Andrzej Rachuba PANOWIE Z CIECHANOWCA W ciągu ostatniego stulecia nastąpił Księstwie Litewskim pojawili się znaczący rozwój badań nad rodzinami Strumiłłowie Zgierscy (też Strumiłłowie szlacheckimi Polski i Rzeczypospolitej, i Zgierscy), którzy najwyraźniej szuka- prowadzonych tak przez specjalistów li spadku po wymarłych krewniakach w tym zakresie, jak i miłośników zaintere- - Kiszkach5, ale bez efektu, bo ci zostawi- sowanych rodzinną przeszłością1. Wiele li raczej długi niż należności. z tych ostatnich jest zresztą na dobrym, Jak z powyższego wynika, „panami naukowym poziomie. Mimo rozwoju z Ciechanowca" (co zaznaczano przy owych badań nie tak wiele znanych jest nazwiskach) byli przedstawiciele dwu nam rodzin, które są w stanie wykazać znaczących rodzin litewskich. Obie się 16 pokoleniami przedstawicieli od wywodziły się od wspólnego przod- XIV w., i to na dodatek odgrywających ka, rycerza z Dmoszyna na Mazowszu, znaczącą rolę polityczną, społeczną Pawła (Paszki) Strumiłły, który zmarł i kulturalną w kraju, przez pewien czas w 1435/1436 r. Zapewne to on wszedł mających status senatorski. Interesujący w posiadanie (choć nie jest jasne, czy mnie tu Kiszkowie i przede wszystkim w wyniku nadania księcia Janusza I Ciechanowieccy herbu Dąbrowa2, tytu- dla niego, czy raczej za zasługi jego syna łowi „panowie z Ciechanowca", są też Jerzego dla wielkiego księcia litewskie- bardzo wczesnym, bodaj więc unikal- go Witolda) znajdującego się na Podlasiu nym w tym zakresie przykładem polskiej Ciechonowca (potem Ciechanowca), rodziny, która zrobiła karierę w pań- a także części leżących między Wilnem stwie litewskim. Jej poczucie pocho- a Oszmianą dóbr Miedniki. Kilku synów dzenia było jednak niezwykle silne, Pawła osiadło na stałe na Litwie, a Jerzy, skoro jeszcze w połowie XVII w. ostatni właściciel m.in. Zegrza na Mazowszu, z Kiszków, Janusz, wojewoda połocki Brańska na Podlasiu i Kamionki pod i hetman wielki litewski, nawiązując do Lwowem, zrobił błyskotliwą karierę swych rzekomych mazowieckich przod- w służbie tak Witolda, jak Władysława ków, Zgierskich, nadał to nazwisko Jagiellończyka, dochodząc do urzędu swym nieślubnym dzieciom3. Notabene kasztelana lwowskiego6. Jego pozycja z owych dzieci jedyny syn Jan Mikołaj z pewnością miała wpływ na karierę (1653-1713) został biskupem smoleń- rodziny, choć to bracia Jerzego i ich skim i w końcu nominatem żmudzkim4. potomkowie poprowadzili ją na zie- miach litewskich do szczytów miejsco- W ślad za Kiszkami poszli też wej elity. Z owych braci najważniejsi Ciechanowieccy, których kilku przed- byli Piotr, od którego wywodzili się stawicieli w końcu XVII i w począt- Kiszkowie7, i jego młodszy brat Maciej, kach XVIII w. zaczęło używać podwój- protoplasta Ciechanowieckich. To oni nego nazwiska - Ciechanowiecki odziedziczyli po ojcu Ciechonowiec, (Ciechonowski) Zgierski. Z drugiej od którego zaczęli używać nowego zaś strony w owym czasie w Wielkim 31 ANDRZEJ RACHUBA nazwiska (Ciechonowscy Strumiłłowie), połockiego, witebskiego czy kaszte- a także część włości miednickich. Ich lanii trockiej). Trzeba podkreślić, że losy potoczyły się jednak różnie, na co Kiszkowie zawsze używali przy nazwi- wpływ miały zapewne nie tylko osobiste sku określnika „z Ciechanowca". zdolności, ale też starszeństwo i rodzin- Inaczej potoczyły się losy młodszej linii ne koneksje. Strumiłłów, która przybrała nazwisko Piotr, zwany Kiszką, zaczął karierę Ciechanowieckich (Ciechonowskich). w służbie władców litewskich jako sta- Wspomniany ich protoplasta Maciej rosta drohicki, by poprzez kuchmistrzo- (zm. przed 1489) był tylko namiestnikiem stwo u królowej Elżbiety Habsburżanki miednickim, a żaden z jego czterech dojść do namiestnictwa lidzkiego i mar- synów - Jakub, Mikołaj, Stanisław ani szałkostwa hospodarskiego, na których Jan - nie sprawował urzędu, choć wszy- to urzędach zmarł zaraz po 1483 r. Z jego scy związali swe losy z Litwą, rezygnując synów Stanisław zaliczał się do wybit- nawet ze swych udziałów w Ciechanowcu niejszych osobistości życia politycznego (sprzedając je). Co więcej, żony aż trzech Wielkiego Księstwa, doszedł do bardzo z nich nie są znane z nazwiska, choć za to wysokich godności marszałka ziemskie- ta czwarta była córką kasztelana czerskie- go litewskiego, był też hetmanem wiel- go Aleksego Nadarzyńskiego, co świad- kim, namiestnikiem smoleńskim i staro- czy jednak o dość wysokiej pozycji spo- stą grodzieńskim. Potwierdzeniem „pań- łecznej Stanisława Ciechanowieckiego. skiego" statusu były związki rodzinne Nawiasem mówiąc, małżeństwo to wska- Stanisława - poślubił dziedziczki wiel- zuje na utrzymywanie kontaktów z elita- kich majątków rodowych Kuczuków8 mi raczej mazowieckimi niż litewskimi. i Montygierdowiczów9, a jego córki Na warunki litewskie był on bowiem zostały - choć za ogromną cenę - żona- zbyt biedny, skoro mógł zapisać żonie mi dwu Radziwiłłów i Kieżgajły, czyli na wszystkich swych dobrach jedynie przedstawicieli najbogatszych i najpo- 300 grzywien, czyli 480 zł10. Jego syn tężniejszych rodzin litewskich. Owe Jerzy na popis w 1528 r. był zobowią- parantele i wielki majątek pozwoliły zany stawić tylko 3 konie, czyli nie miał Kiszkom na utrzymywanie się przez nawet 50 dymów poddańczych, a brat kolejne pokolenia w środowisku litew- stryjeczny Nikodem Janowicz wystawił skich magnatów. Dowodziły tego urzędy 4 konie, czyli miał 64 dymy poddańcze. senatorskie sprawowane przez kolej- Tymczasem ich krewniak Piotr Kiszka ne trzy pokolenia, związki małżeńskie wystawił wówczas 224 konie11, czyli dys- zawierane z Radziwiłłami, Ostrogskimi, ponował ponad 3500 gospodarstw pod- Chodkiewiczami, Iliniczami, Sapiehami, dańczych i zajął 10. miejsce wśród najbo- Zenowiczami i Zabrzezińskimi. Nigdy gatszych rodzin Wielkiego Księstwa! To jednak potęga majątkowa Kiszków ukazuje ówczesną różnicę stanu posiada- nie przełożyła się na znaczenie poli- nia i pozycji społecznej obu gałęzi rodu. tyczne, gdyż nie odgrywali oni samo- dzielnej roli politycznej, trzymając się W następnym pokoleniu sytuacja dworu, Radziwiłłów, Chodkiewiczów Ciechanowieckich jeszcze bardziej się i Sapiehów. Ostatecznie w gruncie rze- skomplikowała, bo prawdopodobnie bez- czy zbankrutowali i zarazem wymar- potomnie zeszło aż trzech ich męskich li w 1. połowie XVII w., w tym samym przedstawicieli (Stanisław Mikołajewicz, pokoleniu, w którym czterej bracia Jerzy i Jan Stanisławowiczowie). Warto (Stanisław, Janusz, Mikołaj i Krzysztof) jedynie wspomnieć, że jedna z córek znaleźli się na wyżynach litewskiej elity, ww. Stanisława - Anna - poślubiła Jana piastując bardzo wysokie i ważne urzę- Węgrzyna Świejkę herbu Trzaska, które- dy (biskup żmudzki, podskarbi wielki, go potomkowie nie tylko przyjęli nazwi- hetman wielki, nie licząc województw sko Ciechanowiecki (choć początkowo w formie Świejko-Ciechanowiecki), ale 32 PANOWIE Z CIECHANOWCA i zmienili herb na Dąbrowę, a druga w prostej linii idzie żyjący dziś ostatni - Jadwiga - poślubiła Mateusza przedstawiciel tej rodziny - Andrzej Ciciborskiego, który sam przyjął nazwi- Stanisław. Drugą żoną Andrzeja była sko Ciechanowiecki, podobnie jak nie- zaś Bohdana Chreptowiczówna, wdowa którzy jego potomkowie. po Onikieju Hornostaju, z którą nie W tym czwartym pokoleniu Stru- miał dzieci. W tym kontekście na zgrzyt miłłów, a drugim Ciechanowieckich, wyglądało trzecie małżeństwo Andrzeja jedynie wspomniany wyżej Nikodem z Barbarą Komparską, wdową po (zm. 1549), syn Jana, ożeniony z Heleną Stanisławie Andruszewiczu, która zresz- Kimbarówną, zapewne córką Wojciecha, tą poślubiła później jeszcze równie ano- sługi słynnego kanclerza Olbrachta nimowego Pawła Tarasowskiego. Ale Gasztołda, zrobił niespodziewanie wiel- przecież i ona dysponowała pewnym ką karierę. Może pomogła mu w tym majątkiem13. W sumie, choć owe małżeń- rodzina żony, a może Piotr Kiszka. W każ- stwa doprowadziły sprawy majątkowe dym razie był nie tylko starostą krew- Andrzeja do ogromnych komplikacji, skim, potem mielnickim i wreszcie łosic- a on sam utracił już wszelkie związki kim, ale i podstolim litewskim oraz mar- z Ciechanowcem, zarazem wyniosły szałkiem hospodarskim, a tym samym rodzinę ponad poziom średniej szlachty. pierwszym Ciechanowieckim sprawu- Nie było tego jeszcze widać po karierze jącym godności dygnitarskie w pań- jego syna Stanisława (zm. 1598/1599), stwie. Z tej racji dwukrotnie posłował który co prawda żył krótko, ale otrzy- do Moskwy. Jego pozycja ekonomiczna mał jedynie niski urząd ziemski stolnika też jednak nie była silna, na co wyraźnie orszańskiego, i to mimo sporej aktywno- wskazują choćby małżeństwa i karie- ści publicznej oraz pozostawania wzo- ry dzieci12. Jego dwaj synowie - Piotr rem ojca w gronie klientów Sapiehów. i Kasper - być może pozostawili męskie Ci, a konkretnie Lew Bazyli Sapieha, potomstwo i to ono, niekiedy wyznania kanclerz wielki, a następnie wojewoda prawosławnego lub unickiego, dość licz- wileński i hetman wielki litewski, pomo- nie występuje w późniejszych wiekach gli dopiero trzem synom Stanisława, któ- na obszarach województw mścisławskie- rzy ponadto powrócili na łono Kościoła go i witebskiego. Wyjątkiem był Andrzej katolickiego. Z nich najwybitniejszym, Nikodemowicz (zm. 1594), który nie najbardziej aktywnym publicznie był piastował żadnego urzędu, idąc za Jan (zm. 1638) - zaczynając w 1616 r. od ówczesną „modą", porzucił (być może niskiego urzędu podstolego mścisław- razem z braćmi) katolicyzm dla wyzna- skiego, doszedł do sędziego ziemskiego nia ewangelicko-reformowanego (kal- orszańskiego, a być może został nawet winizmu), ale za to trzykrotnie poślu- mianowany wojewodą witebskim; na bił