Rocznik Tomaszowski
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ROCZNIK TOMASZOWSKI 6 Wydano dzięki pomocy finansowej: Urzędu Miasta w Tomaszowie Lubelskim Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne ROCZNIK TOMASZOWSKI 6 PL ISSN 0209-0414 Tomaszów Lubelski 2017 WYDAWCA Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim RADA NAUKOWA Andrzej Janeczek, Andrzej Kędziora, Franciszek Leśniak, Jan Lewandowski Hubert Łaszkiewicz, Marek Mądzik, Jacek Zygmunt Sawicki, Marian Surdacki Jan Tęgowski, Andrzej Urbański, Andrzej Wrzyszcz REDAKCJA Marek Sioma (redaktor naczelny) Janusz Brodowski (zastępca redaktora naczelnego i sekretarz redakcji) Wojciech Dziedzic (redaktor tematyczny), Mariusz Skorniewski (redaktor tematyczny) RECENZENCI TOMU dr hab. Jacek Chachaj, prof. dr hab. Jarosław Kłaczkow, dr Janusz Kłapeć, dr Marek Konstankiewicz dr hab. Adam Kopciowski, dr hab. Krzysztof Latawiec, dr Monika Napora, dr hab. Małgorzata Nossowska, dr hab. Arkadiusz Stasiak, prof. nadzw., dr hab. Dariusz Szewczuk TŁUMACZENIE STRESZCZEŃ NA JĘZYK ANGIELSKI Waldemar Fugas REDAKCJA I KOREKTA Teresa Dunin PROJEKT OKŁADKI Mikołaj Malarczyk Na okładce: Dr Eustachy Nowicki, kurator Okręgu Szkolnego Lubelskiego, wizytuje 7 czerwca 1929 r. budowę Państwowego Gimnazjum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim. Zdjęcie pochodzi z Kroniki Państwowego Gimnazjum im. Bartosza Głowackiego, t. 1. Pokolorowane, staraniem Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Tomasza Zamoyskiego w Tomaszowie Lubelskim, jest elementem stałej wystawy w bibliotece. © Copyright by Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, 2017 Nakład 400 egzemplarzy Wersją pierwotną czasopisma jest wersja papierowa ADRES REDAKCJI ul. Zamojska 2, 22-600 Tomaszów Lubelski http://www.ttr-tomaszów.pl, e-mail: [email protected] SKŁAD I ŁAMANIE KOMPUTEROWE Wydawnictwo „Morpol” s.c. M. Malarczyk, A. Wyka-Malarczyk Zemborzyce Wojciechowskie 100A, 20-515 Lublin DRUK I OPRAWA Drukarnia „Tekst” E. Zonik i wspólnicy s.j. ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Dariusz Kupisz – Tomaszów Lubelski i okolice w dobie wojen połowy XVII wieku... 7 Abstract: Tomaszów Lubelski and its vicinity in the era of wars in the half of the 17th century................................................................ 18 Zdzisław Pizun, Ryszard Gawryś – Właściciele ziemscy w miasteczku Lubycza Królewska (1787–1939)................................................................... 19 Abstract: The landowners of the town of Lubycza Królewska (1787–1939) ........ 40 Mariusz Lewko – Sapiehowie z Siedlisk we wspomnieniach Matyldy z Windisch- Graetzów Sapieżyny – przyczynek do dziejów ziemiaństwa na Roztoczu ........... 43 Abstract: The Sapieh family from Siedliska in the memories of Matylda Windisch- Graetz Sapieżyna – the history of landed-gentry in Roztocze ................... 63 Wojciech Dziedzic – Z dziejów tomaszowskich kolei – w 130. rocznicę istnienia ...... 65 Abstract: Brief history of the railway system in Tomaszów – 130th anniversary of its existence ............................................................... 99 Tomasz Róg – Zarys dziejów Żydów lubyckich w dwudziestoleciu międzywojennym 101 Abstract: The outline of the history of Jews in Lubycza during the interwar years 110 Robert Czyż – Dyrektorzy i profesorowie Państwowego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim w okresie międzywojennym, na podstawie wspomnień i materiałów źródłowych – część 1 ........................ 111 Abstract: The principals and teachers of the Public Coeducational Bartosz Glowacki Junior High School in Tomaszow Lubelski during the interwar period, based on memories and primary sources – part 1 ...................................... 131 Tomasz Hanejko – Działalność Rady Głównej Opiekuńczej w Tomaszowie Lubelskim w latach 1940–1944............................................................ 133 Abstract: The activity of Central Council Of Social Care (RGO) in Tomaszów Lubelski in the years of 1940–1944 . 154 Jarosław Joniec – Komendanci obozu zagłady w Bełżcu ............................ 155 Abstract: The commandants of Belzec extermination camp ..................... 169 Spis treści Rocznik Tomaszowski 6 Ewa Koper – Skutki II wojny światowej w powiecie Tomaszów Lubelski – zarys problematyki ................................................................. 171 Abstract: The effects of WW II in Tomaszów Lubelski poviat – outline of the topic 186 Anna Bartko-Malinowska – Kościół pw. Świętego Jana Nepomucena w Suścu – dzieje budowy i konsekracji świątyni ................................................. 187 Abstract: Saint John Nepomucene church in Susiec – the history of its construction and consecration ........................................................... 200 Katarzyna Warmińska-Mazurek – Wielowymiarowa wartość zabytku na przykładzie cerkwi prawosławnej pw. Świętego Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Lubelskim 201 Abstract: Multidimensional value of historical monuments patterned on the eastern orthodox church of St. Nicholas the Miracle-Maker in Tomaszów Lubelski ....... 217 Marek Bielecki – Zrzeszenia katolickie w Tomaszowie Lubelskim w świetle obowiązujących regulacji prawnych. Zarys problematyki......................................... 219 Abstract: Catholic associations in Tomaszow Lubelski in the light of existing legal and regulatory framework. The outline of the issue............................ 234 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Jerzy Lewczyński ps. Marian – Akcja „Burza”...................................... 235 MISCELLANEA Ks. Krzysztof Grzesiak – Monaster unicki Zamczysko koło Suśca .................... 249 Łukasz Wyszyński – Kafel z Tomaszowa.......................................... 257 Henryk Welcz – Jan Mazurek – kapelmistrz i trębacz z Majdanu Górnego ........... 261 RECENZJE Mirosław Józef Tereszczuk, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Tomaszowie Lubelskim. Dawniej i dziś, Tomaszów Lubelski 2016, ss. 218 – Robert Czyż ..................... 265 Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, tom 8, część A i B, sekcje 160–162, 180–182, 202–205, 226–229, 251–255, 283–286, wydał Andrzej Janeczek przy współpracy Bogusława Dybasia i Łukasza Walczego, Warszawa 2015 (część A: wstępno-opisowa, ilustrowana, w języku polskim i niemieckim, format książki A4, ss. 284; część B: arkusze luźne, pełnokolorowe reprodukcje w formacie oryginalnym, 28 map w pudełku) – Mariusz Koper ............................................ 270 Ks. Hermenegild Frąkała, Dawałem słowo i przykład życia, Tomaszów Lubelski 2012, ss. 238 – ks. Edward Walewander................................................. 276 Agnieszka Martinka, Połowinka. Rowerem na Ural, do miejsca zesłania Ojca. Wspomnienia Ojca, wspomnienia córki, Lublin 2016, ss. 480 – Wojciech Dziedzic .................... 279 Z ŻAŁOBNEJ KARTY Izabela Winiewicz-Cybulska – Roman Mucha – wspomnienie ........................ 283 Wojciech Dziedzic – Pamięci dra Waldemara Wojciecha Bednarskiego ............... 287 KRONIKA Wydarzenia w mieście w 2016 roku ............................................ 291 6 Rocznik Tomaszowski 6 A TomaszówR T LubelskiY K i okoliceU Ł w dobieY wojen połowy XVII wieku Dariusz Kupisz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie TOMASZÓW LUBELSKI I OKOLICE W DOBIE WOJEN POŁOWY XVII WIEKU Tomaszów, leżący na trakcie handlowym wiodącym do Lwowa, czerpał z tego tytułu znaczne korzyści. Był to jednak szlak przemierzany bardzo często przez własne i obce wojska, co zagrażało bezpieczeństwu mieszczan i rozwojowi miasta. Artykuł przedstawia Tomaszów i okoliczne miejscowości na tle działań wojennych toczonych w Rzeczypospolitej w latach 1648–1672. Po raz pierwszy od dziesięcioleci pojawiły się tu obce wojska, najpierw Kozacy zaporoscy i Tatarzy, potem Kozacy i Moskale, Szwedzi, a na końcu znowu Tatarzy. Tomaszów był kilkakrotnie palony, grabiony, a wielu jego mieszkańców zostało zamordowanych. Tra- giczne doświadczenia nie ominęły także okolicznych wiosek i mniejszych ośrodków miejskich, ale region był też świadkiem zwycięstw odnoszonych tu przez hetmana Jana Sobieskiego, przyszłego władcę Polski. Słowa kluczowe: wojny XVII w., powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki, najazdy tatarskie W roku 1648 na kresach Rzeczypospolitej wybuchło powstanie kozackie, które zapoczątkowało kilkudziesięcioletni okres wojen, toczonych na ob- szarze całego państwa. Jako pierwsze dotknięte nimi zostały województwa leżące na wschodzie kraju, w tym także województwo bełskie. Położony w jego granicach Tomaszów posiadał wprawdzie wał ziemny, zwieńczo- ny palisadą lub parkanem, nie zabezpieczał on jednak w pełni miasta. Umocnienia miały cztery bramy, dochodziły do kilku metrów wysokości, osłaniały je stawy, stąd mogły one powstrzymać wrogie podjazdy i mniej- sze watahy tatarskie. Nie były jednak w stanie oprzeć się poważniejszym siłom przeciwnika1. Mieszczanie Tomaszowa Lubelskiego, podobnie jak mieszkańcy innych miast, byli zobowiązani do obrony bram i wałów. Tomasz Zamoyski wydał specjalne zarządzenie zobowiązujące każdego gospodarza mieszkającego w mieście i na jego przedmieściach do zakupu na własny koszt broni, na którą składać się powinny szabla i półhak (krótka rusznica). Co jakiś 1 J. P e t e r, Szkice z przeszłości miasta kresowego, Zamość 1947, s. 21–22. 7 D. Kupisz Rocznik Tomaszowski 6 czas przysyłano tu z Zamościa namiestnika, który dokonywał przeglądów gotowości bojowej tomaszowian oraz dzielił ich na grupy, wyznaczając dziesiętników i setników2. Można przypuszczać, że owym