Tilhøvet Mellom Målrørsla Og Arbeidarpartiet 1890–19401
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
På denne tegningen av Jens R. Nilssen i vittighetsbladet Hvepsen fra mars 1915, er det Venstremannen og «målhøvdin- gen» Jørgen Løvland som får gjennomgå. Løvland, som var kirke- og undervisningsminister på dette tidspunktet, fikk blant annet gjennomført en ny landsskolelov med sidemålsklasser og den samnorsk-orienterte rettskrivningsreformen. ODDMUND L. HOEL Tilhøvet mellom målrørsla og Arbeidarpartiet 1890–19401 Målrørsla fekk aldri det same nære tilhøvet til arbeidarrørsla og Arbei- darpartiet som ho hadde til den nasjonaldemokratiske rørsla og Venstre. Framstillingar av emnet legg òg jamt over til grunn at det måtte bli slik. Einar Haugen slår i sitt store og detaljerte oversynsverk over norsk språkpolitikk fram til 1960-åra summarisk fast at før 1921 hadde «sosia- listene stilt seg likegyldige til språkspørsmålet. Som en internasjonalt rettet bevegelse, med mål som primært var økonomiske, var det ikke rimelig å vente at sosialismen skulle bry seg om et slikt nasjonalistisk og kulturelt spørsmål.»2 Den internasjonale sosialismen til arbeidarrørsla var ikkje lett å sameina med kulturnasjonalismen til målrørsla, og i det store biletet representerte dei to rørslene brytninga mellom det tradisjonelle bonde- samfunnet og det framveksande industrisamfunnet. Øyvind Bjørnsons kapittel «Bygda og innflytterne» i band 2 av Arbeiderbevegelsens historie er karakteristisk i si kortfatta oppsummering av dei kulturelle og politiske skiljelinene i dei bygdene der storindustrien fekk fotfeste: «Når arbeiderne valgte linje i språkspørsmålet, valgte de som regel bokmål. Når de valgte side i forsvarsspørsmål, valgte de ikke fedrelandet, men den internasjonale solidariteten.»3 Den «agrare nasjonalismen» som inkluderte «folkehøgskoler, målsak og frilynte ungdomslag», kan forståast som «en forsvars-ideologi rettet mot de sosiale og økonomiske omveltningene som industrialiseringen og markedskreftene satte i gang». Analysen fell saman med Stein Rokkans modell der inntoget til arbeidarrørsla var del av ei dreiing frå dei kulturelle til dei økonomiske konfliktlinene i politikken.4 Arbeidarpartiet hadde dessutan i langt større grad enn Venstre ein urban veljarmasse å ta omsyn til. Eit programmatisk uttrykk for oriente- 41 AE RB iDERHiStORiE 2013 ringa mot andre spørsmål og andre veljarar var at Arbeidarpartiet hadde ein proklamert nøytralitet i målspørsmålet fram til 1920-åra. Dette var den sterkaste ekspansjonsperioden for målreisinga og den mest tilkvesste perioden i norsk språkstrid. Det viktigaste forskingsarbeidet om språkpolitikken til Arbeidarpartiet før 1940 er Åshild Rykkjas hovud- oppgåve, og ho har gjeve perioden 1903–1919 overskrifta «Nøytralitet».5 Språkhistorikaren Ernst Håkon Jahr oppsummerte sameleis at Arbeidar- partiet «i praksis [...] stod nøytralt i striden mellom landsmål og riksmål» i denne perioden.6 Fleire faktorar peikar likevel i ei anna lei: Den politiske arbeidarrørsla var ikkje berre urban internasjonal sosialisme, men òg fiskarbonde- og bygdesosialisme. Mange av dei tidlege arbeidarpartipolitikarane kom frå Venstre og hadde med seg eit sterkt kultur- og skulepolitisk engasjement. i kapitlet om arbeidarrørsla sin skulepolitikk før 1920 nemner ikkje Bjørnson målsaka, men mellom åtte av partiets «framtredende skolepo- litikere» som han namngjev, er det minst fem klare landsmålssympatis- ørar.7 Og det Arbeidarpartiet som i mellomkrigstida vart Noregs største parti, hadde eit solid fotfeste mellom småkårsfolk i mange primærnæ- ringsbaserte bygder der språkskiftet til nynorsk var gjennomført eller i full gang. Målrørsla og arbeidarrørsla hadde dessutan ein sams hovudfi- ende i riksmålspartiet Høgre. Føremålet med denne artikkelen er såleis å gå kritisk til verks mot oppfatningane av at Arbeidarpartiet stilte seg «nøytralt» eller jamvel «likegyldig» til målspørsmålet i den tidlege perioden. Eg vil òg spørja om det var så sjølvsagt at tilhøvet mellom målrørsla og arbeidarrørsla aldri kunne bli nært og godt. Mitt utgangspunkt er historia til målrørsla og målstriden, ikkje historia til arbeidarrørsla og striden om dei sosiale spørsmåla.8 Den dominerande synsvinkelen i framstillinga er såleis målrørsla sin, og vekta ligg på korleis dei leiande strategane i målrørsla handsama det kompliserte tilhøvet til arbeidarrørsla frå 1890-åra til ut i mellomkrigstida. Fokuset vert dermed sett på dei vegvala og stand - punkta som målrørsla tok medan strategiane til dei leiande miljøa i arbei- darrørsla ikkje vert tilsvarande granska. Det må strekast under at denne framstillinga har eit klart nasjonalt eliteperspektiv. Granskinga er avgrensa til dei nasjonale institusjonane i målrørsla, som i perioden i praksis var den leiande nynorskavisa Den 17de Mai (1894–1935), Noregs ungdomslag (NU) (skipa 1896) og Noregs mållag (NM) (skipa 1906). Når eg snakkar om «arbeidarrørsla», må det òg presi- serast at det i all hovudsak er einstydande med «den politiske arbeidar- rørsla», og endå meir presist dei leiande miljøa kring Det norske Arbeiderparti, dei største arbeidaravisene og i nokon mon De forenede norske Arbeidersamfund. Den faglege arbeidarrørsla fell såleis utanfor 42 synsfeltet til denne artikkelen. AE RB iDERHiStORiE 2013 Framstillinga av målrørsla sitt syn byggjer i stor grad på primærkjelder – avisartiklar (særleg Den 17de Mai), tidsskrift og småskrift. Framstillinga av arbeidarrørsla byggjer i større grad på sekundærlitteratur.9 To rørsler i vekst Etter at ivar Aasen rekonstruerte eit norsk skriftspråk på grunnlag av dialektane i 1850/60-åra, fekk målsaka aukande oppslutnad i avgrensa litterære, vitskaplege og politiske miljø i dei største byane utover i 1860/70-åra. På same tid byrja målsaka å få innpass i det politiske prosjektet som la grunnen for partiet Venstre. Fram mot 1880 hadde målsaka spreidd seg til små miljø rundt ikring i landet, særleg omkring lærarskular og folkehøgskular, og det politiske regimeskiftet i 1884 la grunnen for eit viktig politisk gjennombrot for målsaka.i mai 1885 gjorde venstrefleirtalet på Stortinget det såkalla «jamstillingsvedtaket» der landsmålet vart gjort til offisielt språk på line med det eksisterande dansk-norske skriftmålet. Eit nytt viktig gjennombrot for målsaka kom i 1892 då Stortinget opna for at skulestyra etter rådgjevande krinsmøte (folkerøystingar) kunne innføra landsmålet som opplæringsmål i folkeskulen. Etter dette fylgde eit omfattande språkskifte som kulminerte midt i 1940-åra då over halvparten av landets 6000 skulekrinsar hadde gjort vedtak om nynorsk.i den same perioden vart nynorsk etablert som kyrkjemål og teke i bruk i statleg og kommunal administrasjon, det vart etablert ein omfattande nynorsk litte- ratur og ei nynorsk presse, og nynorsk vart teke i bruk både i organisa- sjonsliv og i nokon mon i næringslivet i dei sterkaste nynorskområda. Målrørsla var samstundes i sterk vekst etter det store organisasjons- gjennombrotet i 1890-åra. Gjennom mellomkrigstida låg medlemstalet i Noregs ungdomslag på 40–50 000 medlemer i 1000–1150 lokallag. Noregs mållag hadde mellom 1913 og 1931 om lag 9–11 000 medlemer i 170–230 lokallag, i 1930-åra noko mindre.10 Målt i medlemstal hadde målrørsla såleis definitivt vorte ein maktfaktor omkring og etter fyrste verdskrigen. Dette fall saman med den store ekspansjonsperioden til arbeidar - rørsla der viktige merkesteinar er skipinga av Det norske Arbeiderparti i 1887 og Landsorganisasjonen i 1899, den fyrste stortingsrepresenta- sjonen til partiet i 1903 og Nygaardsvold-regjeringa i 1935. For å dra samanlikninga med målrørsla, hadde Arbeidarpartiet 97 500 medlemer i 1920 (medrekna dei kollektivt tilslutta). Krisa i 1920-åra sende medlem- stalet ned til kring 41 000 i 1925 før det steig kraftig til heile 171 000 i 1938. LO hadde i 1920 knapt 143 000 medlemer. Etter 1920 miste den politiske skytsengelen til målrørsla, partiet Venstre, den leiande rolla si i norsk politikk. Utgangspunktet for doktoravhandlinga mi var korleis målrørsla orienterte seg i dette nye politiske landskapet og gjennom 43 AE RB iDERHiStORiE 2013 store samfunnsendringar som urbaniseringa, industrialiseringa og den veksande styrken til arbeidarrørsla. tilhøvet mellom målrørsla og arbei- darrørsla kan over dette tidsspennet delast inn i fire periodar. Fram til kring 1907: Godt tilhøve Eit fenomen som har fått ein del omtale i forskingslitteraturen, er det markante anarkistiske miljøet i målrørsla i 1880/90-åra. Frontfigurane var kjende målfolk som Arne Garborg, Rasmus Steinsvik og ivar Mortensson-Egnund. Dei gjorde den leiande målavisa sidan 1877, Fedra- heimen, til eit anarkistisk organ før avisa gjekk inn i 1891. Det siste ordi- nære nummeret til avisa var eit minnenummer om Pariserkommunen, prenta på raudt papir. i nyare oversynsverk har nynorsk-anarkistane fått ein etter måten stor plass både hjå Jostein Nerbøvik og Øystein Sørensen.11 Ein viktigare tendens har i ettertid kome i skuggen av den høgprofi- lerte anarkismen: Den nære tilknytinga mellom målrørsla og dei leiande miljøa i den Venstre-tilknytte arbeidarsamfunnsrørsla, både før og etter utskiljinga av Arbeidarpartiet i 1887. i kjerneområdet til arbeidarsam- funnsrørsla utover i Opplands- og Hedmarksbygdene kan ein tala om ein målvenleg hovudstraum med sentrale folk som Johan Castberg, Sjur Fedje, thore Myrvang, Olav A. Eftestøl og Gunnar Skirbekk. Også i leiinga for Kristiania Arbeidersamfund finn me mange sentrale målfolk. Ein tidleg nøkkelfigur i denne kontakten var juristen og målmannen Andreas Hølaas, ein av Johan Sverdrups næraste menn. i åra 1879–88 var han formann i Det norske Samlaget, på den tida den leiande