtarz pasyjny pochodzący pokonać kładkę i ponownie docieramy do ze stojącej tu wcześniej drewnianej drogi powiatowej Cieszyn – Cisownica, świątyni oraz kilka ładnych portali a nią, po 200 m, do skrzyżowania przy gotyckich. zamku w Dzięgielowie (13,4 km).

116 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia

Murowany zamek powstał w XV w., Na skrzyżowaniu koło zamku odbijaŚlą skie. Pozytywna energia ale z jego czterech skrzydeł zachowały się w prawo droga w stronę przejścia gra- do dzisiaj tylko trzy. Frontowe, zachodnie nicznego w Lesznej Górnej (niebieski skrzydło jest piętrowym budynkiem Szlak Spacerowy i Rowerowy 13Y), z szeroką sienią przejazdową. Wewnątrz którą po 2 km możemy dotrzeć do znajdują się dawna kaplica zamkowa, ludowej pracowni stroju cieszyńskiego komnaty mieszkalne i pomieszczenia Edyty Pieczonki (Leszna Górna 5), dla służby. Skrzydło południowe obej- trudniącej się wykonywaniem haftów muje liczne pomieszczenia, w których do kabotków – jednego z elementów magazynowano niegdyś żywność, kobiecego stroju cieszyńskiego. piwo, wina i wódki – na zamku istniały Nasza trasa rowerowa nie prowadzi dawniej gorzelnia i browar. Dobudowana jednak w stronę przejścia granicznego, w XVIII w. część północna mieściła głów- tylko biegnie dalej drogą powiatową nie pokoje mieszkalne dla gości, a część w kierunku Cisownicy. Mijamy odbi- dziedzińcowa (północno-wschodnia) jającą w prawo drogę do kamieniołomu także obszerne chlewy i stajnie. Wejście w Lesznej Górnej i do schroniska „Pod do sieni oraz zachodnią bramę zamku Tułem”, by rozpocząć kilometrowy zdobią portale z herbami Śreniawa, podjazd południowymi zboczami Jasie- Ogończyk, Goczałkowski i Odrowąż. Od niowej aż do przystanku autobusowego XV do XVIII w. dzięgielowski zamek był Cisownica Hławiczka. Za przystankiem w posiadaniu rodu Czelów z Czechowic. skręcamy w prawo i zjeżdżamy stromo Kolejny właściciel, Jan Goczałkowski, do doliny potoku Łabański, który poko- gruntownie go odrestaurował, przebudo- nujemy po mostku. Przed nami roztacza wując ze stylu gotyckiego na rokoko. się piękny widok na grzbiet Zadniego W 1793 r. zamek nabyła Komora Gaju. Jedziemy na południe, najpierw Cieszyńska, która zamieniła go na miesz- drogą gruntową, a potem asfaltową, kanie dla zarządcy i służby folwarcznej. żeby w przysiółku Cisownica Wędoły W XIX w. pożar gorzelni zniszczył rozpocząć niewielki podjazd. Wkrótce znaczną część obiektu – jego wschodniej droga skręca na wschód i prowadzi części (gorzelnia i browar) już nie wśród pól zboczem Zadniego Gaju. Po odbudowano. Od I wojny światowej przez 1,5 km docieramy do obniżenia pomię- kilkadziesiąt lat zabytek popadał w ruinę, dzy zboczami Machowej i Zadniego aż w 1993 r. odkupił go katowicki architekt Gaju, będącego działem wodnym Odry Edward Mazurek. Rozpoczął on remont i Wisły, a zarazem najwyższym punktem konserwacyjny zamku, w którym mają naszej trasy (420 m n.p.m.). się w przyszłości mieścić hotel, warsztaty Rozpościera się stąd piękny widok rzemieślnicze i lokale usługowe. na potężną Małą Czantorię i grzbiet

117 4 Śląsk Cieszyński

Zadniego Gaju. Przejechawszy prosto dlową. Po półkilometrowym łagodnym przez skrzyżowanie, po 400 m zjazdu zjeździe jesteśmy przy Domu Ludowym krętą drogą docieramy do centrum Cisow- w Goleszowie Równi (20,6 km). Znajduje nicy. Skręcamy w lewo i mijając kościół się tutaj Izba Spadochroniarzy Polskich ewangelicko-augsburski, podjeżdżamy z wieloma ciekawymi pamiątkami, pod Świetlicę Gminną w Cisownicy zdjęciami i modelami samolotów. (17,5 km). Dalej jedziemy w dół, wśród domów Po 200 m dalszej jazdy główną drogą i pól, aż do nasypu linii kolejowej można dotrzeć do pracowni stroju Goleszów – Ustroń. Tutaj nasza droga cieszyńskiego Marty Czyż (Cisowni- skręca w prawo i prowadzi wzdłuż ca 263), gdzie powstają czepce. Nasza torów, a my podziwiać możemy w całej trasa prowadzi od Świetlicy Gminnej okazałości pasmo Równicy. Widać stąd w prawo przez 800 m w kierunku izby także fragment pasma Błatniej, Orłową, regionalnej „U Brzezinów”, gdzie Bukową, Trzy Kopce Wiślańskie oraz zgromadzono liczne eksponaty służące Małą i Wielką Czantorię. Po 200 m na początku XX w. jako przedmioty skręcamy na skrzyżowaniu w lewo, gospodarskie codziennego użytku. w Przelotową, i pokonując przejazd Mieści się tu także gospodarstwo kolejowy, dojeżdżamy do kolejnego agroturystyczne. Za izbą regionalną skrzyżowania, z Kozakowicką. Skręcamy docieramy do rozdroża, skąd można w lewo, by zawitać do Kozakowic. podziwiać widoki m.in. na wzgórze Cis, Na skrzyżowaniu przed remizą OSP Małą Czantorię, Równicę i Goruszkę. odbijamy w prawo, w tzw. Białą Drogę. Skręciwszy w lewo, zjeżdżamy drogą W miarę pokonywania krętej drogi uka- gruntową wśród pól, mijając po lewej zuje się nam pasmo Błatniej, dolina Bren- stronie szczyt Goruszki. Docieramy do nicy i grupa Klimczoka. Po lewej stronie przysiółka Rzeczyce. wznosi się Chełm. Zjeżdżamy łagodnie Po ok. 700 m przejeżdżamy koło w dolinę potoku Kozakówka i docieramy pracowni artystycznej i galerii malarki do skrzyżowania z drogą asfaltową. Po Leny Rybicy (Cisownica 173), która lewej stronie, przy cmentarzu, stoi ładny na swoich obrazach uwiecznia głównie kościółek ewangelicki (ok. 100 m). cisownickie krajobrazy i przyrodę. Prace Nasza trasa prowadzi dalej prosto, mi- cenionej artystki znajdują się w wielu mu- jając odbijającą w prawo drogę do Nie- zeach oraz zbiorach prywatnych na całym rodzimia. Droga szutrowa zmienia się świecie. Wkrótce docieramy do drogi w wyboistą i sprowadza nas łagodny- powiatowej Cieszyn – Ustroń i skręcamy mi zakosami do zalesionego dna doliny. w lewo, w kierunku Goleszowa, aby po Wjechawszy do Godziszowa, za stawa- 200 m odbić w prawo, w ulicę Osie- mi hodowlanymi docieramy do rozstaju

118 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia dróg. Nasz szlak prowadzi prosto począt- Po 600 m pokonujemy wąski mostekŚlą skie. Pozytywna energia kowo drogą asfaltową, a następnie szu- na potoku Kisielówka. Teraz czeka nas trową. Jedziemy szerokim dnem doliny 400 m podjazdu i 200 m zjazdu do centrum i pokonawszy kładkę na Bładnicy, po- Godziszowa (32 km). dążamy w stronę torów kolejowych linii Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo, Goleszów – Skoczów. Wkrótce dociera- w drogę prowadzącą zboczami Chełmu, my do przystanku PKP Skoczów Bład- która wznosi się początkowo łagodnie, nice, przed którym skręcamy w lewo a następnie stromo. Po nieco ponad 1,5 km i przejeżdżamy przez tory. Następnie wyjeżdżamy z lasu na wypłaszczenie te- skręcamy w prawo i jedziemy w kie- renu, z którego rozciąga się fantastyczny runku Skoczowa (27,4 km). widok. W głębi widzimy fragmenty Be- Po 200 m w lewo odbija droga do skidu Małego (z lewej strony), bliżej pa- Ki s i e l owa , którą po przebyciu 2 km można smo Błatniej, Klimczoka, dolinę Brennicy, dotrzeć do Skansenu „Na Podlesiu” a dalej na południe Równicę, Orłową i Trzy u państwa Bojdów (Kisielów 44). Kopce Wiślańskie, dolinę Wisły oraz Wiel- W starej drewnianej chacie znajdują się ką i Małą Czantorię. Przejeżdżamy przez sprzęty domowego użytku, a obok stoją przysiółek Godziszowa zwany Bryncwerk drewniane rzeźby góralskie, żuraw, mały – łagodnie wznosząca się droga asfaltowa wiatrak i... armata. nosi nazwę Pod Chełmem. Dojeżdżamy Szlak rowerowy mija jednak zjazd do ulicy Lotniczej, podziwiając widoki na do Kisielowa i prowadzi prosto, szeroką Beskid Śląsko-Morawski, m.in. Lysą Horę, doliną Bładnicy. Po 1 km skręcamy na Jaworowy i Ropicę. Jadąc stromo w górę skrzyżowaniu w lewo i chwilę później ok. 1 km, osiągnąć można szczyt Chełmu, przejeżdżamy przez most na Bładnicy. Na na którym znajdowała się niegdyś szkoła wschód prezentuje się szczyt Skrzycznego. szybowcowa (zob. s. 53). Za mostem rozpoczynamy 1,5-kilometrowy Teren szczytu jest obecnie własnością podjazd do Kisielowa-Rabaczowa, podzi- prywatną (powstaje tu pensjonat), ale wiając piękną panoramę Beskidu Śląskiego warto za zgodą właścicieli wejść na i Pogórza Cieszyńskiego. Docieramy do platformę widokową, z której rozpościera drogi powiatowej Skoczów – Goleszów, się przepiękna panorama – Chełm góruje na której skręcamy w lewo, by wkrótce o 150 m nad okolicznymi terenami. Widać zawitać do centrum Kisielowa (30,8 km). stąd Karwinę, Ostrawę, Jastrzębie Zdrój, Na jednym ze skrzyżowań odbija w lewo Wodzisław Śląski i Pszczynę, a więc tereny droga, którą po 700 m dojechać można Pogórza Cieszyńskiego, Kotliny Ostrawsko- do Skansenu „Na Podlesiu”, nasz szlak Oświęcimskiej i Wyżyny Śląskiej. Przy jednak cały czas biegnie drogą powiatową. dobrej pogodzie dostrzec możemy nawet Rozpoczyna się długi, dość stromy zjazd. Sudety. Nasz szlak nie dociera jednak na

119 4 Śląsk Cieszyński

szczyt, tylko skręca przed ulicą Lotniczą św. Jana Nepomucena z 1877 r. i kamien- w lewo i sprowadza nas drogą Pod Chełmem na chrzcielnica. Obok kościoła nasz szlak do dworca PKP w Goleszowie (35,9 km). skręca w prawo, a następnie dwa razy Zbliżamy się do skrzyżowania ulic w lewo – w ulicę 1 Maja i ulicę Cieszyń- Przemysłowej i Piekarniczej, skręcamy ską, która doprowadza nas pod Gminny w pierwszą z nich i jedziemy w kierunku Ośrodek Kultury (40,5 km). Ustronia Hermanic, koło Goleszowskiego Parku Przemysłowego. Pokonawszy mo- Szlak św. Jana Sarkandra stek nad Radoniem, skręcamy w prawo wąską drogą asfaltową, prowadzącą wśród Szlak bierze początek na skoczow- pól w stronę przejazdu kolejowego linii skim Rynku, w domu urodzenia św. Jana Ustroń – Goleszów. Za przejazdem skrę- Sarkandra, mieszczącym obecnie jego camy w prawo, w ulicę Wałową – przed muzeum (zob. s. 58). U nasady wieży nami rozciąga się dolina Wisły, a na lewo stojącego obok ratusza oglądać można od niej wznoszą się Orłowa i Trzy Kopce obraz świętego, będący kopią barokowe- Wiślańskie, zza których wyłania się pasmo go malowidła znajdującego się w zbio- Baraniej Góry. Na skrzyżowaniu za most- rach Muzeum im. Gustawa Morcinka. kiem nad Radoniem skręcamy w prawo, Przedstawia on Sarkandra w modlitew- w ulicę Radoniową, a na kolejnym skrzy- nej zadumie z kluczem (symbolizują- żowaniu odbijamy w lewo, w ulicę Kamie- cym zachowanie tajemnicy spowiedzi) niecką, która wkrótce przechodzi w ulicę oraz gałązką palmową (symbol męczeń- Astrów (38,5 km). Po drodze czekają nas skiej chwały). Dalej szlak skręca w ulicę, ładne widoki na Chełm i Jasieniową. która nosi imię skoczowskiego świętego, Po kilkuset metrach dojeżdżamy do cen- i dociera do stojącego przy ulicy Szpital- trum Goleszowa. Po prawej stronie wi- nej XV-wiecznego kościółka pw. Znale- dzimy neoromański trójnawowy kościół zienia Krzyża Świętego – tzw. Szpitalika, ewangelicko-augsburski z 1793 r., w któ- w którym Jan Sarkander został ochrzczo- rym na uwagę zasługuje m.in. obraz Ostat- ny (zob. s. 60). W prezbiterium znajdu- niej Wieczerzy, namalowany w 1857 r. je się kamienna chrzcielnica – miejsce przez Franciszka Mainhalta ze Skoczo- chrztu, a sklepienie pokrywają malowi- wa. Przy skrzyżowaniu z ulicą Wolności dła przedstawiające sceny z życia i mę- wznosi się neobarokowy kościół katolic- czeństwa świętego. ki pw. Michała Archanioła, zbudowany Dalej, po pokonaniu ulic Schodowej w latach 1913–21. Wewnątrz znajduje się i Kossak-Szatkowskiej, trzeba wspiąć się wiele pamiątek z poprzedniej, XIII-wieczna zbocze Górki Wilamowickiej (zob. nej świątyni rozebranej w 1921 r., m.in. s. 61), gdzie na tzw. Kaplicówce stoi ka- obraz Matki Bożej Różańcowej, obraz plica św. Jana Sarkandra oraz 22-metrowy

120 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia krzyż papieski, pod którym 22 maja przemian kulturowych ziemi cieszyńskiejŚlą skie. Pozytywna energia 1995 r. mszę świętą odprawił Jan Paweł w sposób możliwie szeroki i wyczerpujący, II (zob. s. 61). To jedno z najważniejszych a zarazem atrakcyjny z turystycznego miejsc na szlaku. Schodzimy ze wzgórza punktu widzenia. Nie jest to jednak szlak aleją Jana Pawła II, docierając do kościo- w tradycyjnym tego słowa znaczeniu – ła św. św. Piotra i Pawła, na którego skle- położone na Via Ducalis miejscowości i ich pieniu widnieją malowidła przedstawiające zabytki przedstawiono tu więc w kolejności sceny z życia świętego, wykonane przez alfabetycznej. prof. Czarneckiego (zob. s. 59). W świątyni Niepodobna rozpocząć w innym miejscu znajduje się także drewniana figura ukazu- niż na cieszyńskiej Górze Zamkowej, jąca scenę męczeństwa świętego oraz reli- której historia jest ściśle związana z naj- kwiarz i dzwon, nazwany jego imieniem. starszymi dziejami Polski i Śląska Cie- Przy kościele stoi XVIII-wieczna figura szyńskiego. Podziwiać tu można romańską z piaskowca, wykonana przez Wacława Do- rotundę św. Mikołaja i św. Wacława z XI w., naya – kolejny punkt naszego szlaku. Prze- imponującą Wieżę Piastowską z XIV w. chodzimy ponownie przez Rynek i ulicę oraz klasycystyczny XIX-wieczny Pałac św. Jana Sarkandra, a następnie skręcamy Myśliwski Habsburgów (więcej o Górze w lewo, w ulicę Mickiewicza, przy której Zamkowej – zob. s. 39). znajduje się dom Towarzystwa bł. Jana Kolejnym obiektem na szlaku jest Sarkandra (po prawej), stojąca obok fi- cieszyński kościół katolicki pw. św. Marii gura świętego wykonana w 1890 r. oraz Magdaleny, wybudowany w XIII w. Dom Opieki Społecznej dla Dzieci pro- z fundacji Piastów opolsko-raciborskich. wadzony przez Siostry Służebniczki Dę- Dominikańska świątynia była miejscem bickie – ostatni punkt na Szlaku św. Jana ostatniego spoczynku rodziny książęcej – do Sarkandra (po lewej). dzisiaj można wewnątrz oglądać rzeźbiony nagrobek księcia Przemysława I Noszaka Via Ducalis (zob. s. 46). Pięć wieków później, w 1722 r., powstał cieszyński ewangelicki kościół Via Ducalis – Droga Książęca – łączy Jezusowy. Jego budowa była możliwa zamki, pałace, kościoły i muzea, ukazu- dzięki konwencji z Altranstädt (1707–09), jące doniosłą rolę, jaką w dziejach Śląska zawartej pomiędzy cesarzem Józefem I Cieszyńskiego odegrały dwie wielkie a królem szwedzkim Karolem XII, która ze- europejskie dynastie książęce Piastów zwalała na wybudowanie na Śląsku sześciu i Habsburgów, panujących na tym terenie tzw. kościołów Łaski (zob. s. 26). od średniowiecza do początku XX w. Dobór Zabytki związane z cieszyńskimi obiektów na szlaku pozwala na przybliżenie dynastiami książęcymi oglądać można dziejów politycznych i społecznych oraz w Muzeum Śląska Cieszyńskiego, dzięki

121 4 Śląsk Cieszyński

stałej ekspozycji „Na pograniczu dziejów światowej w dworze zamieszkała rodzina i kultur”. Muzeum powstało w 1931 r. Tadeusza Kossaka. Niestety, w 1945 r. w XVIII-wiecznym budynku pałacowym, budynek spłonął doszczętnie i nie został wystawionym przez cieszyńskiego odbudowany. Stojący nieopodal dawny starostę krajowego hr. Jana Larischa domek ogrodnika mieści muzeum biogra- von Mönnicha. W przylegających do ficzne Zofii Kossak-Szatkowskiej, znanej pałacu ogrodach przedstawiciele państw z licznych powieści o fabule osadzonej europejskich negocjowali warunki w piastowskich dziejach Śląska. W miesz- tzw. pokoju cieszyńskiego, kończącego kaniu pisarki oglądać można rodzinne austriacko-pruską wojnę o sukcesję obrazy, bibliotekę i archiwum rękopisów bawarską (Muzeum Śląska Cieszyńskiego (Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej, – zob. s. 44). Górki Wielkie 68, tel.: 033 8539515; czynne Ostatnim cieszyńskim zabytkiem na wt., czw., sb. 9.00–15.00, śr. 9.00–16.00, szlaku jest dawna mennica książęca przy nd. 10.00–14.00). placu Teatralnym, mieszcząca obecnie Znacznie łaskawiej historia obeszła Książnicę Cieszyńską. W mennicy aż się z zamkiem w Ko ń c z y c a c h Ma ł y c h , do 1655 r. bito monety z podobiznami wystawionym w XIV w. i rozbudowanym Piastów cieszyńskich. Później budynek był 2 wieki później przez związanego z ksią- własnością wielu szlacheckich rodzin oraz żęcym dworem Piotra Czelę z Czechowic. zakonu jezuitów. W 1704 r. właścicielem Dwuskrzydłowy zamek z renesansowym został baron Jerzy Fryderyk Bludowski, po arkadowym dziedzińcem chroniony był którym pozostała druga nazwa budynku przez fosę i rozległe stawy. W połowie – kamienica Bludowskich. W latach XVII w. przeszedł w ręce szlacheckiej 1996–2001 dawna mennica została od- rodziny Pełków z Nowego Miasta, a w la- restaurowana i zaadaptowana na siedzibę tach 1837–1945 stał się własnością rodziny Książnicy Cieszyńskiej, gromadzącej Folwarcznych. Obecnie mieszczą się tutaj m.in. bogate zbiory biblioteczne fundacji hotel z restauracją, Izba Regionalna Wsi ks. Leopolda J. Szersznika z 1801 r. Cieszyńskiej, biblioteka i poczta, odbywają Kolejną miejscowością na szlaku Via się też liczne imprezy kulturalne. Ducalis są Gó r k i Wi e l k i e , które od 1734 r. Pięknie prezentuje się także pałac były w posiadaniu barona Erdmanna Thunów w pobliskich Ko ń c z y c a c h Marklowskiego. W tym samym roku Wi e l k i c h, wzniesiony w XVII w. przez wystawił on murowany jednopiętrowy barona Jerzego Fryderyka Wilczka, dwór o mansardowym dachu. Od marszałka księstwa cieszyńskiego. Obok 1800 r. wieś wchodziła w skład Komory w 1776 r. Habsburgowie wystawili muro- Cieszyńskiej – wielkiego latyfundium waną kaplicę, w której znajdują się groby cieszyńskich Habsburgów. Po I wojnie właścicieli wsi. Od 1825 r. pałac stał się

122 Lokalne szlaki tematyczne Śląskie. Pozytywna energia rezydencją hrabiów Larisch von Mönnich, kuźnię. W dawnym, XIX-wiecznymŚlą skie. Pozytywna energia a pod koniec XIX w. został przebudowany, budynku dyrekcji huty, ozdobionym zyskując barokowo-klasycystyczny herbem Habsburgów, mieści się obecnie wygląd. Jego ostatnia właścicielka, Muzeum Ustrońskie – ekspozycja ukazuje hrabina Gabriela Thun-Hohenstein, była rozwój ustrońskiej huty i historię uzdro- damą dworu cesarzowej i filantropką wiska (zob. s. 90). W pobliskiej Wiśle – ufundowała m.in. jeden z pawilonów oglądać można klasycystyczny kościół Szpitala Śląskiego w Cieszynie. Obecnie ewangelicko-augsburski pw. Apostołów jest on własnością prywatną. Piotra i Pawła, wzniesiony w 1838 r. wg Kolejne obiekty Via Ducalis oglądać projektu Edwarda Koebera. Interesujący można w Skoczowie. Jest to późnoba- obiekt znajduje się w dzielnicy Wisła- rokowy ratusz wzniesiony w latach Czarne – jest to kościół pw. Opatrzności 1797–1801, przylegająca do niego pię- Bożej przy Zameczku Prezydenta RP. trowa kamieniczka mieszcząca Muzeum W 1906 r. arcyksiążę Fryderyk Habsburg Parafialne im. św. Jana Sarkandra, wystawił na Zadnim Groniu myśliwski a także Muzeum im. Gustawa Morcinka „zameczek” – modrzewiową budowlę urządzone w dawnej kaplicy zamkowej w stylu karpackim. Obok niej powstała (zob. s. 59). W Strumieniu stoi kościół w 1909 r. drewniana kaplica, do której katolicki pw. św. Barbary, wzniesiony przeniesiono dwa renesansowe ołtarze w latach 1789–93 z fundacji arcyksiężnej ze zlikwidowanego drewnianego kościoła Marii Krystyny i jej męża księcia w Bystrzycy na Zaolziu. Po II wojnie sasko-cieszyńskiego Alberta. Ozdobą światowej kaplica długo nie pełniła funkcji późnobarokowego i rokokowego wnętrza sakralnych i dopiero w 1982 r. została świątyni jest wotywny obraz Piotra poświęcona. Sam zameczek Habsburgów Brygierskiego z 1688 r., przedstawiający spłonął w 1927 r., a w jego miejscu Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Barbarę powstała 3 lata później rezydencja zwana osłaniającą dawny kościół strumieński obecnie Zameczkiem Prezydenta RP przed pożarem. Kościelna dzwonnica (zob. s. 85). mieści muzeum, którego zbiory ilustrują Ostatnim, niezwykle ciekawym obiektem bogatą historię parafii. na naszym szlaku jest kościół katolicki pw. Nie mogłoby na szlaku zabraknąć św. Rocha w Za m a r s k a c h – najstarsza Muzeum Ustrońskiego. W 1772 r. zachowana na ziemi cieszyńskiej drewniana hutę żelaza i kuźnię założył w Ustroniu świątynia. Kościół powstał w 1731 r. sta- książę sasko-cieszyński Albert, inicjując raniem kanclerza księstwa cieszyńskiego rozwój przemysłu ciężkiego na Śląsku hr. Henryka Fryderyka Wilczka i cie- Cieszyńskim. W 1897 r. hutę przeniesiono szyńskich jezuitów. Dobudowano go do do Trzyńca, ale pozostawiono na miejscu XVI-wiecznej wieży z charakterystyczną

123 4 Śląsk Cieszyński

izbicą i obszernymi sobotami. Barokowe Olecka droga doprowadza nas do przysiółka wyposażenie pochodzi w części z kościoła Wilcze, gdzie znajduje się pracownia szpitalnego pw. św. Jerzego w Cieszynie. plastyczna „Studio 660 m n.p.m.” ze stałą Do 1981 r. świątynia nosiła wezwanie wystawą malarstwa i rzeźby. Niedaleko, Najświętszego Serca Jezusowego. w drewnianym domu nad potokiem, mieści się Izba Pamięci Jerzego Kukuczki, po- Beskidzka Ścieżka chodzącego z Istebnej wybitnego himalaisty (1948–89). Za izbą, a przed gospodarstwem Planetarna agroturystycznym „Wilcze”, stoi kolejny obelisk, symbolizujący Saturna. W 1991 r. powstała w Istebnej Beskidzka Dalej droga biegnie wzdłuż potoku Ścieżka Planetarna, prowadząca z przełę- i skręca w prawo, my zaś dochodzimy do czy Kubalonka do Muzeum Regionalnego kolejnej atrakcji – ścieżki dydaktyczno- „Na Grapie”. Jej pomysłodawcą był Jerzy przyrodniczej „Olza”. Idąc wzdłuż rzeki Rucki, aktywny działacz polonijny, który Olzy, docieramy do przysiółka Suszki – tam w czasie II wojny światowej wyemigro- znajduje się kolejna planeta naszego szlaku wał do szwajcarskiej Lucerny. Rucki zmarł – Uran. Wreszcie seria zakrętów doprowa- w 1991 r., ale jego projekt wcieliło w ży- dza nas do Jaworzynki, gdzie stanęły dwa cie Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Re- ostatnie obeliski, symbolizujące Neptuna gionalnego „Na Grapie”. Wzdłuż ścieżki i – tuż przy Muzeum Regionalnym „Na rozmieszczono kamienne obeliski, zwień- Grapie” – Plutona. czone metalowymi symbolami Słońca i po- W ładnym drewnianym budynku szczególnych planet Układu Słonecznego. muzeum założonego w 1993 r. oglądać Na każdym obelisku widnieją podstawo- można stałą ekspozycję prezentującą we dane ciał niebieskich: rozmiary, masa, tradycyjne wyposażenie chaty góralskiej, skład chemiczny, temperatura, czas po- stroje regionu istebniańskiego oraz trzebny na okrążenie Słońca. filmy przedstawiające pracę i tradycję Nieopodal drewnianego kościoła górali beskidzkich. Urządzane są tu także św. Krzyża (zob. s. 80) ustawiono obelisk czasowe wystawy miejscowych wyrobów „słoneczny”, który zarazem wyznacza artystycznych, odbywają się również początek Beskidzkiej Ścieżki Planetarnej. warsztaty edukacyjne. Muzeum oferuje Nieopodal, wzdłuż krętej drogi w rejonie ponadto bazę agroturystyczną i zaplecze Wyszniego Pola, stoją obeliski przedsta- gastronomiczne (ul. Jaworzynka 720, wiające Merkurego, Wenus, Ziemię i Marsa. tel.: 033 8556520, muzeum@nagrapie. Nieco dalej, przy prostym odcinku drogi, beskidy.pl; czynne wt.–pt. 10.00–16.00, w przysiółku Olecki, prezentuje się Jowisz. sb.–nd. 10.00–14.00, terminy po uzgod- Po ostrym zakręcie i mostku na potoku nieniu telefonicznym).

124 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia

Rozdział 5. Śląskie. Pozytywna energia Miejscowości euroregionu poza szlakiem Greenways i lokalnymi trasami tematycznymi

wykupione przez księstwo cieszyńskie. Ch y b i e Dzięki tutejszym stawom rejon Chybia stał się jednym z większych ośrodków Ta prawie 9-tysięczna gmina (w jej hodowli ryb w Austro-Węgrzech – to wła- skład wchodzi pięć wsi: Chybie, Frelichów, śnie tutaj z dzikiego karpia, czyli sazana, Mnich, Zaborze, Zarzecze), leży w Kotlinie wyhodowano karpia królewskiego. Raciborsko-Oświęcimskiej, w rozległym W 1856 r. na terenie gminy zbudowano rozszerzeniu doliny Wisły. Jej walory przy- tor kolejowy z Zebrzydowic do Dziedzic rodnicze trudno przecenić – dość wspomnieć – jeden z odcinków kolei warszawsko- unikatowy rezerwat „Rotuz”, zamieszkane wiedeńskiej. Pod koniec XIX w. położono przez rzadkie gatunki ptaków brzegi Jeziora drugi tor, a w 1884 r. staraniem Komory Goczałkowickiego czy liczne i pełne żab Cieszyńskiej uruchomiono koło stacji stawy. Także pod względem kulturalnym kolejowej cukrownię, która w latach gmina ma wiele do powiedzenia – to właśnie 20. XX w. weszła w skład spółki akcyjnej w Chybiu działa słynny Amatorski Klub Cukrownia Chybie. Poważnie ucierpiało Filmowy „Klaps”. Chybie podczas II wojny światowej – O wsi Zarzecze można przeczytać już wiosną 1945 r. na 2 miesiące zatrzymał się w dokumentach z 1223 r., ale początki tutaj front niemiecko-rosyjski i w gruzach poważniejszego osadnictwa na terenie legło 80% zabudowy wsi. dzisiejszej gminy datuje się na przełom Gdy w 1955 r. sztucznie spiętrzono XVI i XVII w. Etnografowie tłumaczą wody na Wiśle, tworząc wielki zbiornik nazwę chyb jako ‘las wysoki z drzewem retencyjny Jezioro Goczałkowickie, budulcowym’. Miejscowa ludność ma pod wodą znalazła się znaczna część jednak inne jej wytłumaczenie – legendę dwóch wsi – Zarzecza i Frelichowa. o złośliwym księciu pszczyńskim, Mieszkańcy tej pierwszej wsi założyli który chciał przegrodzić bieg Wisły, w 1994 r. Towarzystwo Miłośników aby zalać tutejsze tereny. Niecny zamiar Zarzecza, które co roku organizuje jednak się nie powiódł, bo „chybiło” Zjazdy Wysiedlonych Zarzeczan (zob. (czyli zabrakło) mu wody. Tereny obecnej ramka Ballada o Zarzeczu). Jezioro gminy Chybie należały początkowo do Goczałkowickie (3200 ha powierzchni) panów pszczyńskich, ale w XV w. zostały stało się niewątpliwą atrakcją gminy

125 5 Śląsk Cieszyński

Amatorzy z Chybia Amatorski Klub Filmowy „Klaps” powstał w 1969 r. jako klub dyskusyjny. Wkrótce jednak jego członkowie stwierdzili, że bardziej od dyskutowania interesuje ich tworzenie filmów – i przy- stąpili do dzieła. Początkowo „Klaps” działał przy Cukrowni Chybie, a z czasem stał się częścią Środowiskowego Centrum Kultury w Chybiu (obecny Gminny Ośrodek Kultury). Amatorzy z Chybia nakręcili już blisko sto filmów fabularnych, a także całą masę kronik filmowych i dokumentów. AKF „Klaps”, szczycący się mianem jedynego w Polsce wiejskiego klubu filmowego, organizuje Przeglądy Twórczości Filmowej, Festiwale Nieprofesjonalnych Filmów Fabularnych „Fabuła-Chybie”, Pikniki Filmowe, a także warsztaty filmowe i fotograficzne oraz spotkania z ludźmi filmu. Gośćmi klubu bywali znani aktorzy, jak Jan Nowicki, Jerzy Stuhr czy nieżyjący już Henryk Machalica (pochodzący z Chybia). To podobno podczas wizyty w Chybiu Krzysztof Kieślowski wpadł na pomysł nakręcenia słynnego Amatora. AKF „Klaps” należy do Federacji Amatorskich Klubów Filmowych, a jego założyciel i reżyser amator Franciszek Dzida był za swoją działalność wielokrotnie nagradzany.

i prawdziwym rajem dla wędkarzy, a jako siczka okrągłolistna, a także modrzewni- jedna z ostoi ptaków wodno-błotnych, ca i storczyk szerokolistny. Wedle podania ściąga także ornitologów. W ostatnich ludowego przed wiekami w miejscu tor- latach zaobserwowano na jeziorze fowiska miało się znajdować miasto, któ- wiele bardzo rzadkich u nas gatunków, re zatonęło i od tego czasu raz w roku wpisanych do Polskiej czerwonej księgi można dostrzec wyłaniający się z trzę- zwierząt, takich jak m.in. kormoran, sawisk szczyt ratusza. Na terenie gminy bąk, czapla purpurowa i rybitwa bia- chronione jest także torfowisko wysokie łoskrzydła. i fragment boru bagiennego. Na uwagę Chybie słynie również z aktywności zasługuje kościół katolicki pw. Chry- kulturalnej. Od lat funkcjonuje tutaj lite- stusa Króla, który w 1999 r. otrzymał racki Klub Młodych „Exodus” i ukazuje od biskupa Tadeusza Rokoczego tytuł się pismo „Nowa Formacja”. Przede lokalnego sanktuarium Matki Boskiej wszystkim jednak w Chybiu działa Ama- Gołyskiej. Kościół ten został wzniesiony torski Klub Filmowy „Klaps” – jedyny w 1930 r. Wewnątrz znajduje się cenny wiejski klub filmowy w Polsce. obraz Matki Boskiej Gołyskiej, który prz eniesiono tu z XVIII-wiecznego kościoła Gmina Chybie – miejsca, w Zarzeczu, rozebranego w 1957 r. które warto zobaczyć We wsi Mnich jest neoklasycystyczny Niewątpliwą osobliwością przyrodni- dworek, postawiony w 1927 r. w miejscu czą gminy jest unikatowy 19-hektarowy majątku należącego kiedyś do Komory rezerwat przyrody śródleśnego torfowiska Cieszyńskiej. Zbudował go mjr Antoni „Rotuz”, utworzony w 1967 r. Występuje Czajkowski, słynący z fantazji i hołdo- tutaj chroniona owadożerna roślina – ro- wania ziemiańskim manierom.

126 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia

Komora Cieszyńska, tworząc w nichŚlą skie. Pozytywna energia Dę b o w i e c książęce folwarki. Na początku XX w. w okolicach Dębowca odkryto bogate Położona w dolinie potoku Knajka, złoża metanu. Jego wybuch był w 1909 r. wśród licznych stawów rybnych, gmina przyczyną pożaru szybu, który trwał kilka Dębowiec jest jednym z najbardziej tygodni. Po II wojnie światowej udało malowniczych zakątków Śląska Cieszyń- się ponownie zlokalizować złoża gazu skiego, idealnym miejscem na wakacyjny ziemnego, które są eksploatowane do wypoczynek. dziś. Innym bogactwem gminy są złoża Najstarszymi osadami gminy są wysokostężonej solanki jodobromowej. Iskrzyczyn i Ogrodzona, wzmiankowane Zabłocką sól jodobromową produkuje już w 1223 r. Sam Dębowiec pojawia działający od 1963 r. zakład warzelniczy się w dokumentach w 1305 r. – już od w Dębowcu. XIV w. na jego terenie istniały hodowlane Podczas II wojny światowej, w lutym stawy rybne. W XVIII w. Dębowiec 1943 r., nad Dębowcem omyłkowo wchodził w skład dóbr hr. Larischa, została zrzucona pierwsza w Polsce a pozostałe wsie wykupiła od szlachty ekipa cichociemnych, mająca za zadanie

Ballada o Zarzeczu Towarzystwo Miłośników Zarzecza powstało w 1994 r. z inicjatywy Herminy i Edwarda Prze- myków – mieszkańców wsi zalanej w 1955 r. przez wody Jeziora Goczałkowickiego. Jego statutowym zadaniem jest: Organizowanie i wspieranie wszelkich działań zmierzających do ochrony i ocalenia od zapomnienia wartości kulturowych poprzez organizowanie działalności informacyjnej, wydawanie publikacji o charakterze kulturalnym, współdziałanie z samorządem w zakresie rozwoju twórczości ludowej. Odbywające się co roku Zjazdy Wysiedlonych Zarzeczan i szeroka działalność kulturalno-wydawnicza mają na celu zachowanie pamięci o kulturze zatopionej wsi i jej okolic. Świadczą o tym tytuły wydanych przez towarzystwo publikacji regionalnych – Żabi Kraj, Kapliczki i krzyże przydrożne, Pamiętniki zarzeckie i Ballada o Zarzeczu. Od kilku lat zarzeczanie wydają także własny kwartalnik – „Gazetę Zarzecką” (1750 egz.), w której można znaleźć pisane gwarą zarzecką przez Edwarda Przemyka artykuły o zatopionej wsi. Z inicjatywy TMZ odbywają się spotkania z wysiedlonymi i wycieczki po regionie. Prężnie działające towarzystwo uczestniczyło m.in. w Targach Książki Cieszyńskiej, warsztatach Centrum Ani- macji Kultury w Warszawie oraz w Zjeździe Towarzystw Regionalnych w Wiśle. Przygoto- waną przez TMZ wystawę „Zarzecze i zarzeczanie – historia i współczesność” można było oglądać w skoczowskim Muzeum im. Gustawa Morcinka, w OSP Zarzecze oraz w Gminnym Ośrodku Kultury w Chybiu. Działalność zarzeczan, będąca swoistym fenomenem, doczekała się wielu prac dyplomowych i magisterskich, a mieszkańcy zatopionej wsi byli bohaterami programów radiowych i telewi- zyjnych. Założyciele towarzystwa zostali docenieni przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Naro- dowego RP, który w 2002 r. uhonorował ich odznakami „Zasłużony Działacz Kultury”.

127 5 Śląsk Cieszyński

dostarczenie jednostkom AK broni W Kostkowicach warto obejrzeć XIX- i dokumentów z Londynu. Pomyłka wieczne czworaki, w Iskrzyczynie zaś nawigatora pozostała na szczęście stajnię z przełomu XVIII i XIX w. bez konsekwencji – spadochroniarze Wieś Ogrodzona może się pochwalić przedostali się do Krakowa. Zdarzenie to późnoklasycystycznym kościołem upamiętnia obelisk odsłonięty w centrum katolickim pw. św. Mateusza z 1855 r. wsi na początku lat 90. Pod koniec Wewnątrz znajdują się m.in. obrazy wojny, gdy front na linii Wisły zaczął Ignora Bergera z Nowego Jiczyna. się stabilizować (wiosna 1945 r.), część Przed plebanią stoi figura św. Jana gminy – zwłaszcza Simoradz – ucierpiała Nepomucena z 1857 r., a na Kępie od ostrzału z radzieckich dział i licznych Ogrodzeńskiej krzyż upamiętniający bombardowań. miejsce, gdzie funkcjonariusze UB rozstrzelali działaczy podziemia. Gmina Dębowiec – miejsca, które warto zobaczyć Go d ó w W Dębowcu na uwagę zasługuje kościół katolicki pw. św. Małgo- Gmina leżąca na Wyżynie Śląskiej rzaty z 1857 r., a także pozostałość (Płaskowyż Rybnicki w środkowej części dębowieckiego dworu – ośmioboczny Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej), spichlerz z przełomu XVIII i XIX w., podobnie jak pobliskie Jastrzębie nie charakteryzujący się baniastym da- należy historycznie do Śląska Cieszyń- chem podbitym gontem. Obok rosną skiego, ale wchodzi w skład euroregionu. 300-letnie dęby. Pomimo jednoznacznie przemysłowego Ciekawe obiekty znajdują się w Si- ukierunkowania (część Rybnickiego moradzu. Stoi tu murowany gotycki ko- Okręgu Przemysłowego) w dorzeczu ściół katolicki pw. św. Jakuba z XV w., Olzy, Leśnicy, Szotkówki i Piotrówki z neogotycką wieżą wzniesioną w 1892 r. nie brakuje malowniczych terenów Barokowo-klasycystyczne wnętrze kry- rekreacyjno-wypoczynkowych. je XVII-wieczne płyty nagrobne. Nie- Badania archeologiczne wykazały, że daleko kościoła zwracają uwagę dawne początki osadnictwa na terenie dzisiejszej zabudowania folwarku, m.in. drewnia- gminy sięgają przełomu IX i X w. Pierw- ny sypaniec z 2. poł. XVIII w., dawna sze sołectwa powstały w XIII w. – wśród gorzelnia z 1. poł. XIX w. oraz XVIII- nich Godów, który był zawsze wolnym wieczny budynek mieszkalny. Cenny dobrem rycerskim, podlegającym jednak drewniany spichlerz z XVII w. przenie- tutejszemu rządowi państwa stanowego, siono do Górnośląskiego Parku Etnogra- tzw. landesamtowi. Mieszkańcy tych te- ficznego w Chorzowie. renów zajmowali się głównie rolnictwem

128 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia oraz hodowlą bydła i owiec. W 1741 r. Go- W Łaziskach znajduje się najcenniejszyŚlą skie. Pozytywna energia dów strawił pożar, który wybuchł na po- zabytek regionu – drewniany kościół dwórzu dominium podczas nabożeństwa katolicki pw. Wszystkich Świętych w niedzielę wielkanocną. Jego ofiarą pa- z 1579 r. z elementami gotyku. Niedawno dły dobra rycerskie, a także stojący w po- odkryta polichromia pozwala przesunąć dwórzu stary drewniany kościół. Nową datację świątyni na okres wcześniejszy. świątynię postawiono w 1743 r. W 1919 r. W kamienne ogrodzenie kościoła podczas I powstania śląskiego pod Godo- wmurowany jest XIII-wieczny krzyż wem miała miejsce istotna potyczka POW pokutny. Budynek plebanii pochodzi z oddziałami niemieckimi, tzw. bitwa pod z 1870 r. Godowem. Na przełomie XIX i XX w. Skrzyszów może się poszczycić zmienił się charakter gospodarczy dzisiej- kościołem katolickim pw. św. Michała szej gminy, a to za sprawą rozwoju gór- Archanioła z 1926 r., gdzie znajduje się nictwa i hutnictwa w okolicach Ostrawy XVIII-wieczny obraz św. Wawrzyńca – i Rybnika. Teraz usiany domkami jedno- cel pielgrzymek wodzisławian. We wsi rodzinnymi Godów nazywany jest „hote- stoi także XIX-wieczna kapliczka. lem rybnickiego górnictwa”. W Skrbeńsku warto zobaczyć krzyż z 1879 r., kaplicę z 1896 r. – obecnie Gmina Godów – miejsca, kościół parafialny Najświętszego Serca które warto zobaczyć Pana Jezusa, jak również stary budynek W Godowie stoją budynki XVIII-wie- szkoły z 1903 r. cznego dworku Larischów (z pozostało- Przez obszar gminy przebiegają trasy ściami parku), szkoły oraz karczmy nad rowerowe: Międzynarodowa Trasa R-4 Szotkówką. Kościół katolicki pw. św. Roscoff – Odessa, Euroregionalna Pętla Józefa pochodzi z 1930 r., a w 1947 r. 24C, żółta trasa „powiatu wodzisław- został odbudowany po zniszczeniach skiego”. wojennych. Najstarsze obiekty na terenie Gołkowic Ha ż l a c h to wzniesiony w 1878 r., drewniany, szalowany kościół katolicki św. Anny Położona na wzgórzach wzdłuż rzeki z wieżą oraz postawiona na Żabkowie Piotrkówki gmina jest ściśle związana w 1886 r., murowana, tynkowana kaplicz- z pobliskim Cieszynem. Mieszkańców ka z wieżyczką i latarnią. Interesującą grodu nad Olzą kusi spokojem i siel- budowlą jest kościół ewangelicki z 1. poł. skością, a turystów – wieloma cennymi XX w. Na terenie wsi odnaleźć można też zabytkami. liczne krzyże przydrożne i pomnikowe Wieś Zamarski pojawia się po raz drzewa. pierwszy w dokumentach kościelnych

129 5 Śląsk Cieszyński

z 1223 r., jest więc nie tylko najstarszą Gmina Hażlach – miejsca, osadą gminy, ale jedną z najstarszych które warto zobaczyć na całym Śląsku Cieszyńskim. Nazwę We wsi Hażlach stoi kościół katolicki Hażlachu, podobnie jak pobliskich św. Bartłomieja z 1907 r., w którym Kończyc, odnajdujemy w dokumentach znajduje się dzwon z dawnego kościoła, z 1305 r. Lesiste tereny dzisiejszej gminy pochodzący z 1409 r. Można tu także były ulubionym miejscem polowań odwiedzić cmentarz ewangelicki książąt i hrabiów (w późniejszych latach z XIX-wiecznymi żeliwnymi nagrobkami tradycję tę podtrzymywał także prezydent i kaplicą z 1872 r. Ignacy Mościcki) – nazwa wsi Hażlach Za m a r s k i mogą się poszczycić naj- ma właśnie związek z łowami i najpraw- starszą drewnianą świątynią na ziemi dopodobniej pochodzi od niemieckiego cieszyńskiej – jest to barokowy kościół Hansenloch ‘zajęcza jama’. katolicki św. Rocha (dawniej Serca Je- Początkowo wszystkie wsie były zusowego) z 1731 r., ufundowany przez majątkami książąt cieszyńskich, którzy H.F. Wilczka. W Pogwizdowie zasługuje począwszy od XV w., zaczęli je dzielić, na uwagę jednonawowy kościół katolic- a następnie nadawać i sprzedawać. ki pw. św. Jana Nepomucena z 1808 r., Właściciele zmieniali się nader często. przebudowany w 1860 r. Wewnątrz warto W 1625 r., podczas wojny trzydziesto- się przyjrzeć żeliwnym tablicom epitafij- letniej, w Zamarskach starły się wojska nym. We wsi znajdują się także: pomnik cesarskie i szwedzkie. Wieki XVIII budowy kościoła z 1860 r., XIX-wieczna i XIX to dla tutejszych wsi okres klęsk plebania, figura św. Jana Nepomuce- żywiołowych. W 1710 r. na skutek dużej na z XVIII w. powodzi Olza przesunęła się z Podobory Natomiast w Ko ń c z y c a c h Wielkich stoi do Pogwizdowa, niszcząc domostwa, drewniany barokowy kościół św. Mi- które stały jej na drodze. chała Archanioła z 1777 r., z wieżą W latach 1847–48 tereny dzisiejszej pochodzącą jeszcze z 1751 r. i ze śre- gminy nawiedziła zaraza, która zdziesiąt- dniowiecznymi dzwonami. W świąty- kowała mieszkańców – w Pogwizdowie ni, przebudowanej w 1884 r., znajduje przeżyły tylko dwie rodziny. Wielu stra- się XIX-wieczna polichromia. Na prze- ciło życie podczas I i II wojny światowej, łomie XVII i XVIII w. marszałek Jerzy o czym przypominają liczne pomniki Fryderyk Wilczek wzniósł w Kończycach wzniesione na terenie gminy. W 1945 r. pałac, który w 2. poł. XVIII w. podda- tutejsze wsie ucierpiały od pocisków no przebudowie. Jego właścicielką była radzieckich dział i bombardowań. Do wywodząca się z zamożnej rodziny La- tej pory w hażlaskiej ziemi znajdowane rischów hrabina Gabriela Thun-Hohen- są niewybuchy i odłamki. stein. Budowla, otoczona parkiem ze

130 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia starodrzewem, wyróżnia się czterokon- na własność protestantów. KatolicyŚlą skie. Pozytywna energia dygnacyjną wieżą z czterospadowym heł- odzyskali go dopiero na początku XVII w. mem. Obecnie w pałacu mieści się dom W 2. poł. XVI w. Jasienica dostaje się pod dziecka. Z fundacji J.F. Wilczka powsta- panowanie książąt bielskich jako część ła również w 1686 r. drewniana kaplica hrabstwa bielskiego, a później państwa pałacowa Opatrzności Bożej. W Koń- bielskiego. W 1679 r. wieś, należąca do czycach znajdują się także: XIX-wieczna książąt cieszyńskich linii habsburskiej, murowana brama wjazdowa w zespole zmienia nazwę urzędową z Jasienicy podworskim, murowany budynek szko- na Iaschenitz, a kilka lat później na ły z 1911 r. oraz wzniesiony na początku niemiecką Heitzendorf, zapewne pod XIX w. budynek dawnej szkoły (obec- wpływem osadzanych tu kolonistów nie przedszkole). Na miejscowym cmen- niemieckich. W 1784 r. wieś przecina tarzu jest grób rodziny Larisch z płytą szosa cesarska, a 2 lata później powstaje poświęconą Gabrieli Thun-Hohenstein szkoła. W 1888 r. oddano do użytku z Larischów von Mönnich. linię kolejową biegnącą z Bielska przez W Rudniku godna uwagi jest kaplica Cieszyn do Frýdka. Nieco wcześniej, filialna Imienia NMP z 1908 r. w 1881 r., wiedeńczyk Józef Hofman założył w Jasienicy fabrykę mebli, Ja s i e n i c a która w dużej mierze przyczyniła się do rozwoju wsi. Fabryka należała począt- Najrozleglejsza gmina powiatu biel- kowo do Spółki Akcyjnej w Wiedniu, skiego (ponad 9 tys. ha) należy do eu- a następnie do szwajcarskiego koncernu roregionu Śląsk Cieszyński. Znana jest Thonet-Mundus. Jej administratorami głównie za sprawą Jasienickiej Fabryki byli Niemcy i Czesi, a później dopiero Mebli, ale na jej terenie nie brakuje wie- Polacy – wówczas Jasienicka Fabryka lu cennych zabytków, z renesansowym Mebli stała się ważnym ośrodkiem życia zamkiem w Grodźcu na czele. narodowego. Jej nazwa najprawdopodobniej wywodzi się od jesionów, które porastały Gmina Jasienica – miejsca, niegdyś ten teren. Pierwsza historyczna które warto zobaczyć wzmianka na temat osady (pod jej łaciń- W Jasienicy znajduje się trójnawowy ską nazwą Gessenita) pochodzi z roku kościół katolicki pw. św. Jerzego (daw- 1305 – Liber Fundation wymienia ją niej Grzegorza) z 1787 r., rozbudowany wśród wsi zakładanych przez biskupstwo w 1. poł. XX w. Wieża pochodzi z 1869 r. wrocławskie. Już w 1. poł. XIV w. istniały Obok stoi plebania z 1786 r. tutaj probostwo i kościół, który w XVI w. Zamek w Grodźcu wzniesiony – jak wiele innych kościołów – przeszedł został w XIV w. przez Henryka

131 5 Śląsk Cieszyński

Grodeckiego, a później przebudowany Ponińskich; XIX-wieczna kapliczka na renesansowy. Kolejnymi jego św. Jana Nepomucena; kaplica właścicielami byli: Marklowscy, Jan św. Wendelina z 1879 r.; dwór Po- z Biedrzychowic, Sobek, Larischowie, nińskich z 1. poł. XVII w.; Galeria ponownie Marklowscy, Gotlib, Zobel Autorska Floriana Kohuta „Pod i Strzygowski. Budowla na planie Strachem Polnym” (zob. s. 69). prostokąta – z dwiema starszymi wieżami i dwiema nowszymi, kwa- Ja s t r z ę b i e Zd r ó j dratowymi – mieści obecnie Instytut Zootechniczny PAN. Obok znajdują Miasto powiatowe liczące 97 tys. się: park krajobrazowy, oficyna mieszkańców, położone na Płaskowyżu z 2. poł. XVIII w. oraz ruiny kaplicy Rybnickim, przeszło w swojej historii dość zamkowej św. Doroty z 1625 r. W lesie niecodzienną przemianę – ze znanego za zamkiem stoi ośmioboczna kaplica w Europie uzdrowiska w dużą aglome- grobowa Zobla z połowy XIX w. rację przemysłową. Zakłady lecznicze Postawiony w 1910 r. kościół katolicki wprawdzie zamknięto, ale pozostała po pw. św. Bartłomieja warto odwiedzić nich urokliwa dzielnica zdrojowa. m.in. ze względu na przeniesioną tu ze Nazwa miasta nie jest wbrew pozorom starego kościoła, renesansową płytę związana z jastrzębiami – przynajmniej nagrobną Grodeckiego z 1587 r. Ze nie bezpośrednio. Wg legendy na terenach świątynią sąsiaduje XVIII-wieczna obecnego Jastrzębia król Ludwik osadził plebania. Na terenie Grodźca rozciąga niesławnej pamięci rycerza Ruhensteina, się również rezerwat leśny Morzyk który miał kupców przed rozbójnikami (11 ha), założony w 1996 r., gdzie osłaniać. Ten jednak sam zasmakował chronione są lasy grądowe i buczyna wkrótce w zbójeckim rzemiośle i niczym karpacka. jastrząb napadać zaczął na karawany W Bielowicach stoi drewniany kościół przechodzące przez Bramę Morawską. katolicki pw. św. Wawrzyńca o baro- Z rozkazu króla „Czarnego Jastrzębia” kowym wystroju, wzniesiony w 1701 r., pojmano i stracono, a jego warownia natomiast w Mazańcowicach – kościół dała początek miastu, nazwanemu katolicki pw. św. Marii Magdaleny Jastrzębiem. z 1901 r. Pierwszą wzmiankę o mieście, pocho- Rudzica także kryje kilka ciekawych dzącą z 1305 r., znaleźć można w księdze obiektów, a są to: kościół katolicki pw. fundacyjnej archidiecezji wrocławskiej. Narodzenia św. Jana Chrzciciela, Znajduje się tam informacja o osadzie Boża o barokowym wystroju, ufundowany Góra, będącej dzisiaj dzielnicą Jastrzębia. w 1782 r. przez Ksawerego i Zofię Nazwa Jastrzemb pojawiła się po raz

132 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia pierwszy w dokumencie legalizacyjnym funkcjonować na nowo. Źródła solankiŚlą skie. Pozytywna energia starosty wodzisławskiego z 1519 r. jodobromowej i złoża borowiny ściągały Prawdziwym przełomem był dla do Jastrzębia pacjentów ze schorzeniami Jastrzębia rok 1859, kiedy to robotnicy narządów ruchu i dolegliwościami reuma- ze spółki barona Emila von Schlieben, tycznymi. W latach 50. rozpoczęto także prowadzący wiercenia w poszukiwaniu prace geologiczne, które doprowadziły do złóż węglowych, przypadkowo natrafili na uruchomienia kopalń węgla koksującego źródła solankowe zawierające jod, brom (w latach 1962–74 oddano ich do użytku i rozpuszczalną sól. Jeszcze w tym samym pięć: „Jastrzębie”, „Moszczenica”, roku baron wykorzystał je do leczenia „Zofiówka”, „Borynia” i „Pniówek”) chorób reumatycznych. W 2 lata później i w efekcie do uprzemysłowienia miejscowość uzyskała status uzdrowiska, Jastrzębia. W latach 60. nastąpił niezwykle a właściciel jastrzębskich dóbr, hr. Feliks dynamiczny wzrost liczby mieszkańców, von Königsdorff, otworzył pierwszy dom a w 1963 r. miejscowość otrzymała prawa zdrojowy. Wkrótce kurort „Bad Königs- miejskie. Rozwój gospodarczy dopro- dorff-Jastrzemb” stał się znany w całej wadził jednak do stopniowego upadku Europie. Prawdziwy rozkwit uzdrowisko uzdrowiska – roboty eksploatacyjne, zawdzięcza jednemu z kolejnych wła- powodujące odkształcenia powierzchni ścicieli, dr. Mikołajowi Witczakowi, ziemi, pociągnęły za sobą utratę wód który w 1896 r. wykupuje dobra rycerskie mineralnych. Zakłady uzdrowiskowe Jastrzębie Dolne. Uzdrowisko pozostaje ostatecznie zamknięto. przy rodzinie Witczaków do 1947 r. (z wyłączeniem lat II wojny światowej). Jastrzębie Zdrój – miejsca, W okresie rozwoju uzdrowiska powstały które warto zobaczyć obiekty sanatoryjne, m.in. „Dom Maryi” Zabytkowe budynki sanatoryjne (1892), „Dom Anioła Stróża” (1909), i uzdrowiskowe w dzielnicy Zdrój Betania (1890), Jacek (1902), Brackie nie służą już niestety pierwotnym (1911), pijalnia wód, muszla koncertowa celom. Wciąż można jednak podziwiać w Parku Zdrojowym oraz prywatne dom zdrojowy w stylu szwajcarskim sanatorium im. gen. Horożkiewicza, z 1862 r. (konstrukcja szkieletowa), a w końcowym okresie sanatorium drewnianą pijalnię wód z 2. poł. im. J. Piłsudskiego (1928). Rozwój XIX w., muszlę koncertową, łazienki kurortu przerwała brutalna rzeczywistość z 1912 r. (z wieżą – zbiornikiem solanki) wojenna, a Niemcy w 1944 r. założyli tu i zakład przyrodoleczniczy. Dawny Instytut Badań nad Biologią Rozrodu. „Zakład Marii” z 2. poł. XIX w. został Po II wojnie światowej odbudowano w 1951 r. przebudowany, by do dziś dnia uzdrowiskowe obiekty i kurort zaczął służyć wiernym jako kościół katolicki

133 5 Śląsk Cieszyński

pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Przez dzielnicę przechodzi wododział W dzielnicy rozpościera się także zabyt- polski – podobno jest tutaj budynek, kowy Park Zdrojowy im. Mikołaja z którego dachu deszcz spływa z jednej Witczaka o powierzchni 23 ha. strony do Wisły, a z drugiej – do Odry. Drewniany kościół katolicki św. św. W dzielnicy Borynia stoi barokowo- Barbary i Józefa z 1. poł. XVII w. klasycystyczny pałac z 2. poł. XVIII w., przeniesiono z Jedłownika do dzielnicy z parkiem, a w dzielnicy Bzie Zameckie Jastrzębie Dolne w 1974 r. – późnorenesansowy dwór obronny W dzielnicy Jastrzębie Górne z początku XVII w., otoczony parkiem na uwagę zasługuje barokowo-kla- krajobrazowym. sycystyczny kościół św. Katarzyny W południowej dzielnicy miasta, z 1825 r. (odbudowany po 1945 r.). Obok Ruptawa/Cisówka, zachowały się ka- stoją plebania z 1853 r. (przebudowana), mienie graniczne pomiędzy cesarstwami: spichlerz z 1821 r., zaadaptowany pruskim i austriackim. na kaplicę, oraz chlewy z 1823 r. Na Szkoła Podstawowa nr 16 w dzielnicy pobliskim cmentarzu znajdują się m.in. Moszczenica mieści Izbę Pamięci klasycystyczna kaplica grobowa z 1. poł. prof. Rudolfa Ranoszka (1894–1986), XIX w., grobowiec Witczaków, grób po- światowej sławy hetytologa (badacza wstańców śląskich i obrońców z 1939 r. starożytnego ludu w Azji Mniejszej). oraz grób ofiar „marszu śmierci”. Grób rodziny Ranoszków znajduje się Dzielnica Szeroka warta jest odwiedzin na moszczenickim cmentarzu. ze względu na barokowo-klasycystyczny Obelisk na placu przy kopalni „Zo- kościół katolicki Wszystkich Świętych fiówka” (dawniej „Manifest Lipcowy”) wzniesiony w latach 1796–1801. W baro- upamiętnia podpisanie 3 września 1980 r. kowym wnętrzu podziwiać można figurę tzw. „porozumień jastrzębskich”. Matki Boskiej Loretańskiej oraz figurę Na obszarze współcześnie wybudo- Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1768 r. wanych osiedli Arki Bożka znajduje się na tzw. kopcu szwedzkim. Kamienny dwupoziomowy kościół pw. NMP Mat- krzyż przydrożny pochodzi z 1855 r., ki Kościoła i św. Jana Nepomucena. a półkolista kapliczka z XVIII w. Znajduje Przy kościele stoi XVIII-wieczna figura się tu także Muzeum Dzwonków (ul. Po- św. Jana Nepomucena oraz kopia wstańców Śląskich 109), założone przez kapliczki związanej z tym świętym, ks. Antoniego Łatko. Warto zobaczyć obecnym patronem miasta. Przez obszar zgromadzone w nim tysiące dzwonków Jastrzębia Zdroju przebiega sieć pięciu z wielu krajów świata, ale lepiej się szlaków rowerowych łącznej długości wcześniej umówić na zwiedzanie, bo 70 km, m.in. Międzynarodowa R-4 można odejść spod drzwi z kwitkiem. i Euroregionalna 24C.

134 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia

ważnym ośrodkiem handlu rybami,Ślą skie. Pozytywna energia St r u m i e ń a hodowane tu okazy trafiały nawet do Krakowa i Wrocławia. Licząc zaledwie ok. 3500 miesz- W 1491 r. Brodecki nadał miastu kańców, należy do najmniejszych podstawowe prawa i przywileje, polskich miast. Stolica Żabiego Kraju, a w 1503 r. Władysław Jagiellończyk doświadczana przez powodzie, pożary, zatwierdził prawa miejskie, zezwalając zarazy i liczne walki, najgorsze lata ma m.in. na używanie pieczęci i herbu, już z pewnością za sobą. Obecnie, wraz organizowanie cotygodniowego targu z przyległą gminą Chybie, stanowi jeden i dwóch dorocznych jarmarków oraz z największych w Polsce ośrodków na budowę murów obronnych, których hodowli karpia i pstrąga. zresztą nigdy nie wzniesiono. Możliwość Nazwa Strumień po raz pierwszy po- swobodnego osiedlania się w mieście jawia się w dokumentach w 1293 r. Wieś dostali także rzemieślnicy. Strumienia należała wówczas do ziemi pszczyńskiej. nie oszczędzały jednak klęski żywiołowe Od XIII w. wchodziła w skład księstwa – w 1572 r. pożar zniszczył praktycznie raciborskiego, a następnie powstałego całe miasto, a jego odbudowa trwała w XV w. księstwa pszczyńskiego. ponad 30 lat – do początku XVII w. Pierwszymi właścicielami wsi byli Z kolei w 1623 r. mieszkańców w XV w. Sobek z Kornic i Machna Strumienia dziesiątkuje zaraza, a o jego Ogrozieńska. W 1480 r. księstwo ostatecznym upadku decydują wojna pszczyńskie stało się własnością księcia trzydziestoletnia i prześladowania cieszyńskiego Kazimierza II, który nadał protestantów. Wprawdzie w 1670 r. wieś swojemu marszałkowi Mikołajowi cesarz austriacki potwierdził wszystkie Brodeckiemu. Właśnie dzięki jego przywileje nadane dotychczas miastu, staraniom Strumień otrzymał w 1482 r. ale wkrótce na Strumień spadły kolejne prawa miejskie i wszedł w skład ziem kataklizmy – powodzie (największe księstwa cieszyńskiego. w latach 1678–80), a w 1688 r. pożar, Miasto zyskało na bardzo korzystnym który strawił prawie całą zabudowę. położeniu – krzyżowały się w nim dwa Po I wojnie światowej w Radzie ważne szlaki handlowe: z Krakowa przez Miejskiej Strumienia doszło do głosu silne Pszczynę i Cieszyn na Morawy oraz proniemieckie stronnictwo, a to za sprawą z Raciborza do Bielska. Duże znaczenie członków ruchu ślązakowskiego Józefa dla mieszkańców miała hodowla ryb – Kożdonia. Protest przeciw przyłączeniu pierwsze stawy rybne wokół Strumienia Strumienia do Polski nie zdał się jednak powstały już w 1416 r., założone przez na wiele. Miasto ponownie ucierpiało cieszynian. Przez długi czas miasto było pod koniec II wojny światowej, gdy

135 5 Śląsk Cieszyński

zniszczeniu uległo 85% zabudowy. Straty Pruchna godna jest uwagi ze względu były tak wielkie, że rozważano możliwość na stojący tu ostatni na Śląsku Cieszyń- zaniechania odbudowy Strumienia. skim krzyż pokutny, odkuty w 1645 r. Obecnie stolica Żabiego Kraju słynie z litego piaskowca. Wyryto na nim napis przede wszystkim z hodowli ryb. W Dro- w języku staroczeskim: Roku 1645 dnia gomyślu, w przysiółku Gołysz, działa 25 lutego został na tym miejscu przez hodowlany zakład doświadczalny Polskiej lekkomyślnych towarzyszy syn pana Jana Akademii Nauk – jedna z najważniejszych Czerwenki, obywatela starego Cieszyna tego typu placówek w Europie. zamordowany. Boże, bądź miłościw duszy jego. Amen. Gmina Strumień – miejsca, W Drogomyślu wznosi się klasycy- które warto zobaczyć styczny kościół ewangelicko-augsburski, Na strumieńskim Rynku wznosi się ufundowany w 1788 r. przez ówczesnego rokokowy ratusz z 1628 r., z początkiem właściciela wsi, barona Fryderyka XIX w. podwyższony o trzecią kondy- Callischa. Zniszczona w okresie II wojny gnację i odnowiony. Budowla wyróżnia światowej świątynia w 1951 r. została się charakterystyczną wieżą z bania- odbudowana. We wsi znajduje się także stym hełmem i ażurową ośmioboczną zajazd z 2. poł. XVIII w. wraz z budyn- latarnią. Wschodnią pierzeję Rynku kiem bramnym. tworzą barokowe piętrowe kamieniczki mieszczańskie, okryte mansardowymi Ze b r z y d o w i c e dachami i gruntownie przebudowane w XIX w. W Strumieniu znajduje się Nazwa ta kojarzy się głównie z naj- także jednonawowy kościół pw. św. większym na południowym krańcu Polski Barbary, wzniesiony w latach 1789–93, kolejowym przejściem granicznym. Na posąg Matki Boskiej na słupie z 1866 r., terenie gminy nie brakuje jednak cennych dwór z XVIII w., XIX-wieczna karczma zabytków, takich jak pałac Larischów czy przy ul. Londzina oraz pomnik więźniów zamek w Kończycach Małych. oświęcimskich – ofiar „marszu śmierci”, Pierwsza wzmianka o Zebrzydowicach wzniesiony w 1963 r. wg projektu Ryszar- (pod nazwą Siffridi Villa) pojawia się w spi- da Sroczyńskiego z Bielska-Białej. sie dziesięcin biskupstwa wrocławskiego We wsi Zbytków warto zobaczyć z 1305 r. Od XV w. ta wieś książęca stała XIX-wieczną kaplicę Matki Boskiej się własnością prywatną. Jednym z pierw- Szkaplerznej z 1. poł. XIX w., dwór szych właścicieli, rodzinie Liszków, przy- z początku XIX w. oraz kapliczkę pisuje się budowę miejscowego zamku. św. Anny Samotrzeciej, także pocho- Najprawdopodobniej na przełomie XV dzącą z XIX w. i XVI w. powstał też zamek w Kończycach

136 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia

Małych, przebudowany w 1560 r. W 1732 r. ponownie wzniesiono wieżę, wyższą odŚlą skie. Pozytywna energia Zebrzydowice nabywa rodzina baronów poprzedniej, którą 20 lat wcześniej strawiły Mattencloit, która w latach 1760–76 prze- płomienie. Po raz ostatni odbudowa była budowuje dawny zamek obronny na baro- konieczna w 1950 r., po zniszczeniach kowy pałac z pięknym parkiem. W 1855 r. wojennych. Wewnątrz warto zwrócić uruchomiono przewozy na trasie kolei pół- uwagę na XVIII-wieczny późnobarokowy nocnej na odcinku Bogumin – Dziedzi- ołtarz z obrazem przedstawiającym ce, co owocuje rozwojem miejscowości. Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. W 1888 r. właścicielem Zebrzydowic sta- W prezbiterium znajdują się renesansowe je się rodzina Larisch von Mönnich, która epitafia nagrobne z 2. poł. XVI w. – Jerzego kupuje także pobliskie Marklowice Górne Liszki i jego żony Anny. Plebania pochodzi (znajdował się tam folwark, a w Zebrzy- z 1798 r., ale została przebudowana ok. dowicach browar, gorzelnia oraz cesar- 1930 r. Ważnym zabytkiem Zebrzydowic sko-królewski urząd celny). W 1920 r., jest pałac Larischów, który pierwotnie był gdy decyzją Rady Ambasadorów ziemie gotyckim zamkiem wzniesionym w XVI w. byłego księstwa cieszyńskiego podzielono przez rodzinę Liszków. W 2. poł. XVIII w. pomiędzy Polskę i nowo powstałą Czecho- gruntownie przebudowała go rodzina słowację, Zebrzydowice zostały odcięte od baronów Mattencloit, tworząc barokowy swojego miasta powiatowego – Fryszta- pałac otoczony parkiem. W XIX w. do tu. Przyłączone do powiatu cieszyńskiego, piętrowego budynku dobudowano oficyny. rozpoczęły nowy rozdział swojej historii. Pałac spłonął podczas II wojny światowej, Podczas II wojny światowej przy dworcu a odbudowany został na przełomie lat 50. kolejowym w Zebrzydowicach funkcjo- i 60. Na elewacji frontowej oglądać można nował obóz pracy dla Żydów. Po wojnie kartusz z herbami rodzin Mattencloit i Bees. odbudowano zamek i postawiono nowy Zebrzydowicki pomnik ofiar terroru dworzec kolejowy, który jest obecnie naj- upamiętnia 32 mieszkańców wsi, którzy większym kolejowym przejściem na po- w latach 1939–45 zginęli w obozach kon- łudniowej granicy Polski. centracyjnych. Obok cmentarza znajduje się pomnik poległych w latach 1914–20 . Gmina Zebrzydowice – miejsca, Natomiast na terenie byłego hitlerowskiego które warto zobaczyć obozu pracy dla Żydów, zlokalizowanego Barokowy kościół katolicki Wniebo- przy dworcu kolejowym, stoi pomnik wzięcia NMP w Zebrzydowicach powstał zamordowanych tam więźniów. w 1616 r. w wyniku rozbudowy drewnianej Wizytówką gminy i jednym z najcie- świątyni. W 1751 r. budowlę częściowo kawszych zabytków Śląska Cieszyńskiego strawił pożar – obecny kształt kościół jest położony nad stawem w Ko ń c z y c a c h zawdzięcza odbudowie z 1776 r. W 1855 r. Ma ł y c h murowany zamek, wzniesiony

137 5 Śląsk Cieszyński

najprawdopodobniej na przełomie zginął mjr Cezary Haller – brat gen. Józefa XIV i XV w. Wówczas stał na wyspie Hallera, dowódcy ,,Błękitnej Armii”. otoczonej fosą. Rozbudowany w stylu Warto również odwiedzić Kaczyce. renesansowym ok. 1560 r. przez Jerzego Drewniany kościół katolicki Podwyż- Sedlnitzkiego, kolejne przebudowy szenia Krzyża Świętego postawiono przeszedł w XVIII i XIX w. Kamienno- w 1620 r. w niedalekiej Ruptawie, a do ceglany piętrowy zamek ma dwa skrzydła, Kaczyc został przeniesiony w 1972 r. z przelotową sienią pośrodku, z której Wzniesiona na konstrukcji słupowej prowadzą schody na piętro. Nad głównym wieża zwieńczona jest izbicą i hełmem wejściem i w jednym z pomieszczeń na baniastym, a otaczające świątynię piętrze zachowały się dwa XVI-wieczne soboty pokryte są gontami. Ozdobą renesansowe portale. W zamkowych wnętrza kościoła jest XVIII-wieczny pomieszczeniach urządzono Izbę barokowy ołtarz główny. Znajdują się Regionalną Wsi Cieszyńskiej, stylową tu także barokowe tabernakulum oraz restaurację i hotel. We wsi jest także kopia gotyckiej rzeźby Piety z końca murowany barokowy kościół katolicki XV w. We wsi stoi również kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny, filialny Matki Boskiej Częstochowskiej wzniesiony w 1713 r. w miejscu poprzed- z 1. poł. XIX w. niej, drewnianej świątyni. Obok stanęła drewniana wieża, którą dopiero w 1818 r. Br e n n a zastąpiono murowaną. Jednonawowy kościół przeszedł w XX w. kilka remon- Gmina Brenna, w skład której wchodzą tów. Wewnątrz znajduje się m.in. obraz trzy wioski (Brenna, Górki Wielkie Matki Boskiej Kończyckiej z początku i Górki Małe), rozpościera się w dolinie XVI w., uznawany przez miejscową Brennicy otoczonej szczytami Równicy, ludność za cudowny. Był on celem Trzech Kopców, Starego Gronia, Kotarza pielgrzymek, które jeszcze do końca i Błatniej. XIX w. przybywały do Kończyc Małych Pierwsza pisemna wzmianka pocho- z terenu całego Śląska Cieszyńskiego, dząca z 1305 r. mówi o istnieniu książę- a także z Prus. Przed prezbiterium oglądać cej wioski Górki, która w XV w. została można renesansową płytę nagrobną wykupiona przez szlachecki ród Pięćla- rycerza Zygmunta Wyszkoty z 1568 r. tów. W XVI w. w dokumentach pojawiają W Kończycach godne uwagi są także się Górki Wielkie i głębiej położone Gór- zabudowania gospodarcze z XIX w., ki Małe. Z kolei Brenna po raz pierwszy dwie obory z końca XVIII w. oraz tzw. pojawia się w dokumentach na przeło- krzyż Hallera, upamiętniający miejsce, mie XV i XVI w. jako wioska książęca, w którym podczas walk polsko-czeskich z dziedzicznym wójtem. Przypuszczalnie

138 Miejscowości euroregionu Śląskie. Pozytywna energia w tym czasie przybyli tu wędrowni pa- jedynym kościołem na świecie, któregoŚlą skie. Pozytywna energia sterze i zajęli dostępne polany prowadząc patronem jest ten święty. Znajdziemy tu gospodarkę szałaśniczą. W XVII-wiecz- też liczne krzyże przydrożne i kapliczki, nej wiosce był czynny książęcy folwark ciekawe przykłady drewnianego budow- i huta. Po wojnie 30-letniej w okolice nictwa, pomnik partyzancki na wlocie Brennej ściągnęli liczni osadnicy, którzy do doliny Leśnicy oraz wiele punktów zajmując nowe wyręby, poszerzyli wioskę widokowych, z których roztaczają się o kolejne przysiółki. Po odzyskaniu przez przepiękne panoramy na Beskidy, Pogórze Polskę niepodległości w 1918 r., wioski i doliny rzeczne oraz nawet na daleko w dolinie Brennicy podzieliły losy Ślą- położone Sudety. ska Cieszyńskiego. Wieś Górki Wielkie leży w dolinie Gmina posiada szerokie zaplecze tury- dolnej Brennicy pomiędzy grzbietami styczne z rozległą bazą noclegową. Miesz- Beskidu Śląskiego. Od wschodu rozciąga kańcy i turyści mogą korzystać z licznych się pasmo Błatniej, a od południowego obiektów sportowo-rekreacyjnych (hala zachodu pasmo Równicy. Na północnym sportowa, przystanie kajakowe, stadnina zachodzie granicę wsi stanowi rzeka Wi- koni, wypożyczalnia sprzętu narciarskiego, sła. Dzieli się na Górki Wielkie i Górki basen kryty, wyciągi narciarskie). Turyści Małe. Sąsiaduje z gminą Skoczów, Ja- mogą zwiedzić XVI-wieczny kościół pw. sienica, Jaworze i Ustroń. Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich, Do zabytków godnych odwiedzenia XVIII-wieczny kościół pw. Jana Chrzci- można z pewnością zaliczyć gotycki ciela w Brennej, Muzeum Biograficzne kościół pw. Wszystkich Świętych Zofii Kossak w Górkach Wielkich oraz fundacji Góreckich z XVI w. (prze- ekspozycję pamiątek kultury materialnej budowany w 1662 r.) oraz położony znajdującej się w pawilonie Gminnego obok cmentarz, na którym znajdują się Ośrodka Kultury w Brennej. groby rodziny Kossaków. W domku Bogactwem gminy są złoża cennego ogrodnika jest muzeum biograficzne piaskowca godulskiego eksportowanego Zofii Kossak-Szczuckiej-Szatkowskiej do wielu krajów Europy. (dwór uległ zniszczeniu w 1945 r.). Warto także przejść się piękną aleją Gmina Brenna – miejsca, dębowo-lipową. które warto zobaczyć W Brennej znajduje się oddział We wsi Brenna warto zobaczyć kościół Beskidzkiego Ośrodka Sanatoryjnego parafialny pw. św. Jana Chrzciciela na Buczu (na głównym budynku z 1796 r. Trzeba także wspomnieć o ko- widnieje tablica upamiętniająca istnienie ściele pw. św. Melchiora Grodeckiego w tym miejscu od 1929 r. Śląskiej w Brennej Lachy z 1993 r., który jest Stanicy ZHP).

139 Indeks

Indeks miejscowości opisanych w rozdziałach 3 – 5

B Jabłonków 74 P Brenna 138 Jasienica 131 Piasek, zob. Písek Bukovec, zob. Bukowiec Jastrzębie Zdrój 132 Pierściec 61 Bukowiec 78 Jaworze 64 Písek 77 C K Pogórze 62 Český Těšín, zob. Czeski Kocobędz 71 Puńców 53 Cieszyn Komorní Lhotka, zob. R Ligotka Kameralna Řeka, zob. Rzeka Chotěbuz, zob. Koco- Kończyce Małe 137 Rudzica 69 będz Kończyce Wielkie 130 Rzeka 73 Chybie 125 Košařiska, zob. Kosza- S Cieszyn 37 rzyska Skoczów 55 Cisownica 53 Koszarzyska 74 Stare Bielsko 68 Czeski Cieszyn 70 L Strumień 135 D Landek 70 U Dębowiec 127 Leszna Górna 53 Ustroń 88 Dolní Lomná, zob. Ligotka Kameralna 73 W Łomna Dolna Ł Wapienica 67 Dzięgielów 53 Łomna Dolna 77 Wilamowice 62 G Łomna Górna 77 Wisła 82 Godów 128 M Z Goleszów 52 Mazańcowice 68 Zamarski 130 Międzyrzecze Dolne 68 Zebrzydowice 136 Górki Wielkie 63, 139 Międzyrzecze Górne 68 Gródek 77 Międzyświecie 54 Guty 73 Milików, zob. Milikov H Milikov 74 Hażlach 129 Mosty koło Jabłonkowa 77 Horní Lomná, zob. Mosty u Jablunkova, Łomna Górna zob. Mosty koło Jabłon- Hrádek, zob. Gródek kowa I N Istebna 78 Návsí, zob. Nawsie J Nawsie 77 Jablunkov, zob. Jabłon- O ków Ochaby 61

140 Spis map | Spis ramek Śląskie. Pozytywna energia

Spis map Śląskie. Pozytywna energia

Śląsk Cieszyński, trasy opisane w przewodniku – przednia okładka Mapa ogólna przebiegu zielonego szlaku Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways ...... 8 Skoczów ...... 57 Wisła ...... 83 Ustroń ...... 89 Cieszyn – tylna okładka Spis ramek

Wg deklaracji udziału w projekcie ...... 5 Lokalni koordynatorzy szlaku ...... 6 Kryteria dla zielonych szlaków w Europie Środkowej ...... 7 Śląsk Cieszyński „bramą do Europy” ...... 16 Olza – rzeka stygnących namiętności ...... 17 Książęta cieszyńscy z dynastii piastowskiej ...... 21 Książęta cieszyńscy z dynastii habsburskiej i habsbursko-lotaryńskiej ...... 22 Śląski „Nikifor” ...... 28 Żabi Kraj – ptasi raj ...... 69 Słynni żydowscy cieszynianie ...... 112 Amatorzy z Chybia ...... 126 Ballada o Zarzeczu ...... 127

141 Regulamin odznaki Greenways

Odznaka turystyczno-krajoznawcza Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways

Kontakt: PTTK Jastrzębie Zdrój, ul. Harcerska 14b, 44-335 Jastrzębie Zdrój, tel.: 032 4719488, tel. kom. 604261819, e-mail: [email protected]

Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Jastrzębiu Zdroju wspólnie ze Stowarzyszeniem Rozwoju i Współpracy Regionalnej „OLZA” ustanowili odznakę turystycznokrajoznawczą „Zielony Szlak Kraków – – Morawy – Wiedeń”. Celem odznaki jest zachęcenie szerokich kręgów turystów do poznania historii, folkloru, zabytków oraz walorów krajoznawczych szlaku jak też popularyzację turystyki rowerowej i pieszej jako formy czynnego wypoczynku. Odznaka jest dwustopniowa:

• stopień zielony – można zdobyć pokonując na rowerze całą trasę z Krakowa do Wiednia zgodnie z zielonym lub niebieskim szlakiem Greenways. • stopień niebieski – można zdobyć poznając pieszo lub na rowerze trzy lokalne pętle tematyczne szlaku Greenways.

ZIELONY SZLAK KRAKÓW – MORAWY – WIEDEŃ GREENWAYS Kraków – Morawy – Wiedeń Greenways to szlak dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego tworzony w oparciu o sieć tras rowerowych, pieszych, wodnych, konnych oraz edukacyjnych ścieżek tematycznych. Główna jego osią jest 700-kilometrowa trasa rowerowa eksponująca dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze i historyczne Europy Środka. Począwszy od Jury Krakowskiej, przez Kotlinę Oświęcimską, Ziemię Pszczyńska, Śląsk Cieszyński i Beskidy, szlak biegnie dolinami Odry i Bećvy i przedostaje się na Morawy Południowe, gdzie pośród winnic dociera do Dolnej Austrii. Mieszkańcy regionów oraz partnerzy dekorują szlak lokalnymi gatunkami drzew. Zielony szlak stanie się w przyszłości najdłuższą aleją drzew w Europie.

Pełny regulamin dostępny na: www.krakowwieden.pl

142 Notatki Śląskie. Pozytywna energia

Notatki Śląskie. Pozytywna energia

143 Notatki

Notatki

144