CRACOVIANA TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY PAN ODDZIAŁ W KRAKOWIE URBANITY AND ARCHITECTURE FILES TOM XLVII (2019) PL eISSN 2450-0038 s. 3–48 PL ISSN 0079-3450 DOI: 10.24425/tkuia.2019.131164

WOJCIECH KOSIŃSKI Prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University Faculty of Architecture and Fine Arts e-mail: [email protected]

MIASTA ZNACZĄCE — MISCELLANEA1 SIGNIFICANT CITIES — MISCELLANEA

Miłoszowi i Przemkowi za pomysł na tę publikację i doprowadzenie do jej urzeczywistnienia; a także dwóm Andrzejom, Darkowi, Jackowi, dwóm Kazkom, Konradowi, Krzysiowi, Maćkowi, dwóm Markom, Olkowi, Sławkowi, Wackowi, Zbyszkowi oraz innym, młodszym Koleżankom i Kolegom, których życzliwość autor odczuwa

STRESZCZENIE Autor prezentuje osobisty, często krytyczny obraz trzech miast — najlepiej znanych mu, szczególnie ulubionych i bliskich. Pomimo znajomości dziesiątek najbardziej renomowanych miast w świecie, autor wybrał przykłady maksymalnie rodzime, z którymi był i jest personalnie związany. Podlegały one w rodowodzie historycznym — poprzez tok dziejów — dramatycznym wydarzeniom. Pod względem kreacji przestrzennych ulegały — także obecnie — płynnym, hybrydowym, ambiwalentnym, często kontrowersyjnym przemianom. Zostały zarazem potraktowane domyślnie, jako swoiste, subiektywnie ujęte modele miast w ogóle — także ich losu i ewolucji. Autor uznaje miasto jako — być może — najznakomitszy wyraz ludzkiej kultury i cywilizacji.

Słowa kluczowe: sztuka urbanistyki, przeszłość i teraźniejszość, zrządzenia losu, znaki czasu, estetyka prze- strzeni

ABSTRACT The author paints a personal and often critical image of three cities — those, which he is the most familiar with and which are particularly dear and close to him. Despite being familiar with tens of the most renowned cities in the world, the author has selected fully familial examples, which he has had and continues to have personal ties. Throughout their histories, they have been subjected to dramatic events. In terms of spatial creation, they underwent — and continue to undergo-fluid, hybrid, ambivalent and often controversial transformation. They have also been treated implicitly, as subjectively-presented models of cities in general — as well as of their fate and evolution. The author considers the city to be — perhaps — the greatest expression of human culture and civilisation.

Keywords: the art of urban planning, the present and the past, twists of fate, signs of the times, aesthetics of space

1 Miscellanea — w czasopismach: rozdział — zbiór tekstów poświęconych krótkim autorskim informacjom, wiadomościom, notatkom i rozprawom o najrozmaitszej treści (łac. miscella — rzeczy zmieszane, mieszanina literacka). Por. Słownik wyrazów obcych. Wydanie Nowe (1995), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 728; także: Słownik wyrazów obcych (2001), Wrocław: Wydawnictwo Europa, s. 505.

3 WPROWADZENIE niał przed asystentami, były słynne podówczas, np. „Miasto Przemysłowe” („La Cite Industrielle”) Gdyby udało się zredagować antologię cytatów projektu T. Garniera, z którego niemal skopiował z dzieł autorstwa czołowych myślicieli i ludzi pióra formę wydłużonego planu, „Miasto Promienne” — na temat miast, ich życia, śmierci i wskrzeszania, („La Ville Radieuse”) — programowa wizja Le Cor- oraz na temat miasta jako bytu — mogła by to być busiera, ultra totalny „Alexanderplatz” autorstwa jedna z najciekawszych i najpiękniejszych książek L. Hilberseimera oraz „Motopia” autorstwa G. Jel- non fiction. Często spotykane, powtarzane i rozwija- licoe. Także znaczące dla niego było „Miasto zawie- ne w przeróżne, szczegółowe sposoby jest sformuło- szone” („La Ville Spatiale”) Y. Friedmana, z którego wanie, iż miasto stanowi — być może — najbardziej (oprócz Corbusiera) wyraźnie zapożyczył sposób udany wytwór ludzkiej cywilizacji i kultury. Znane wyniesienia budowli nad teren oraz ich strukturę i popularne miasta są często opisywane i komento- o skośnej siatce (Friedman, 1970). wane — obiektywnie i subiektywnie w znakomitych Dla projektanta miasta przyszłości oraz dla utworach literackich autorstwa wybitnych poetów, studentów WAPK te ekstremalnie modernistyczne pisarzy, intelektualistów. lekcje stanowiły cenny kontrapunkt na tle studiowa- Do przykładów takich udanych, często gorą- nia klasycznej urbanistyki historycznej, ukazywały cych związków między miastem a pisarzem należą tajemniczą wizję modernizmu. np.: Paryż (Voltaire, V. Hugo, H. Balzac, Ch. Bau- W okresie doktoranckim frapujące nauki o mie- delaire, M. Proust), Londyn (Ch. Dickens), Rzym ście i urbanistyce autor miał okazję czerpać dzię- (J.W. Goethe, G. D’Annunzio, H. Sienkiewicz, ki życzliwości znamienitych profesorów Wydziału J. Iwaszkiewicz), Mediolan (A. Manzoni), Turyn, Architektury Politechniki Warszawskiej, byli to Bazylea (F. Nietzsche), Florencja (J. Klaczko vel przede wszystkim: H. i K. Wejchertowie, H. Skib- J. Lejb), Wenecja (G.G. Byron, J. Ruskin, T. Mann, niewska, T. Zarębska, J. Zachwatowicz, A. Toma- E. Hemingway, E. Bieńkowska), Berlin (W. Benja- szewski, M. Twarowski, i L. Kłosiewicz, a także min), Dublin (J. Joyce), Lwów (S. Lem, L.C. Kleve- K. Pawłowski — przebywający głównie we Francji. man, S. Wasylewski), Wilno (A. Kosiński) [Kosiń- Równoległe, po doktoracie (1976), były „chłonące” ski A., 1851], Pekin (M. Jian) i Szanghaj (C. Thu- kontakty z warszawskimi humanistami, głównie bron). [W literaturze ciekawie na temat piękna socjologami, takimi jak: Z. Skórzyński, który wpro- miasta wypowiada się Raffaele Milani — (Miliani, wadzał młodego adepta w stołeczne high society, 2017)]. J. Braun, K. Szaniawski, E. Wnuk Lipiński, A. Zie- Wśród prac współczesnych naukowców i innych milski. Te wspaniałe relacje służyły autorowi nie poważnych badaczy zagadnień kształtowania prze- tylko w pogłębianiu idei miasta przyjaznego ludziom strzeni, miasto należy do motywów najczęściej i środowisku, ale także w czerpaniu ogólnych idei podejmowanych i spotykanych, obok architektury i sekretnych wiadomości z najlepszych źródeł opo- nowoczesnej. zycji demokratycznej. Autor niniejszych słów — w dużej mierze Później ogromną ilość wybitnej wiedzy o mia- impresyjnych, subiektywnych i osobistych — miał stach pozyskiwał autor z mnóstwa lektur, ale także okazję zetknięcia się, a wstępnie zafascynowania z wysłuchanych i zanotowanych rozlicznych, cen- tym tematem od czasu studiów w Wydziale Archi- nych referatów naukowych w Polsce i wielu innych tektury Politechniki Krakowskiej. krainach — podczas warsztatów, sesji, konferencji Historii urbanistyki powszechnej nauczał prof. oraz kongresów. Cenny przykład — wśród wielu A. Domański i A. Mściwujewski, historii budowy życzliwych osób — w tej mierze stanowić może miast polskich i ich ochrony oraz konserwacji uczył poznany w Berlinie, podczas Kongresu ku czci prof. W. Zin, projektowanie urbanistyczne prowa- 900-lecia tego miasta, prof. Gottfried von Kiesow — dził prof. W. Cęckiewicz, a krajobraz miejski wykła- światowej sławy Honorowy Profesor Uniwersytetu dał prof. J. Bogdanowski. we Frankfurcie nad Menem, autor kultowej książki W okresie dyplomowym i asystenckim szcze- na temat miasta rozwijającego się poprzez wieki jako gólnych nauk w dziedzinie eksperymentalnych wizji „zbiorczego dzieła sztuki” (Kiesow, von G., 1999).2 miast modernistycznych dostarczył autorowi jego najważniejszy mentor — prof. W. Gruszczyński, który w tym okresie, na fali modnej futurologii two- 2 rzył, prezentował i promował swój projekt Miasta Określenie Gesamtkunstwerk rozpowszechnił Ryszard Wagner, pokrewne jest francuskie Correspondance des Wstęgowego Sprzężonej Komunikacji (Gruszczyń- Arts używane w korespondencji między F. Chopinem ski, 1966). Jego wzorcami, które preferował i oce- a E. Dalacroix.

4 Imponujących doświadczeń i refleksji nad urba- Landscape in English na kierunkach Architektura nistyką i architekturą miejską dostarczyły wyjaz- Krajobrazu oraz Architektura i Urbanistyka, a także dy warsztatowe, a następnie dwie konferencje — na Uniwersytecie Jagiellońskim cykle wykładów w Berlińskim Ratuszu i w Wolnym Uniwersytecie Rewitalizacja Miast w Instytucie Historii Sztuki. Berli ńskim, w ramach Międzynarodowej Wystawy Niniejszy artykuł przestawia ogólną, subiektyw- Budowlanej „IBA Internationale Bauaußtellung ną, impresyjno-ekspresyjną panoramę imaginacyj- 1984–1987”, w tym zwłaszcza zestawienie apodyk- ną wybranych, najbliższych autorowi emocjonalnie tycznych i gwiazdorskich wystąpień: czołowego miast, które zostały wyakcentowane jako szczegól- konserwatysty i postmodernisty — Roberta Kriera nie wyrażające mądrość, dobro i piękno, które pozy- i radykalnego neomodernisty, podówczas bardzo tywnie motywowały — podświadomie lub świado- skromnego — Rema Koolhaasa. mie — ich twórców, użytkowników i obserwato- Niezbędnym wręcz źródłem pozyskiwania infor- rów oraz — oczywiście — autora artykułu. Każde macji oraz kształtowania wiedzy o tajemniczej potę- z miast tytułujących rozdziały przyjęto jako szcze- dze bytów, które stanowią miasta, jest poznawanie ich gólnie wyrazisty symbol specyficznych, określonych in situ. Zwłaszcza, gdy aspekt podróżniczy wiąże się cech ideowych lub/i przestrzennych, przy których z etosem ściśle profesjonalnym, jakiego nadają kon- wspomniano też inne, istotne przykłady miast uzu- takty zawodowe i naukowe oraz poszerzanie zaso- pełniających i kompletujących dane cechy. bów bibliograficznych. Oprócz wykorzystania szans czerpania wrażeń i wiedzy w czołowych stolicach 1. LWÓW, CZERNIOWCE, KAMIENIEC — i szczególnie pięknych, małych miastach, autor miał MATECZNIK, OJCZYZNA I KRESY okazję skorzystania z licznych pobytów w pierwszym dla niego kraju Zachodu — Norwegii (głównie Oslo Lwów to miejsce, gdzie urodził się autor, pod koniec i Trondheim). Oprócz prac w biurach, na przykład okupacji hitlerowskiej, a przed wkroczeniem sowie- przy planie i przy wybranych obiektach miasta Har- tów. Miejsce zamieszkania znajdowało się w cen- stad koło Narviku, miał szczęście uzyskania stypen- trum, przy głównej ulicy Łyczakowskiej/ulicy Fran- dium ze strony „Arkitekturmuseet i Oslo”, z funduszu ciszkańskiej (obecnie ulica Korolenko), w pięknej solidarnego pocieszenia i dowartościowania Polaków narożnej kamienicy Tyszkowskich — rodzina matki po stanie wojennym, — w formie wykładów w AHO autora (il. 1), nieopodal Wysokiego Zamku. To miej- (Oryg. Arkitektur Høgskolen Oslo) i w Trondheim na sce i czas urodzin zbiegły się „pesymalnie” — dwa NTH (Oryg. Norske Tekniske Høgskolen), a także i pół miesiąca później, na przełomie listopada i grud- możliwość pokaźnego zakupu książek. Kapitalną nia 1943 roku konferencja aliantów w Teheranie rolę dla autoedukacji autora przyniosło pięć wyjaz- przyznała Lwów Związkowi Sowieckiemu wyzna- dów na letnie warsztaty organizowane przez EASA czając nowy powojenny podział Europy wzdłuż tak — Europejską Akademicką Szkołę Architektury (Aar- zwanej Linii Lorda Curzona (i W. Churchilla). hus, Ateny, Turyn, Tapiola, Rotteradam, Marsylia — Armia Stalina, po imponujących zwycięstwach w 200-lecie Rewolucji Francuskiej). pod Stalingradem i Kurskiem, odwróciła kierunek Na rodzimym gruncie jako istotną dla pogłębia- batalii wojennego frontu i — spychając zdecy- nia intelektualnych i emocjonalnych doświadczeń dowanie hitlerowców na zachód — „wygrywała autora dotyczących kreowania miast należy wspo- II wojnę światową”. Sowieckie wyzwolenie Lwowa mnieć szeroko pojętą dydaktykę, życie akademickie było kwestią tygodni lub najwyżej paru miesięcy. w uczelniach wśród kolegów profesorów, dokto- Ponieważ taki obrót sprawy stanowiłby dla rodziny rów i studentów ukierunkowane w stronę badania śmiertelne niebezpieczeństwo, wobec wiadomości i projektowania urbanistyczno-architektonicznego, posiadanych na jej temat przez NKWD, zdecydowa- urbanistyczno-krajobrazowego z planowaniem prze- no o niezwłocznej ucieczce. Nastąpiła ona w czasie strzennym w tle. świąteczno-sylwestrowym (1943/1944) i zakończyła Autor pragnie w tym zakresie nadmienić o zna- się w Krakowie. czeniu zajęć prowadzonych obecnie, takich jak: Cofając narrację o pokolenie, a nawet głębiej Historia Urbanistyki, Podstawy Kompozycji Urba- wstecz, aż po rok 1848, można by sformułować nistycznej, Urbanistyka Eksperymentalna i anglo- wniosek, iż — teoretycznie — „ojczystym w poło- języczne Urban and Landscape Design w Katedrze wie” miastem autora są piękne kresowe Czerniow- Urbanistyki Krakowskiej Akademii im. Frycza ce na styku Ukrainy i Rumunii, stolica galicyjskie- Modrzewskiego, Wydział Architektury i Sztuk Pięk- go regionu Bukowina, nazywane Małym Wiedniem nych; w Wydziale Architektury Politechniki Kra- Północy (por. Biedrzycki, 1973; Podzyńska, 2014). kowskiej Projektowanie Krajobrazu i anglojęzyczne Przyczyna tak bardzo kresowego osiedlenia rodzi-

5 ny była osobliwa. Pierwotnie zamieszkiwała ona i regionów (por. na przykład cenne prace Instytu- w Wielkopolsce. Po upadku patriotycznego wielkie- tu Historii Architektury i Konserwacji Zabytków go powstania poznańskiego (1846–1848) związanego z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej z ogólnoeuropejską „Wiosną Ludów”, po likwidacji wykonane w Kamieńcu Podolskim). Można w tej Wielkiego Księstwa Poznańskiego i wcieleniu go materii przypomnieć patetyczny cytat z trzeciej czę- do Prus, syn wielkiego Amilkara (por. Kosiński, A., ści Dziadów Adama Mickiewicza: Jeśli zapomnę 1851) — Krzysztof — został oskarżony przez zabor- o nich, Ty, Boże na niebie, zapomnij o mnie. cę o działalność powstańczą. Otrzymał ultimatum: Lwów jest symbolem i najbardziej historycznym albo konfiskata majątku i osadzenie w poznańskiej artefaktem tak zwanego pogranicza polsko-ruskie- twierdzy, albo jego sprzedaż, opuszczenie oraz bani- go, albo ściślej — ukraińsko-polskiego, z ważnym cja z pruskiego zaboru. Wybrał drugą możliwość — udziałem czynników ormiańskiego i żydowskiego. „miejsce, gdzie mówi się po polsku, jak najdalsze od Lwów — według najpoważniejszych źródeł — sta- Prus” (według J. Pachońskiego). Były to Czerniowce. nowił lokację Króla Rusi — Daniela Halickiego Tam bowiem, na pięknym wzgórzu, zjawiła się sie- (1250 r., a więc osiem lat przed lokacją Krakowa), dziba rodziny ojca autora, a dziadek i pradziadek byli nazwany tak ku czci jego syna — księcia Lwa aktywnie projektującymi architektami — pradzia- zob. Walczy, 2002).4 dek był też architektem powiatowym. Dzięki niemu Generalny zarys i wystrój układu urbanistyczne- powstało w Czerniowcach kilka pięknych kamienic, go wyrażony, między innymi, panoramami (il. 3, 4) na przykład narożnych — zaokrąglonych, z wysoki- jest podobny jak w wielu miastach Wielkiej Urbani- mi klasycystycznymi kolumnadami, a także najpięk- zacji wschodu na prawie niemieckim (z Krakowem niejszy z budynków — Teatr Miejski zamykający na czele). Centrum stanowi średniowieczna siatka perspektywę głównego placu Teatralnego (il. 2). czworokątna, nieco nieregularna, z czworokątnym, Jest jeszcze co najmniej jedno arcydzieło urba- nieco wydłużonym rynkiem i ratuszem pośrodku nistyczne, które w kontekście Kresów nie może (por. il. 1). Wybitnymi zabytkami Lwowa są zwłasz- zostać pominięte. To absolutnie oryginalny Kamie- cza: Katedra Łacińska — fundowana przez Kazi- niec Podolski — forteca wraz z zamkiem malowni- mierza Wielkiego (il. 5) z sąsiadującą malowniczą czo wpisana w pętlę głęboko wciętej rzeki Smotrycz Kaplicą Boimów, stanowiącą manierystyczny zaby- (Kiryk, 2000). Nieopodal znajdują się ważne miasta: tek klasy międzynarodowej (il. 6) oraz bajkowa, śre- Chocim nad Dniestrem i Humań. Tam kończyły się dniowieczna Baszta Prochowa na wschodnim skra- Kresy Rzeczypospolitej. J. Bogdanowski uważał, że ju starego miasta. Wokół niego znajduje się strefa Kamieniec, a w nim klasztor Dominikanów z kościo- nowożytna. Zarówno po wschodniej, jak i zachod- łem św. Mikołaja, to najdalej na Wschód wysunię- niej stronie prostokąta staromiejskiego prowadzą ty bastion cywilizacji i kultury Zachodniej. Polskie szerokie, dwupasmowe aleje z promenadami oraz miasta, fortece i kościoły — w otoczeniu dominu- równoległymi, liniowymi rzędami bujnego zadrze- jącej, zdecydowanie rdzennej ludności ukraińskiej wienia. Po stronie wschodniej aleja miała nazwę — były niezwykłą i trudną, nigdy nieuładzoną spe- Wałów Gubernatorskich (obecnie ulice Podwalna cyfiką Kresów. i Winnicka). Bardzo atrakcyjna urbanistycznie jest Rodzice i reszta kresowej rodziny autora po - aleja od strony zachodniej Starego Miasta, w for- twierdzali we wspomnieniach, że podczas wycieczek mie szerokich Wałów Hetmańskich (obecnie Aleja plenerowych i wiejskich absolutna większość lud- Wolności [Prospekt Swobody]), których przestrzeń ności obszaru mówiła po ukraińsku i była wyznania wewnętrzna tworzy wydłużony plac zakończony prawos ławnego, ewentualnie greko-katolickiego, Operą (il. 7). Jest to emocjonalna, unikalna i najpięk- unickiego.3 niejsza przestrzeń publiczna miasta (il. 8), podczas Polski wkład w architekturę Kresów jest obiek- gdy zespół rynkowy z ratuszem jest centrum geome- tywnie wspaniałym, historycznym zjawiskiem kul- trycznym lokacyjnej Starówki, bardziej formalnym, turowym, podobnie jak liczne, ważne dzieła i regio- spokojnym i standardowym. Od Opery ku wscho- ny przejęte na skutek wydarzeń dziejowych przez innych właścicieli. Ważna jest dobra pamięć i dobra 4 Ze względu na złożoność i częste kontrowersje wokół aktywność polskich potomków wobec tych dzieł zagadnień narodowościowych genezy, a szerzej — histo- rycznej przeszłości Lwowa, na uwagę zasługuje — zwłasz- cza dzięki aspektom planistyczno-urbanistycznym — ory- 3 Specyficzna hybrydowa mutacja religii chrześcijańskiej, ginalna praca krakowskiego badacza Łukasza Walczego. datowana od czasów Wielkiej Schizmy Wschodu, potem Dzieło to jest doskonałym przykładem normalizacji w rela- przyczyniająca się do pozyskiwania propolskiego nastawie- cjach polsko-ukraińskich na temat Kresów, przynajmniej na nia prawosławnej ludności ukraińskiej. poziomie elit intelektualnych.

6 dowi, po północnej stronie starego miasta, wiedzie czych kobiet, co wydaje się nie tracić na wartości ulica Łesi Ukrainki z polskim Teatrem Dramatycz- mimo upływu czasu i wymiany społeczności z pol- nym, pełniącym też rolę filharmonii (il. 9, 10). skiej na ukraińską. Istne genius loci. Po stronie południowej od Starego Miasta znaj- Aktualnie Lwów jest miastem o wielkości duje się sekwencja trzech malowniczych, nieregu- populacji niemal równej z Krakowem, liczy około larnych placów — z Placem Adama Mickiewicza na 740 tysięcy mieszkańców. Wokół wspomniane- czele. Stoi tam wspaniały pomnik kolumnowy pol- go zespołu historycznego i nowożytnego dominu- sko-litewskiego Wieszcza. Wśród budowli tego rejo- ją wielkie bolszewickie blokowiska. Metropolia nu dominuje luksusowy, eklektyczny hotel George wraz z regionem okołomiejskim w zasięgu wielkiej o europejskiej renomie, będący pierwotnie inwesty- obwodnicy obejmującej dawne wokół-lwowskie cją i własnością bogatej żydowskiej rodziny Jojne miejscowości, na przykład: Dublany, Brzuchowi- Sprechera. Ostatnio zrealizowano w tym zespole ce, Skniłów, Brzeżany, Winniki i inne, liczy około ciekawy, harmonizujący z całością zespół UniCredit 1,4 miliona mieszkańców. Bank (il. 11). Narastającym mankamentem jest niedostatek Miejskie przestrzenie są akcentowane przez licz- wody, nota bene charakterystyczny przez cały czas ne świątynie (Katedra Ormiańska, Katedra Św. Jura) trwania nowoczesnego miasta. Mała rzeczka Pełtew i okazałe świeckie budowle osiemnasto- i dzie- od początku była bowiem niewystarczająca, a z bie- więtnastowieczne, i z początków XX wieku. Takie giem czasu została zminimalizowana i ostatecznie są zespoły pałacowe wielkich rodów, na przykład ujęta w koryto podziemne, znikając z krajobrazu familii hrabiego Alfreda Potockiego (il. 12), gmach miejskiego. Politechniki oraz Uniwersytetu (il. 13, 14). Nad mia- Obecnie na obrzeżu zurbanizowanego Lwowa stem patronuje wspomniane, romantyczne wzgórze trwa interesująca akcja tworzenia nowoczesnych parkowe Wysoki Zamek — ze śladami zamku przy- ośrodków kultury, projektowanych przez zaprzyjaź- pisywanego Kazimierzowi Wielkiemu i z pomnikiem nionych z Polską ukraińskich urbanistów i architek- Unii Lubelskiej. tów (por. Posatskyy, Hrustsak, 2017).5 W okresie rozbiorów Lwów został mianowany Powojenne przesunięcie granic Polski — ode- stolicą zaboru austriacko-węgierskiego, nazwanego branie jej ziem wschodnich ze Lwowem i Wil- mianem Księstwa Galicji [od „Halicz”] i Lodome- nem, a przyznanie ziem zachodnich z Wrocławiem rii [od „Włodzimierz” („Wołyński”)]. Był to jawny i Szczecinem, staje się — po sześćdziesięciu latach afront wobec Krakowa, do niedawna pretendujące- przemilczeń — zaszłością w pełni ujawnianą, odkła- go do miana czołowego miasta europejskiego, poło- mywaną, objaśnianą i otwartą na debatę o historii żonego znacznie bliżej Wiednia niż Lwów. Jednak oraz o przyjaznych relacjach na przyszłość. Poma- Kraków — po wiekach świetności jako stolica Rze- gają temu uwarunkowania zarówno światowe — czypospolitej — cierpiał podówczas na kryzysową koniec zimnej wojny i obozów wrogich państw/ atrofię (oprócz świetlanego okresu Autonomii Gali- mocarstw, jak również regionalne — ustroje demo- cyjskiej, Rzeczypospolitej Krakowskiej, Wolnego kratyczne we wszystkich trzech państwach, na tere- Miasta Krakowa 1815–1846) i był niżej ceniony nie których odbyła się wielka roszada geopolityczna niż Lwów, na przykład w zakresie życia kultural- i wędrówka ludów: w Niemczech, Polsce i na Ukra- nego, zwłaszcza muzyki poważnej, a także sportu. inie. Sprawdza się myśl wielkiego polskiego znawcy To we Lwowie, a nie w Krakowie była na przykład historii, patrioty, pisarza — Antoniego Gołubiewa6, (wspomniana wyżej) Politechnika, między innymi iż powojenna zmiana położenia geopolitycznego z Wydziałem Architektury. Polski w Europie od 1945 roku jest powrotem do Po odrodzeniu Polski w 1920 roku lwowskie pierwotnej Piastowskiej koncepcji Polski przynależ- ambicje metropolitalne odzwierciedliły się za - nej do Zachodu (która była utracona przez Kazimie- planowaniem koncepcji Wielkiego Lwowa (aut. rza Wielkiego i przemieniona na setki lat w Jagiel- I. Drexler), która — pod względem ideowym — lońską koncepcję Polski przynależnej do Wschodu). powstała nieco na wzór Planu Wielkiego Krako- wa z 1910 roku. Okres międzywojenny wyraził się 5 Jak w przypisie 4: „Dzieło to jest doskonałym przykła- imponującą erupcją architektury modernistycznej dem normalizacji w relacjach polsko-ukraińskich na (por. Czerkies, Szczerski, 2016; także prace R. Cie- temat Kresów, przynajmniej na poziomie elit intelektual- lątkowskiej). W okresie II Rzeczypospolitej Lwów nych”. 6 słynął nie tylko z malowniczych krajobrazów przy- Wspaniała postać: autor m.in. Bolesłwa Chrobrego, prawo- sławny Wilnianin, w II RP akademicki działacz katolicki, rodniczych i urbanistycznych, ale także z wyjątkowo w PRL redaktor „Tygodnika Powszechnego”, współzałoży- pogodnych i dowcipnych ludzi oraz pięknych i uro- ciel dysydenckiego TKN.

7 2. KRAKÓW URBS CELEBERRIMA ny gród z podgrodziem i osadą prowadził ważny szlak europejski południe-północ. Najprawdopodob- Autor tych słów jest — jak wcześniej wspomniano — niej wiódł on od przeprawy wiślanej, trasą zbliżo- związany „prawie”7 od urodzenia z Krakowem. Na ną do obecnych ulic: Kanoniczej i Grodzkiej obok temat Miasta Kraka autor opublikował w 2012 roku Wawelu (dzielnica Bawół, por. W. Niewlda) i dalej obszerny artykuł (135 stronic), bogato ilustrowany (104 — w pobliżu kościoła św. Andrzeja, kościoła św. ilustracje), podbudowany literaturowo (106 pozycji), Wojciecha (miejsce domniemanych kazań wielkiego dwujęzyczny (Kosiński, W., 2012). Można uznać go za świętego), kościoła parafialnego Najświętszej Marii lekturę uzupełniającą do artykułu niniejszego. Panny, i dalej ku północy linią ulicy Floriańskiej, Kiedy autor został zaproszony na wykład do a poza murami — placu Matejki, ulic: Warszawskiej słynnego ośrodka „Project for Public Spaces” przy i 29 Listopada. Broadwayu, pośrodku Manhattanu (https://www.pps. Główna lokacja, zwana Wielką, nastąpiła org), jego fundator i szef Fred Kent — absolwent 5 czerwca 1257 roku na zlecenie księcia piastowskie- Columbii, planista, geograf, ekonomista, i socjolog, go Bolesława — zwanego Wstydliwym („białego” wielki znawca miast świata, oświadczył: „To jest męża św. Kingi), prawdopodobnie z inspiracji jego Wojtek, on przyjechał z Krakowa, tam jest najpięk- matki — dynamicznej ruskiej księżnej Grzymisławy. niejszy Rynek (Market Square) na świecie.” Możliwe, że konstruktorami planu byli trzej geodeci W formie kwadratowego Rynku i wokół niego, niemieccy z Nysy i Wrocławia, pracujący na wzorcu Kraków prezentuje centralny układ słojowy trój- prawa magdeburskiego. Według domniemań, wpi- obwodnicowy, acz nie całkiem kompletny. Wystę- sali się genialnie w zastany genius loci. Poprowa- puje w tej mierze charakterystyczny gradient walo- dzili jako podstawę konstrukcji planu odcinek prosty rów urbanistyczno-architektoniczno-krajobrazowych od „punktu św. Wojciecha”9 do narożnika bazyliki miasta europejskiego: krąg średniowieczny, nowo- Mariackiej (stojącej lekko skośnie wobec linii Rynku) żytny i nowoczesny. Najpiękniejsze, wręcz fascynu- mierzący 200 metrów. Na jego podstawie zbudo- jące w skali światowej jest — zawarte w pierwszej wali kwadrat Rynku 200 x 200 metrów, a następ- obwodnicy — lokacyjne centrum zabytkowe (il. 15); nie stworzyli pochodną od niego siatkę o module jego historia jest frapująca8. Poprzez przed-lokacyj- 100 x 100 metrów, która stała się kanwą nowej urba- nistyki Krakowa. Miasto otoczono linią fortyfikacji, 7 Jak wspomniano w rozdziale 1, autor wraz z rodziną został a po ich wyburzeniu w XIX wieku utworzono w ich związany z Krakowem od czasu, gdy liczył trzy i pół mie- miejsce pierścieniowy park Planty (il. 16).10 siąca, na fali uchodzących ze Lwowa Polaków zagrożonych „Jesień Średniowiecza” (por. Huinziga, 2016) przez nadciągających ze wschodu Sowietów (dotyczyło to czyni z Krakowa jedno z ważniejszych miast euro- zwłaszcza osób ze środowiska inteligenckiego, które znaj- dowały się w rejestrach NKWD jako tak zwani „wrogowie pejskich (Jelicz, 1966), a poprzez Renesans i wiek ludu”) i z powodu prawdopodobieństwa włączenia Lwowa XVI sytuacja ta pomyślnie narasta11. do Związku Sowieckiego. Kryzys Krakowa rozpoczął się od zaniedbań ze Wśród lwowskich imigrantów zatrzymało się w Krakowie strony króla Zygmunta III Wazy, który przeniósł sie- m.in. wielu profesorów założycieli Wydziału Architektury dzibę monarszą i cześć ważnych urzędów do War- Politechniki Krakowskiej. Byli to np.: Z. Kupiec, A. Mści- wujewski, Z. Solawa (ASP), S. Szerszeń, Z. Wzorek, szawy w latach 1596–1611. Następnie plaga czarnej a z Wilna L. Ślendziński oraz K. Wróblewska. ospy, ogromna powódź i najazd szwedzki dopełnia- W Krakowie nie było wielu wolnych miejsc do zamieszka- ją znacznego obniżenia rangi miasta. Pod zaborem nia w porównaniu z miastami okrutnie opróżnionymi z lud- austriackim, w toku XIX wieku, pozytywnie wyróż- ności niemieckiej. Kraków szczęśliwie nie doznał większych nia się okres (wcześniej wspomnianej w rozdziale na uszczerbków wojennych w zakresie substancji mieszkaniowej. Jedyną — szczególnie tragiczną — przyczyną istnienia „pusto- temat Lwowa) Autonomii Galicyjskiej — Rzeczy- stanów” były mieszkania pozostałe po eksterminacji Żydów. pospolitej Krakowskiej — Wolnego Miasta Krako- Wiele takich mieszkań w eleganckich modernistycznych wa, w latach 1811–1846. W drugiej połowie tamtego kamienicach oczekiwało na zasiedlenie w nowoczesnych rejo- stulecia i na przełomie XIX i XX wieku rozwija się nach północno zachodnich (pl. Inwalidów, Park Krakowski, Łobzów) zabudowywanych w latach trzydziestych, na przykład przy ulicach: Szymanowskiego, Karłowicza, Chopina, Lea, 9 Charakterystyczne rozchylenie ulicy Grodzkiej ku Rynkowi Królewskiej i Kazimierza Wielkiego. — tak zwana „trąba” (A. Domański). 8 Najbardziej istotne pozycje na temat urbanistycznych 10 Podobne wyburzenia okalających murów i zastąpienie ich aspektów lokacji Krakowa to: parkami pierścieniowymi nastąpiło na przykład w pięknych 1. Borowiejska-Birkenmajerowa, 1975. miastach Nadrenii-Westfalii: Münster i Soest. 2. Jamroz, 1983. 11 Na temat okresu najwyższej — światowej świetności 3. Krasnowolski, 2008. Krakowa niezwykłe, rewelacyjne artykuły napisał Bruzda, 4. Łukacz, 2011. 1997, 1991.

8 w Krakowie wartościowa architektura, pojawia się i ustrukturalizowanie Krakowa na wielkim ruszcie szereg wybitnych projektantów, wśród nich genialny mega-arterii, na kierunku W-Z i prostopadłych arterii Teodor Talowski. na kierunku N–S. Dotychczasowy, odwieczny układ Poza obrębem Plant, a wewnątrz późniejszej dru- koncentryczno-promienisty Krakowa został w tym giej obwodnicy (do chwili obecnej niekompletnej), projekcie nieco „zgnieciony”, zdominowany przez tę znajduje się dość atrakcyjne i starannie skompo- „makro-ramę”. Pozostały po nim trwałe, istotne dla nowane XIX–XX-wieczne śródmieście. Jego ulice miasta, wielce przydatne arterie równoleżnikowe, na promieniste są z zasady kontynuacją bramnych ulic przykład aleja Pokoju i Rybitwy oraz południkowe, Starego Miasta, co tworzy harmonijny układ transe- na przykład ulica I. Stelli-Sawickiego. pokowej całości. Tę całość zaczęto nazywać Wiel- W latach osiemdziesiątych XX wieku plano- kim Krakowem. W 1906 roku ukazała się pocztówka wanie miast w Polsce znalazło się w kontekście ilustrująca ówczesny stan realizacji miasta (il. 17), wielkich uwarunkowań ogólnych kraju, które ule- ilustrację tę nazwano Kieszonkowy Plan Wielkiego gły radykalnym i burzliwym zmianom. Były nimi Krakowa. W cztery lata później, w 1910 roku odbył kolejno: kryzys sztucznej prosperity systemu gier- się konkurs urbanistyczny Plan Wielkiego Krakowa, kowskiego, strajk w Stoczni Gdańskiej, powstanie obejmujący nieco szerszy obszar. Pierwsza Nagroda „Solidarności”, jej obywatelski triumf i jej „festiwal” w wykonaniu zespołu pięciu krakowskich architek- w toku 1981 roku, stan wojenny, Stan po13 obnażają- tów (il. 18)12 stała się — i dotąd jest — wspaniałym cy dno komunizmu i narastanie ponownie roli anty- dziełem urbanistycznym na światowym poziomie. komunistycznej opozycji demokratycznej. Następny „złoty okres” planowania Krakowa to W tej sytuacji, w 1988 roku powstał nowy Miej- lata pięćdziesiąte XX wieku: rozpoczęte socreali- scowy plan ogólny zagospodarowania przestrzenne- zmem, a zakończone odwilżą i zgrzebnym moder- go miasta Krakowa (gł. proj. Z. Ziobrowski) (il. 22), nizmem gomułkowskim. Stworzony w tym okresie całkowicie kontestujący plan KZM sprzed jedenastu plan pod kierunkiem A. Ptaszyckiej (1953, il. 19) lat. Powrócono do tradycyjnego systemu koncen- cechuje się piękną harmonią projektowanej tkanki tryczno-promienistego. Jako główną ideę odrzucono ulic i kwartałów, równie harmonijną i bogatą tkanką technokrację, a wprowadzono ekologię (czołowym zieleni oraz wprowadzeniem Nowej Huty (osiedla: krytykiem KZM-u był od początku Polski Klub Centrum A, Centrum B, Centrum C, Centrum D), Ekologiczny). Starano się na przykład zatroszczyć która stała się najznakomitszą urbanistyczną reali- o korytarze przewietrzające, zaniedbywane i zabu- zacją socrealistyczną w Polsce, a może „w ogóle” dowywane przez technokratów. (il. 20) [Klaś, 2018]. Wspomniany Plan Ptaszyckiej Po wyborach w 1989 roku runął system komu- jest znakomitą syntezą tradycjonalizmu i nowo- nistyczny, polska wolność i transformacja demokra- czesności. tyczna stały się wzorem dla państw orbity sowiec- Jednak powojenny „drugi modernizm” okazał kiej (w Związku Sowieckim transformacja nastąpiła się w urbanistyce, a także w większości przypadków najpóźniej, w 1991 roku) oraz odbiły się tragicz- w architekturze powszechną katastrofą. I na Zacho- nym oddźwiękiem w Chinach14. Dla planowania dzie i na Wschodzie wyraził się absolutną dominacją miast istotnymi uwarunkowaniami stały się między chaotycznych blokowisk jako wiodącą formułą stoso- innymi: „otwarcie granic”, gospodarka rynkowa, waną przy ogromnej odbudowie i rozbudowie miast. prawo własności, samorząd terytorialny; ważnymi, W odniesieniu do Krakowa jedynym wów- acz polemicznymi czynnikami stały się na przykład czas ciekawszym zjawiskiem urbanistycznym był silna rola liberalizmu czy narastanie potężnej roli plan Krakowskiego Zespołu Miejskiego KZM, prywatnych deweloperów. Przez pierwsze dwa lata zaprojektowany pod kierunkiem K. Seiberta transformacji autor niniejszych słów piastował urząd w 1997 ro ku (il. 21). Ważną rolę odegrało w tym Zastępcy Głównego Architekta Krakowa, zwłasz- okresie włączenie do Krakowa, po stronie wschod- cza w zakresie nowych inwestycji, wynikających niej, kombinatu nowohuckiego i jego otoczenia, z otwierających się możliwości. przez co miasto zostało wydłużone o 1/3, osiągając Plan Krakowa — z oczywistych względów — omal 30 kilometrów (Seibert, 1983). Plan KZM, uległ korektom (nadal gł. aut. Z. Ziobrowski, 1994). nieco wzorowany na paryskiej koncepcji „Paryża Pięciu Paryżów” (aut. R. Castro, idea „od City do 13 Tytuł nielegalnego tomu wierszy M. Cisło (1984). Metropolii”), zaproponował pasmowe wydłużenie 14 Dotyczy masakry czołgami studentów na Placu Tiananmen („Niebiańskiego Spokoju”) apelujących w pokojowy spo- sób o reformy demokratyczne, gdy Deng Siao Ping i przy- 12 Józef Czajkowski, Władysław Ekielski, Tadeusz Stryjeński, wództwo chińskie dowiedziało się o upadku komunizmu Ludwik Wojtyczka, Kazimierz Wyczyński. w Polsce, po wyborach 4 czerwca 1989 roku.

9 Miały one raczej charakter formalny a nie prze- likwidacja obligatoryjności sporządzania planów strzenny, na przykład nadal nie został objęty pro- ogólnych miast. Dwie fazy Ustawy o planowaniu jektem obszar kombinatu — Kraków „kończył się” i zagospodarowaniu (druga w 2003 roku) pozosta- w Planie przed bramą do huty. Natomiast ważnym wiły wyłącznie plany szczegółowe, które są eo ipso pozytywnym składnikiem tej nowej wersji stała się naznaczone partykularyzmem i brakiem aspektu polityka krajobrazowa, która jednak — podobnie komponowania miasta. jak cały Plan — nie została zrealizowana. Pierwszą Jedyną formułą wizualizacji całości miasta stało jej część opracował J. Bogdanowski, polegała na się „studium uwarunkowań” nieposiadające mocy wydzieleniu w obszarze miasta „jednostek architek- prawnej (por. Ziobro, 2017). Sytuacja ta budzi zdu- toniczno-krajobrazowych” JARK — cząstek terenu mienie u architektów i urbanistów z cywilizowanych posiadających jednorodną fizjonomię. Druga część krajów. Ta legislacja wywołuje chaos i woluntaryzm, polityki krajobrazowej została opracowana pod kie- praktyka urbanistyki jest coraz bardziej zdominowa- runkiem A. Böhma z zespołem, w skład którego na przez wcześniej wspomnianych deweloperów. wchodził autor niniejszej publikacji. Ta część opra- Tak stało się w przypadku osiedla Avia w Czyży- cowania była wielce kreatywna dla harmonijnego nach, samego w sobie dość ciekawego, ale zrealizo- krajobrazu miejskiego — każda wyżej wspomnia- wanego w miejscu pasa startowego, rezerwowanego na strukturalna jednostka otrzymywała odpowiedni i planowanego od lat jako park miejski między Kra- opis, waloryzację i wytyczne formotwórcze. Przy kowem a Hutą (il. 23, 24). Zrównoważenie środowi- opracowywaniu tej polityki krajobrazowej doko- skowe, ekologia urbanistyczna, kompozycja miasta nano pionierskich, wielce istotnych i ciekawych i tworzenie przestrzeni publicznych uległy atrofii. badań na temat dramatycznie złego stanu i niskiego Aktualne realizacje mające wpływ na urba- poziomu jakości krajobrazowej Krakowa, w szcze- nistyczną całość Krakowa odbywają się więc — gółach i jako całości. Należy przy tym przypomnieć, podobnie jak w innych miastach w Polsce — w spo- iż obszar administracyjny Krakowa został wcze- sób bezplanowy, według doraźnej koniunktury poli- śniej lekkomyślnie powiększony do gigantycznych tycznej, „siły przebicia” inwestorów, oczywistego wymiarów wyimaginowanej trzydziestokilometro- kontynuowania dawnych zaszłości, często także przy- wej „metropolii”, co de facto oznaczało setki hek- padku. Wśród nielicznych, ale istotnych inwestycji tarów nijakich, ugorów i absolutnej nie-miejskości nieprywatnych, ważne są realizacje drogowe, przy- oraz brak prawdopodobieństwa zainwestowania czyniające się do podniesienia komfortu i płynności przez dziesiątki lat.15 przejazdów oraz dojazdów. Są to na przykład: ulica W wyniku wyżej wspomnianych, bardzo szcze- Pawia porządkująca styk dworca ze Śródmieściem, gółowych badań analitycznych stwierdzono, że na obwodnica wschodnia łącząca autostradę rzeszow- administracyjnym obszarze Krakowa tylko 3,8% ską z Centrum Administracyjnym w Nowej Hucie, powierzchni posiada wysoką i kompletną wartość poszerzenie arterii wlotowo-wylotowych na wschód estetyczną krajobrazu (kulturowego i naturalnego) — Igołomskiej i południowej — Zako piańskiej. spełniającą wymogi konserwatorskie, a obszarów Do intensywnego kompletowania „dziurawej” cechujących się walorami, które można zakwalifiko- tkanki śródmiejskiej przyczynia się ekonomiczny wać jako harmonijne pod względem urbanistycznym model grawitacyjny preferencji miejsc lokaliza- jest 11,5% (por. Böhm, 2016). Oznacza to, że około cyjnych dla pracy i zamieszkania — im bliżej cen- 85% obszaru administracyjnego Krakowa pozostaje trum, tym lepiej. Przejawia się to zarówno w formie w nieładzie estetycznym urbanistyczno-krajobra- „plombowania” całych kwartałów (na przykład zowym! zespoły na Grzegórzkach: „Przy Bulwarze”, „Wiśla- Był to ostatni Plan Ogólny Krakowa. W tym ne Tarasy”), jak też poprzez poszczególne uzupeł- samym 1994 roku nastąpiła katastrofa formalno- nienia w formie kamienic plombowych (na przykład prawna dla polskiej urbanistyki — stała się nią nowy narożnik ulic Straszewskiego i Piłsudskiego). Cennymi, acz nie dość licznymi realizacjami „zielonymi” — zwłaszcza w zestawieniu z realiza- 15 Na przykład w prestiżowych miastach Zachodnich przy- wilej przynależności do obszaru miejskiego dotyczy tylko cjami deweloperskimi — są parki rzeczne oraz parki terenów prawdziwie zurbanizowanych. Włączenie terenu publiczne: Park Dębnicki (K. Dąbrowska-Budziło, w granice miasta, nadanie mu przynależności do przestrzeni K. Fabijanowska, K. Pawłowska, A. Zachariasz) formalnie miejskiej (metropolitalnej) — poszerzenie miasta oraz Ogród Doświadczeń im. S. Lema (K. Ingarden, — następuje jako wyraz uznania dla dokonanych inwesty- J. Ewý z zespołem), a także najnowsze parki, jak cji godnych statusu o charakterze miejskim. Przykładowo granica między miastami Paryż i Nanterre przebiega przez oddany do użytku w 2018 roku park Stacja Wisła ścisłą zabudowę. (powstały w wyniku oddolnej inicjatywy projekt

10 przygotowano w oparciu o wyniki szerokich kon- wy przejawiło się w II Międzynarodowym Kongresie sultacji społecznych i konkursu, w którym pierw- Architektów Polskich (w 2015 roku). Kierunek deba- szą nagrodę zdobyła koncepcja autorstwa Michała ty i konkluzja reprezentowały ideę „ontologicznego Grzybowskiego, studenta drugiego stopnia archi- prawa do dodawania” (por. Kadłuczka, 2015). Meta- tektury krajobrazu na Politechnice Krakowskiej; za foryczną aluzję do kreatywnego „dodawania Nowego realizację przedsięwzięcia odpowiadał krakowski w Dawnym” ukazują ilustracje 25 i 26. Zarząd Zieleni Miejskiej) i najnowszy — na obecną Tę ideę prezentuje bardzo dobrze Cricoteka pro- chwilę — krakowski park Reduta (otwarcie 2019), jektu S. Deńki z zespołem Wizja. Jest to „moder- podobnie jak wcześniej przywołany, będący efektem nistyczne i świeckie sanktuarium” upamiętniające warsztatów partycypacyjnych. (Za koncepcję ogólną Tadeusza Kantora i jego twórczość. Znajduje się nad odpowiada grupa partycypująca w warsztatach, kon- Wisłą (il. 27, 28), na skraju zabytkowego Starego cepcję szczegółową przygotowała pracownia Land Podgórza, ale odseparowane od niego nieco wcze- Arch, a projekt wykonawczy pracownia JWMS Jerzy śniejszymi, brutalnymi, potężnymi blokami osiedlo- Wowczak i Marek Sanecki)16. wymi: zlokalizowanymi przy ulicach Nadwiślańskiej Klęska urbanistyczna współczesnego Krakowa i Piwnej, które „jednak” uzyskały zgodę konserwa- jest w pewnym — ale na szczęście niebagatelnym — torską. Jest kolejną ozdobą miasta (vis-á-vis dzielni- stopniu rekompensowana przez piękną architekturę cy Kazimierz) w łańcuchu atrakcyjnych budynków unikalną. We wspomnianym artykule (por. Kosiń- i miejsc użyteczności publicznej położonych wzdłuż ski, W., 2012) autor zaprezentował takie znaczące prawego brzegu Wisły: Manggha, Galeria Europa– budowle, jak na przykład Rynek Podziemny — Daleki Wschód, Centrum Kongresowe Kraków ICE, Muzeum Krakowa projektu A. Kadłuczki, Małopol- dalej „modernistyczna ruina” hotelu Forum oczeku- ski Ogród Sztuki i Pawilon Wyspiański autorstwa jąca latami na decyzję o jej przyszłości, kładka Ojca K. Ingardena, punktowiec mieszkalno-usługowy Bernatka (nie najpiękniejsza, ale stanowiąca sukces — narożnik przy ulicach Kazimierza Wielkiego popularności, bardzo przydatna jako przejście piesze i Kijowskiej projektu A. Jasińskiego, nowy gmach między Kazimierzem a Podgórzem i miejsce spa- Biblioteki Jagiellońskiej i Operę Krakowską projektu cerowo-spotkaniowe oraz widokowe), hotel Qubus. R. Loeglera, Audytorium Maximum i osiedle Angel Pro domo sua autor tych słów może dodać, iż w dol- City — prace S. Deńki. Od tego czasu pojawiło się nej, wolnej części tego wybrzeża, powyżej Krakow- wiele nowych, pięknych dzieł o wybitnych walorach skiej Akademii, dyplomantki tejże uczelni projektują architektonicznych, na światowym poziomie, sta- dorocznie piękne, nagradzane propozycje obiektów nowiących zarazem ważne elementy miejskie Kra- kulturalnych (promotorzy K. Ingarden, A. Jasiński). kowa. Ich szczegółowa lokalizacja i kompozycja Cricoteka początkowo budziła silne emocje, w skali urbanistycznej są wybitnie ważnymi znakami w mediach i na forach internetowych zadziwie- miejsca i czasu. nie jej wielkością i śmiałością wobec chronionego Ważnym zagadnieniem współczesnym jest konserwatorsko Starego Podgórza wywoływało podejście do kwestii budowy nowoczesnych obiek- kontrowersje: zachwyt nad śmiałością i ekstrawa- tów w historycznym, zwłaszcza zabytkowym otocze- gancją — przełamanie grzeczności i potulności niu — „Nowe w Dawnym” (por. Kadłuczka, 2018). konserwatywnego miasta. Wielka bryła, zawieszona Zagadnienie to jest emocjonujące zwłaszcza dla śro- ponad zakonserwowanymi, historycznymi domkami dowiska architektów, a przewija się od blisko stulecia posiada wysokość równą sąsiadującym, istniejącym (od momentu rozwijania się modernizmu) w deba- wcześniej wielkim blokom mieszkalnym, prawdzi- tach z konserwatorami, historykami sztuki, a także wie „zderzonym” z zabytkowym Podgórzem, ale opinią publiczną. Pojawia się jako szczególnie ważne zaakceptowanym przez władze. w kolejnych dokumentach — Kartach, poczynając od W sumie, aktualnie Cricoteka jest — podobnie Karty Ateńskiej (1933 — Pierwszy Modernizm) opra- jak inne krakowskie, spektakularne budowle publicz- cowywanej przez CIAM (Congrès international d’ar- ne — akceptowana i podziwiana, wchodzi do kano- chitecture moderne, pol. Międzynarodowy Kongres nu zwiedzania Krakowa kulturalnego. Architektury Nowoczesnej), a zredagowanej przez Artur Jasiński jest szanowanym i nagradzanym Corbusiera, poprzez między innymi Kartę Wenec- autorem budowli klasycznych, bezpretensjonalnych, ką (1964 — Drugi Modernizm) i Kartę Krakowską wcielających idee ponadczasowości i zdecydowane- (2000 — Trzeci Modernizm). Nowe otwarcie tej spra- go modernizmu „stylu międzynarodowego”, ekspo- nujących prestiżowy, syntetyczny wolumen. 16 W tej materii autor zasięgnął szczegółowej konsultacji Wśród szeregu nowych realizacji firmy Artur u dr. inż. arch. Miłosza Zielińskiego (A8, WAPK). Jasiński i Wspólnicy, oprócz wcześniej wspomnia-

11 nego narożnikowego punktowca, należy wydobyć uformowanie prawie „na styk” Galerii i Mangghi zespół o autorskiej nazwie Axis (Oś) występujący (il. 31). Galeria osiąga znaczne wyżyny również pod pod logo ABB, przy ulicy Kordylewskiego (il. 29). względem ściśle profesjonalnym, architektoniczno- Silnie eksponowaną, „tytułową” ideą jest wytworze- urbanistycznym: kultury kontekstu i piękna imma- nie urbanistycznej osi skierowanej w stronę Stare- nentnego. W aspekcie pierwszym — kontekstual- go Miasta i jego wież, na których skupia się wzrok nym należy zwrócić uwagę na arcytrudną relację użytkownika tego „U-kształtnego” zespołu. nowego, sporego obiektu „wbudowanego na styk” Można tu wspomnieć uwagę R. Koolhaasa z arcydziełem architektury światowej. Styk ten został z eseju Generic City, iż budowanie wysokie w mia- pozytywnie wygrany, wspomagając synergicznie stach obliguje twórców do zaprojektowania atrak- obydwa obiekty, przede wszystkim dzięki stosownej cyjnych kadrów widokowych. Biurowiec ma ten skali, a także dzięki materiałowi, fakturze, kolorowi, „U”-układ urbanistycznie przemyślany: strona ukształtowaniu i ogólnej kulturze podejścia. wschodnia — od strony drogi dojazdowej jest gład- Również pozytywnie został wygrany kontekst ka, zaś strona reprezentacyjna — zachodnia, zwró- synergii oddziaływania „na zewnątrz”, w kierunku cona ku zabytkowemu centrum (il. 30) jest wklę- otaczającej zabudowy okolicznej dzielnicy Dębniki sła, tworząc pół-wnętrze urbanistyczne. Wnętrze to oraz arterii ulicy Konopnickiej. Pod względem imma- łączy się i „anektuje” krajobrazowo strefę zewnętrz- nentnym, architektura nowej Galerii jest moderni- ną budynku — nowoczesną i wizualnie atrakcyjną, stycznie korzystnie niezależna od charakterystycznej która stanowi pierwszy zrealizowany fragment line- poetyki Mangghy, która mogłaby stanowić dla inne- arnej przestrzeni publicznej — nowe Planty humani- go architekta niepotrzebną inspirację formotwórczą zujące arterię aleję Powstańców Warszawy. — naśladowczą, w imię dosłownie pomyślanego Co ciekawe, ta nowa przestrzeń publiczna projek- kontekstualizmu. Szczęśliwie zastosowano zdrowy towana była metodą partycypacyjną, przy współudzia- kontrast — integralność Galerii, a pomiędzy dwoma le architektów, architektów krajobrazu, mieszkańców, niemal stykającymi się budynkami zastosowano społeczników, artystów, przedstawicieli instytucji jedynie idealnie kulturalną „współ-skalę”. Ale forma publicznych i prywatnych, i innych. Ostateczną formę nowej budowli jest zdecydowanie niezależna (il. 32) koncepcji przygotował zespół z pracowni Land Arch — śnieżnobiała, lapidarnie prostokątna z ekspresyjną pod kierownictwem krakowskiej architektki krajobra- zygzakowatą rampą, stanowi manifest wyrafinowane- zu — M. Tujko, a za projekt wykonawczy odpowiada- go, kulturalnego, autorskiego minimalizmu. ło konsorcjum Land Arch i Artur Jasiński i Wspólni- Kraków — podobnie jak inne, wybitne miasta cy17. Powyższą współpracę architektów z architektami w Polsce — cierpi jako całość urbanistyczna z winy krajobrazu, jak i będącą jej owocem rzecz architekto- niedostatków, a wręcz katastrof na polu planowa- niczną i krajobrazową, można uznać za znaczący krok nia przestrzennego, ale — także podobnie jak inne, w stronę myślenia w duchu urbanistyki krajobrazowej wybitne miasta w Polsce — rozkwita punktowo (por. Kosiński, Zieliński, 2016). dzięki znakomitym dziełom architektury. Galeria Europa–Daleki Wschód stanowi subtel- ną kulminację czteroelementowego, kameralnego 3. WARSZAWA — SYNERGIA DWÓCH STOLIC zespołu urbanistycznego, stworzonego i otoczone- go subtelnym patronatem przez K. Ingardena spe- Uchodźcy lwowscy — bliscy, przyjaciele i znajomi cjalizującego się w unikalnej architekturze kulturo- rodziny autora tych słów, osiedlali się przeważnie wej, tworzonej dla dobra publicznego. Najstarszym we Wrocławiu,18 Gliwicach, ewentualnie — i raczej elementem tego zespołu jest kultowe, arcy słynne Muzeum Manggha autorstwa A. Isozaki, przy 18 Wrocław w czasach „zamierzchłych, przed-kazimierzow- znacznym udziale autorskim K Ingardena — zespół skich” był piastowski, utracony wraz ze Śląskiem przez dopełniają obiekty dedykowane sztuce, nauce języ- Kazimierza Wielkiego, po czym rozwinął się i został ulu- ka japońskiego i konsumpcji herbaty, autorstwa bionym miastem niemieckim — Breslau, wspaniałym, naj- Ingarden & Ewý Architekci. Galeria Europa–Daleki bardziej wysuniętym na wschód, ku Słowiańszczyźnie. Była to — według zachodnich rasistów niemieckich, ale także Wschód jako program ideowy i użytkowy jest kapi- na przykład francuskich i angielskich — „wielka granica talnym pomysłem przy współczesnej roli/randze kulturowa Europy”. uwarunkowań relacji potęgującej się bliskości mię- Pogardliwe artykuły na temat społeczeństw wschodnio- dzy „światami” Zachodu i Wschodu. To zbliżenie europejskich pisała młoda Hanna Arendt (później świa- pięknie symbolizowane jest poprzez „przyjacielskie” towy autorytet moralny), wtedy asystentka i kochanka Martina Heideggera (wówczas nazisty i zdrajcy kolegów z Uniwersytetu w Heidelbergu, a po ekspiacji — jednego 17 Por. przypis poprzedni. z czołowych filozofów XX wieku).

12 niechętnie — w Krakowie, także w Jeleniej Górze, nia dziejów do — co najmniej — czasu zaborów Zakopanem, a nawet — choć raczej śladowo — były naznaczone skazą ingerencji rosyjskiej. Jednak w zrujnowanej, wracającej do życia Warszawie. owa mała skala Starówki miała — paradoksalnie — Dzięki tej ostatniej destynacji, autor przez cały okres wielce korzystny wpływ na funkcjonalne, okazałe szkoły podstawowej i średniej miał okazję corocznie, i piękne rozwinięcie miasta nowożytnego w kierun- zaraz po zakończeniu roku szkolnego, wyjeżdżać ku metropolitalnym. Bowiem, gdy w 1596 roku król na kilkudniowe, rodzinne „wypady” do Warszawy, Zygmunt III Waza przeniósł stolicę do Warszawy, które stały się jego ulubionym i zachwycającym, peł- z powodu bliskości ojczystej Szwecji (część urzę- nym stołecznych atrakcji zapoczątkowaniem waka- dów centralnych pozostała w Krakowie, także uro- cji. Gościnne miejsce znajdowało się blisko centrum, czystość koronacji królów), było oczywiste, że nie przy ulicy Puławskiej, obok pięknego parku Dresze- jest możliwe rządzenie największym krajem Europy, ra i kultowego kina Moskwa. sięgającym od Bałtyku do Morza Czarnego, z małe- Dzięki tej przyjaznej sytuacji autor uniknął go miasteczka o powiatowej skali. powszechnej, nieuzasadnionej niechęci pomiędzy W toku XVII wieku rozwija się piękny, wielo- mieszkańcami starszej i nowszej stolicy; przeciw- kilometrowy układ linearny N–S. Od południowego nie — ta możliwość, jej regularność i intensywność, skraju Starówki — placu Zamkowego z Kolumną pozwoliły młodemu człowiekowi na zbliżenie i zapo- Zygmunta (1644) (il. 33) poprowadzono w kierunku znanie się z innym, powstającym z ruin, bohaterskim południowym — „pod prąd Wisły” Trakt Królewski i przebojowym miastem/społecznością, z zupełnie poprzez słynne obecnie ulice i place: Krakowskie innymi sytuacjami i doświadczeniami, z odmiennym Przedmieście (obecnie najdroższe mieszkania w Pol- klimatem międzyludzkim — bardziej niecierpliwym sce) z kościołem Świętego Krzyża (il. 35), Nowy i pospiesznym, a także bardziej opryskliwym niż Świat, plac Trzech Krzyży z kościołem św. Aleksan- w Krakowie, ale z większą sku tecznością. dra, Aleje Ujazdowskie do majątku Jazdów20 i dalej Warszawa19 jest „genetycznie” miastem niewie- do Krakowa oraz Lwowa. W przeciwnym kierunku, le młodszym niż Lwów czy Kraków, lokowana „na od Starówki na północ — „z biegiem Wisły” popro- raty” w latach 1262–1300 na prawie chełmińskim, wadzono szlak do Gdańska, przy którym wzniesiono ale jej lokacja urbanistyczna była wymiarowo pro- Nowe Miasto, a w przyszłości Bielany, Marymont wincjonalna, a wydarzenia geopolityczne od zara- i Żoliborz. W czasach saskich, w drugiej połowie XVII wie- Pod koniec wojny Wrocław został proklamowany jako ku, wytyczono od Krakowskiego Przedmieścia Festung Breslau — forteca ostatniego oporu nazistów przed w kierunku zachodnim wspaniałą, monumentalną oś marszem wojsk sowieckich na Berlin. Miasto zostało przez poprzeczną W–Z — słynną Oś Saską (il. 36) z roz- dowódców niemieckich opróżnione z ludności niemiec- kiej. Wygnano ją ku zachodowi w stronę dogorywającej ległym placem Saskim (potem placem Zwycięstwa, Rzeszy, w warunkach ostrej zimy, w arcybrutalny sposób. obecnie placem Piłsudskiego), a dalej z wielkim Wrocławska forteca stała się areną niewyobrażalnie agre- Ogrodem Saskim i przedłużeniem Osi w stronę placu sywnej bitwy. Żelaznej Bramy (zob. np. Stępiński, 1988). Z monu- Niesamowitym wydarzeniem było — odnotowane precyzyj- mentalnego pałacu, który stał pomiędzy placem nie przez kronikarzy — w czasie wynegocjowanego przez walczące strony kilkugodzinnego przerwania walk, rozegra- a parkiem, po Powstaniu pozostał na Osi jedynie nie na Stadionie Olimpijskim regulaminowego meczu piłki wzruszający fragment kolumnady, stanowiący Grób nożnej pomiędzy reprezentacjami wyłonionymi z walczą- Nieznanego Żołnierza — kultowy punkt, istotny cych armii, po czym powrócono do walk. znak historii Polski. Współcześnie plac jest znany Po wojnie i wprowadzeniu nowego podziału Europy z linią z charyzmatycznej homilii Papieża Jana Pawła II, Curzona, nowa Polska otrzymała Wrocław — ex Breslau — w formie absolutnej ruiny. Kadry scenerii były uderzająco z czerwca 1979 roku (pierwsza po Jego wyborze podobne do powojennej Warszawy i fragmentów Gdańska. pielgrzymka do Polski) — Niech zstąpi Duch Twój Obiegowo przyjęto, że substytutem Lwowa będzie Wrocław, i odnowi oblicze ziemi, tej ziemi. podobnie jak Substytutem Wilna — Szczecin. W przypadku Z tym placem wiążą się dwa ważne budyn- Wrocławia to mniemanie sprawdziło się w wielkim stopniu. ki współczesne. Pierwszy z nich to hotel Victoria, Gros inteligencji lwowskiej zakończyło gehennę emigracji w powstającym z gruzów Wrocławiu. „Przetransferowano” najelegantszy, pełen kultury architektoniczno-urba- i zaadaptowano w nowych warunkach słynne lwowskie nistycznej hotel polski z gierkowskiego okresu placówki kultury: Wydawnictwo Ossolineum, Uniwersytet, (1976), autorstwa Zygmunta Stępińskiego, znakomi- Politechnikę, oddział Muzeum Narodowego, życie teatralne, filharmoniczne i kabare towe itd. 19 Na temat urbanistyki Warszawy — planowania i realiza- 20 Jazdów — gród i majątek książąt Mazowieckich w połu- cji, w całej rozciągłości czasowej — od zarania dziejów do dniowej części Warszawy. Ujazdów — dzielnica Warszawy naszych dni, vide znakomity referat: Solarek, 2015. obejmująca między innymi Jazdów i Czerniaków.

13 tego ex socrealisty, współautora MDM i projektanta — cały impet rozwojowy skierował się ku zacho- odbudowy rejonu ulicy Nowy Świat (na przykład dowi, od pasma Traktu Królewskiego, podobnie kameralna, pełna wdzięku ulica Kubusia Puchatka). jak Osie: Saska i Stanisławowska. Tkanka nowej Drugi — to nowy, obły gmach Metropolitan, obcy zabudowy intensywnie się zagęszczała. Aby dobrze miejscu i zasłaniający widok na Teatr Wielki. Był on obsłużyć ten wielki, nowo inwestowany obszar „odpadowym” projektem w pracowni wielkiego Sir powstającej metropolii stworzono dwie wielkie arte- Normana Fostera, na szczęście znacznie poprawiony rie — południkową ulicę Marszałkowską i równo- przez jedno z najlepszych polskich biur — JEMS, leżnikowe Aleje Jerozolimskie. Obie, do tej pory, pod kierunkiem jednego z czołowych polskich archi- niepodzielnie odgrywają kluczową role kręgosłupów tektów — J. Szczepanika-Dzi kowskiego. Warszawy. Łączą synergicznie walory transportowe Ostatni polski król — Stanisław August Ponia- i kompozycyjne, prowadzą osiowo przez wiele głów- towski, wielce kontrowersyjny politycznie (por. nych placów lub są z nimi styczne. Łysiak, 1981), wśród swych licznych, znakomitych Przedłużenie arterii od ulicy Marszałkowskiej dzieł urbanistycznych i architektonicznych stwo- ku północy zaktywizowało ten rejon na wysoko- rzył wraz z dwoma architektami kolejne, istotne dla ści Bielan, gdzie powstała wspaniała, nowoczesna piękna i harmonii Warszawy przedsięwzięcie — Oś dzielnica — miasto-ogród Żoliborz.23 Jest ciekawie Stanisławowską (1766–1779) (il. 37). Jest poprzecz- pluralistyczna, składają się na nią charakterystyczne na (nieco skośnie) wobec Alei Ujazdowskich, mniej „adresowane” osiedla: Żoliborz Oficerski, Żoliborz więcej w połowie ich długości. Sięga od Wisły na Dziennikarski i inne. Część posiada drobną skalę wschodzie, poprzez Kanał Piaseczyński, Pałac Ujaz- jednorodzinną i stylizację tradycyjną, bliską dwor- dowski, plac na Rozdrożu, plac Zbawiciela, plac Poli- kowej, z pięknymi okrągłymi placami, jak plac Sło- techniki, aż po Pole Mokotowskie.21 Pochodnymi, neczny, plac Henkla, pochodzącymi z okresu mię- równoległymi koncepcjami W–Z w tym rejonie były dzywojennego i socrealistycznego. przedwojenna idea monumentalnej, pomnikowej Osi Wspaniałe jest też — na inny sposób — super- Marszałka Piłsudskiego oraz współcześnie zrealizo- modernistyczne, awangardowe osiedle WSM z lat wana, ważna funkcjonalnie, ale pozbawiona ambicji trzydziestych XX wieku, autorstwa czołowych tuzów kompozycyjnych Trasa Łazienkowska (il. 38). Grupy Praesens (na przykład przy ulicy Suzina). W ostatnim okresie, przed upadkiem i rozbiora- W latach sześćdziesiątych powstało — chyba mi Polski powstaje Konstytucja 3 maja, a w niej pio- najpiękniejsze — powojenne modernistyczne osie- nierskie, postępowe Prawo o miastach (1791), które dle w Polsce — Sady Żoliborskie (H. Skibniewska). otwierało przed Warszawą szanse stania się metropo- Aleje Jerozolimskie noszą nazwę od ich punktu lią światową. Jednak zabory czynią z niej na 120 lat początkowego na zachodzie miasta, gdzie na Woli, twierdzę rosyjską z cytadelą22 i okalającymi, gęstymi obok placu Narutowicza, była elegancka dzielnica systemami fortyfikacyjnymi. Mimo to, dzięki uwa- żydowska — Nowa Jerozolima. Aleje, o długości runkowaniom wynikającym z powszechnej rewolucji ponad 10 kilometrów, są najważniejszą cięciwą W–Z przemysłowej, rozwoju kolei, rozrostu miejsc pracy obsługującą śródmieście. Obsługują Dworzec (na i produkcji oraz charakterystycznej warszawskiej całej długości prowadzą pod ziemią linie kolejowe — dynamiki, stolica Królestwa Kongresowego rozwija średnicową i dalekobieżną), przecinają prostopadle się w XIX wieku znacząco, wręcz skokowo. ulicę Marszałkowską, a następnie Trakt Królewski Ponieważ prawobrzeżna Praga, mimo eksplozji (ulicę Nowy Świat) na rondzie de Gaulle’a, mijają przemysłu, pozostawała „jak zawsze” dalszoplano- Centrum Biznesowe — dawny Komitet Centralny wym rejonem zainteresowania wielkiej Warszawy, partii komunistycznej (architekci — zespół „Tygry- a wąskie pasmo Skarpy, pomiędzy Traktem Królew- sy”: W. Kłyszewski, J. Mokrzyński, E. Wierzbicki, skim a Wisłą, nie kwalifikowało się do urbanizacji odnowione przez S. Fiszera i A. Chołdzyńskiego), a następnie Muzeum Narodowe (T. Tołwiński). Są kontynuowane przez most Poniatowskiego — naj- 21 Pole Mokotowskie — nieco podobnie jak Błonia ważniejszy w stolicy i wprowadzają osiowo na Pragę. w Krakowie stanowi kapitalnie ważną enklawę zieloną typu otwartego/łąkowego w śródmieściu. Jest ono nomen omen Warszawa była totalnie zniszczona w toku polem deweloperskich „zamachów”, na przykład w posta- II wojny światowej; należała do tragicznego rodzeń- ci — samego w sobie wspaniałego — osiedla Eko-Park. Sytuacja eko-urbanistyczna Pola budzi niepokój i wywołuje uzasadnione polemiki (na przykład S. Gzell). Szczegóły: 23 Nazwa jest nieco dziwaczna, stanowi jakby niezręczną por. Solarek, 2015. parodię francuskiego jolie-beaux czyli miła-piękna (podob- 22 Uwaga autorska: pisownia słowa „cytadela” małą literą jest nie jak nazwa Wilanów jest jakby parodią francuskiego vil- użyta celowo. le-neuf czyli miasto-nowe).

14 stwa (por. Gutschow et al, 1991; Diefendorf, J. M., powstał piękny Centralny Dom Towarowy (CDT), 1993) tak dotkniętych — dawniej witalnych, pięk- potem Centralny Dom Dziecka, wreszcie „Smyk” nych, zabytkowych i ważnych miast. Były wśród (Z. Ichnatowicz, J. Romański, proj. 1947–1948), nich na przykład Drezno, Gdańsk, Lubeka, Münster, ostatnio odnowiony przez A. Chołdzyńskiego. Rotterdam, wspomniany Wrocław, małe Oradour, last, W 1947 roku Biuro Odbudowy Stolicy prezen- but not least — Hiroszima i inne. Odbudowa Warsza- tuje znakomity Plan odbudowy Warszawy (gł. aut. wy była poruszającym do dziś, fascynującym i kon- S. Skibniewski). Plan stanowił tak zwany „zdrowy trowersyjnym procesem. Podobnie jak w odniesieniu kompromis” pomiędzy dawną postacią urbanistycz- do niektórych, innych odbudowywanych miast zabyt- ną metropolii, a lepszą funkcją, zwłaszcza poprzez kowych ścierały się „stronnictwa” konserwatywne uporządkowanie narosłego w przeszłości nieładu versus radykalne — „historyści” kontra moderniści. (Kurowski, 1987). Starówka została odbudowana w postaci, którą Stalin narzucił wasalnym państwom socrealizm krytycy nazywają „makietą, scenografią”. Wystrój w 1949 roku, wówczas nurt modernistyczny został zewnętrzny został pieczołowicie odtworzony potępiony i stał się niemożliwy.24 Na skutek tego, na z przed wojennych dokumentacji (J. Zachwatowicz, przykład, wyemigrował jeden z najwybitniejszych P. Biegański), a strukturę konstrukcyjno-budowlaną warszawskich modernistów — M. Nowicki, który i funkcjonalną kamienic zaprojektowano na nowo. następnie odniósł sukcesy na Zachodzie, był, między Wśród niekończących się polemik należy zapa- innymi, zastępcą Le Corbusiera przy budowie miasta miętać ważką, wyważoną opinię Międzynarodowej Chandigarh. Unii Architektów (UIA), która podczas Światowe- Warszawa stała się ogólnopolskim ośrodkiem go Kongresu w Warszawie w 1981 roku przyznała krzewienia architektury i urbanistyki socrealistycz- twórcom odbudowy Starówki nagrodę za stworze- nej (gł. J. Sigalin, także niektórzy przedwojenni nie nowej inwestycji jako przywrócenia do istnie- wspaniali moderniści-komuniści). Powstały urzę- nia historycznego znaku pamięci kultury polskiej dowe, propagandowe gmachy (il. 39) i mieszkalnic- i „serca narodu” — „The Heart of the Nation”) two, na przykład modelowe „stalinowskie” osiedle (por. ww. il. 33). — Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa MDM. Jednak równolegle z konserwatorami w odbudo- Stworzyło ono pokazowy zespół urbanistyczny wę Warszawy byli zaangażowani twórcy pragnący z placem Konstytucji dominującym na osi arterii unowocześnienia stolicy, nawet w miejscach zabyt- ulicy Marszałkowskiej (Baraniewski, 2010).25 Jest kowych, ale zburzonych, a więc pozwalających na on usytuowany jako element sekwencji pomiędzy dość dowolny sposób odbudowania, według woli dwoma wielce istotnymi placami: Zbawiciela a Defi- mocodawców i projektantów. Taką fenomenalną lad, czyli skrzyżowaniem osi ulicy Marszałkowskiej rewelacją — do tej pory imponującą i wywołujących z Alejami Jerozolimskimi. podziw użytkowników i obserwatorów — jest Trasa To najważniejsze w metropolii skrzyżowanie W–Z, obecnie aleja „Solidarności” (il. 34). Pod stanowiące naturalne („grawitacyjne”) centrum mia- względem wytrasowania w rzucie Warszawy była sta zostało ostatecznie zaakcentowane — wzmocnione i jest to ważna droga o przebiegu równoleżnikowym poprzez wprowadzenie wyżej wymienionego placu (z zachodu na wschód), na wysokości styku Sta- Defilad, a na nim skrajnie kontrowersyjnego Pałacu rówki i Krakowskiego Przedmieścia, czyli na placu Kultury i Nauki (1955) (il. 40). Autor — akademik Zamkowym przy Kolumnie, krzyżująca się z Trak- L. Rudniew twierdził, iż warszawski Pałac jest naj- tem Królewskim i prowadząca dalej na wschód jako piękniejszym z siedmiu soc-wieżowców, które Stalin trasa mostowa przez most Śląsko-Dąbrowski ponad nakazał zbudować w centrach siedmiu ujarzmionych Wisłą na Pragę-Północ. Przed wojną prowadziła po stolic („pieczęć Stalina”). Wersja warszawska jest nawierzchni terenu „bezpardonowo wkraczając” na — według opinii tegoż autora — „najpiękniejsza”, plac Zamkowy, mijając „na styk” Kolumnę Zygmun- ponieważ budowano ją jako ostatnią, co pozwoli- ta. Po wojnie wykonano imponujące i pięknie zapro- jektowane przebicie tunelowe pod placem, nazwane 24 Por. nurty totalitarne: socrealizm w Związku Sowieckim od wyżej wymienioną Trasą W–Z, związane między 1933 roku, od tego samego roku nazizm w Niemczech (na innymi z przesunięciem kościoła św. Anny. temat modernizmu: goebbelsowskie określenie modernizmu W pierwszych czterech latach po wojnie — entartete Kunst — sztuka zdegenerowana, wynaturzona), (1945–1949), pomimo narzucenia komunistycznego, faszyzm we Włoszech od 1926 roku (w nieco mniejszym promoskiewskiego reżimu, polityka kulturalna była stopniu, śladowe tolerowanie modernizmu). 25 Jest to najwybitniejsza publikacja na temat socrealizmu względnie znośna. Dopuszczony był styl moderni- w Polsce, na szczególnym przykładzie MDM, wciągająca styczny, na przykład przy Alejach Jerozolimskich i z aspektami polemicznymi.

15 ło na wykorzystanie autorskich doświadczeń. Przy- i innych, a także centrala Instytutu Pamięci Narodo- czyną takiej kolejności był fakt, że Polska najdłużej wej IPN. spośród poddańczych państw opierała się przyjęciu Zespoły/obiekty te reprezentują nie tylko wielką takiego „daru Stalina” w postaci „sowieckiej pie- architekturę najwyższej klasy i oryginalności, a zara- częci” pośrodku miasta. Pałac ten jest też najwyższy zem klasyczności, ale stanowią także kapitalne ele- w tej serii, pomimo znacznych kosztów ponoszonych menty urbanistyczne — w niezwykły sposób dopeł- jakoby przez ZSRR, gdyż Polacy „uparli się”, prze- niając wielkomiejski krajobraz (cityscape) stolicy. konując polityków i projektantów eksperymentem na Biblioteka jest landmarkiem na styku pomiędzy ulicz- temat wysokości dokonywanym przy pomocy balo- ną tkanką Powiśla a nabrzeżem (waterfront) Wisły: nu. W dyskusjach (między innymi Ch. Jencks Archi- ulica Wybrzeże Kościuszkowskie/ulica Lipowa (il. tektura postmodernistyczna) przewija się uwaga, 43). Oferuje zdumiewający dach-ogród (współautor- iż wśród stalinowskich wysokościowców jest naj- ka — arch. krajobrazu I. Bajerska) pełen niespodzia- bardziej „amerykański — jego korpus może budzić nek architektoniczno-rzeźbiarskich i przyrodniczych skojarzenia z Empire State Building. Do dziś jest on (il. 44). Rozpościera się z niego szeroki pejzaż Wisły najwyższym budynkiem w Polsce — 231 metrów, i Pragi, przełamany od przodu przez smukłą szklaną ale prawdopodobnie nie na długo, gdyż wieżowiec wieżyczkę (zaprojektowaną przez A. Kicińskiego) na Varso przewidywany jest na 310 metrów, a więc sąsiadującej z Biblioteką zabytkowej willi. o 4 metry więcej niż przepiękny londyński The Shard Drugi rewelacyjny zespół o podobnej sile (arch. R. Piano) — najwyższy w Europie Zachodniej. oddziaływania to gmach sądów w superprestiżo- Po odwilży (1956) przywrócono modernizm, wej lokalizacji placu i pałacu Krasińskich. Głów- oczywiście w wydaniu komunistycznym, głównie ny gmach jest po części — w wielce wyrafinowany w formie zgrzebnych blokowisk (przewodniczący sposób — „zawieszony” ponad nieco obniżoną ulicą, W. Gomułka w latach 1956–1970). Po 1970 roku a po części — wpisuje się w zabytkowy plac. Tamże, nastąpiła jego bardziej liberalna faza pod hasłem: wraz z przyległym, wieloelementowym pomni- „Budujemy drugą Polskę” (przewodniczący E. Gie- kiem Powstania Warszawskiego (aut. W. Kućma, rek w latach 1970–1980). Powstawały gigantyczne J. Budyn) tworzy kapitalny zaułek urbanistyczny, osiedla. Największym z nich jest Ursynów (Natolin), wykorzystywany jako amfiteatr dla uroczystości gdzie główny projektant M. Budzyński — prawdo- państwowych. Jest — być może — najbardziej poka- podobnie najwybitniejszy współczesny polski archi- zywanym obiektem w polskich telewizjach informa- tekt — wymusił złagodzenie brutalności zabudowy cyjnych (il. 45) [Budzyński, 2012].26 poprzez rozczłonkowanie jej struktury i zróżnicowa- W odniesieniu do aktualnych, najważniejszych nie gabarytów wysokościowych. Przeciwnicy uważa- aspektów planistyczno-urbanistycznych — jako li te przedsięwzięcia za „nieekonomiczne”, ale wyjąt- szczególnie ważne, otwarte oraz atrakcyjne kwestie kowa siła woli autora zdolna była doprowadzić do dla osiągnięcia przez Warszawę statusu „prawdzi- skutku „uczłowieczenie” tkanki urbanistyczno-archi- wej” europejskiej stolicy i metropolii można przy- tektonicznej. Można uznać to jako działanie „późno kładowo wspomnieć: 1) obwodnice, 2) sieć metra, modernistyczne” („Late Modern Archi tecture”). 3) jakość dominant. M. Budzyński po latach, po pięknym okresie Ad 1 — Warszawa nigdy nie rozwinęła obwod- postmodernistycznym (Cytadela, dworek kolumnowy nic. Prowincjonalna mała Starówka „przyklejona” w pierwszym numerze Muratora, kościół na Ursyno- do nabrzeżnej Skarpy nie miała szans obrastania wie, I Nagroda w konkursie Świątynia Pokoju, Filhar- w obwodnice i spowodowania zaistnienia słojowego monia Białostocka) wprowadził na wolne tereny we systemu koncentrycznego. Miasto rozwijało się naj- wnętrzu zespołu ursynowskiego nową „parcelację”, pierw linearnie, a następnie krzyżowo, co doskonale w której ulokował piękne, nowe założenia (il. 41), wydobyła niewykorzystana, genialna koncepcja War- od społecznościowego forum przed słynnym kościo- szawa funkcjonalna autorstwa J. Chmielewskiego Sr łem (il. 42), po superzespoły mieszkaniowe o ludz- i Sz. Syrkusa (1934). kiej skali, z imponującą, bujną roślinnością parkową Aktualne Studium uwarunkowań i kierunków i architektoniczną zintegrowaną z domami, na przy- zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy kład osiedle „Pod Brzozami” (Budzyński, 2012). nie wywołuje optymizmu w zakresie perspektyw W centrum Warszawy wprowadził dwa epokowe kompletnej — lub choćby wystarczającej — metro- zespoły architektoniczno-urbanistyczne, które stały się ikonami architektury w skali międzynarodowej. 26 Także materiały oraz informacje otrzymane osobiście Są to: Nowa Biblioteka Uniwersytetu Warszawskie- przez autora artykułu, dzięki uprzejmości ze strony prof. go (BUW) oraz sądy — siedziba Sądu Najwyższego M. Budzyńskiego.

16 politalności tego fascynującego miasta, w aspekcie w Rodzinnej Europie,28 że Polacy nie mają poczucia transportu kołowego. formy? Á propos klasy miast, dość złośliwe myśli Ad 2 — niepełne dwie linie metra również uka- mogą podsuwać stosowne analogie do rozwagi: Sal- zują przepaść w porównaniu z sieciami funkcjonują- zburg ma klasę Mozarta, Wiedeń ma klasę „trzech cymi pod miastami o podobnym statusie w Europie klasyków wiedeńskich”, na przykład Beethovena Zachodniej, Stanach Zjednoczonych i na Dalekim i „nowych trzech klasyków wiedeńskich”, na Wschodzie. Właśnie druga linia metra warunkuje przykład Berga, zaś Paryż ma klasę Strawińskiego na przykład — jako program minimum — ad 3 — (lata 20., 30. XX wieku). Aby jeszcze pozostać kolejne zagadnienie, którym jest metropolitalny stan- moment przy lekkiej ironii wobec dumy ze „swojszc- dardowo rozwój dominant miasta na zachód od Pała- zyzny”, można przypomnieć satyryczny rysunek cu Kultury („Dziki Zachód” — Wola planowana na Mrożka: jegomość w stroju krakowskim pochyla przyjęcie pięćdziesięciu tysięcy mieszkańców w naj- się nad małą piramidką i bardzo małym wielbłądem, bliższych latach) [Guranowska-Gruszecka, 2018]27 mówiąc: „Są małe, ale są nasze własne!”. a więc przede wszystkim nowych wysokościowców. Narzekając na niedoskonałość polskich miast, W tej mierze stan aktualny — kolejne wydane w porównaniu z wzorcami zagranicznymi, można pozwolenia na budowę oraz koncepcyjne wizje „War- zarazem „utyskiwać”, że podczas gdy w krajach szawy w chmurach” (por. Solarek, 2015) — budzą Zachodu panowała harmonia sprzyjająca dosko- pewne nadzieje. Ożyło otoczenie Dworca. Prakla- naleniu miast, w Polsce panowała najpierw samo- syczne punktowce Intraco i Marriott otrzymują, wola i warcholstwo, kolaboracje, potem rozbiory, w narożniku ulic Chmielnej i Jana Pawła II, sąsiedz- a następnie powstania, wreszcie różne okupacje — two rosnącego, wspomnianego już zespołu Varso co w sumie cofnęło nasz kraj cywilizacyjnie. Jed- Place, projektowanego przez Normana Fostera. nak wspominany wcześniej, znakomity nauczyciel Wieżowiec Złota 44 autorstwa Daniela Libe- sztuki budowy miast — A. Domański wywoływał skinda stał się już klasykiem (il. 42). Dominuje on emocje studentów i przekazywał im swą mądrość i komponuje metropolitalny zaułek vis-á-vis Dworca, oraz najwyższe wartościowanie, zarówno w wykła- z „amfiteatrem” i z kontrowersyjnymi — ale budzą- dach o Wenecji oraz Paryżu, jak też o Krakowie cymi sympatię autora tych słów — Złotymi Tarasa- i Zamościu. Polska bibliografia doskonałych dzieł mi oraz sąsiadującymi punktowcami. Ten spektakl o wybitnej urbanistyce zarówno światowej, jak rozgrywa się nieopodal Sali Kongresowej i Pałacu i polskiej jest okazała: poczynając od anonimowych Kultury i Nauki, który wreszcie — po 65 latach — lub sygnowanych traktatów, poprzez Tołwińskiego, przestaje „straszyć” i wtapia się w tło. Prawdopo- Ostrowskiego, Wróbla, Latoura, Wejchertów, Ryma- dobnie nie uda się realizacja pięknej „Lilii” (Lilium) szewskiego, Zarębską, aż po współczesnych. — projektu zmarłej niespodziewanie w 2016 roku, Podobnie inspirująca jest (zdumiewająco warto- genialnej Zahy Hadid. ściowa wobec marnych rezultatów) aktualna litera- tura światowa.29 4. FINAŁ. OD TEZY PRZEZ ANTYTEZĘ Wiedza i wizja intelektualna, a przede wszyst- DO SYNTEZY, TEORIA I EMPIRIA — kim — motywacja i fascynacja miastem są imponu- OD WCZORAJ DO JUTRA jące. Wiedza ta ukazuje, jak w XX wieku zmienił się odwieczny, historyczny i eklektyczny paradygmat Autor tych słów każdorazowo uśmiecha się nieco miasta i architektury, wyparty przez modernizm, sarkastycznie, kiedy zatrzyma wzrok na półce który lepiej poradził sobie z dobrą i piękną archi- w swojej bibliotece, przy grzbiecie sędziwej książ- tekturą niż z miastem — urbanistyka modernizmu ki (tyleż rzetelnej i mądrej, ile wydanej — tuż po nie sprostała ani wielkości tradycji miasta europej- wojnie — nieco „ku pokrzepieniu serc”) pod tytułem skiego, ani pięknu modernistycznej architektury. Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska. Paradygmat dobrego miasta neomodernistycznego Mimo powyższego sarkazmu wobec „wszech- w nowym wieku pozytywnie ewoluuje30 w stronę polskości” autor niniejszego artykułu zdecydowanie uwielbia słuchać Chopina (jednak w połowie Fran- 28 Esej biograficzny Czesława Miłosza wydany przez Instytut cuza), Szymanowskiego i Pendereckiego, starając Literacki w Paryżu w 1959 roku jako 50. tom Biblioteki się przy tym rozważać Norwidowskie unoszenie Kultury. Pierwsze wydanie krajowe w oficjalnym obiegu „ludowego do ludzkości”. A przecież Miłosz pisał ukazało się w 1990 roku. 29 Kontrowersyjna, ale wielce inspirując i godna rekomendacji publikacja to na przykład Koolhaas, 1995. 27 Por. także inne publikacje tej autorki na temat planowania 30 W toku trzech lat od wydania książki: Kosiński, W., 2016, Śródmieścia Warszawy. zarysowane tam tendencje wydają się potwierdzać, inten-

17 zrównoważenia, ekologii i „inteligencji”. Natomiast Autor serdecznie dziękuje osobom, które udo- wciąż nie ukazuje satysfakcjonującej formy na miarę stępniły mu swoje ilustracje — cenne merytorycz- eksplozji cywilizacyjnej — potęgi informacji, luksu- nie i znakomite, które fundamentalnie podbudowa- su i hedonizmu. Przed pasjonatami, znawcami oraz ły niniejszy artykuł. Są to: M. Baścik, A. Böhm, twórcami miast otwarta jest arcyciekawa droga… M. Budzyński, S. Deńko, M. Heinrich, B. Krasno- wolski, R. Jóźwik, K. Ingarden, A. Jasiński, J. Kozi- na, P. Opaliński, J. Partyka, R. Podzyńska, M. Zie- syfikować i „podążać” w kierunku doprecyzowywania i doskonalenia. liński, A. Ziobro.

Il. 1. Plan centrum, stan z 2010 roku (pod numerem 16 znajduje Il. 2. Czerniowce, centrum, Teatr Miejski — kulminacja i za- się narożnik z kamienicą Tyszkowskich, w której autor artyku- mknięcie głównego placu Teatralnego. Miasto zawiera też łu spędził pierwsze 3 miesiące życia). Muzeum Miasta Lwowa szereg innych pięknych domów eklektycznych o „wiedeńskim (fot. J. Partyka). esprit”, (fot. Z. R. Podzyńska). Ill. 1. Plan of the centre, as seen in 2010 (no. 16 is the corner Ill. 2. Chernivtsi, centre, City Theatre — the culmination of the with the Tyszkowski family townhouse, in which the author of main Theatre Square; the city contains also several other beau- the article spent the fi rst three months of his life). Museum of the tigul eclectic buildings presenting the pisturesque quasi man- City of Lviv (photo: J. Partyka). ikeristic “Vienna esprit”, (photo: Z. R. Podzyńska).

Il. 3. Lwów. Panorama z roku 1615, miedzioryt. Muzeum Mia- Il. 4. Lwów. Panorama z okresu zaborów — widok miasta od sta Lwowa (fot. W. Kosiński). południa, pocztówka (repr. M. Baścik). Ill. 3. Lviv. Panorama from 1615, copperplate print, Musuem of Ill. 4. Lviv. Panorama from the period of the partitions — a view the City of Lviv (photo: W. Kosiński). from the south postcard (repr. M. Baścik).

18 Il. 5. Lwów. Katedra Łacińska, król Kazimierz Wielki przeka- Il. 6. Lwów. Kaplica Boimów, arcydzieło manieryzmu (1615 r.), zuje biskupowi Lwowa makietę ufundowanej przez siebie Kate- w sąsiedztwie Katedry, jest lwowskim arcyzabytkiem światowej dry. Wypukłorzeźba srebrna w nawie Katedry (fot. J. Partyka). klasy oraz miejscem kultu (fot. J. Partyka). Ill. 5. Lviv. The Latin Cathedral, king Casimir the Great hands Ill. 6. Lviv. The Boim Chapel, a masterwork of Mannerism a model of the Cathedral he had founded to the Bishop of Lviv. (1615), near the Cathedral, it is an outstanding monument and Silver sculpture in the nave of the Cathedral (photo: J. Partyka). a place of worship (photo: J. Partyka).

Il. 7. Lwów. Gmach Opery, widok od strony południowej — Il. 8. Lwów. Wały Hetmańskie, plac między dwiema promena- frontowa fasada południowa. Jedno z trzech najważniejszych dami zakończony Operą. Klimat urbanistyczny na poziomie pla- miejsc publicznych w mieście (fot. J. Partyka). cu przed Panteonem w Rymie (fot. J. Partyka). Ill. 7. Lviv. The Opera building, view from the south — front al Ill. 8. Lviv. Wały Hetmańskie, a square between two prom- southern facade. One of the city’s three most important public enades, with a culmination in the form of the Opera building as spaces (photo: J. Partyka). the great Pantheon in Rome (photo: J. Partyka).

19 Il. 9. Lwów. Ulica Łesi Ukrainki, widok od strony wschodniej, Il. 10. Lwów. Ulica Łesi Ukrainki, widok od strony Opery — od w głębi Opera — fasada boczna (wschodnia); z prawej strony strony zachodniej, po lewej Teatr Polski/Filharmonia. Przykład Teatr Polski/Filharmonia (fot. J. Partyka). przyjaznej przestrzeni publicznej w północnym rejonie śród- miejskim Lwowa (fot. J. Partyka). Ill. 9. Lviv. Lesi Ukrainky Street, view from the east, the Opera visible in the back — eastern side facade; the Polish Theatre/ Ill. 10. Lviv. Lesi Ukrainky Street, view from the side of the Philharmonics visible to the right (photo: J. Partyka). Opera — from the west, to the left is the Polish Theatre/Philhar- monics. The friendly urban space (photo: J. Partyka).

Il. 11. Lwów. Plac Adama Mickiewicza, południowe obrzeże Il. 12. Lwów. Pałac rodziny Potockich, zbudowany pod kierun- Starego Miasta; z lewej strony nowa „plomba” UniCredit Bank. kiem hrabiego Alfreda Potockiego. Eklektyzm w nurcie neore- Jedno z trzech najważniejszych miejsc publicznych w mieście nesansowym. Obecnie rezydencja państwowa i galeria sztuki (fot. W. Kosiński). (fot. J. Partyka). Ill. 11. Lviv. Adam Mickiewicz Square, the southern edge of the Ill. 12. Lviv. Palace of the Potocki family, built under the direc- Old Town; to the left is the new infi ll building of the UniCredit tion of Alfred Potocki. Renaissance Revival eclecticism. Cur- Bank. One of the three most important public spaces in the city rently a state residence and arts gallery (photo: J. Partyka). (photo: W. Kosiński).

20 Il. 13. Lwów. Uniwersytet — gmach wzniesiony w 1661 roku Il. 14. Lwów. Uniwersytet — piękna przestrzenność hallu pod opieką króla Jana Kazimierza. Uczelnia i jej budynek posia- głównego; gmach po starannej rewitalizacji dokonanej przez dają gigantyczną tradycję: kościelną/zakonną i świecką, polską użytkowników ukraińskich. W 2015 roku Uniwersytet był go- i ukraińską, jawną i podziemną w dramatycznym okresie oku- spodarzem naukowej konferencji polsko-ukraińskiej i promocji pacji hitlerowskiej, w skrajnie dramatycznych okolicznościach. wspólnej publikacji książkowej na temat ochrony i kształtowa- Piękny, „rasowy” i stylowy gmach w nurcie zachodniego baroku nia krajobrazów kulturowych (z udziałem autora niniejszego (fot. J. Partyka). artykułu) (fot. W. Kosiński). Ill. 13. Lviv. The University — a building erected in 1661 under Ill. 14. Lviv. The University — the beautiful spatiality of the the supervision of king John Casimir. It has an immense tradi- main hall; after careful renovation performed by Ukrainian us- tion: ecclesial, monastic, lay, Polish and Ukrainian, public and ers. In 2015 the University hosted an academic Polish-Ukraini- secret during the Nazi occupation, under extremely dramatic an conference and promoted a joint book on the protection and circumstances. Beautiful, “purebred” and stylish, in a Western shaping of cultural landscapes (with the participation of the au- Baroque style (photo: J. Partyka). thor) (photo: W. Kosiński).

Il. 15. Kraków. Wielka Lokacja. B. Krasnowolski — Il. 16. Kraków średniowieczny. Kapitalna wizualizacja Krakowa — główna najnowsza i najdoskonalsza analiza fascynującego plansza ilustracyjna z wystawy Muzeum Krakowa Cracovia 3D. Przestrzeń przedsięwzięcia geodezyjno-urbanistycznego. Wi- miejska Krakowa w dobie funkcjonowania prawa magdeburskiego (ekspono- doczny moduł wyjściowy Rynku 200 x 200 metrów wana na zamku w Starej Lubowli — 12.10.2017–30.01.2018). Autor P. Opaliń- oraz moduł wynikowy kwartałów 100 x 100 metrów. ski. Ilustracja opublikowana za zgodą ww. autora i Muzeum Krakowa, [online:] Jedna z najwspanialszych średniowiecznych parce- https://www.muzeumkrakowa.pl/wystawy/wystawa-cracovia-3d-przestrz- lacji zasadźczych wśród miast Europy (por. Krasno- en-miejska-krakowa-w-dobie-funkcjonowania-prawa-magdeburskiego, wolski, 2008), ilustracja za zgodą autora. (dostępne: 01.09.2019). Ill. 15. Krakow. The Great Charter. B. Krasnowol- Ill. 16. Medieval Krakow. An excellent visualisation of Krakow — primary ski — the latest and best analysis of the fascinating illustrative sheet from the Cracovia 3D. Przestrzeń miejska Krakowa w do- surveying and urban planning project. We can see the bie funkcjonowania prawa magdeburskiego exhibition at the Krakow Mu- starting 200 x 200 metres module of the Main Market seum (exhibited at the castle in Stara Lubowla — 12.10.2017–30.01.2018). Square and the derivative module of the urban blocks Author: P. Opaliński. Illustration published with the consent of the author — 100 x 100 metres (cf. Krasnowolski, 2008), illus- and the Krakow Museum. 21 tration courtesy of the author. Il. 17. Kraków w roku 1906. Widoczna harmonijna kontynuacja układu urba- nistycznego fuori le mura — za murami Starego Miasta, poprzez wyjścia bram- ne. Pocztówka Kieszonkowy Plan Wielkiego Krakowa. Źródło: archiwum Muze um Krakowa; por. opis ilustracji 16, https://www.muzeumkrakowa.pl/ misja-i-historia. Ill. 17. Krakow in 1906. We can see the harmonious continuation of the urban layout behind the walls of the Old Town, through gated exits. Postcard Pocket Plan of Greater Krakow. Source: archive of the Krakow Museum, cf. caption for ill. 16, https://www.muzeumkrakowa.pl/misja-i-historia.

Il. 18. Plan Wielkiego Krakowa, 1910. I Nagroda w konkursie, zespól architektów krakowskich. „Kultowy” przykład dobrego kon- tynuowania harmonijności urbanistycznej Starego Miasta w sytuacji nowych uwarunkowań. Jest wielką szkodą, iż uwarunkowania Drugiej Rzeczypospolitej nie sprostały realizacji tego osiągnięcia planistycznego. Plan nosi cechy ponadczasowe na światowym poziomie. Harmonijność sieci ulic i placów, oraz proporcje i kompozycja obszarów zieleni stanowią postać miasta-ogrodu i miasta nowoczesnego. Źródło: archiwum A. Böhma, publikacja za zgodą właściciela. Ill. 18. The Plan of Greater Krakow, 1910. First prize in a competition, team of Krakow-based architects. A “cult” example of a good continuation of the urban harmony of the Old Town under new conditions. It is a great pity, that circumstances in the Second Polish Republic were not able to fulfi ll values ot this project. The harmony of a network — streets and squares, the greenery systems co- operating with them — complete toghetrer an ideal city scheme in a modern way. Source: A. Böhm’s archive, published with the consent of the owner.

22 Il. 19. Słynny Plan Ptaszyckiej, 1953. Au- torka A. Ptaszycka (Kierownik Pracowni Urbanistycznej Miasta Krakowa) z ze- społem pracowni Planu Krakowa — Biu- ro Miastoprojekt. W trudnych realiach so- crealizmu uzyskano idealnie harmonijny oraz funkcjonalny układ sieci transportu i zespołów zabudowy, w naturalny spo- sób wynikający organicznie od Starego Miasta. Znakomity, naturalny system te- renów zielonych. Widoczna Nowa Huta. Między nią a Krakowem pozostawiony obszar nie do zabudowy — jako przyszły wielki park. Źródło: archiwum J. Bogda- nowskiego. Ill. 19. The Famous Plan by Ptaszycka, 1953. The author A. Ptaszycka (head of the Urban Planning Studio of the City of Krakow), along with the team from the Krakow Plan studio — Miastoprojekt. Under the diffi cult conditions of Socialist Realism, a perfectly harmonious and functional layout of the transport network and building complexes was obtained, naturally and organically deriving from the Old Town. An excellent, natural system of green areas. Nowa Huta is visible. Between it and Krakow is an area meant to be free from development — as a great future park. Source: archives of J. Bogdanowski.

Il. 20. Nowa Huta, osiedle Centrum B, aleja Róż i plac Centralny. Być może najlepszy przykład socrealizmu „w ogóle”. Żartobliwa fi gurka w miejscu usuniętego pomnika Lenina. Krakowscy architekci — przeciwnicy komunizmu i sowieckiego socrealizmu starali się projektowć miasto-dzielnicę Nową Hutę w minimalnym stopniu historyzmu, eklektyzmu i dekoracjonizmu. Było to przeciwień- stwem „szkoły warszawskiej”, w której dominowały polityczne instrukcje ze Wschodu. Wielką wartością Nowej Huty była i jest znakomita oraz obfi ta szata zielona stworzona przez wspomnianą poprzednio Annę Ptaszycką (fot. M. Heinrich). Ill. 20. Nowa Huta, Centrum. Perhaps the best “overall” example of Socialist Realism. A humorous fi gure in place of the torn down statue of Lenin. Cracovian architects — opponents against communism and Soviet socialist realism tried to design successfully the Nowa Huta city-districkt with the minimum of historicism, eclecticism and decorationism. This approach was opposite against “Warsavian school of socialist realism”, where dominated the political instructions from the East. The great value of Nowa Huta is an abundant greenery created by Anna Ptaszycka (photo: M. Heinrich).

23 Il. 21. Plan Krakowskiego Zespołu Miejskiego KZM, gł. proj. Il. 22. Ostatni Ogólny Plan Zagospodarowania Przestrzennego K. Seibert, 1977. Ambitny, intensywny projekt metropolitalny Krakowa, 1988, 1994, gł. proj. Z. Ziobrowski; następnie Ustawa z „rozmachem” charakterystycznym dla okresu „gierkowskie- o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (1994, druga go” — „Budujemy drugą Polskę”. Jednak zastosowana idea faza — 2013) zlikwidowała plany ogólne, co okazało się ka- policentryczności była i nadal jest aktualna. Była wzorowana tastrofą dla polskich miast. Plan jest transformacyjną „kontrą” na idei ”Paryż Pięciu Paryżów”, tj. centralne miasto historycz- wobec Planu KZM. Jest zachowawczy, koncentryczno-promie- ne, a wokoło cztery centra tworzące segmenty policentryczne. nisty, ekologiczny, nie uwzględnia projektowania kombinatu Źródło: por. Ziobro, A. (2017), ilustracja dzięki uprzejmości nowohuckiego. Źródło: por. Ziobro, A. (2017), ilustracja dzięki autorki. uprzejmości autorki. Ill. 21. Plan of the Krakow Urban Complex, KZM, lead de- Ill. 22. The last General Spatial Development Plan of Kra- signer: K. Seibert, 1977. An ambitious, intense metropoli- kow, 1988, 1994, lead designer: Z. Ziobrowski; afterwards, the tan project, with a “grandiosity” distinct of the Gierek period Spatial Planning and Development Act (1994, second phase — “We are building a second Poland”. But the used idea of — 2013) abolished general plans, which proved catastrophic polycetrism was waluable and is more and more needed. It was to Polish cities. The plan is a transformative “counter” to the following the idea: “Paris of fi ve Paris”. It means the central KZM Plan. It is conservative, radial and concentric, eco-friend- historic city and surrounding four satellite sub-centers. Source: ly, it does not feature the design of the Nowa Huta metallurgy cf. Ziobro, A. (2017), illustration courtesy of the author. plant. Source: cf. Ziobro, A. (2017), illustration courtesy of the author.

Il. 23. Kraków Czyżyny — osiedle Avia w miejscu historycz- Il. 24. Kraków Czyżyny — osiedle Avia, w miejscu historycz- nego lotniska, które miało stanowić park między Krakowem nego lotniska, które miało stanowić park między Krakowem a Nową Hutą. Autorzy w internetowej autopromocji przyrównu- a Nową Hutą. Zabytkowy pas startowy zniszczono maszynami ją projekt Avii do projektu Ildefonso Cerda dla Barcelony. Plan budowlanymi, ludność okoliczna czynnie protestowała. W miej- zagospodarowania przestrzennego został niedemokratycznie scu pasa startowego, na asfaltowych parkingach namalowano zmieniony: zamiast zieleni — powstało niespotykanie gęste polskie znaki lotnicze (takie jak na Spitfi re’ach w 1940 roku), mega blokowisko. Triumf deweloperów (fot. M. Zieliński). na które wjeżdża się zabłoconymi kołami (fot. M. Zieliński). Ill. 23. Krakow, Czyżyny — the Avia housing complex, in place Ill. 24. Krakow, Czyżyny — the Avia housing complex, in of a historical air strip, which was meant to constitute a park be- place of a historical air strip, which was meant to constitute tween Krakow and Nowa Huta. The authors compared the plan a park between Krakow and Nowa Huta. The historical airstrip of Avia to Ildefonso Cerda’s plan for Barcelona in their online was destroyed by construction machinery despite active pro- promotional materials. The spatial development plan was un- tests from the surrounding residents. In place of the airstrip, democratically changed: instead of greenery — a mega block on asphalt parking spaces, Polish air force markings have been housing estate. Protagonist of such a dense estete claim, that it is painted (akin to those on Spitfi res in 1940), and which are sul- sociologically positive — fl ats are cheap. A triumph of develop- lied by the mud-covered tyres of the cars, that park on them ers24 (photo: M. Zieliński) (photo: M. Zieliński). Il. 25, 26. Kraków — metaforyczny przykład jako sympatyczna aluzja do nowej doktryny konserwatorskiej „Nowego w Dawnym”. W czołowym, wybitnie „nobliwym”, historycznym wnętrzu urbanistycznym na dziedzińcu Collegium Maius spektakl Krakowskiego Zespołu Baletowego (fot. J. Kozina). Ill. 25, 26. Krakow — a metaphoric example as a pleasant allusion to the new conservation doctrine of the „New within the Old”. In the leading, outstandingly „noble”, historical urban interior of the Collegium Maius courtyard of Jagiellonian Kraków Univer- sity, a spectacle of the Krakow Ballet Troupe (photo: J. Kozina).

Il. 27. Kraków. Cricoteka od strony Kazimierza (od północy). Il. 28. Kraków. Cricoteka od strony kładki Ojca Bernatka (od Na zakonserwowany zespół zabytkowy „nasunięta” awangar- zachodu). Z prawej strony ogromne bloki deweloperskie od- dowa struktura. Objekt był początkowo uznawany za kontro- dzielające Cricotekę od zabytkowego Podgórza (fot. S. Deńko wersyjny; aktualnie jest w pełni akceptowany (fot. S. Deńko i biuro architektoniczne WIZJA). Publikacja dzięki uprzejmości i biuro architektoniczne WIZJA). Publikacja dzięki uprzejmości autora. autora. Ill. 28. Krakow. The Cricoteka from the side of Father Ber- Ill. 27. Krakow. The Cricoteka from the side of Kazimierz (from natek’s Footbridge (from the west). To the right are the large the north). An avant-garde structure “slid” onto a historical developer-built housing blocks, that separate the Cricoteka from complex. At fi rst was sometime claimed controversial (photo: historical Podgórze (photo: S. Deńko and WIZJA). Publication S. Deńko and WIZJA). Publication courtesy of the author. courtesy of the author.

25 Il. 29. Kraków. Zespół biurowy Axis, obecnie fi rma ABB i drob- Il. 30. Kraków. Zespół biurowy Axis, centralna sala konferen- ne usługi. Autorzy: A. Jasiński i Partnerzy. Zespół jest od strony cyjna. Zgodnie z autorską ideą i kompozycją Axis — oś główna wschodniej „uregulowany” urbanistycznie wobec ulicy Przy jest skierowana w kierunku zachodnim, ku panoramie Starego Rondzie, a od strony zachodniej otwiera się układem „U-kształt- Miasta i w stronę wież: kościoła oo. Jezuitów i kościoła Ma- nym” do nowych Plant (tego samego autorstwa) i do alei Po- riackiego. Ta ”interakcja” wizualna jest wynikiem kreatywnej wstania Warszawskiego (fot. A. Jasiński i Partnerzy). Publikacja koncepcji — pomimo odległości od historycznego centrum dzięki uprzejmości autora. miasta (fot. A. Jasiński i Partnerzy). Publikacja dzięki uprzej- mości autora. Ill. 29. Krakow. The Axis Offi ce complex, currently occupied by ABB and minor services. Authors: A. Jasiński i Partnerzy. The Ill. 30. Krakow. Axis Offi ce complex. Central conference room. complex is “regulated” in terms of its urban plan to Przy Rondzie According to the author’s idea and Axis’ composition — the Street, while from the west it opens up with a “U-shaped” layout main axis is Ahmed westwards, to the panorama of the Old to the New Planty (the same authors) and Powstania Warszaw- Town and towards the towers of the church of the Jesuits and the skiego Avenue (photo: A. Jaiński i Partnerzy). Publication cour- church of Holy Mary. Creative architectural solution: ”the game tesy of the author. of height” (photo: A. Jasiński i Partnerzy). Publication courtesy of the author.

Il. 31. Kraków. Galeria Europa–Daleki Wschód. Widok od za- Il. 32. Kraków. Galeria Europa–Daleki Wschód. Widok od po- chodu, od strony arterii ulicy M. Konopnickiej. Z lewej stro- łudniowego zachodu, od strony Muzeum Manggha w kierun- ny minimalistyczna Galeria, z prawej rzeźbiarska Manggha. ku arterii ulicy Konopnickiej oraz zespołu Dębniki — z prawej Rzadko spotykane i wielce kreatywne bezpośrednie zestawienie strony fotografi i. Minimalistyczny korpus budowli świetnie dzieł dwóch wybitnych architektów, z ich wzajemną aprobatą kontrastuje z ekspresyjną, ale zarazem funkcjonalistyczną ram- (fot. Ingarden & Ewý Architekci). Publikacja dzięki uprzejmo- pą (fot. Ingarden & Ewý Architekci). Publikacja dzięki uprzej- ści K. Ingardena. mości K. Ingardena). Ill. 31. Krakow. The Europe–Far East Gallery. View from the Ill. 32. Krakow. The Europe-Far East Gallery. View from the west, from the side of the M. Konopnickiej Street arterial. To south-west, from the Manggha Museum, towards the Konop- the left is the minimalist Gallery, to the right, the sculptural nickiej Street arterial and the complex of Dębniki — to the Manggha. An extraordinary and successful direct contact of two right of the image. The minimalist body of the building pro- buildings done by two famous authors; with their acceptance vides excellent contrast to the expressive and functionalist ramp (photo: Ingarden & Ewý Architekci). Publication courtesy of (photo: Ingarden & Ewý Architekci). Publication courtesy of K. Ingarden. K. Ingarden.

26 Il. 33. Warszawa. Starówka. Na pierwszym planie plac Zamko- Il. 34. Warszawa (fotografi a jest ujęta po prawej stronie od wy; z lewej strony Kolumna upamiętniającą króla Zygmunta III il. 33). Trasa W–Z, obecnie aleja „Solidarności”. Utworzona Wazę, z prawej strony Zamek Królewski. W głębi, pośrodku, ka- w pierwszym okresie odbudowy stolicy na przełomie lat 40. tedra pw. św. Jana, odbudowana w zmienionym (poprawionym) i 50. Jest trasą tunelową i mostową. Tunel został odważnie po- stylu przez J. Zachwatowicza. Trudno uwierzyć, że pod tym prowadzony pod placem Zamkowym, uwalniając Trakt Kró- historycznym placem przebiega potężna trasa mostowa W–Z lewski od poprzecznej arterii. Z lewej strony Zamek Królewski (por. obok). Wszystkie widoczne elementy tej wspaniałej „gry oraz piękny Pałac Pod Blachą. Z prawej osiedle Mariensztat (od urbanistycznej” są w 100 procentach odbudowane (ok. 1945– niemieckiego Marien Stadt — Miasto Marii) — pierwszy zespół 1955) po doszczętnych zniszczeniach wojennych podczas walk urbanistyczny zbudowany po wojnie. Na przeciwnym, prawym z Niemcami (1939, 1944). Tarasowe ogrody zostały odtworzone brzegu Wisły dzielnica Praga-Północ, obecnie rewitalizowana, niedawno (fot. M. Zieliński). z kościołem św. Michała (fot. M. Zieliński). Ill. 33. Warsaw. The Old Town. On the fi rst plane is the Castle Ill. 34. Warsaw (the photograph is linked with the one on the right). Square; to the left is the column commemorating king Sigis- Trasa W–Z, currently “Solidarności” Avenue. Created in the fi rst mund III Vasa, with the Royal Castle to the right. Further away, period of the capital’s reconstruction at the turn of the 1940s and in the centre, is the St. John’s cathedral, rebuilt in an altered the 1950s. It is a tunnel and bridge route. The tunnel was boldly de- (improved) style by J. Zachwatowicz. It’s diffi cult to belive, that lineated underneath the Castle Square, freeing up the Royal Route under this hisorical royal sqaure, the grandiose metropolitan from the perpendicular arterial. To the left is the Royal Castle and highway “W–Z” (West–East) is sinking (see beside on the right). the beautiful Pod Blachą Palace. To the right is Mariensztat (from All the visible elements of an “urban game” are in 100 percent German Marien Stadt — City of Mary) — the fi rst urban complex rebuilt (in years app. 1945–1955) after the full damage during to be built after the war. On the opposite, right bank of the Vistula battles against Germans (1939, 1944). The terrace royal gardens, is the Praga-Północ district, which is currently being revitalised, visilble on right side, are recently restored (photo: M. Zieliński). along with the church of St. Michael (photo: M. Zieliński).

Il. 35. Warszawa, ulica Krakowskie Przedmieście. Figura przed Il. 36. Warszawa. Oś Saska. Projekt pierwotny — od prawej kościołem Świętego Krzyża, w głębi Pałac Staszica — siedziba strony: ulica Krakowskie Przedmieście, plac i Pałac Saski, Polskiej Akademii Nauk. Z lewej strony początek zespołu urba- Ogród Saski, plac Żelaznej Bramy. Źródło: Archiwum Pań- nistycznego Uniwerytetu Warszawskiego. Dalszy ciąg tej ulicy stwowe Miasta Stołecznego Warszawy, https://www.warszawa. to Szlak Królewski (fot. R. Jóźwik). ap.gov.pl/saska/21201.html (dostępne: 1.01.2018). Ill. 35 Warsaw. Krakowskie Przedmieście Street. Figure in front Ill. 36. Warsaw. The Saxon Axis. Initial design — from the right: of the Holy Cross chuch, with Staszic’s Palace in the back- Krakowskie Przedmieście Street, the Saxon Palace and Square, ground — the headquarters of the Polish Academy of Sciences. the Saxon Garden, Żelaznej Bramy Square. Source: State Ar- On the left hand side — there is an edge of the Warsaw Univer- chive of the Capital City of Warsaw, https://www.warszawa.27 sity (photo: R. Jóźwik). ap.gov.pl/saska/21201.html, (Accessed: 1.01.2018). Il. 38. Warszawa. Wspaniała kompozycja urbanistycz- na wokoło placu Zbawiciela. W kierunku północno-za- chodnim (i południowo-wschodnim) wyeksponowana ulica Marszałkowska z placem Konstytucji — głównym przykładem warszawskiego socrealizmu. Na skraju wschodnim, na styku z terenami zieleni, idealna linia Alei Ujazdowskich — Traktu Królewskiego na kierun- ku N–S. W niższej części widoczna funkcjonalistyczna Trasa Łazienkowska na kierunku W–Z. Przedstawione osie są urbanistycznym osiągnięciem klasy europejskiej. Źródło: internetowe — nieznane, reprodukcja w archi- wum autora. Ill. 38. Warsaw. An excellent urban composition around Zbawiciela Square. In the north-western direction (and south-eastern), we see the highlighted Marszałkowska Street with Konstytucji Square — a prime example of Warsaw’s Socialist Realism. On the eastern edge, at the point of contact with green areas, is the perfect line of Ujazdowskie Avenues — the Royal Route, along the north–south direction. In the lower part we can see the functionalist Łazienkowska Route along the east-west direction. Source: online, source unknown, reproduction in the author’s archive.

Il. 37. Warszawa. Oś Stanisławowska, pomiędzy Polem Mokotowskim na zachodzie a Wisłą na wschodzie. Od lewej: ulica Nowo- wiejska, aleja Wyzwolenia, Zamek Ujazdowski ZU, Kanał Piaseczyński KP. Wygenerowana z Osi, wspaniała siatka urbanistyczna. Dwie główne osie N–S: Aleje Ujazdowskie — Trakt Królewski, ulica Marszałkowska — arteria śródmiejska. Place: 1. Na Rozdrożu, 2. Zbawiciela, 3. Politechniki, 4. Trzech Krzyży, 5. Unii Lubelskiej, 6. Konstytucji — MDM, 7. Jazdy Polskiej. Źródło: https://pl.wi- kipedia.org/wiki/O%C5%9B_Stanis%C5%82awowska#/media/Plik:Stanislaus_Axis_today.jpg (dostępne: 5.03.2015). Ill. 37. Warsaw. Stanisławowska Axis, between Pole Mokotowskie in the west and the Vistula to the east. From the left: Nowowiejska Street, Wyzwolenia Avenue, Ujazdowski Castle ZU, Piaseczyński Channel KP. An excellent urban grid generated by the axis. Two main north-south axes: Ujazdowskie Avenues — Royal Route, Marszałkowska Street — an inner-city arterial. Squares: 1. Na Rozdrożu, 2. Zbawiciela, 3. Politechniki, 4. Trzech Krzyży, 5. Unii Lubelskiej, 6. Konstytucji — MDM, 7. Jazdy Polskiej. Source: https:// pl.wikipedia.org/wiki/O%C5%9B_Stanis%C5%82awowska#/media/Plik:Stanislaus_Axis_today.jpg, (Accessed: 5.03.2015).

28 Il. 39. Warszawa. Ministerstwo Rol- nictwa, ulica Wspólna (arch. J. Gra- bowski, S. Jankowski „Agaton”, J. Knothe). Mocne formalnie wcie- lenie socrealizmu, w monumental- nym nurcie warszawskim. Walorem budowli jest swoista powściągliwość estetyczna — jednorodność efektu bryły i detalu. Być może taka syn- teza była rezultatem braku w ze- spole J. Sigalina — lidera projektu MDM, który miał silne nastawienie prosowieckie. „Soc” był zwany eu- femistycznie w Związku Sowiec- kim „Klasycyzmem Dwudziestego Wieku” (akademik N. Riabuszyn), (fot. W. Kosiński). Ill. 39. Warsaw. The Ministry of Agriculture, Wspólna Street (arch. J. Grabowski, S. Jankowski “Aga- ton”, J. Knothe). A formally strong incarnation of socialist realism, in the monumental Warsaw style. The building features a sort of aesthetic restraint — a uniformity of the effect of the massing and detail. Perhaps this synthesis was a result of J. Sigalin — the leader of the MDM team, who had a strong pro-Soviet orientation — not being a part of the team. “The Soc” was euphemistically called “Twentieth-century Classicism” in the Soviet Union (academic N. Ryabushyn), (photo: W. Kosiński).

Il. 40. Warszawa. Pałac Kultury i Nauki. Projektowany i zbudo- wany jako gmach „imienia Józefa Stalina”. (gł. proj. — akademik L. Rudniew). Aktualnie najwyższy budynek w Polsce — liczy 231 me- trów. „Inwestorzy” sowieccy nie zgadzali się na tak znaczną wyso- kość, ofi cjalnie z powodu kosztów takiego „daru dla Polski”. O osta- tecznej wielkości przekonał ich argumentami urbanistycznymi szef grupy pomocniczych projektantów polskich — J. Sigalin, demonstru- jąc proponowaną wysokość przy pomocy balonów lotniczych. Obec- nie „obrasta go” zespół wieżow- ców, np. Varso (fot. W. Kosiński). Ill. 40. Warsaw. Palace of Culture and Science. Designed and built as bearing the name of Joseph Stalin (lead designer — academic L. Rud- niew). Currently the tallest building in Poland — it is 231 metres tall. The Soviet “developers” did not agree to such a signifi cant height, offi cially because of the costs of this “gift to Poland”. They were fi nally convinced by urban planning arguments by the leader of Polish auxiliary designers — J. Sigalin, who demonstrated the pro- posed height using air balloons. Recently The Palace is being surrounded by skyscrapers, eg. Varso — 310 metres, by Norman Foster (photo: W. Kosiński).

29 Il. 41. Warszawa. Cenny szkic zespołu Ursynów, au- torstwa głównego projektanta — M. Budzyńskiego. Nieregularne obrzeże stanowi zrealizowany projekt z okresu późnego modernizmu (1971–1977). Re- gularne geometryczne pasmo wewnętrzne z okresu postmodernistycznego uwzględnia autorską ideę „parcelacji grupowej” oraz wcześniejsze, niezreali- zowane, znakomite projekty uliczek wewnętrznych, z których po dziesięcioleciach zrodził się znakomi- ty Pasaż Ursynowski. Reprodukcja — fot. M. Bu- dzyński. Ill. 41. Warsaw. A valuable sketch of the Ursynów complex, drawn by the lead designer — M. Bu- dzyński. The irregular edge is a late modernist project (1971–1977). The regular geometric internal belt from the post-modernist period embodies the author’s idea of „group parcellation” and earlier, un-built, excellent designs of internal street, which later produced the wonderful Ursynów Passage. It is an exciting evolution of great architect, parallel to the evolution of Poland. Reproduction — photo: M. Budzyński.

Il. 42. Warszawa. Wielkim sygnałem wejścia Polski w postmodernizm (i słabnięcie reżimu komunistycznego) był imponujący i spek- takularny kościół parafi alny Zmartwychwstania Pańskiego na Ursynowie (gł. aut. M. Budzyński, współpraca autorska P. Wicha). Po transformacji autor rozwinął nową generację dzieł „na” Ursynowie w nurcie humanistycznym (forum przed ww. kościołem — ilu- stracja, fot. M. Budzyński) oraz kapitalne osiedla ekologiczne o kameralnej „ludzkiej” skali, np. „Pod Brzozami”. Ekscytujące jest to ”sumienie ekologiczne”, które można zaobserwować we wspaniałej twórczości Marka Budzyńskiego. Jego głównym partnerem jest Z. Badowski. ll. 42. Warsaw. The impressive and spectacular parish church of the Lord’s Resurrection in Ursynów (main author M. Budzyński, in cooperation with P. Wicha) was a grand signal of Poland’s embrace of postmodernism (and the weakening of the communist regime). After the transformation the author developed a new generation of works in Ursynów, in a humanist style (forum in front of the church — illustration, photo: M. Budzyński) and the wonderful eco-friendly housing complexes using a “human” scale, e.g. “Pod Brzozami” (”Under Birch Trees”). His main partner is Z. Badowski.

30 Il. 43. Warszawa. BUW, czyli nowa Biblioteka Uniwersytetu Warszaw- skiego. Jest zespołem absolutnie kultowym — „stuprocentowo” od- miennym od wszelakiej innej urba- nistyki/architektury. Jej rzeźbiar- skość i swoista ponadczasowość, mimo mentalnego i czasowego osadzenia w postmodernizmie, po- zwala zaryzykować uogólnienie, iż w przypadku tego autora, jego wyobraźni, talentu i bezkompromi- sowości oraz tak zwanej „siły prze- bicia” można — w przeciwieństwie do minimalizmu — myśleć o „mak- symalizmie”. Pięknie dopełniająca ten semiotyczny pejzaż szklana wieżyczka jest dobudowana do sąsiadującej zabytkowej willi przy Wybrzeżu Kościuszkowskim, proj. A. Kiciński (fot. M. Budzyński). Ill. 43. Warsaw. BUW, the new Li- brary of the University of Warsaw. It is an absolutely cult complex — fully different from all manners of other urban planning and architecture. Its sculptural character and timelessness of a sort, despite the mental and temporal placement within postmodernism, justifi es the generalisation, that in the case of this author, his imagination, talent and uncompromising character, we can — contrary to minimalism — think about “maximalism”. The glass tower, that beau- tifully complements this semiotic image has been added to a historical villa at Wybrzeże Kościuśzkowskie, design by A. Kiciński (photo: M. Budzyński).

Il. 44. Warszawa. Oprócz wybit- nych wartości urbanistycznych i architektonicznych, jakie stanowi — dzięki Bibliotece — harmonijne uregulowanie znaczącego „zaułka” stolicy, którym jest Powiśle, BUW posiada rewelacyjne osiągniecie w dziedzinie architektury krajo- brazu, tworzone wraz z I. Bajerską. Jest nim park na dachu — ekstre- malne rozwinięcie jednego z pię- ciu kluczowych dla architektury nowoczesnej kanonu le toit-jardin — dach-ogród. Jest to wyjątko- wy na polskim gruncie przykład międzydyscyplinarnej współpracy autorskiej. Do tych walorów imma- nentnie krajobrazowych z zakre- su sztuki ogrodowej należy dodać imponującą ekspozycję szeroko- -krajobrazową na panoramę War- szawy, por. il. poprzednia (fot. M. Bu dzyński). Ill. 44. Warsaw. Apart from out standing urban and architectural qualities, granted by the harmonious regulation of a signifi cant „alley” of the capital — Powiśle — hanks to the Library, the BUW features an excellent landscape architecture achievement, created in cooperation with I. Bajerska. It is the rooftop park — an extreme development of the canon of le toit-jardin — the roof-garden, which is one of the fi ve canons of mod- ern architecture. These immanent garden design and landscape values are accompanied by an impressive exposure of the absolutely outstanding, recently enriching panorama of modernizing Warsaw, cf. previous illustration (photo: M. Budzyński).

31 Il. 45. Warszawa. Zespół Sądu Najwyższego (zawierający też inne, ważne programy z dzie- dziny wymiaru sprawiedliwo- ści oraz prawa sensu largo) jest jednym z polskich obiektów najczęściej ukazywanych przez komunikacyjne media. Można stwierdzić, że ten budynek jest w chwili obecnej milczącym, ale aktywnym „świadkiem najnow- szej historii”, do tego godnym i pięknym. Cechuje się swoistym dla autora podejściem postmo- dernistycznym i „artystowskim”, jednak zgodnie z powagą funkcji — także dystyngowanym kla- sycyzmem. Zespół ma równie atrakcyjną warstwę urbanistycz- ną — jest harmonijnie i oryginal- nie wpisany w cenny krajobraz pamięci: plac i Pałac Krasiń- skich, pomnik Powstania Warszawskiego, liczne miejsca upamiętnione — 150 metrów od Starego Miasta (fot. M. Budzyński). Ill. 45. Warsaw. The High Court Complex (which also houses other important programmes associated with the judiciary system and law overall), it is one of the most often shown buildings by Polish media. It can be said, that this aedifi ce is recently a silent, but active “witness of the newest history”, also it is dignifi ed and — last but not least — beautiful. It is characterised by a postmodern and artistic approach, that is its author’s signature style, however, in accordance with the signifi cance of its function — also features dignifi ed classicism. The complex has an equally attractive urban layer — it harmoniously and originally blends in to a precious landscape of memory: the Square and Palace of the Krasiński family, the monument to the Warsaw Uprising, numerous commemorated places — 150 metres away from the defensive walls of the Old Town (photo: M. Budzyński).

Il. 46. Warszawa. Wysokościo- wiec Złota 44 (arch. D. Libe- skind). Rejon zawierający skrzy- żowanie ulicy Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi, plac Defi lad, Pałac Kultury i Nauki z Salą Kongresową, dyskusyj- ne Złote Tarasy oraz Dworzec Centralny — można uważać za najściślejsze centrum stoli- cy i — wobec tego — za jedno z najistotniejszych centrów Pol- ski w rozumieniu współczesnym. Zarazem rejon ten, poprzez styk z osią N–S wyrażoną przez aleję Jana Pawła II, ulicę Chałubiń- skiego i aleję Niepodległości, graniczy w kierunku zachod- nim z dzielnicą Wola (dawniej o złośliwej nazwie „Dziki Za- chód”) obecnie typowanej na superaktywny rozwój metropolitalny — miejsce „bezpiecznie” pod względem konserwatorskim, z dala od części zabytkowej (fot. M. Zieliński). Ill. 46. Warsaw. The Złota 44 Tower building (arch. D. Libeskind). The area, that encompasses the intersection of Marszałkowska Street and Jerozolimskie Avenues, Defi lad Square, the Palace of Culture and Science and the Congress Hall, the debatable Golden Terraces shopping mall and the Central Train Station — can be considered the strictest centre of the capital and — because of it — one of the most essential centres of Poland in the contemporary sense. Because of its link with the N–S axis, expressed by Jana Pawła II Avenue, Chałubińskiego Street and Niepodległości Avenue and its adjacency to the Wola district from the west (formerly called “The Wild West” by its detractors) is currently primed for hyperactive metropolitan development — a place, that is “safe” in conservation terms, far from the historical section (photo: M. Zieliński).

32 SIGNIFICANT CITIES — „MISCELLANEA”31

INTRODUCTION Professor W. Zin, urban design was taught by Pro- fessor W. Cęckiewicz, while lectures on the urban If it had been possible to put together an anthology landscape were given by Professor J. Bogdanowski. of quotes taken from works of leading thinkers and During the period of being a Master’s candidate men of letters on the matter of cities, their life, death and an assistant, a particularly important portion of and resurrection, as well as on the subject of the city knowledge was imparted on the author by his most as an entity — it would have been one of the most important mentor — Professor W. Gruszczyński, interesting and beautiful works of non fiction. Oft who drafted, presented and promoted his design of encountered, repeated and variously developed in the Future City of Linked Circulation (Gruszczyński, further detail is the statement, that the city is — per- 1966) during this time, riding the wave of then-fash- haps — the most successful creation of human civili- ionable futurology. His models, which he preferred sation and culture. Well-known and popular cities are and assessed in front of his assistants, were the then- often written and commented about — both objec- famous “La Cite Industrielle” by T. Garnier, from tively and subjectively, in excellent literary works by which he almost completely copied the form of its outstanding poets, writers and intellectuals. elongated plan, “La Ville Radieuse” — Le Coru- Examples of such successful and often intense biser’s programmatic vision, the ultra-total “Alex- relationships between writers and cities include: anderplatz” by L. Hilbersheimer, and the “Motopia” Paris (Voltaire, V. Hugo, H. Balzac, Ch. Baudelaire, by G. Jellicoe. Y. Friedmann’s “La Ville Spatiale” M. Proust), London (Ch. Dickens), Rome was also significant to him, as he clearly borrowed (J.W. Goethe, G. D’Annunzio, H. Sienkiewicz, from it the suspension of buildings above the ground, J. Iwaszkiewicz), Milan (A. Manzoni), Turin, Basel in addition to their diagonal structural grid (Fried- (F. Nietzsche), Florence (J. Klaczko a.k.a. J. Lejb) man, 1970). Venice (G.G. Byron, J. Ruskin, T. Mann, E. Hem- To a designer of a city of the future, and to Cra- ingway, E. Bieńkowska), Berlin (W. Benjamin), cow University of Technology Faculty of Achritec- Dublin (J. Joyce), Lviv (S. Lem, L.C. Klevemann, ture students, these extremely modernist lessons S. Wasylewski), Vilnius (A. Kosiński) [Kosiński A., were a valuable counterpoint against the backdrop of 1851], Beijin (M. Jian) and Shanghai (C. Thubron). studying classical historical urban planning, showing [Rafaelle Milani discusses the beauty of the city in the mysterious vision of modernism. literature in an interesting way — Milani, 2017]. During the period of writing his doctoral disser- Among the works of contemporary academ- tation, the author had the opportunity to gain striking ics and other serious scholars of matters of shaping knowledge about the city thanks to the courtesy of space, the city is one of the most-often discussed and excellent professors of the Faculty of Architecture of encountered subjects apart from modern architecture. the Cracow University of Technology. These were, The author of these words — which are largely first and foremost, H. and K. Wejchert, H. Skib- a product of impression, subjectivity and personal niewska, T. Zarębska, J. Zachwatowicz, A. Tomasze- opinion — has had the opportunity to come into wski, M. Twarowski and L. Kłosiewczi, in addition contact with and subsequently become fascinated by to K. Pawłowski — who predominantly resided in this subject already during his university years at the France. In parallel, after the doctorate (1976), there Faculty of Architecture of the Cracow University of were the “absorbing” contacts with Warsaw-based Technology. humanities scholars, mainly sociologists, such as The general history of urban planning was Z. Skórzyński, who introduced the young adept into taught by Professor A. Domański, while the his- the capital’s high society. In addition to J. Braun, tory of the construction of Polish cities, as well as K. Szaniawski, E. Wnuk Lipiński, A. Ziemilski. their conservation and preservation, was taught by These excellent relationships have allowed the author not only to thoroughly investigate that notion 31 Miscellanea — in magazines: chapter — a collection of of a city, that is friendly to people and the environ- texts devoted to short author’s information, messages, notes ment, but also in absorbing general ideas and secret and dissertations of various content (from Latin miscella — messages from the best sources of democratic oppo- mixed things, literary mixture). See the Dictionary of foreign sition. words. New Edition (1995), Warsaw: PWN State Publishing House, p. 728; also: Dictionary of foreign words (2001), Later, the author obtained an immense amount of Wrocław: Publishing House Europa, p. 505. outstanding knowledge about cities from a multitude

33 of books, in addition to numerous valuable academic Concerning events on home soil we should presentations, held both in Poland and in many other mention broadly understood teaching as essential countries — during workshops, sessions, conferenc- to deepening the author’s intellectual and emotional es and congresses. One valuable example — among experiences concerning the design of cities, in addi- many friendly people — can be Professor Gottfried tion to academic life at various universities among von Kiesow, who the author had met in Berlin, dur- his colleagues, professors, doctors and students — ing a congress commemorating the nine-hundredth one, that has been aimed at the study and practice of anniversary of the city, who was a world-renowned architectural and urban design with spatial planning Honorary Professor of the University of Frankfurt in the background. am Main and the author of a cult book on the city, Here, the author wishes to mention the signifi- that develops across the centuries as a “collective cance of classes such as the History of Urban Plan- work of art” (Kiesow, von G., 1999).32 ning, the Essentials of Urban Composition, Expe- The author was provided with impressive experi- rimental Urban Planning and the English-language ences and reflections by workshop trips, which were Urban and Landscape Design — at the Chair of followed by two conferences at the Berlin Rathaus Urban Planning of the Andrzej Frycz Modrzew- and at the Free University of Berlin, as a part of the ski Krakow University’s Faculty of Architecture “IBA Internationale Bauaußtellung 1984–1987” and Fine Arts; Landscape Design and the English- International Construction Exposition, including the language Landscape in English — taught at Land- comparison of authoritative and stellar addresses: by scape Architecture and Architecture and Urban the leading conservative and postmodernist Robert Planning courses at the Faculty of Architecture of Krier and the radical neomodernist Rem Koolhaas, the Cracow University of Technology, as well as who was then highly modest. a cycle of lectures entitled Revitalisation of Cities Studying in situ is an indispensible source of obta- at the Institute of Arts History of the Jagiellonian ining information and shaping knowledge about the University. mysterious power of the entities of cities. Particular- This article presents a general, subjective, impres- ly, so when the aspect of travelling is associated with sional-expressive imaginative panorama of selected a strictly professional ethos provided by professional cities the author considers to be emotionally the clo- and academic contacts, as well as the expansion of sest to him, which have been accentuated as espe- bibliographical resources. Apart from making use of cially expressive of wisdom, good and beauty, which opportunities to gain experience and knowledge in have positively motivated — either consciously or leading capitals and particularly beautiful small towns, subconsciously — their creators, users and observers, the author was able to use numerous stays in the first as well as — of course — the author of this article. western country, that he has ever visited — Norway Each of the cities, that lend their names to the titles of (primarily Oslo and Trondheim). Apart from work in the article’s sections have been used as a particularly offices, for instance on a plan of Harstad near Narvik, notable symbol of specific, well-defined conceptual as well as on a number of building designs located and/or spatial traits, which also include mentions of there, he had the opportunity of obtaining a scholarship other, essential examples of cities, which complement from the “Arkitekturmuseet and Oslo”, from a fund and supplement each trait. meant to jointly uplift Poles from the state of martial law — in the form of lectures at AHO (Arkitektur 1. LVIV, CHERNIVTSI, KAMENETS — Høgskolen Oslo) and in Trondheim at NTH (Norske HOME, THE MOTHERLAND Tekniske Høgskolen), in addition to having the oppor- AND THE BORDERLANDS tunity to purchase a sizable amount of books. The author’s self-education has been pheno- Lviv is where the author was born, towards the end menally impacted by his five trips to a summer of Nazi German occupation and prior to the enter- workshop organised by the EASA — the European ing of the Soviets. His place of residence was in the Academic School of Architecture (Aarhus, Athens, city centre, at Łyczakowska/Franciszkańska Street Turin, Tapiola, Rotterdam, Marseilles on the two- (currently Korolenko Street), in the beautiful corner hundredth anniversary of the French Revolution). townhouse of the Tyszkowski family (ill. 1) — who were the family of the author’s mother, near the High Castle. The place and time of his birth “pessimally” 32 The term Gesamtkunstwerk was popularised by Richard coincided — as two and a half months later, at the Wagner, the French term Correspondance des Arts used in the correspondence between F. Chopin and E. Dalacroix can turn of November and December 1943, the Allied be considered related. Conference in Tehran left Lviv to the Soviet Union,

34 setting in place the new post-war division of Europe Khotyn on the Dniester River, and Uman, where the along the so-called Lord Curzon’s Line. Borderlands of the Polish Commonwealth ended. Stalin’s army, after an impressive victory at J. Bogdanowski considered Kamenets Podolskiy, Stalingrad and Kursk, reversed the direction of along with its Dominican monastery and the church the front’s battle and — significantly pushing the of St. Nicholas, to be the farthest eastward bastion Nazis westward — “was winning the Second World of western culture and civilisation. Polish cities, for- War”. The Soviet liberation of Lviv was a matter tresses and churches — surrounded by the dominant, of weeks or at least a couple months. Because this clearly native Ukrainian population — constituted turn of events would have placed the author’s fam- a part of the remarkable and difficult specificity of ily in grave danger in light of the information the the Borderlands, which was never ordered. NKVD possessed about it, a decision was made to The author’s parents and the rest of his Border- flee immediately. The escape took place during the lands-based family attested in their memoirs, that Christmas and New Year’s season (1943/1944) and during trips to the countryside the absolute majority ended in Krakow. of the area spoke Ukrainian and was of an Orthodox, Going back a generation, and even further into Greek Catholic or Uniate denomination33. the past, to the year 1848, we could formulate a con- The Polish contribution to the architecture is clusion, that — theoretically — the beautiful border- objectively a wonderful historical cultural phenom- land town of Chernivtsi was a “partial homeland” enon, similarly to the numerous important works and of the author. Located close to the Ukraine–Roma- regions, that have been taken over by different own- nia border and the capital of the Galician region ers due to historical events. Good memory of and of Bukovina, it was called Little Northern Vienna good activity of Polish descendants towards these (cf. Bierdrzycki, 1973; Podzyńska, 2014). The cause works and regions is important (cf. e.g. the valuable of the family’s settlement so deep in the border- work of the Institute of the History of Architecture lands was quite peculiar. Initially, the family resid- and Conservation of Historical Monuments of the ed in Greater Poland. After the failure of the great Faculty of Architecture of the Cracow University of patriotic Poznań uprising (1846–1848), associated Technology). In this matter we can draw upon the with the pan-European “Spring of Nations”, after solemn quote from the third part of Dziady by Adam the dissolution of the Great Duchy of Poznań and Mickiewicz: If I forget them, God in the sky, forget its incorporation into Prussia, the son of the great about me. Amilkar (cf. Kosiński, A., 1851) — Christopher — Lviv is a symbol and the most historical artefact was accused of insurgent activity by the partition- of the so-called Polish–Ruthenian borderland, or, to be ing authorities. He received an ultimatum: either more precise — the Polish–Ukrainian one, with signif- his property would be confiscated and he would icant Jewish and Armenian factors. Lviv — according be interred in the Poznań fortress, or he would sell to the most serious sources — was issued a charter by it and be banished from the Prussian partition. He the King of Ruthenia — Daniel of Galicia (1250, eight chose the second option — “a place where Polish years prior to the charter of Krakow), and which was was spoken, as far away from Prussia as possible”. named after his son — prince Lev (cf. Walczy, 2002).34 This was Chernivtsi (according to J. Pachoński). It Its general outline and the furnishing of its urban was there, on a beautiful hill, where the author’s layout, expressed by, among others, its skylines family home was located, and where his grandfather (ill. 3, 4) is similar to many cities of the Great Urbani- and great grandfather actively practiced architecture sation of the East based on the Magdeburg rights — with his great grandfather even being a district (with Krakow at the fore). The centre is composed architect. Thanks to him, many beautiful townhouses of a Medieval, rectangular grid, which is slightly were built in Chernivtsi, including corner ones — which were rounded, featuring tall classicist colon- nades, as well as the most beautiful building — the 33 A unique hybrid mutation of Christian religion, meant City Theatre, which is the focal point of the perspec- to foster a pro-Polish sentiment among the Orthodox Ukrainian population. tive view of Teatralny Square (ill. 2). 34 Due to the complexity and frequent controversy around There is also at least one other urban planning national matters, the genesis and, more broadly speaking masterpiece, which in the context of the Border- — the historical past of Lviv, of particular note — largely lands, cannot be ignored. It is the absolutely origi- thanks to planning and urban design-related matters — is nal Kamenets Podolskiy — a fortress and a castle the original work of the Krakow-based scholar Łukasz Walczy. This work is a perfect example of normalisation in picturesquely blended into the bend of the Smotrych Polish–Ukrainian relations concerning the Borderlands, at River (Kiryk, 2000). Nearby are important cities: least at the level of the intellectual elite.

35 irregular, with a four-sided, slightly elongated mar- centuries of greatness as the capital of the Common- ket square and a town hall at the centre (cf. ill. 1). wealth — was suffering from a crisis-induced atro- Lviv’s exceptional historical sites include the Latin phy (apart from the illustrious period of the Galician Cathedral — founded by Casimir the Great (ill. 5), Autonomy, the Krakow Republic and the Free City of along with its neighbouring picturesque Boim Chapel, Krakow 1815–1846) and was regarded less highly, for which is a Mannerist, world-class heritage site (ill. 6), instance in terms of cultural life, particularly classical as well as the fairy-tale, Medieval Powder Tower on music. It was Lviv and not Krakow, that had its own the eastern edge of the Old Town. Around the Old Polytechnic University, with a Faculty of Architecture. Town it is the modern section. Both to the east and to After Poland’s rebirth in 1920 Lviv’s metropoli- the western side of the Old Town’s rectangular plan tan ambitions became reflected in the plan of Greater are broad, dual-carriageway avenues with promenades Lviv (by I. Drexler), which — in ideological terms and parallel, linear rows of lush trees. The avenue to — was modelled after the 1910 Plan of Greater Kra- the east was once called Wałów Gubernatorskich Ave- kow to an extent. The interwar period expressed nue (at present Podwalna and Vinnytska Street). The itself with an impressive eruption of modernist avenue to the west of the Old Town, in the form of architecture (cf. Czerkies, Szczerski, 2016; see also: Wały Hetmańskie (currently Freedom Street [Svobody R. Cielątkowska). During the period of the Second Prospekt]), whose internal space creates an elongated Republic of Poland, Lviv was known not only for its square with a culmination in the form of the Opera picturesque natural and urban landscapes, but also for building (ill. 7), is immensely attractive in urban plan- its exceptionally cheerful and witty men and beautiful ning terms. It is an emotional, unique and most beau- and charming women, something, that appears not to tiful public space of the city (ill. 8), while the market hast its value, despite the flow of time and a replace- square complex, with the town hall building, is the ment of the Polish community with a Ukrainian one. geometrical centre of the charter-period Old Town, At present Lviv is a city with a population, that which is more formal, peaceful and toned down. From almost equals that of Krakow — 740 thousand. the Opera to the east, on the northern side of the Old Around the previously mentioned historical and Town, is Lesi Ukrainky Street, with the Polish Drama modern complex, large Bolshevik-era block housing Theatre, which also plays the role of a philharmonics estates are predominant. The metropolis, along with building (ill. 9, 10). its outer city region, within the range of the large To the south of the Old Town is a sequence of three ring-road, that connects localities that formerly sur- picturesque, irregular squares — with Adam Mickie- rounded Lviv, e.g. Dubllany, Briukhovychi, Sknilov, wicz Square at the fore. A wonderful column statue of Berezhany, Vynnyky and others, has a population of the Polish–Lithuanian Bard. The luxurious, eclectic around 1,4 million. George Hotel, well-known across Europe, dominates One increasingly mounting inconvenience is among this region. It was initially built and remained a shortage of water, which has notably marked the the property of Jojne Sprecher’s rich Jewish family. entire period of the city’s modern existence. The Lately, an interesting complex of the UniCredit Bank small Poltva River had been insufficient from the has been built within this complex (ill. 11). The local very start, being further minimised as time went on, urban spaces are accentuated by numerous temples and ultimately being redirected into an underground bed, grand lay eighteenth and nineteenth-century buildings, disappearing from the cityscape. as well as those from the start of the twentieth century, At present, the edge of urbanised Lviv is the such as the palatial complexes of powerful families, site of an interesting campaign of creating modern like that of count Alfred Potocki (ill. 12), and the build- culture centres, designed by Ukrainian urban plan- ings of the Polytechnic and the University (ill. 13, 14). ners and architects, who are on friendly terms with Above the city is the romantic hill of the High Castle — Poland (cf. Posatskyy, Hrustsak, 2017).35 with traces of a castle attributed to Casimir the Great, The post-war shift in Polish borders — the tak- with a monument of Union of Lublin. ing away of its eastern lands, along with Lviv and During the period of the partitions, Lviv was Vilnius, and the granting of western lands, which made the capital of the Austro-Hungarian partition, include Wrocław and Szczecin, is becoming — after which was called the Principality of Galicia [from sixty years of silence — an entry, that is being fully “Halicz”] and Lodomeria [from “Włodzimierz” disclosed, cleared of misconceptions and lies, one (“Wołyński”)]. This was an open affront towards Kra- kow, which had until recently pretended to the rank of 35 As in footnote 4: „This work is a perfect example of nor- a leading European city, and was located much closer malisation in Polish–Ukrainian relations concerning the to Vienna than Lviv was. However Krakow — after Borderlands, at least at the level of the intellectual elite”.

36 that is discussed and open to debate on the history pher, economist and sociologist, a great expert on and friendly future relations. This is aided by both the cities of the world, proclaimed: “This is Wojtek, global conditions — the end of the Cold War and from Krakow, they have the most beautiful Market blocs of clashing world powers and states, as well as Square in the world”. regionally — democratic systems in all three coun- In the form of the square-shaped Market Square tries, that were the stage of a great geopolitical shift and around it, Krakow displays a three-layered ring and migration: Germany, Poland and Ukraine. The layout, although one, that is incomplete. It possesses thoughts of the great Polish history expert, patriot the distinct gradient of urban, architectural and land- and writer — Antoni Gołubiew, that the post-war scape qualities of the European city: the Medieval change in Poland’s geopolitical placement within ring, the modern-period ring and the contemporary Europe after 1945 is a return to the original Piast-era ring. The historical charter-period centre — enclosed concept of a Poland, that belongs to the West (and by the first ring — is the most beautiful and even which was lost by Casimir the Great and replaced outright fascinating. Its history is striking37. The pre- for entire centuries with the Jagiellonian concept of charter gord, with a suburbium and a settlement, was a Poland oriented towards the East). crossed by a route of European significance, that ran along the north-south direction. It probably led from 2. KRAKOW URBS CELEBERRIMA a crossing on the Vistula, along a route resembling the modern-day Kanonicza and Grodzka streets near The author of these words has been — as previously Wawel (the Bawół district) and further — near the mentioned — tied with Krakow “almost”36 since church of St. Andrew, the church of St. Adalbert (the his birth. He has written an extensive article about purported site, where the saint had preached), the the City of Krakow in 2012 (135 pages), with rich parish church of Holy Mary and further northwards illustrations (104 illustrations) and a solid foundation along Floriańska Street and beyond the walls — along in the literature (106 references) in two languages Matejki Square and Warszawska and 29 Listopada (Kosiński, W., 2012). It can be considered supple- streets. mentary reading material to this article. The main town charter, called the Grand Charter, When the author was invited to give a lec- was issued on the fifth of June 1257, on the orders ture at the famous Project for Public Spaces centre of prince Bolesław of the Piast dynasty — who was (www.pps.org), its founder and head Fred Kent — called the Chaste (because of his “white” marriage to a Columbia University graduate, planner, geogra- St. Kinga of Poland), probably on the inspiration of his mother — the Ruthenian princess Grzymisława. It is possible, that the plan was drafted by three 36 As it has been mentioned in section 1, the author and his family have been tied with Krakow since when he was German surveyors from Nysa and Wrocław, who three and a half months old, riding the refugee wave of worked according to the model of the Magdeburg those Poles, who were fleeing Lviv in fear of the Soviets, rights. Supposedly, they excellently adapted the plan who were coming from the east (this particularly applied to the extant genius loci. They delineated a straight to persons from the intelligentsia, who were listed by the line from the “point of St. Adalbert”38 to a corner of NKVD as “enemies of the people”), as well as because of the high probability of Lviv being incorporated into the St. Mary’s basilica (which is slightly rotated relative Soviet Union. to the line of the Market Square), with a length of Among the Lviv refugees, who stayed in Krakow, there 200 meters, and used it as the basis for the plan’s were, among others, many professors of the Faculty of structure. Based on this line, they built the square Architecture of the Cracow University of Technology, shape of the Market Square, 200 x 200 meters in e.g. Z. Kupiec, A. Mściwujewski, Z. Solawa (ASP), S. Szerszeń, Z. Wzorek, and from Vilnius: L. Ślendziński size, and derived a grid based on a module of 100 x and K. Wróblewska. 100 meters from it, which became the basis for the When compared with other cities, that were cruelly cleared new urban plan of Krakow. The city was surrounded of their German populations, Krakow offered very little in with a line of fortifications, which were demolished terms of housing. Thankfully, Krakow suffered little war- time destruction in terms of its housing substance. The only — particularly tragic — reason for the existence of 37 The most essential positions on the urban planning-related abandoned buildings were the dwellings left empty because aspects of Krakow’s town charter include: of the extermination of the Jews. Many such apartments 1. Borowiejska-Birkenmajerowa, 1975. in elegant modernist townhouses waited to be occupied in 2. Jamroz, 1983. modern north-western areas (Inwalidów Square, Krakowski 3. Krasnowolski, 2008. Park, Łobzów), which were built up in the 1930s, e.g. at 4. Łukacz, 2011. Szymanowskiego, Karłowicza, Chopina, Lea, Królewska 38 A distinct widening of Grodzka Street towards the Market and Kazimierza Wielkiego Streets. Square — the so-called „trumpet” (A. Domański).

37 in the nineteenth century and the ring-shaped Planty the introduction of Nowa Huta (the Centrum A, Cen- Park was established in their place (ill. 16).39 trum B, Centrum C and Centrum D housing estates), The „Autumn of the Middle Ages” (cf. Huinziga, which became the greatest Socialist Realist project in 2016) made Krakow one of Europe’s most impor- Poland, or perhaps even in the world (ill. 20) [Klaś, tant cities (Jelicz, 1966), with the situation positively 2018]. The abovementioned plan by Ptaszycka is an developing throughout the Renaissance and the six- excellent synthesis of traditionalism and modernity. teenth century.40 However the post-war “second modernism” Krakow’s crisis began because of neglect by turned out to be a general catastrophe both in urban king Sigismund III Vasa, who relocated the royal planning and, in the majority of cases, also in archi- seat and a portion of the country’s important offic- tecture. Both in the East and the West — it expressed es to Warsaw in the years 1596–1611. Then came itself through the absolute predominance of chaotic a smallpox epidemic, an immense flood and a Swed- block housing estates as the leading formula used in ish invasion, which sealed the city’s fate and caused the reconstruction and expansion of cities. a significant reduction in its rank. Under the Aus- In reference to Krakow the only interesting trian partition, throughout the nineteenth century, urban planning phenomenon of the time was the the period of the Galician Autonomy — the Kra- plan of the Krakow Urban Complex, the KZM kow Republic — and the Free City of Krakow in the drafted under the supervision of K. Seibert in 1977 years 1811–1846, which has already been mentioned (ill. 21). At the time, the incorporation of the Nowa in the section discussing Lviv, positively stands out. Huta metallurgy plant and its surroundings into the During the second half of that century, as well as at city played a crucial role, as it extended the city’s the turn of the nineteenth and the twentieth century, length by a third, up to 20 kilometres (Seibert, 1983). Krakow saw the development of valuable architec- The KZM plan, modelled in a way after the Parisian ture, with the appearance of a series of outstanding concept of a “Paris of Five Parises” (by R. Castro, designers, among them being Teodor Talowski. the idea of “from a City to a Metropolis”), proposed Outside of the ring of Planty Park, yet inside the a belt-like extension of Krakow along a large grid period’s second ring (which has remained incom- of mega-arterials, along the east-west directions and plete), lies the quite attractive and carefully composed perpendicular arterials along the north-south direc- nineteenth and twentieth-century city centre. Its radial tion. The previous, historical concentric and radial streets are, as a rule, a continuation of the gated streets layout of Krakow was partially “bent” in that plan, of the Old Town, which creates a harmonious system dominated by this “macro-frame”. It has given the of historical continuity. This continuity, this whole, city lasting, essential, highly useful arterials, such as started to be called Greater Krakow. 1906 saw the the latitudinal Pokoju Avenue and Rybitwy Street, publication of a postcard illustrating the city’s shape as the longitudinal ones, like I. Stelli-Sawickiego at the time (ill. 17), said illustration called the Greater Street. Krakow Pocket Plan. Four years later, in 1910, an During the 1980s city planning in Poland found urban planning competition was organised for the itself in the context of the large-scale general condi- Plan of Greater Krakow, covering a slightly wider tions of the country, which underwent radical and area. The entry, that won First Prize, by a team of four dynamic change. These were, in sequence: the crisis Krakow-based architects (ill. 18) was and remains of the artificial prosperity of Gierek’s system, the a world-class work of urban planning. founding of the Solidarity movement, its triumph The next “golden period” of Krakow’s planning and “festival” in 1981, martial law, The state after- were the 1950s, which started with Socialist Realism wards41, which laid bare the bottom of communism and ended in a period of political thawing and the and the re-emergence of anti-communist democratic austere modernism of the period of Gomułka. The opposition. plan drafted under the supervision of A. Ptaszycka This is the situation, in which the General local (ill. 19) at the time is characterised by the beauti- spatial development plan for the city of Krakow ful harmony of the newly-designed streets and urban (lead designer: Z. Ziobrowski, ill. 22), which com- blocks, equally harmonious and rich greenery and pletely contested the KZM plan from eleven years before, was developed in 1988. It returned to a tradi- tional concentric and radial system. Technocracy was 39 Similar demolitions of surrounding walls followed by their rejected as the leading notion, replacing it with ecol- replacement with ring parks were carried out in beautiful ogy (the Polish Ecology Club was among the chief cities of Westphalia: Münster and Soest. 40 The period of the greatest, world-class greatness of Krakow were discussed in excellent articles by Bruzda, 1997, 1991. 41 The title of an illegal poetry collection by M. Cisło (1984).

38 critics of the KZM). Attempts were made to, for absolute non-urbanity and almost no probability of instance, provide cross-ventilation corridors, which development for several decades.43 were neglected and built over by the technocrats. As a result of the aforementioned highly detailed After the elections of 1989 the communist sys- analytical studies, it was concluded, that only 3,8% tem fell and Polish freedom and its democratic trans- of Krakow’s surface area possesses high and com- formation became a model for countries of the Soviet plete aesthetic landscape value (both in terms of the sphere of influence (the Soviet Union was the last to cultural and natural landscape), which met conser- undergo transformation, in 1991), and has had tragic vation guidelines, while 11,5% of the area could be consequences in China42. Spatial planning took on qualified as harmonious in terms of urban planning new priorities, such as “open borders”, the market (cf. Böhm, 2016). This means, that around 85% of economy, the right to private property, territorial Krakow’s city limits remained in a state of aesthetic government, while contentious factors arose in the urban and landscape disarray! form of the strong role of liberalism or the larger role This was the last General Plan of Krakow. In of private real estate developers. For the first two 1994, during the same year, a formal and legal catas- years of the transformation, the author of these words trophe for Polish urban planning occurred — taking held the position of the Deputy General Architect of the form of the abolishment of the obligation to draft Krakow, particularly focusing on new projects, that general spatial development plans for cities. Two were the results of emerging opportunities. phases of the Spatial Planning and Development Act The plan of Krakow — for obvious reasons — (the second one in 2003) only maintained detailed was amended several times (Z. Ziobrowski was still plans, which are, eo ipso, marked by particularity its main author) [Ziobrowski, Z., 1994]. The changes and a lack of the aspect of composing the city. were more formal than spatial, for instance, the terri- The “conditions study”, which was not legally tory of the metallurgy plant was still unplanned — in binding, became the sole formula of visualising the the Plan, Krakow “ended” at the gates to the plant. entirety of the city (cf. Ziobro, 2017). This situa- Meanwhile landscape policy became an important tion is confounding to architects and planners from positive element of this new version, however — just civilised countries. This legislation causes chaos like the plan itself — it was not implemented. Its and voluntarism, with the practice of urban plan- first part was drafted by J. Bogdanowski and it was ning being more and more dominated by previously based on delineating “architectural and landscape mentioned real estate developers. This is, what has units” within the city’s territory, called JARKs — happened in the case of the Avia housing estate in they were city elements characterised by a uniform Czyżyny, which in and of itself is quite interesting, physiognomy. The second part of the landscape pol- yet has been built at the heart of an airstrip, that was icy was drafted under the supervision of A. Böhm reserved and planned as a city park between Krakow and his team, which included the author of this and Nowa Huta for years (ill. 23, 24). Environmental publication. This part of the document was highly sustainability, urban ecology, the composition of the creative to the harmonious cityscape — each of the city and the creation of public spaces have atrophied. previously mentioned structural units was appropri- At present projects, that affect the urban whole ately described, assessed and given form guidelines. of Krakow are being carried out — similarly as Pioneering, highly essential and interesting studies in other Polish cities — in an unplanned manner, were performed while drafting this landscape policy according to the whims of local policy, the “power” concerning the dramatically poor condition and low of individual developers, the obvious continuing of landscape standard of Krakow, both in detail and the status quo and often randomness as well. Among as a whole. It should be noted here, that Krakow’s the few yet significant public projects, road projects administrative limits had been unthinkingly expand- are of some significance, improving the comfort of ed to the gargantuan size of a thirty-kilometres-long transit and commuting. These include: Pawia Street, imaginary “metropolis”, which de facto signified which brings structure to the link between the Train hundreds of hectares of poorly defined wasteland, 43 In prestigious Western cities, for instance the privilege of belonging to the urban area only applies to truly urban- 42 This concerns the massacring of students at Tiananmen ised areas. The incorporation of an area into city limits and Square („Heavenly Peace”) through the use of tanks. The granting it a formally urban (metropolitan) status — the students had peacefully demanded democratic reforms expansion of the city — is typically done as an expression when Deng Xiao Ping and the Chinese leadership learned of acknowledgement of projects worthy of urban status. of the fall of communism in Poland after the elections on For instance the border between Paris and Nanterre runs the 4th of June 1989. through dense development.

39 Station and the Old Town, the eastern bypass, which by S. Deńko. Since that time, many new, beauti- connects the highway towards Rzeszów with the ful works of outstanding architectural quality have Administrative Centre in Nowa Huta, the widening appeared, truly at a world-class level, constituting of the gateway arterials towards the east — towards important city elements of Krakow. Their detailed Igołomia — and the south — towards Zakopane. location and composition on the urban scale are The intensive filling in of the “punctured” inner remarkably significant marks of both their respec- city tissue is aided by the economic gravitational tive places and of our times. model of preferences in the placement of work and Another important contemporary matter is the housing — the closer to the centre, the better. This approach to the construction of modern buildings manifests itself both in the form of “infilling” entire in historical surroundings, particularly those placed urban blocks (e.g. the “Przy Bulwarze” and “Wiślane under heritage conservation — “Nowe w Dawnym” Tarasy” housing complexes in Grzegórzki), as well (cf. Kadłuczka, 2018). This matter is exciting par- as by individual supplementations in the form of ticularly to the architectural community, having infill buildings (e.g. the new corner building at the been discussed for close to a century (since the start intersection of Straszewskiego and Piłsudskiego of the development of modernism) in debates with streets). conservators, arts historians and the general public. River parks and public parks: Park Dębnic- It is mentioned as being of particular significance ki (K. Dąbrowska-Budziło, K. Fabijanowska, in successive documents — Charters, starting with K. Pawłowska, A. Zachariasz) and the Stanisław the Athens Charter (1933 — the first modern- Lem Science Garden (K. Ingarden, J. Ewý and ism) drafted by the CIAM (Congrès international associates), are valuable, although not as numerous d’architecture moderne, the International Congress “green” projects, particularly when compared to for Modern Architecture), edited by Le Corbusier, projects funded by private developers. The matter is through, among others, the Venice Charter (1964 similar with the latest parks, such as the Stacja Wisła — the second modernism) and the Krakow Charter park, which has been delivered in 2018 (established (2000 — the third modernism). A new discussion of as a result of a grassroots initiative, the design was this matter opened during the Second International prepared on the basis of broad public consultations Congress of Polish Architects (in 2015). The direc- and a competition, in which the first prize was given tion of this debate and its conclusion represented the to a proposal by Michł Grzybowski, a Master’s stu- idea of “an onthological right to add” (cf. Kadłuczka, dent of landscape architecture at the Cracow Univer- 2015). Illustrations 25 and 26 present a metaphori- sity of Technology; the project’s implementation was cal allusion to the creative “adding of the New to overseen by the City Greenery Authority) and the the Old”. latest of Krakow’s parks — at the moment — Park This idea is well-presented by the Cricoteka Reduta (opened in 2019), which, similarly to the pre- building by S. Deńko and his team, Wizja. It is viously mentioned one, is a result of a participatory a “modernist and lay sanctuary”, which commemo- workshop. (The overall proposal was prepared by rates Tadeusz Kantor and his work. It is located right a group, that participated in the workshop, while the near the Vistula River (ill. 27, 28), at the edge of the detailed proposal was prepared by Land Arch, with historical district of Stare Podgórze, yet separated the construction-phase design prepared by JWMS from it by slightly earlier, brutal, massive housing Jerzy Wowczak and Marek Sanecki). blocks at Nadwiślańska and Piwna Street, which The failure of urban planning in contemporary have nevertheless been given the conservator’s Krakow is in a sense compensated by beautiful and approval. It is another ornament of the city (oppo- unique architecture — thankfully, to a significant site the Kazimierz district), in a chain of attractive degree. In one of the previously mentioned arti- public buildings and sites along the right bank of the cles (cf. Kosiński, W., 2012), the author presented Vistula: the Manggha, the Europe–Far East Gallery, a number of such significant structures, for instance the ICE Congress Centre and further on, the “mod- the Underground Market Square — the Krakow ernist ruin” of the Forum Hotel, which has been Museum by A. Kadłuczka, the Lesser Poland Gar- waiting for a decision to be made about its future for den of the Arts by K. Ingarden and a residential and years now, the Father Bernatek footbridge (not the ser vice tower building at the corner of Kazimierza most beautiful, yet its success lies in its popularity, it Wielkiego and Kijowska streets by A. Jasiński, is very useful as a pedestrian crossing between Kazi- the new building of the Jagiellonian Library and mierz and Podgórze, as well as a meeting, walking the Krakow Opera by R. Loeglera, the Auditorium and observation point), the Qubus hotel. Pro domo Maximum and the Angel City complex — works sua, the author of these words can add, that in the

40 lower, free part of this riverfront, above the Krakow private institutions and others. The final form of the University, said university’s diploma candidates pre- proposal was prepared by Land Arch, under the super- pare beautiful and prize-winning proposals of cul- vision of M. Tujko, a Krakow-based landscape archi- tural buildings every year (supervisors: K. Ingarden, tect, while the construction-phase design was prepared A. Jasiński). by a consortium composed of Land Arch and Artur Initially the Cricoteka was quite contentious, Jasiński i Wspólnicy. This cooperation between archi- spurring debate in the media and on online forums tects and landscape architects, as well as the architec- because of its size and boldness when compared to tural matter, that has resulted from it, can be consid- Stare Podgórze, which is under heritage conserva- ered a significant step towards thinking in the spirit of tion, causing controversy: both delight with its bold- landscape urbanism (cf. Kosiński, Zieliński, 2016). ness and extravagance — dealing away with the dis- The Europe–Far East Gallery is a subtle culmina- cipline and tameness of the conservative city. The tion of a four-element cameral urban complex created large massing, suspended above conserved historical by and taken under the subtle patronage of K. Ingar- buildings, has a height equal to the neighbouring, den, who specialises in unique cultural architecture, earlier housing blocks, which were a true clash with created for the public good. The oldest element of the historical Podgórze, yet were accepted by the this complex is the cult, arch-famous Manggha authorities. Museum by A. Isozaki with a significant contribution Ultimately the Cricoteka is currently — similar- of K. Ingarden — the complex is supplemented by ly to other spectacular Krakow public buildings — buildings dedicated to the arts, teaching Japanese and accepted and admired, having entered into the canon drinking tea, designed by Ingarden & Ewý Architek- of cultural sightseeing in Krakow. ci. The Europe–Far East Gallery — as an ideologi- Artur Jasiński is a respected and award-winning cal and functional programme — is an excellent idea author of classic, unpretentious buildings, which when considering the contemporary role and rank embody the idea of timelessness and the bold mod- of the determinants of the relation of the increasing ernism of the “international style”, which highlights closeness between the “worlds” of the East and the their prestigious, synthetic massings. West. This closeness is beautifully symbolised by the Among several projects of his company, Artur “friendly” formation of the Gallery and the Manggha Jasiński i Wspólnicy, apart from the previously men- building, which almost “touch each other” (ill. 31). tioned corner tower building, we should highlight The Gallery goes to new heights also in strictly pro- the Axis complex, which features the logo of ABB fessional, architectural and urban terms: of the culture and is located at Kordylewskiego Street (ill. 29). The of context and immanent beauty. In the first, contex- strongly highlighted, “titular” idea is the establish- tual aspect, we should point our attention to the high- ment of an urban axis directed towards the Old Town ly difficult relation of the new, large building, built and its towers, upon which the sight of the user of to be almost in contact with a masterwork of global this “U-shaped” complex is focused. architecture. This contact was a challenge, that has Here we can mention a remark by R. Koolhaas, been positively overcome, supplementing both build- found in his essay Generic City, that tall buildings ings, largely because of the appropriate scale, as well in cities obligate their designers to create attractive as thanks to the material, texture, colour, shape and visual frames. This office building has a “U-shaped” overall culture of the approach. layout, which is well thought-out in terms of urban The context of the synergy of “outer” impact planning: the eastern side — from the accessway, is towards the surrounding buildings of the Dębniki smooth, while the representative side — the western district and the Konopnickiej Street arterial, was one, facing the historical centre (ill. 30) is concave, also positively addressed. In immanent terms, the creating an urban semi-interior. This interior is con- architecture of the new Gallery is a modernist form, nected with and “annexes” the external zone of the beneficially independent from the distinct poet- building in a landscape sense — it is modern and ics of the Manggha, which could have constituted visually attractive, and is the first completed frag- a needless inspiration for form and copying to a dif- ment of a linear public space — a new Planty Park, ferent architect, devised in the name of literal con- which is meant to humanise Powstańców Warszawy textualism. Thankfully, a healthy contrast has been Avenue. employed — the integral character of the Gallery, What is interesting, is that this new public space with only a polite “co-scale” being used between the was designed using a participative method, with the two, nearly touching buildings. However, the form cooperation of architects, landscape architects, resi- of the new building is clearly independent (ill. 32) dents, activists, artists, representatives of public and — snow-white in colour, austerely rectangular, with

41 an expressive, zigzagging ramp, being a manifesto of Thanks to this ultimate destination, the author had the a sophisticated, educated, original minimalism. opportunity to go on yearly, several-days-long fam- Krakow — similarly to other, outstanding cities ily trips to Warsaw throughout the entire period of in Poland — is suffering as an urban whole from primary and high school. They became a favourite the lacks and even outright catastrophes in the field of his, an excellent way to start summer, full of cap- of spatial planning, but — just as other outstanding ital-city attractions. The place, where he stayed, was Polish cities — it blooms in isolated places thanks to near the centre, at Puławska Street, near the beautiful excellent works of architecture. Dreszer Park and the cult Moskwa cinema. Thanks to this friendly situation, the author 3. WARSAW — A SYNERGY managed to avoid the general, unjustified antipathy OF TWO CAPITALS between the residents of the older and newer capi- tal; quite the contrary — this possibility, as well as Refugees from Lviv — the author’s loved ones, its regularity and intensity, have allowed the young as well as friends and acquaintances of the family, man to come closer to and familiarise himself with largely settled in Wrocław,44 Gliwice or sometimes a different, heroic city/community, which was lift- — rather reluctantly — in Krakow, as well as Jelenia ing itself up from ruin, with a completely different Góra, Zakopane and even — although doing so to situations and social climate — one, that was more a very minuscule degree — in Warsaw, which had impatient and hasty, as well as ruder than the one in been left in ruins and was slowly coming back to life. Krakow, yet which was also more effective. Warsaw45 is “genetically” a city, that is only slightly younger than Lviv or Krakow, being founded 44 During “old, pre-Casimirian” times, Wrocław belonged to “in instalments”, in the years 1262–1300 on the basis the Piasts, and was then lost by Casimir the Great, along with Silesia, later enjoying significant development, becom- of the Kulm rights, although its charter was provin- ing a favourite German city — Breslau, a grand centre, fur- cial in terms of dimensions, and geopolitical events thest to the east, in the direction of Slavic lands. It was — have, since the dawn of history until — at least — according to western German racists, as well as French and the period of the partitions, been marred with Rus- British ones — “a great cultural border of Europe”. sian interference. However, this small scale of the Contemptuous articles about Eastern European societies were written by the young Hanna Arendt (who later became Old Town had — paradoxically — a highly benefi- a world-class moral authority), who was then an assistant cial impact on the functional, grand and beautiful and lover to Martin Heidegger (then a Nazi and a traitor development of the modern city towards a metropo- to his colleagues from the University of Heidelberg, and lis. For when Sigismund III Vasa relocated the capi- after his expiation — one of the leading philosophers of the tal to Warsaw in 1596 because of its closer proxim- twentieth century). Towards the end of the War, Wrocław was proclaimed Festung ity to his native Sweden (some of the central offices Breslau — the site of fierce Nazi resistance against the march remained in Krakow, in addition to the coronation of Soviet forces on Berlin. The city was evacuated of its ceremonies), it was obvious, that it was not possible German population by Wehrmacht commanders. It was bani- to rule the largest European country, which stretched shed westwards to the collapsing Reich during harsh winter from the Baltic to the Black Sea, from a small dis- conditions, in an extremely brutal manner. The Wrocław for- tress became the site of an unimaginably fierce battle. trict town. One remarkable fact was a football match, that took place Over the course of the seventeenth century, on the Olympic Stadium during a several-hours-long cease- a beautiful, linear north-south layout was formed. fire, participated in by representatives of the opposing From the southern edge of the Old Town: from armies — which was meticulously noted down by chronic- Zamkowy Square with Sigismund’s Column (1644) lers. The fighting continued afterwards. After the war and the establishment of a new division of (ill. 33), the Royal Route was delineated southwards Europe along the Curzon Line, the new Poland received — “against the current of the Vistula” — through Wrocław — ex Breslau — or rather its absolute ruin. The now-famous streets and squares: Krakowskie scenery was strikingly similar to post-war Warsaw and frag- Przedmieście (currently having the most expen- ments of Gdańsk. It was generally thought that Wrocław sive apartments in Poland), with the church of the was to be a substitute of Lviv, just like Szczecin was to be a substitute of Vilnius. In the case of Wrocław, this opi- Holy Cross (ill. 35), Nowy Świat Street, Trzech nion became realised to a significant degree. The majori- Krzyży Square with the church of St. Aleksander, ty of Lviv’s intelligentsia ended the ordeal of migration in Wrocław, which was rising from the ruins. Famous Lviv cultural institutions were “transferred” and adapted 45 More on the subject of the urban planning of Warsaw — to new conditions: the Ossolineum Publishing House, both its design and implementation, across all of its his- the University, the Polytechnic, a branch of the National tory, from the distant past to contemporary times, see: Museum, theatre, philharmonics and cabaret life, etc. Solarek, 2015.

42 Ujazdowskie Avenues leading to the property of more or less at the halfway point of their length. It Jazdów46 and further to Krakow and Lviv. In the reaches the Vistula in the east, through Piaseczyński opposite direction, to the north of the Old Town Channel, the Ujazdowski Palace, Na Rozdrożu — “along the current of the Vistula” — a route to Square, Zbawiciela Square, the square of the Uni- Gdańsk was delineated, where Nowe Miasto was versity of Technology, all the way to Pole Moko- erected, and later: Bielany, Marymont and Żoliborz. towskie47. Other derivative, parallel east-west con- During the Saxon period, in the second half of cepts in this area were: the pre-war proposal of the the seventeenth century, a monumental perpendicular monumental Axis of Marshall Piłsudski, as well as axis was delineated, running from east to west, and the currently built and functionally important the starting at Krakowskie Przedmieście Street. It was Łazienkowska Route, which is nevertheless without the famous Saxon Axis (ill. 36), with its expansive compositional ambitions, (ill. 38). Saski Square (later called Zwycięstwa Square and at The period prior to the fall and partitions of present called Piłsudskiego Square), with the large Poland saw the proclamation of the Constitution of Saxon Garden further away and the extension of the the 3rd of May, and in it, the pioneering and pro- axis towards the Iron Gate (cf. e.g. Stępiński, 1988). gressive Law on Cities (1791), which paved the Of the monumental palace, which stood between the way for Warsaw to become a world-class metropo- square and the park, only a touching colonnade frag- lis. However, the partitions made it a Russian for- ment has remained on the Axis after the Uprising, tress with a citadel48 and dense fortification systems constituting the Tomb of the Unknown Soldier — for 120 years. Despite this, thanks to determinants a cultural focal point, an essential mark of the history rooted in the widely occurring industrial revolu- of Poland. At present, the square is known because tion, the development of the railroad, the growth of the charismatic homily of Pope John Paul II from of places of work and production and a dynamic so June 1979 (the first pilgrimage to Poland after his highly distinct of Warsaw, the capital of the Con- election) — May Your Spirit descend and renew the gress Kingdom developed in leaps and bounds in the face of the Earth, this earth. nineteenth century. Because the right-bank district of This square is also associated with contemporary Praga, despite the explosion of industry, became “as buildings. The first is Victoria Hotel, the most ele- always”, a second-grade area of interest to Warsaw gant Polish hotel from Gierek’s period of the 1970’s, at large, and the narrow belt of Skarpa, between the full of architectural and urban sophistication. It was Royal Route and the Vistula, was unfit for urbanisa- designed by Zygmunt Stępiński, an excellent ex- tion — all of the development impetus was directed Socialist Realist, the co-author of the MDM and the towards the west, to the belt of the Royal Route, designer of the reconstruction of the area of Nowy simi larly to the Saxon and Stanisławowska axes. The Świat Street (e.g. the cameral, charming Kubusia new urban tissue increased in density at an intense Puchatka Street). The second — is the new, round- pace. In order to provide circulation to this large ed building of the Metropolitan, alien to the place newly-developed area of the emerging metropolis, and blocking the view of the Grand Theatre. It was two large arterials were created — the longitudinal a “throwaway” design from the studio of the great Marszałkowska Street and the latitudinal Jerozolim- Sir Norman Foster, thankfully significantly improved skie Avenues. Both have indisputably played the key by one of the best Polish architectural practices — role of Warsaw’s “spines” to this day. They synergi- JEMS, under the supervision of one of the leading cally combine qualities of transport and composition, Polish architects — J. Szczepanik-Dzikowski. axially linking many different main squares or run- The last Polish king — Stanisław August Po nia- ning tangentially to them. towski, politically a highly controversial figure The extension of the arterial from Marszał- (cf. Łysiak, 1981), among his numerous, excellent kowska Street to the north has activated this region urban planning and architectural works, created another project, that proved essential to the beauty 47 and harmony of Warsaw along with two architects Pole Mokotowskie — bearing some similarity to Krakow’s Błonia is an excellent and important green enclave within — the Stanisławowska Axis (1766–1779) (ill. 37). the city centre, akin to a green meadow. It is, nomen omen, It is slightly perpendicular to Ujazdowskie Avenues, the target of “attacks” by developers, for instance in the Eko-Park housing complex, which in and of itself is quite fascinating. The ecological and urban situation of Pole 46 Jazdów — a gord and property of the princes of Masovia, Mokotowskie is a cause for concern and the subject of jus- in the southern part of Warsaw. Ujazdów — a district tified polemics (e.g. by S. Gzell). Details: cf. Solarek, 2015. of Warsaw, encompassing, among others, Jazdów and 48 Author’s note: the citadel has been written without a capital Czerniaków. letter intentionally.

43 at the level of Bielany, where a wonderful modern torical cities, various “camps” came into conflict: district was built — the Żoliborz garden-city49. conservatives versus radicals — “historicists” versus It is interestingly pluralist, composed of distinct the modernists. “addressed” housing complexes: Żoliborz Oficerski, The Old Town was rebuilt in a form, that was Żoliborz Dziennikarski and others (Officers’ and labelled a “mockup, a stage design” by critics. Journalists’ Żoliborz — transl. note). One part had The external appearance was meticulously recre- a smaller scale fit for single-family houses, as well ated from pre-war documentation (J. Zachwatowicz, as a traditional style, close to a manorial one, with P. Biegański), while the structural and functional ele- beautiful round squares, such as Słoneczny Square ments of the townhouses were redesigned. or Henkla Square, which were from the interwar and Among the unending polemics we should Socialist Realist period. remember an important and balanced opinion of the The super-modernist, avant-garde WSM housing International Union of Architects (UIA), which dur- complex from the 1930s is also wonderful, designed ing its World Congress in Warsaw in 1981, gave the by the leading stars of the Praesens Group (e.g. at authors of the Old Town’s reconstruction an award Suzina Street). for creating a new project, that restored the existence The 1960s saw the construction of — perhaps — of a historical sign of the memory of Polish culture the most beautiful post-war modernist housing estate and “The Heart of the Nation” (cf. ill. 33). in Poland — Sady Żoliborskie (H. Skibniewska). The However, in parallel to the conservatives, War- Jerozolimskie Avenues (Avenues of Jerusalem) have saw’s reconstruction also saw the involvement of been named from their starting point in the west of designers and artists, who wanted to modernise the the city, where at Wola, near Narutowicza Square, capital, even in historical, yet demolished areas, was an elegant Jewish quarter — Nowa Jerozolima. which allowed one to design quite freely, in accord- The avenues, with a length of over 10 kilometres, are ance with the will of both clients and designers. This the most important east-west road providing trans- phenomenal revelation — which remains impres- port infrastructure to the city centre. It connects the sive to this day and elicits awe among its users and Train Station (underground, beneath them, along their observers — is Trasa W-Z (the East-West Route), entire length, is a railway line — for both local and currently called “Solidarności” Avenue (ill. 34). In long-distance travel), it intersects perpendicularly terms of its delineation on Warsaw’s plan, it was and with Marszałkowska Street and later the Royal Route remains an important latitudinal road (from east to (Nowy Świat Street), it passes the Business Centre west), at the height of the point of contact between at De Gaulle Roundabout — the former Communist the Old Town and Krakowskie Przedmieście, Zam- Party Central Committee (architects — “The Tigers” kowy Square near the Column, intersecting the team: W. Kłyszewski, J. Mokrzyński, E. Wierzbicki, Royal Route and leading further eastward as a bridge renovated by S. Fiszer and A. Chołdzyński), and road across the Śląsko-Dąbrowski Bridge across the later the National Museum (T. Tołwiński). It extends Vistula — to Praga-Północ. Prior to the war it ran on beyond Poniatowskiego Bridge — the most important the surface, “unceremoniously entering” Zamkowy in the capital — and axially leads to Praga. Square, almost touching Sigismund’s Column. After Warsaw was completely destroyed over the the war, an impressive and beautifully designed tun- course of the Second World War; it belonged to nel was constructed underneath the square, called the a tragic set of siblings (cf. Gutschow et al, 1991; Trasa W-Z, associated with, among other things, the Diefendorf, J.M., 1993) cities, that were tragically relocation of the church of St. Anne. affected, and that had previously been vibrant, beau- During the first four years after the war (1945– tiful, historical and important cities. They included, 1949), despite the imposition of the communist, among others, Dresden, Gdańsk, Lübeck, Munster, pro-Moscow regime, cultural policy was relatively Rotterdam, the already mentioned Wrocław, the bearable. The modernist style was permitted, e.g. small Oradour and, last but not least — Hiroshi- the beautiful Central Department Store (CDT) was ma and others. The reconstruction of Warsaw was built at Jerozolimskie Avenues, later — the Central a moving, fascinating and controversial process. Children’s Home, and finally, the “Smyk” (Z. Ichna- Similarly as in reference to some other rebuilt his- towicz, J. Romański, designed in 1947–1948), recently renovated by A. Chołdzyński. In 1947 the Capital Reconstruction Bureau pre- 49 The name is quite odd, as it is a poor parody of the French sented the excellent Warsaw reconstruction plan jolie-beaux, which means nice-beautiful (Just as Wilanów is a sort of a parody of the French ville-neuf, which means (main author: S. Skibniewski). The plan was a sort new-town). of a “healthy compromise” between the former urban

44 form of the metropolis, and a better function, partic- ing Ch. Jencks Postmodern Architecture) one can ularly through the restructuring of the disarray, that hear the remark, that it is the most “American” — as had accumulated in the past (Kurowski, 1987). its body can bring to mind the Empire State Building. Stalin imposed Socialist Realism on his vassal It remains the tallest building in Poland to this day, states in 1947, which led to a condemnation of mod- with a height of 231 metres, although it will prob- ernism and its ban50. Because of this, M. Nowicki — ably not hold this title for long, as the Varso Tower is one of Warsaw’s most outstanding modernists, left planned to be 310 metres tall — 4 metres taller than the country, going on to, among other things, become London’s The Shard (by arch. R. Piano) — the tallest Le Corbusier’s deputy during the construction of the in Western Europe. city of Chandigarh. After the political thawing (1956), a return to Warsaw became a national centre of propagating modernism occurred, in a communist version, of socialist realist architecture and urban planning (pri- course, primarily in the form of austere block hous- marily J. Sigalin, as well as some other excellent pre- ing estates (chairman W. Gomułka in the years war modernist communists). Large administrative 1956–1970). After 1970, a more liberal phase came, edifices were built, aimed at propaganda (ill. 39), as with the motto “We are building a second Poland” well as housing complexes, e.g. the model “Stalin- (chairman E. Gierek in the years 1970–1980). Gigan- ist” complex — Marszałkowska Housing District, tic housing estates were being built. The largest of MDM. It formed a show urban complex, along with these was Ursynów (Natolin), whose lead designer Konstytucji Square, which dominated the axis of M. Budzyński — probably the most outstanding Marszałkowska Street (Baraniewski, 2010).51 It is contemporary Polish architect — forced the brutal- located, as an element of a sequence, between two ity of the buildings to be eased by breaking up its highly essential squares: Zbawiciela and Defilad, structure and diversifying its height parameters. His the intersection of the axes of Marszałkowska Street opponents saw these measures as “uneconomic”, yet with Jerozolimskie Avenues. the author’s exceptional force of will was capable of This is the most important intersection in the “humanising” the project’s urban and architectural metropolis, which is a natural (gravitational) city cen- tissue. We can consider this a “Late Modern Archi- tre, and was ultimately accentuated — strengthened, tecture”. by the introduction of the previously mentioned Defi- Years later, M. Budzyński, after a beautiful lad Square, and at its centre, the extremely controver- postmodern period (the Citadel, a manor with a col- sial Palace of Culture and Science (1955) (ill. 40). onnade in the first issue of Murator, the church in The author — the academic L. Rudniew claimed, Ursynów, the first prize in the competition for the that Warsaw’s palace was the most beautiful of the design of the Temple of Peace, the Białystok Phil- seven socialist towers, that Stalin had ordered to be harmonics building), introduced a new “parcella- built in the seven conquered capitals (“Stalin’s seal”). tion” onto the free site in the interior of Ursynów’s The Warsaw version is — according to this author’s complex, on which he placed beautiful new lay- opinion — “the most beautiful”, because it was the outs (ill. 41), from a community forum in front of last to be built, which made it possible to employ the famous church (ill. 42) to housing super-com- the experience from previous projects. The cause of plexes with a human scale and lush, park-like and this sequence was the fact, that Poland resisted the architectural greenery integrated with the hous- acceptance of “Stalin’s gift” in the form of a “Soviet es, e.g. at the “Pod Brzozami” housing complex seal” at the centre of the city the longest. This palace (Budzyński, 2012). is also the tallest of its siblings, despite significant He introduced two groundbreaking architec- additional costs, which were reportedly paid by the tural and urban complexes into the centre of War- USSR, as the Poles “insisted”, convincing politicians saw, which became international architectural icons. and designers with an experiment concerning its These are: The New Warsaw University Library height, employing a balloon. In discussions (includ- (BUW) and the Warsaw court houses — the High Court building, as well as the central headquarters of 50 Cf. totalitarian styles: Socialist Realism in the Soviet Union the Institute of National Remembrance (IPN). from 1933, Nazism in Germany from the same year (on mod- These buildings/complexes represent not only ernism — Goebbels’ term form modernism — entartete Kunst great, world-class architecture, originality and class, — degenerate, perverted art), fascism in Italy from 1926 (to but can also be considered classics, forming excel- a lesser degree, traces of tolerance towards modernism). lent urban elements — remarkably supplementing 51 It is the most outstanding Polish publication on Socialist Realism, based on the particular case of the MDM, it is the capital’s cityscape. The library is a landmark gripping and has aspects of a polemic. at the point of contact between the street tissue of

45 Powiśle and the waterfront of the Vistula: Wybrzeże — as a minimum programme — ad 3 — the next Kościuszkowskie Street/Lipowa Street (ill. 43). problem, which is the standard metropolitan devel- It offers a garden/terrace (co-author — landscape opment of the city’s landmarks to the west of the architect I. Bajerska), full of architectural, sculp- Palace of Culture and Science (“The Wild West” — tural and natural surprises (ill. 44). It offers a broad Wola is planned to receive fifty thousand residents in view of the Vistula River and the district of Praga, the coming years) [Guranowska-Gruszecka, 2018]53 intersected from the front by the slim glass tower and, therefore, largely new tower buildings. (designed by A. Kiciński) of a historical villa, that is In this case, the current state of affairs — suc- near the Library. cessive building permits and conceptual visions of The second excellent complex, with a similar a “Warsaw in the clouds” (cf. Solarek, 2015) — do impact strength, is located in a super-prestigious give some hope. The pre-classical Intraco and Mari- location — near the Krasiński Palace and Square. ott tower buildings are being bestowed with the near- The main building is partially — in a highly sophis- by presence of the previously mentioned Varso Place ticated manner — “suspended” above the slightly complex, designed by Norman Foster. recessed street, and partially blends into the his- The Złota 44 Tower building by Daniel Libes- torical square. There, along with its nearby multi- kind has already become a classic (ill. 42). It domi- ple-element monument to the Warsaw Uprising nates over and defines the metropolitan alley oppo- (by W. Kućma and J. Budyn), it creates an excel- site the Train Station, with an “amphitheatre” and lent urban alley, which is used as an amphitheatre controversial Golden Terraces mall — for which for state ceremonies. It is — perhaps — the most the author has much sympathy — as well as nearby often shown place on Polish news television (ill. 45) tower buildings. This spectacle plays out near to the [Budzyński, 2012].52 Congress Hall and the Palace of Culture and Sci- In reference to the most important topical plan- ence, which finally — after 65 years — ceases to ning and urban design aspects — the following can “loom large” and blends into the background. The be mentioned as particularly important, open and construction of the beautiful “Lilium” — a design by attractive problems concerning Warsaw’s status the recently departed Zaha Hadid — will probably as a “true” European capital: 1) ring-roads, 2) the not come to pass. underground rail network, and 3) the quality of its landmarks. 4. THE FINALE. FROM A THESIS, THROUGH Ad 1 — Warsaw has never truly developed AN ANTITHESIS, TO SYNTHESIS. THEORY any ring-roads. The small, provincial Old Town, AND EMPIRICISM — FROM YESTERDAY “glued” to a riverfront escarpment, never had the TO TOMORROW chance to grow any ring-roads and an opportunity for the emergence of a concentric, ring-like system. The author of these works smiles sarcastically each The city developed linearly at first, then in a cruci- time his eyes rest on a shelf in his library, near the form manner, which was perfectly highlighted by old book entitled Najpiękniejsza ze wszystkich jest the ingenious proposal of Functional Warsaw by muzyka Polska (which is comprehensive and wise J. Chmielewski Sr and Sz. Syrkus (1934). inasmuch as it was written “to ease the hearts”) right The current Spatial Development Conditions after the War, whose title can be translated as “Polish and Directions Study of the capital city of Warsaw music is the most beautiful in the world”). But the does not make one optimistic as to the perspective author decidedly does like to listen to Chopin (who for a complete — or even sufficient — metropoli- was half French), Szymanowski and Penderecki, tan character of this fascinating city in the aspect of trying to ponder on Norwid’s elevation of “the folk vehicular transport. to humanity”. Did Miłosz not write in Rodzinna Ad 2 — the two incomplete underground railway Europa54, that Poles have no sense of form? On the lines also demonstrate the immense gap between subject of the class of cities, the following analogies Warsaw and the networks, that function underneath can bring quite malicious thoughts: that Salzburg cities of similar status in Western Europe, the United has the class of Mozart, Vienna has the class of the States and in the Far East. It is the second under- ground railway line that determines, for instance 53 Cf. also other publications by this author on the planning of Warsaw’s centre. 54 Czesław Miłosz’s biographical essay published by the 52 Also materials and information personally received by the Literary Institute in Paris in 1959 as the 50th volume of the author of the article, thanks to the courtesy of Professor Library of Culture. The first official edition was published M. Budzyński. in 1990.

46 “three Viennese classics”, Beethoven, for instance, REFERENCES and “the new three Viennese classics”, like Berg, while Paris has the class of Strawiński. To remain Baraniewski, W., ‘Architektura Warszawy w czasach stali- nowskich — Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa for just a moment in the sphere of gentle irony con- — symboliczny kamufl aż’, Kwartalnik Architektury cerning the pride we take in our own, we can note i Urbanistyki, 2010, nr 3 (55), s. 65–73, [online:] www. a satirical drawing by Mrożek: a gentleman in a Kra- kaiu.pan.pl/images/stories/32010_pdf/W.Baraniewski. kow folk costume bends down to take a closer look pdf, (dostępne: 3.03.2019). at a tiny pyramid and an even tinier camel, saying: Biedrzycki, E. (1973), Dzieje Polaków na Bukowinie, Kra- “They are small, but they are our own!”. ków: PWN. Complaining about the imperfection of Polish Borowiejska-Birkenmajerowa, M. (1975), Kształt średnio- wiecznego Krakowa, Kraków-Wrocław: Wydawnictwo cities in comparison to foreign models, we can Literackie. also “grumble”, that while in the West there was Böhm, A. (2016), ‘Miejscowy plan ogólny zagospodarowa- a harmony conducive to the perfection of cities, in nia przestrzennego’ (przykład MPOZP miasta Krakowa Poland there was anarchy and lawlessness, collabo- z roku 1994), tabela 1, O czynniku kompozycji w plano- ration and later the partitions, followed by uprisings waniu przestrzennym, Kraków: Wydawnictwo Politech- and, finally, occupations — which, all in all, have niki Krakowskiej, s. 266–274. set our country back in civilisational terms. How- Bruzda, J. (1997), ‘Krakowskie emporium na przedpolu wielkiego państwa Mongołów’, Teka Komisji Urbani- ever, the previously mentioned excellent teacher of styki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, Kraków, the art of building cities, A. Domański, stirred the s. 7–5; tegoż: wstępna, skrócona wersja ww., Aura 1991, emotions of his students and passed on to them his nr 3, s. 23–27. wisdom and the highest of values, both in his lec- Budzyński, M. (2012), Przekształcanie przestrzeni w miasto tures on Venice and Paris, as well as on Krakow and współżycia natury i kultury, Referat w ramach Ogólno- Zamość. The Polish bibliography of the wonderful polskiej Konferencji ULAR — Urban Landscape Archi- works on outstanding global and Polish urbanism is tecture Renewal, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, s. 24–36. quite robust: from anonymous or signed treatises, Cisło, M. (1984), Stan po, Warszawa: Czytelnik, egzemplarz through Tołwiński, Ostrowski, Latour, the Wejcherts, w posiadaniu autora. Rymaszewski, Zarębska, to the contemporaries. Diefendorf, J. M. (1993), In the wake of war. The reconstruc- Current global literature is equally inspiring tion of German cities after World War II, New York, Ox- (remarkably valuable in light of the generally poor ford: Oxford University Press, [online:] https://books. results).55 google.pl/books?id=nCPX9ZLlGzgC&pg=PA343&lpg =PA343&dq=alte+stadte+aus+ruinen&source=bl&ots= Knowledge and intellectual vision, but most of CP6SAPZgYc&sig=ACfU3U3kNqy8jaeqDlaslnS1sX8 all — motivation and fascination with the city are ReFkPJA&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiEg6ubxNfkA truly impressive. This knowledge indicates how the hVNposKHY6IChoQ6AEwFXoECAUQAQ#v=onepage ages-old, historical and eclectic paradigm of the city &q=alte%20stadte%20aus%20ruinen&f=false, (dostęp- was replaced by modernism in the twentieth centu- ne: 03.10.2018). ry. Modernism, which was better equipped to deal Friedman, Y. (1970), Study of a Ville Spatiale for Italy, [online:] with good and beautiful architecture than with the http://www.yonafriedman.nl/, (dostępne: 12.05.2019). Gruszczyński, W. (1966), ‘Miasto wstęgowe sprzężonej ko- city — modernist urban planning has failed to rise to munikacji’, Architektura, z. 6, s. 232–240. the greatness of the tradition of the European city or Guranowska-Gruszecka, K. (2018), ‘Nowe centra w modelu the beauty of modernist architecture; the paradigm śródmieścia Warszawy’ [w:] Centra miast metropolital- of a good neo-modernist city is evolving56 towards nych w Polsce (red.) Z. Zuziak, A. Grzybowski, Katowi- sustainability, ecology and “intelligence” in this new ce: Wydawnictwo WST, s. 45–100. age. However, it still fails to demonstrate satisfy- Huinziga, J. (2016) Jesień Średniowiecza, Kraków: Wydaw- ing form, fit for this civilisational explosion — the nictwo Vis-á-Vis Etiuda. Jamroz, J. St. (1983), ‘Kraków lokacyjny’ [w:] Mieszczańska power of information, luxury and hedonism. A truly kamienica krakowska wiek XIII–XV, Kraków–Wrocław: interesting path has opened in front of city enthusi- Wydawnictwo Literackie, s. 23–56. asts, scholars and designers… Jelicz, A. (1966), Życie codzienne w średniowiecznym Kra- kowie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 163–167. 55 One controversial yet inspiring publication worthy of rec- Kadłuczka, A. (2018), Ochrona dziedzictwa architektury ommendation is Koolhaas, 1995. i urbanistyki. Doktryny–Teoria–Praktyka, Kraków: Wy- 56 Over the course of the three years, that have passed since dawnictwo Politechniki Krakowskiej. the publishing of Kosiński, W., 2016 — the tendencies out- Kadłuczka, A., ‘Conservatio est continua creatio — czyli lined therein appear to entrench, intensity and “pursue” the doktryna ochrony dziedzictwa jako komponentu prze- direction of greater precision and perfection. strzeni egzystencjonalnej’ (‘Conservatio est continua

47 creatio — or the doctrine of heritage protection as riod’), Czasopismo Techniczne. Architektura, R. 108, a component of existential space’), Wiadomości Kon- z. 7-A/2011, s. 67–98. serwatorskie (Journal of Heritage Conservation), Łysiak, W. (1981), W sprawie „woskowej kukły” W.T.K., nu- nr 44/2015, s. 69–77, [online:] http://www.skz.pl/sites/ mery datowane: 28.06, 12.07, 19.07, 11.10., razem 16 s. default/fi les/wiadomosci_konserwatorskie/wk_44.pdf, Milani, R. (2017), ‘The Forms of the City’ [w:] The Art of (dostępne: 15. 08.2019). the City, London, Chicago. Montreal: McGill Queen’s Kamieniec Podolski — studia z dziejów miasta i regionu University Press Montreal & Kingston, s. 21–31. (2000) (red.) F. Kiryk, Kraków: Wydawnictwo Nauko- Neue Städte aus Ruinen. Deutsche Städtebau der Nach- we Akademii Pedagogicznej. kriegszeit (1991), (red.) N. Gutschow i in., München: Kiesow von, G. (1999), Gesamtkunstwerk — Die Stadt. Zur Prestel Verlag GmbH. Geschichte der Stadt vom Mittelalter bis in Die Gegen- Nowa Huta. Architektoniczny portret miasta drugiej połowy wart, Bonn: Deutsche Stiftung Denkmalschutz. XX wieku (2018), (red.) J. Klaś, Kraków: Ośrodek Kul- Koolhaas, R. (1995), The Generic City, s. 1239–1264, tury im. C. K. Norwida. [online:] https://monoskop.org/imagesKoolhaas_Rem_ Podzyńska, Z. R. (2014), Czerniowce — piękna stolica Bu- 1/995, (wycinek z książki S, M, L, XL), (dostępne: kowiny — wykład gościnny w ramach fakultetu w Insty- 1.10.2019). tucie Architektury Krajobrazu WAPK. Materiał w archi- Kosiński, A. (1851), Miasta, wsie i zamki polskie. Powieści wum autora artykułu. i obrazki, Wilno: T. Glücksberg, s.n.n. Posatskyy, B., Hrustsak, M. (2017), ‘Museum complexes in Kosiński, W., ‘Architektura w dawnym i współczesnym the urban structure of metropolitan Lviv’ (‘Kompleksy krajobrazie Krakowa — na tle najnowszych przekształ- muzealne w strukturze urbanistycznej metropolitalnego ceń miast’ (‘Architecture in former and contemporary Lwowa’), Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Od- townscape of Cracow — on the background of nowa- działu PAN w Krakowie, T. XLV, s. 301–308. days transformation in cities’), Przestrzeń i Forma, Project of Public Spaces https://www.pps.org. nr 17/2012, s. 9–144, [online:] http://www.pif.zut.edu. Reiss, J. W. (1946, II wyd. 1984), Najpiękniejsza ze wszystkich pl/pl/pif17---2012/, (dostępne: 25. 06.2019). jest muzyka polska, Kraków: Wyd. T. Gieszczykiewicz. Kosiński, W. (2016), Paradygmat miasta XXI wieku — po- Seibert, K. (1983), Plan Wielkiego Krakowa, Kraków: Wy- między rzeczywistą przeszłością Polis a wirtualną przy- dawnictwo Literackie. szłością Metropolis (Paradigm of the City of the 21st Solarek, K. (2015), Rozwój urbanistyczny Warszawy — pla- Century — between the Past of the Polis and the Futu- ny i rzeczywistość, Katedra Urbanistyki i Gospodarki re of Metropolis), Kraków: Wydawnictwo Politechniki Przestrzennej — Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej. Warszawskiej, 43 plansze zbiorcze, plik PDF w posia- Kosiński, W., Zieliński, M., ‘Urbanistyka krajobrazu i krajo- daniu autora artykułu. braz urbanistyczny. Teoria, praktyka, edukacja’ (‘Land- Stępiński, Z. (1988), Siedem Placów Warszawy, Warszawa: scape urbanism and the urban landscape. Theory, practi- Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN. ce, education’), Przestrzeń i Forma, nr 25/2016, s. 7–52, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze- [online:] http://www.pif.zut.edu.pl/pl/pif25--2016/, (do- strzennego m. st. Warszawy, [online:] www.bip.warsza- stępne: 25.09.2019). wa.pl, (dostępne: 5.05.2019). Krasnowolski, B., ‘Urbanistyczno-architektoniczne przekształ- Walczy, Ł. (2002), ‘W sprawie początków Lwowa’ [w:] cenia miast od doby lokacyjnej po współczesność jako Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura. Studia z dzie- wyraz przeobrażeń funkcjonalnych’, Kultura i Polityka, jów Lwowa, tom 4, praca zbiorowa polsko-ukraińska, nr 4/2008, s. 9–33. repozytorium Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- Kurowski, S. (1987), Warszawa na tle stolic Europy, Lublin: kowie, [online:] http://rep.up.krakow.pl/xmlui/handle/ Redakcja Wydawnictw KUL. 11716/1728 (dostępne: 25.10.2019). Lwów: miasto, architektura, modernizm (2016), (red.) B. Czer- Ziobro, A., ‘Konsekwencje zmian struktury przestrzennej kies, A. Szczerski, Wrocław: Wyd. Muzeum Architektu ry w powojennych planach rozwoju Krakowa’ (‘Conse- we Wrocławiu. quences of changes in the spatial structure in post-war Łukacz, M., ‘Średniowieczne domy lokacyjnego Krakowa’ development plans of Cracow’), Przestrzeń i Forma, (‘Medieval houses of Kraków in its incorporation pe- nr 32/2017, s. 221–234.

48