Andrzej Rachuba PANOWIE Z CIECHANOWCA

W ciągu ostatniego stulecia nastąpił Księstwie Litewskim pojawili się znaczący rozwój badań nad rodzinami Strumiłłowie Zgierscy (też Strumiłłowie szlacheckimi Polski i Rzeczypospolitej, i Zgierscy), którzy najwyraźniej szuka- prowadzonych tak przez specjalistów li spadku po wymarłych krewniakach w tym zakresie, jak i miłośników zaintere- - Kiszkach5, ale bez efektu, bo ci zostawi- sowanych rodzinną przeszłością1. Wiele li raczej długi niż należności. z tych ostatnich jest zresztą na dobrym, Jak z powyższego wynika, „panami naukowym poziomie. Mimo rozwoju z Ciechanowca" (co zaznaczano przy owych badań nie tak wiele znanych jest nazwiskach) byli przedstawiciele dwu nam rodzin, które są w stanie wykazać znaczących rodzin litewskich. Obie się 16 pokoleniami przedstawicieli od wywodziły się od wspólnego przod- XIV w., i to na dodatek odgrywających ka, rycerza z Dmoszyna na Mazowszu, znaczącą rolę polityczną, społeczną Pawła (Paszki) Strumiłły, który zmarł i kulturalną w kraju, przez pewien czas w 1435/1436 r. Zapewne to on wszedł mających status senatorski. Interesujący w posiadanie (choć nie jest jasne, czy mnie tu Kiszkowie i przede wszystkim w wyniku nadania księcia Janusza I Ciechanowieccy herbu Dąbrowa2, tytu- dla niego, czy raczej za zasługi jego syna łowi „panowie z Ciechanowca", są też Jerzego dla wielkiego księcia litewskie- bardzo wczesnym, bodaj więc unikal- go Witolda) znajdującego się na Podlasiu nym w tym zakresie przykładem polskiej Ciechonowca (potem Ciechanowca), rodziny, która zrobiła karierę w pań- a także części leżących między Wilnem stwie litewskim. Jej poczucie pocho- a Oszmianą dóbr Miedniki. Kilku synów dzenia było jednak niezwykle silne, Pawła osiadło na stałe na Litwie, a Jerzy, skoro jeszcze w połowie XVII w. ostatni właściciel m.in. Zegrza na Mazowszu, z Kiszków, Janusz, wojewoda połocki Brańska na Podlasiu i Kamionki pod i hetman wielki litewski, nawiązując do Lwowem, zrobił błyskotliwą karierę swych rzekomych mazowieckich przod- w służbie tak Witolda, jak Władysława ków, Zgierskich, nadał to nazwisko Jagiellończyka, dochodząc do urzędu swym nieślubnym dzieciom3. Notabene kasztelana lwowskiego6. Jego pozycja z owych dzieci jedyny syn Jan Mikołaj z pewnością miała wpływ na karierę (1653-1713) został biskupem smoleń- rodziny, choć to bracia Jerzego i ich skim i w końcu nominatem żmudzkim4. potomkowie poprowadzili ją na zie- miach litewskich do szczytów miejsco- W ślad za Kiszkami poszli też wej elity. Z owych braci najważniejsi Ciechanowieccy, których kilku przed- byli Piotr, od którego wywodzili się stawicieli w końcu XVII i w począt- Kiszkowie7, i jego młodszy brat Maciej, kach XVIII w. zaczęło używać podwój- protoplasta Ciechanowieckich. To oni nego nazwiska - Ciechanowiecki odziedziczyli po ojcu Ciechonowiec, (Ciechonowski) Zgierski. Z drugiej od którego zaczęli używać nowego zaś strony w owym czasie w Wielkim

31 ANDRZEJ RACHUBA nazwiska (Ciechonowscy Strumiłłowie), połockiego, witebskiego czy kaszte- a także część włości miednickich. Ich lanii trockiej). Trzeba podkreślić, że losy potoczyły się jednak różnie, na co Kiszkowie zawsze używali przy nazwi- wpływ miały zapewne nie tylko osobiste sku określnika „z Ciechanowca". zdolności, ale też starszeństwo i rodzin- Inaczej potoczyły się losy młodszej linii ne koneksje. Strumiłłów, która przybrała nazwisko Piotr, zwany Kiszką, zaczął karierę Ciechanowieckich (Ciechonowskich). w służbie władców litewskich jako sta- Wspomniany ich protoplasta Maciej rosta drohicki, by poprzez kuchmistrzo- (zm. przed 1489) był tylko namiestnikiem stwo u królowej Elżbiety Habsburżanki miednickim, a żaden z jego czterech dojść do namiestnictwa lidzkiego i mar- synów - Jakub, Mikołaj, Stanisław ani szałkostwa hospodarskiego, na których Jan - nie sprawował urzędu, choć wszy- to urzędach zmarł zaraz po 1483 r. Z jego scy związali swe losy z Litwą, rezygnując synów Stanisław zaliczał się do wybit- nawet ze swych udziałów w Ciechanowcu niejszych osobistości życia politycznego (sprzedając je). Co więcej, żony aż trzech Wielkiego Księstwa, doszedł do bardzo z nich nie są znane z nazwiska, choć za to wysokich godności marszałka ziemskie- ta czwarta była córką kasztelana czerskie- go litewskiego, był też hetmanem wiel- go Aleksego Nadarzyńskiego, co świad- kim, namiestnikiem smoleńskim i staro- czy jednak o dość wysokiej pozycji spo- stą grodzieńskim. Potwierdzeniem „pań- łecznej Stanisława Ciechanowieckiego. skiego" statusu były związki rodzinne Nawiasem mówiąc, małżeństwo to wska- Stanisława - poślubił dziedziczki wiel- zuje na utrzymywanie kontaktów z elita- kich majątków rodowych Kuczuków8 mi raczej mazowieckimi niż litewskimi. i Montygierdowiczów9, a jego córki Na warunki litewskie był on bowiem zostały - choć za ogromną cenę - żona- zbyt biedny, skoro mógł zapisać żonie mi dwu Radziwiłłów i Kieżgajły, czyli na wszystkich swych dobrach jedynie przedstawicieli najbogatszych i najpo- 300 grzywien, czyli 480 zł10. Jego syn tężniejszych rodzin litewskich. Owe Jerzy na popis w 1528 r. był zobowią- parantele i wielki majątek pozwoliły zany stawić tylko 3 konie, czyli nie miał Kiszkom na utrzymywanie się przez nawet 50 dymów poddańczych, a brat kolejne pokolenia w środowisku litew- stryjeczny Nikodem Janowicz wystawił skich magnatów. Dowodziły tego urzędy 4 konie, czyli miał 64 dymy poddańcze. senatorskie sprawowane przez kolej- Tymczasem ich krewniak Piotr Kiszka ne trzy pokolenia, związki małżeńskie wystawił wówczas 224 konie11, czyli dys- zawierane z Radziwiłłami, Ostrogskimi, ponował ponad 3500 gospodarstw pod- Chodkiewiczami, Iliniczami, Sapiehami, dańczych i zajął 10. miejsce wśród najbo- Zenowiczami i Zabrzezińskimi. Nigdy gatszych rodzin Wielkiego Księstwa! To jednak potęga majątkowa Kiszków ukazuje ówczesną różnicę stanu posiada- nie przełożyła się na znaczenie poli- nia i pozycji społecznej obu gałęzi rodu. tyczne, gdyż nie odgrywali oni samo- dzielnej roli politycznej, trzymając się W następnym pokoleniu sytuacja dworu, Radziwiłłów, Chodkiewiczów Ciechanowieckich jeszcze bardziej się i Sapiehów. Ostatecznie w gruncie rze- skomplikowała, bo prawdopodobnie bez- czy zbankrutowali i zarazem wymar- potomnie zeszło aż trzech ich męskich li w 1. połowie XVII w., w tym samym przedstawicieli (Stanisław Mikołajewicz, pokoleniu, w którym czterej bracia Jerzy i Jan Stanisławowiczowie). Warto (Stanisław, Janusz, Mikołaj i Krzysztof) jedynie wspomnieć, że jedna z córek znaleźli się na wyżynach litewskiej elity, ww. Stanisława - Anna - poślubiła Jana piastując bardzo wysokie i ważne urzę- Węgrzyna Świejkę herbu Trzaska, które- dy (biskup żmudzki, podskarbi wielki, go potomkowie nie tylko przyjęli nazwi- hetman wielki, nie licząc województw sko Ciechanowiecki (choć początkowo w formie Świejko-Ciechanowiecki), ale

32 PANOWIE Z CIECHANOWCA i zmienili herb na Dąbrowę, a druga w prostej linii idzie żyjący dziś ostatni - Jadwiga - poślubiła Mateusza przedstawiciel tej rodziny - Andrzej Ciciborskiego, który sam przyjął nazwi- Stanisław. Drugą żoną Andrzeja była sko Ciechanowiecki, podobnie jak nie- zaś Bohdana Chreptowiczówna, wdowa którzy jego potomkowie. po Onikieju Hornostaju, z którą nie W tym czwartym pokoleniu Stru- miał dzieci. W tym kontekście na zgrzyt miłłów, a drugim Ciechanowieckich, wyglądało trzecie małżeństwo Andrzeja jedynie wspomniany wyżej Nikodem z Barbarą Komparską, wdową po (zm. 1549), syn Jana, ożeniony z Heleną Stanisławie Andruszewiczu, która zresz- Kimbarówną, zapewne córką Wojciecha, tą poślubiła później jeszcze równie ano- sługi słynnego kanclerza Olbrachta nimowego Pawła Tarasowskiego. Ale Gasztołda, zrobił niespodziewanie wiel- przecież i ona dysponowała pewnym ką karierę. Może pomogła mu w tym majątkiem13. W sumie, choć owe małżeń- rodzina żony, a może Piotr Kiszka. W każ- stwa doprowadziły sprawy majątkowe dym razie był nie tylko starostą krew- Andrzeja do ogromnych komplikacji, skim, potem mielnickim i wreszcie łosic- a on sam utracił już wszelkie związki kim, ale i podstolim litewskim oraz mar- z Ciechanowcem, zarazem wyniosły szałkiem hospodarskim, a tym samym rodzinę ponad poziom średniej szlachty. pierwszym Ciechanowieckim sprawu- Nie było tego jeszcze widać po karierze jącym godności dygnitarskie w pań- jego syna Stanisława (zm. 1598/1599), stwie. Z tej racji dwukrotnie posłował który co prawda żył krótko, ale otrzy- do Moskwy. Jego pozycja ekonomiczna mał jedynie niski urząd ziemski stolnika też jednak nie była silna, na co wyraźnie orszańskiego, i to mimo sporej aktywno- wskazują choćby małżeństwa i karie- ści publicznej oraz pozostawania wzo- ry dzieci12. Jego dwaj synowie - Piotr rem ojca w gronie klientów Sapiehów. i Kasper - być może pozostawili męskie Ci, a konkretnie Lew Bazyli Sapieha, potomstwo i to ono, niekiedy wyznania kanclerz wielki, a następnie wojewoda prawosławnego lub unickiego, dość licz- wileński i hetman wielki litewski, pomo- nie występuje w późniejszych wiekach gli dopiero trzem synom Stanisława, któ- na obszarach województw mścisławskie- rzy ponadto powrócili na łono Kościoła go i witebskiego. Wyjątkiem był Andrzej katolickiego. Z nich najwybitniejszym, Nikodemowicz (zm. 1594), który nie najbardziej aktywnym publicznie był piastował żadnego urzędu, idąc za Jan (zm. 1638) - zaczynając w 1616 r. od ówczesną „modą", porzucił (być może niskiego urzędu podstolego mścisław- razem z braćmi) katolicyzm dla wyzna- skiego, doszedł do sędziego ziemskiego nia ewangelicko-reformowanego (kal- orszańskiego, a być może został nawet winizmu), ale za to trzykrotnie poślu- mianowany wojewodą witebskim; na bił bogate wdowy, w tym dwie z grona krześle senatorskim nie zasiadł jednak najwyższej magnaterii litewsko-ruskiej, z powodu śmierci. Był on wielokrot- świata udzielnych kniaziów o ogrom- nym posłem na sejmy i deputatem do nych (z perspektywy Ciechanowieckich) Trybunału Głównego, komisarzem kró- latyfundiach, wchodząc - niekiedy tylko lewskim, aktywnym uczestnikiem sej- czasowo - w posiadanie ich licznych mików, zjazdów, wydarzeń politycznych dóbr. Pierwszą z nich była kniaziów- i militarnych. Jego potomstwo zapewne na Bohdana Zasławska-Mścisławska, w początku XVIII w. wymarło, a funkcjo- córka kniaziówny Julianny Wasilisy nowało głównie w powiecie orszańskim Holszańskiej-Dubrowickiej, a wnuczka na niskich urzędach. kniaziówny Hanny Czartoryskiej, wdowa po kniaziu Andrzeju Sanguszce, staro- Bardzo niewiele wiadomo o bracie ście łuckim. Miał z nią jedynego syna Jana - Samuelu Zygmuncie (zm. po Stanisława (zm. 1598/1599), od którego 1634). Jego męscy potomkowie również wymarli w końcu XVII w., ale jeden z nich

33 ANDRZEJ RACHUBA

(Aleksander-Aleksy) epizodycznie utrwa- powiatowe (choć niekiedy najwyższe), lił się w dziejach rosyjskiej Cerkwi prawo- najczęściej zaś tytułowali się jedynie sta- sławnej jako protektor Awwakuma, przy- rostami niegrodowymi. Niektórzy podró- wódcy tzw. starowierców. żowali po Niemczech, Francji, Włoszech, Największą karierę, zwieńczoną fak- odwiedzali Stanisława Leszczyńskiego tycznymi urzędami senatorskimi, zro- w Lotaryngii, stamtąd przywozili nie bił trzeci syn Stanisława - Krzysztof tylko wrażenia typowe dla grand tour, Stanisław (zm. 1655), który też od pod- ale i nowe tytuły hrabiów. Być może stolstwa mścisławskiego doszedł do otrzymali je od cudzoziemskich władców, województwa mścisławskiego, a tuż może zaś używali ich tylko na zasadzie przed śmiercią - mińskiego. Zasłynął koniecznej autokreacji, typowej dla podró- z gorszącego, grożącego katastrofalny- żującej po świecie od XVI w. szlachty mi następstwami politycznymi, wielo- z Rzeczypospolitej, gdzie słowo „hrabia" letniego sporu z biskupem smoleńskim (na jakichś dobrach) miało raczej poka- Piotrem Parczewskim, doprowadzając zać pozycję społeczną wśród równej do skazania go na banicję, sam zaś został braci szlacheckiej, niż być rzeczywistym obłożony klątwą. Ożeniony z kniaziów- tytułem w rozumieniu zachodnioeuro- ną Antonellą Drucką Horską pozostawił pejskim15. Sam opowiadam się za pierw- pięciu synów i tyleż córek. Z synów naj- szą hipotezą, choć może tytuł ten starszy Mikołaj Walerian (zm. 1672) kon- Ciechanowieccy raczej kupili, niż otrzy- tynuował senatorską tradycję ojca jako mali za darmo, co nie zmienia stanu for- wojewoda mścisławski, ale nie zostawił malnoprawnego. Było to zaś potwierdze- potomstwa. Z jego braci najwybitniejszy niem statusu rodziny, jej ambicji i możli- był Albrycht Konstanty (zm. 1675), który wości zamożnego lub średnio zamożne- dzięki długoletniej służbie wojskowej go ziemiaństwa o senatorskich, pańskich zakończył życie jako oboźny litewski tradycjach, troskliwie kultywowanych i starosta sądowy orszański, co potwier- z pokolenia na pokolenie. dziło wysoką pozycję społeczną rodziny. Podsumowując, w czasie 400 lat, Ich bracia zaś kończyli kariery na urzę- 14 kiedy żyło 11 pokoleń Strumiłłów, dach powiatowych, choć wysokich . Kiszków i Ciechanowieckich piszą- Liczni synowie Krzysztofa Stanisława cych się przez 10 pokoleń w obu gałę- zapoczątkowali proces rozrodzenia ziach „z Ciechanowca" (choć te dobra rodziny, tak że w XVIII w. nie była ona w 1. połowie XVII w. ostatecznie utra- w stanie wyjść z grona szlachty zamoż- cili), można prześledzić niezwyczajne nej, ale tylko o lokalnym znaczeniu poli- dzieje karier przedstawicieli mazo- tycznym (głównie w ramach wojewódz- wieckiej rodziny, która wybiła się jed- twa mścisławskiego oraz powiatów bra- nak w Wielkim Księstwie Litewskim. sławskiego i orszańskiego). Niemniej Kiszkowie szybko osiągnęli pozycję jednak aktywnością, a niekiedy mocno magnacką o trwałym ciągu senatorskim awanturniczym charakterem wyróżnili do wymarcia w 1654 r. Ciechanowieccy się Karol (zm. 1724), Krzysztof Franciszek zaś jedynie przez dość krótki czas, (zm. 1718) oraz jego synowie: Marcin w połowie XVII w., mieli swych repre- (zm. 1762), Józef (ksiądz, zm. 1782), zentantów w Senacie, ale już od tego Feliks Nikodem (zm. 1747) i jego syno- wieku weszli w krąg zamożnej szlach- wie: Jan (zm. 1763), starosta opeski ty o różnym znaczeniu politycznym, Michał (zm. po 1795) i Józef (zm. 1801). wpływowej zwłaszcza w województwie Niektórzy służyli dworowi, inni mścisławskim, powiatach brasławskim Czartoryskim lub rywalizującym z nimi i orszańskim. Zmiana nastąpiła dopiero Radziwiłłom nieświeskim. Nie pełnili w XIX w. w zupełnie nowych warunkach żadnych urzędów centralnych, co najwyżej politycznych.

34 LORDS OF CIECHANOWIEC

PRZYPISY

1 A. Celej, Bibliografia genealogii i heraldyki i° A. Boniecki, Herbarz polski, t. III, War- polskiej za lata 1980-2001, Warszawa 2006. szawa 1899, s. 154. 2 S. Dumin, H. L u l e w i c z, A. M a c u k, u Pierapis wojska Wialikaga kniastwa Litous- A. Rachuba, J. S i k o r s k a-K u l e s z a, kaga 1528 goda, Mietryka Wialikaga kniastwa Dzieje rodziny Ciechanowieckich herbu Dąbro- Litouskaga. Kniga 523• Kniga publicznych sprau 1, wa (XIV-XXI w.) (w druku). wyd. A.I. Grusza, M.F. Spirydonau, M.A. Waj- 3 J.A. Chrapowicki, Diariusz. Część dru- towicz, Mińsk 2003. ga: lata 1665-1669, oprac. A. Rachuba, T. Wasi- 12 Piotr Ciechanowiecki (zm. po 1594) nie lewski, Warszawa 1988, s. 328. pełnił żadnego urzędu, a żonaty był z Hanną 4 M. Wołoncze wski, Biskupstwo żmujdzkie, Stetkowską o której rodzinie nic nie wiadomo; Kraków 1898. Kasper (zm. po 1592) też nie miał żadnego urzę- 5 Bodaj pierwszymi byli Jan Strumiłło Zgierski du, a jego żoną była najpierw niejaka Szczęsna (zm. po 1698), miecznik wołkowyski, i Aleksan- Mikołajówna Andrejewna (był to tzw. świecki der Michał Zgierski Strumiłło (zm. 1722?), pisarz związek, niezawarty w cerkwi), a następnie grodzki oszmiański i podstoli wołkowyski, żona- Jadwiga, córka Stanisława Janowicza Kłoczki ty z Reginą Kociełłówną. Wyraźnie podawał się Pietuchowskiego, ze średnio zamożnej rodziny za potomka Kiszków poeta grafoman Wincenty z województwa nowogródzkiego. Andrzej Kiszka Zgierski (zm. ok. 1840). 13 Dumin, Lulewicz, Macuk, 6 A. Supruniuk, Strumiłło (Strumiło)Je- Rachuba, Sikorska-Kulesza, op. cit rzy z Dmoszyna, w: Polski słownik biograficzny, 14 Samuel Kazimierz (zm. 1699) był podko- t. XLIV, Warszawa-Kraków 2006, s. 430-433. morzym mścisławskim; Dominik Władysław 7 N. Asadauskiene, Kiśką gimine LDK (zm. 1695) był stolnikiem mścisławskim; Mi- XV-XVIIa. (genealoginis tyrimas), Vilnius 2003. chał Wincenty (zm. 1685) był stolnikiem smo- 8 Hanna Kuczukówna była chyba raczej córką leńskim. Jana (zm. po 1478), marszałka hospodarskiego, 15 S. Górzyński, Tytuły w dawnej Rzeczy- a siostrą Barbary i Wojciecha (uchodził w her- pospolitej i obecnie - praktyka i prawo, „Rocznik barzach za jej ojca), na którym wymarła w linii Polskiego Towarzystwa Heraldycznego", nowej męskiej ta rodzina. serii t. VIII (XIX), Warszawa 2008, s. 115-132. 9 Zofia Montygierdowiczówna była jedyną córką Piotra, wojewody trockiego.

Andrzej Rachuba LORDS OF CIECHANOWIEC

SUMMARY

The family of Ciechanowieckis of the above mentioned Ciechanowiec evi- Dąbrowa coat of arms originated from dently by the duke of Masovia, Janusz I Masovia and took their name from Ciecha- and also Miedniki by one of the rulers of nowiec in Podlasie Province. It is a rare Lithuania. His son, Jerzy, achieved case when we can trace the family his- a great success - he became the owner of tory 16 generations back, starting from numerous estates in Masovia, Podlasie the end of 14th century. Older branch and Ruthenia, and reached the dignity of were the Kiszkas, also „of Ciechanowiec". Lviv castellan, but died heirless. His two They were undoubtedly historically brothers started two branches of the fam- more important than the other branch, ily: Piotr - the Kiszkas and Maciej - the but the family died out in mid-17th cen- Ciechanowieckis. Both branches of the tury. The first known member of both family developed permanent links with families was Paweł Strumiłło of Dmoszyn Grand . By mid-l6th (died 1435/1436), who was given the century the Kiszkas were one of the richest

35 ANDRZEJ RACHUBA families of the state, but their economic Church, in the first half of 17th century status was much stronger that political. the Ciechanowieckis became part of the They achieved political influence in the wealthy nobility circles and members of first half of the 17th century when four Senate of the Republic of Poland. The brothers (Stanisław, Janusz, Mikołaj and first senator in the family was Krzysztof Krzysztof) reached heights of Lithuanian Stanisław (died 1655), who held the elite and held very high and very impor- office of the Mstsislaw , and later tant offices (bishop of Samogitia, Grand Minsk Voivode. His career was contin- Treasurer and Great Hetman, not to men- ued by his son Mikołaj Walerian (died tion Polotsk and or 1672) as Mstsislaw Voivode, although Trakai Castellany). They all died heirless because of the economic decline caused and their estates were in biggest part auc- by high procreation as well as devas- tioned to pay the debts. tating wars, the family never regained The Ciechanowieckis' history took its political position. However it always a different route. At first they belonged had an important status on the regional to middle nobility and did not play an level, especially in Mstislaw important part in state's politics. Only (where most of their estates were located) Nikodem (died 1549), grandson of and in Braslaw and (all the above mentioned Maciej, reached in Kresy). The members of the family dignities, although remained not very emphasized their position by using the wealthy. His son, Andrzej (died 1594), title of counts. However it is not clear if although he didn't hold any office, unex- they were conferred that title by one of pectedly converted to Polish Reformed Western European rulers or it was an act Church (Calvinism) and married a of necessary self-creation, quite often Ruthenian princess Bohdana Zasławska- occurring amongst Polish nobility tra- th -Mścisławska. As a result he entered the velling around the world from 16 cen- highest aristocracy and enhanced his tury - in which case the term „count" (of economic strength. Partly because of the some domain) would rather indicate the family connections and partly thanks to social position amongst equal members the support of powerful Sapieha family of nobility than be a real title as under- and return into the bosom of the Catholic stood in the Western Europe.

36