erfgoedZaans Nr 16 Maart 2006 e6 Uitgave van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Verschijnt 4x per jaar

• De Doofpot in oude • een bijzondere hobby luister hersteld • Een spekstenen mannetje • De rijke geschiedenis • Kroniek van de Showboat • Agenda • De gevaren van ijsvisserij • een Zaanse zouaaf • Een krukas voor • Verenigingsnieuws Het Jonge Schaap • Boekennieuws • Walraven van Hall, • www.dewoonomgeving.nl bankier van het verzet • Van Rossen: een Zaans • Mopje of mopsje? klokkenmakersgeslacht Colofon Column

Zaans Erfgoed is een uitgave van de Stichting Uitgeverij Ooit hield ik een voordracht voor de Oudheidkundige Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar Commissie Jisp. Daarbij nam ik mijn overzicht van genealogische bronnen in Wormer als leidraad. Ik verwoordde het zó: ‘... probeer ik de geschiedenis van Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed een familie vast te leggen en dan gaat het mij vooral Henk Bouman, Joop Knijnenberg, om de geschiedenis van de gewone man of vrouw, Leonore Olde-Verburg, Ron Sman, Sijb de Witte die wij tegenwoordig Jan Modaal of tante Truus zouden noemen.’ Abonnementen- en ledenadministratie Mijn belangstelling voor de streek en de geschiedenis Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam daarvan is misschien wel ‘overgewaaid’ van de buren e-mail: [email protected] van mijn ouders, de familie Grandiek. Men herinnert zich wellicht Gerrit Grandiek, de journalist van De Redactie Typhoon, die talloze publicaties op zijn naam schreef over de geschiedenis van de Alice van Diepen, Annemieke Emond, Christiaan Zaanstreek en in het bijzonder Wormer. Hij moet mijn interesse hebben aangewak- Homburg, Rob Lengers (GAZ), Wikje van Ritbergen, kerd. Samen met Gerrits broer Bertus heb ik vele archieven afgestroopt op zoek naar hetgeen zich rondom de arbeidersfamilies in Wormer afspeelde. Daaruit ontstond het Corrie van Sijl, Jan Pieter Woudt informatieblaadje ‘de Wormerlander’, eerst op papier en vanaf 1994 op het internet. Ik meende en meen nog steeds dat je informatie zoveel mogelijk met anderen moet delen, Redactie-adres Zaans Erfgoed zodat je kunt samenwerken en op die manier het onderzoek kunt verdiepen. Wikje van Ritbergen, Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam, tel.: 075 616 61 31, Jaren geleden speelden Bertus en ik al met de gedachte aan een Genootschap, een bijna elitair groepje mensen, dat als taak had om degenen die met de geschiedenis e-mail: [email protected] van Wormer bezig waren bij elkaar te brengen. Een gesprek met burgemeester Peter Tange van Wormerland leidde ertoe, dat ik zou proberen tot de oprichting van een Redactieraad echte historische vereniging te komen. Samen met anderen werd een werkgroep De redactie laat zich adviseren door een redactieraad, gevormd en met medewerking van de gemeente Wormerland konden wij op 14 waarin zitting hebben: Vibeke Kingma, december 2005 in de raadszaal van het gemeentehuis het Historisch Genootschap Rita Hooijschuur, Kees van Roon (AWN), Piet Kleij Wormer presenteren. (gemeente Zaanstad, Archeologie), Simon Honig Jz., De hiervóór al genoemde genealogische bronnen hadden veelal betrekking op de Jan Aafjes (Oudheidkundige­ Commissie Jisp), huizen, waarin de betreffende mensen woonden of waarvan zij eigenaar waren. Talloze Rob Veenman (St. Oudheidkamer Oostzaan), bronnen zijn op die manier boven water gehaald en toegankelijk gemaakt. Deze bron- Inge Bosman (Zaanse Kaper), Henk Roovers, nen bevinden zich niet alleen in het Waterlands Archief (waar het archief van de ge- Ed Pielkenrood (Zaansche Molen), Gerrit Teders meente Wormerland is ondergebracht), maar ook in het Gemeentearchief Zaanstad. Bij de totstandkoming van de gemeente Zaanstad bleef Wormer buiten schot. Dat (Honig Breethuis), Fokelien Renckens (Zaans Museum) was in februari 1973; in oktober sloot Wormer zich aan bij het Intergemeentelijk Iet Kiel, Hans Valk, Dick Kerssens, Rita van de Wiel, Samenwerkingsorgaan Waterland. Maar is Wormer (of, sinds 1991: Wormerland) Joop Stolp (AWN), Jan H. Rem daarmee nu ook een Waterlandse gemeente geworden? Naar mijn mening is dat zeer aanvechtbaar. Ook wat dit betreft kijk ik niet naar de besturen of bestuurders, Fotografie maar naar Jan Modaal en tante Truus. In mijn genealogische bestand verzamelde ik Beeldredactie in samenwerking met gegevens van zoveel mogelijk bewoners van Wormer. Die bewoners hebben allerlei betrekkingen met andere plaatsen, bijvoorbeeld door huwelijken. Zo komt in dit Gemeente Archief Zaanstad (GAZ) bestand Purmerend ruim 1900 keer, Beemster 1800 en Jisp 2300 keer voor, maar Wormerveer zevenduizend en Zaandam negenduizend keer. Dat komt wel overeen Foto omslag: met mijn beleving, dat Wormer een Zaanse gemeente is. Dat geldt zeker sinds de Ruud Koppenol (Den Haag) bouw van de Zaanbrug in 1889; de op die brug aansluitende weg in Wormer (het Laantje, later de Nieuweweg) is tot 1936 zelfs eigendom van de gemeente Wormerveer gebleven. De boerenbevolking van Wormer had natuurlijk z’n contacten op de vee- Redactiecoördinatie markt in Purmerend, maar de arbeidersbevolking werkte toch merendeels in de Wikje van Ritbergen fabrieken langs de Zaan in zowel Wormer als Wormerveer. Voor de onderzoeker is het ietwat lastig, dat hij zijn aandacht moet richten op twee archiefdiensten, maar de Eindredactie samenwerking tussen beide diensten verloopt steeds beter, en natuurlijk is het voor Jan Pieter Woudt welk onderzoek dan ook vaak nodig om meerdere archieven te bezoeken. Het Historisch Genootschap Wormer wil niet alleen het onderzoek naar de dorpsge- Vormgeving schiedenis bevorderen, maar ook en vooral belangrijke herinneringen aan het verleden Two-Do Design, Wormerveer trachten te behouden. Een voorbeeld daarvan is de oude bakkerij aan de Dorpsstraat 377, die nu weer in zijn vroegere glorie is hersteld. En wat zou het geweldig zijn Druk als we behalve de straaltoren ook weer een beschuits-toren in het dorp zouden heb- bv Kunstdrukkerij Mercurius-Wormerveer ben! Een andere doelstelling is het redden van archieven. Op persoonlijke titel zijn het archief van de rooms katholieke parochie, de aantekeningen van de vroegere gemeentesecretaris C. Mol (die het boek ‘Uit de geschiedenis van Wormer’ schreef) en de oude films van de bejaardentochten naar het Waterlands Archief overgebracht. Zaans Erfgoed is een initiatief van de vereniging Zaans Ongetwijfeld zijn er nog andere unieke stukken die het redden waard zijn, evenals Erfgoed. Het verschijnen van dit blad wordt mede sommige bouwwerken, zoals het pakhuis ‘Wormerveer’. Het Historisch Genootschap Wormer zal daar zeker zijn schouders onder zetten, samen met andere instituties. mogelijk gemaakt door: Honig-Laanfonds, Ir. P.M. Duyvisfonds, Maatschappij tot Nut van Jan Blokker ’t Algemeen, Verkadefonds. Voorzitter Historisch Genootschap Wormer Inhoud

De Doofpot aan de Zaandamse Oostzijde (gebouwd in de jaren zestig van 4 de negentiende eeuw als vermaning van de Waterlandse doopsgezinden) is sinds 1953 in gebruik en bezit van het Apostolisch Genootschap. Dat liet het markante gebouw de afgelopen jaren grondig restaureren. Een terugblik op deze werkzaamheden en het verdere verleden.

In het noorden van Zaandijk ligt in de Zaan sinds bijna veertig jaar de 8 Showboat, een schip met een bijzondere geschiedenis.

Schepen die ter walvisjacht voeren, moesten zich in de laatste decennia van 1 0 de achttiende eeuw steeds verder noordelijk wagen; veelzeggend sprak men van ‘ijsvisserij’. De risico’s waren groot; de verliezen soms ook. Een waar rampjaar was 1777.

Met het slaan van de eerste paal ging de bouw van houtzaagmolen Het 14 Jonge Schaap van start. Een van de grootste problemen bij deze bouw werd inmiddels opgelost. Machinefabriek P.M. Duyvis te Koog bleek bereid de krukas te maken en dit werk bovendien te sponsoren.

‘Bankier van het verzet’ is een van de verscheidene eretitels die werden ge- 16 geven aan Walraven van Hall om zijn rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toch raakte hij in de vergetelheid. Onlangs verscheen zijn biografie.

In een aantal collecties van musea en particulieren zijn sierlijke mahonie- 2 0 houten emmertjes te vinden, die herinneren aan eerdere, zeventiende-eeuwse metalen boodschappenemmers. De houten emmers worden ‘mopjes’ of ‘mopsjes’ genoemd. Wat is de juiste naam, en waarom?

Een van de doelstellingen van de Zaanse Kaper is de bekendheid van acht- 23 tiende-eeuwse Zaanse kostuums te vergroten. Leden van de groep tonen de klederdracht daarom tijdens diverse evenementen. De reacties zijn wisselend. Een gesprek met Vera Kaat over haar bijzondere hobby.

Bij het graven van een put in Nauerna kwamen verscheidene voorwerpen uit 2 6 de achttiende eeuw naar boven. Daaronder was een spek- of zeepstenen man- netje. Waar werd dat voor gebruikt? En hoe kwam het in de Zaanstreek?

Kroniek. Een overzicht van de belangrijkste Zaanse gebeurtenissen van 28 september tot en met december. 31 Cultuurhistorisch erop uit? De agenda geeft tips. Simon Hooij, geboren op het Zaandamse Kalf, trok in 1869 naar Rome om 33 daar als ‘zouaaf’ te vechten in het leger van de paus. Toen dat was verslagen keerde hij als een ‘clochard’ terug in Zaanstreek, waar hij in katholieke kringen een gerespecteerd man werd. Zijn graf in Zaandam herinnert aan zijn zouaventijd.

Verenigingsnieuws, berichten van Zaanse cultuurhistorische verenigingen 36 en instellingen. 38 Boekennieuws. Nieuwe uitgaven over de Zaanstreek belicht. Zaanse cultuurhistorische instellingen zijn steeds vaker te vinden op inter- 43 net. Daarnaast geven landelijke site informatie over de Zaanstreek, zoals www.dewoonomgeving.nl

Zaanse klokken worden beschouwd als de vroegste streekklokken van 44 Nederland. Het maken ervan was een familie-aangelegenheid die van vader op zoon werd overgedragen. Een voornaam klokkenmakersgeslacht was de familie Van Rossen uit Koog.

Zaans Erfgoed 3 ‘De Doofpot’ kreeg z'n bijnaam door de gelijkenis met onttakelde molens. De restauratie werd een combinatie van historisch en modern. Restauratie na vijf jaar voltooid ‘De Doofpot’ moest ‘mooiste vermaning’ worden Tekst en foto’s: G. Landheer

Aan de Oostzijde van Zaandam kregen de Waterlandse doopsgezinden in de jaren 1860-’61 een nieuwe vermaning, die door z’n vorm al snel als bijnaam ‘De Doofpot’ kreeg. In 1887 werd de kerk verfraaid met omvangrijk schilderwerk aan het plafond, naar het schijnt omdat men ‘de mooiste vermaning’ van Zaandam wilde scheppen. De afgelopen vijf jaren werd het gebouw, inclu- sief het schilderwerk aan het plafond, volledig gerestaureerd door de huidige eigenaar: het Apostolisch Genootschap, dat de kerk sinds 1953 in gebruik heeft. Gelijktijdig werd ook een nieuwe aanbouw gerealiseerd. Een blik in het verleden en een overzicht van de restauratiewerkzaamheden.

De Waterlandse doopsgezinden den zoals bijvoorbeeld spreekt uit ‘De Doofpot’. Zo noemde men waren aan de oostkant van de Zaan het kolossale door hem ontworpen in de Zaanstreek een molen zon- al vroeg vertegenwoordigd. Rond pand Dam 2. Immink had voor de der kap en wieken, waarop men de 1600 hadden zij ter hoogte van het Waterlandse doopsgezinden van vermaning vond gelijken. In 1887 Grote Glop een ‘predikhuis’ en in Zaandam-Oost iets bijzonders in nam de Waterlandse gemeen- 1656 werd daarnaast een houten petto: een achtkantig gebouw met te het opmerkelijke besluit het ge- vermaning gebouwd. Deze hield pentakel. De bouw startte in 1860 bouw te verfraaien met omvang- het ruim twee eeuwen uit; in 1860 en was gereed in 1861; de kosten rijk schilderwerk aan het plafond. besloot het college van diakenen dat bedroegen 47.400 gulden (21.500 Het had er veel weg van dat men het hoog tijd werd voor een nieuwe euro). Naast andere extra kosten de doopsgezinden in Zaandam- vermaning. Deze werd ontworpen waren vooral de 225 met leer be- West, die kerkten in ‘Het Nieuwe door de Zaandamse stadsarchitect klede kerkstoelen een aderlating, Huis’ aan de Westzijde, de loef wil- L.J. Immink, een zwaargewicht, van in totaal 1406,25 gulden. Het de afsteken met de ‘mooiste ver- die hield van grootse, brede pan- gebouw kreeg al snel als bijnaam maning’. Dat kon er af: de nieu-

4 Zaans Erfgoed Behalve het schilderwerk van het plafond werd ook dat van de wanden in oude glorie hersteld.

hoekige en ronde bouwvormen. tauratie en uitbreiding van De Een basilica was een plek waar Doofpot. De directe aanleiding eer aan de keizer werd betoond. hiervoor was, dat in oktober 2000 Deze centraalbouwvorm, en afge- een van de acht segmenten van Interieur, met doorkijkjes naar buiten. leide vormen waaronder de acht- het in 1887 met schitterend Zaans hoek, werd in de eerste eeuwen schilderwerk versierde plafond van na Christus overgenomen door de zestien meter hoge achtkanti- de christelijke kerk. De cirkel en ge grote zaal naar beneden kwam. we vermaning aan de Oostzijde de achthoek werden met name Het plafond moest volledig verwij- had diverse gefortuneerde fabri- gebruikt voor het baptisterium derd worden. In acht maanden tijd kanten onder haar leden, zoals (doopkapel), mausoleum (graftom- werd vervolgens een nieuw plafond Zwaardemaker en Schoen. be) en het martyrium (kerk ter ere aangebracht en na lang zoeken van martelaren). De Doofpot, lang werd een aantal (deels gepensio- IN ANDERE HANDEN na de Romeinse tijd en de middel- neerde) meesterschilders gevonden, Sinds 1953 is het niet meer de eeuwen gebouwd, is zeker voor een die het weer volledig in z’n oor- doopsgezinde gemeente die van dit (oorspronkelijk) doopsgezinde kerk spronkelijke staat terugbrachten. kerkgebouw gebruik maakt, maar een opvallend gebouw. Tot en met Daarbij werd ook het oorspronke- Het Apostolisch Genootschap. Dit het einde van de Franse tijd (1813) lijke goud-op-snee werk weer toe- is een kerkgenootschap met een mochten de kerken van doopsge- gepast. In 1887 was het verfraaien eigen visie op God, de schepping zinden niet als zodanig herkenbaar van De Doofpot onderdeel geweest en de plaats van de mens daarin. Er zijn. Vaak leken ze op grote schu- van een groter opknapplan, waar- is veel aandacht voor jeugd, muziek ren, zoals Het Nieuwe Huis aan de bij ook het buitenwerk werd aan- en zang en elkaar ontmoeten (meer Westzijde en de Zuidervermaning gepakt. Het schilderwerk omvatte informatie op www.apgen.nl). De van Westzaan. Architect Immink destijds het schilderen van al het Zaandamse gemeente besloot tot koos in 1860 samen met de doops- houtwerk in de kleuren van oud ei- een grootscheepse restauratie van gezinde gemeente dus voor een kenhout en het uitbundig versieren het kerkgebouw aan de Oostzijde, achthoekig, stenen gebouw. Het van wanden en plafond met krul- die in de achterliggende vijf jaren idee daarachter was niet onlo- len, gebogen lijnen, bladmotieven plaatsvond. Ook werd een nieuwe gisch: de doopsgezinde gedachte en lelies. Precisiewerk op een hoog- vleugel met een ontmoetingsruim- was die van de volwassenendoop te van twintig meter. Het karwei te en bijzalen aangebouwd, waar- en het herstel van de oorspronke- duurde 22 weken en al die tijd wa- voor de in de jaren twintig van de lijke apostolische christengemeen- ren zeven schilders en enkele hulp- vorige eeuw aangebrachte ‘grote te. Men koos voor de vermaning in jes dag in dag uit bezig, zes dagen bijzaal’ moest wijken (totale kos- Zaandam-Oost een vorm die in de per week. Het schildersbedrijf P.H. ten: 3,2 mln. euro). vroeg-christelijke tijd wijdverbreid Boomgaard & Co uit Amsterdam was voor doopkapellen. meldde 6340 manuren. Daarbij HISTORISCHE VORM varieerde het uurloon van veertig In de Romeinse tijd bouwde men RESTAURATIE cent (18,8 eurocent) voor de mees- voort op het Griekse erfgoed, óók In het begin van deze eeuw werd ter tot 22 cent (tien eurocent) voor in de architectuur, met veel recht- het startsein gegeven voor de res- de hulpjes. Het eindbedrag voor

Zaans Erfgoed 5 DE DOOFPOT DOOR DE JAREN HEEN

1860-’61 Het gebouw wordt gebouwd in opdracht van de doops- gezinde gemeente Waterland’. 1887 De wanden en plafonds worden uitbundig versierd met krullen, gebogen lijnen, bladmotieven en lelies. 1914 De sloot ten noorden van het gebouw wordt ge- dempt voor aanleg van de Belgische straat. 1916 De dijk bij Durgerdam bezwijkt; het water staat tot aan de voordeur. Het gebouw doet dienst als nood- Het voegwerk aan de buitenzijde werd volledig vernieuwd. hospitaal. 1924 Een bazaar in het oude postkantoor brengt genoeg geld op om de oude catechisatiekamer te slopen en te: ‘A. Koopmans’. Een jaar na het verschillend van vorm ligt dezelfde een nieuwe kerkenkamer te bouwen. schilderwerk werd begonnen met gedachte eraan ten grondslag: wat 1953 Het Apostolisch Genootschap koopt het gebouw. de restauratie van de buitengevel en je toevoegt moet een ‘eigen ding Na diverse aanpassingen wordt het in april 1954 in het aanbrengen van zinken daken – zijn’, een eigen taal spreken en het gebruik genomen. een voorstel van de oorspronkelijke oude intact laten. In het interieur 1995 Het Apostolisch Genootschap begint een zoek- architect, dat in 1860 in verband valt vooral de uitwerking van deze tocht naar een plek in Zaanstad voor een nieuw te met de kosten werd geschrapt. visie op. Wat van het oude monu- bouwen plaats van samenkomst. Die wordt niet gevonden en in april 2000 word besloten in De Al het voegwerk – een zeer kost- ment aanwezig was, is met eerbied Doofpot te blijven. bare en arbeidsintensieve ‘geknipte gerestaureerd. Voor het overige is 2000 Een deel van het historische plafond komt in okto- voeg’ – is vernieuwd. In 2005 werd consequent gekozen voor een strak- ber naar beneden. Aan de hand van oorspronkelijke het hele interieur vernieuwd met ke moderne vormgeving. Deze ‘te- tekeningen wordt het in oude luister hersteld. behoud van de door monumenten- genstelling’ valt in het bijzonder op 2003 De buitengevel van het monument wordt opnieuw zorg beschermde delen van de gro- in de grote zaal. Enerzijds is hier voorzien van een geknipte voeg. De daken krijgen een zinken bedekking. te zaal. In dit jaar werd eveneens de het historische schilderwerk be- 2004 Na een uitvoerige voorbereiding en in overleg met nieuwbouw gerealiseerd. palend, anderzijds is de ruimte nu onder andere monumentenzorg worden nieuwbouw- voorzien van een modern orgel- en restauratie-activiteiten gestart. EERBIED front en zijn in de overige zeven 2005 De nieuwbouw en restauratie worden afgerond. De uitdagende opdracht voor wanden panelen aangebracht die de restauratie en uitbreiding van met zilvergrijze metallic lak wer- De Doofpot ging naar Martin den afgespoten. Opvallend daar- het schilderwerk, inclusief de verf, Eijkelenboom van Terrena archi- bij zijn de aangebrachte teksten. lijnolie, stopverf en het bladgoud, tectecten uit Rotterdam. In eerste De doopsgezinden lieten in 1887 kwam uit op 3600 gulden. aanzet overheerste de teleurstelling op zestien meter hoogte een achttal over de aanpassingen die in de loop bijbelspreuken schilderen. Vanuit OUD AMBACHT der jaren tot stand waren gebracht. een zelfde gedachte verwoordden Na de catastrofe met het plafond Een gangenstelsel met allerlei sluip- de huidige gebruikers hun geloofs- in oktober 2000 werd besloten het door-kruipdoor-verbindingen had visie met teksten die op de zilver- schilderwerk groots aan te pak- de geometrie van de achthoek aan- grijze wanden zijn aangebracht. ken. Aan de hand van oorspron- getast. De aandacht van de archi- Deze teksten kregen niet alleen in- kelijke tekeningen herstelde het tect richtte zich met name op de houdelijk veel aandacht, ook de Westzaanse schildersbedrijf fir- aanbouw en het terugbrengen van technische uitwerking had nogal ma Staal het plafond weer in ou- de kracht van de achthoek in het wat voeten in de aarde. Eerst voor- de luister. Het bedrijf moest lang interieur. Omdat maar een klein zag men de wanden van een mat- zoeken naar een vakman die het deel van de uitbreiding aan de grijze verflaag. Daarna werden de oude ambacht, met kennis van straat zichtbaar is, koos hij voor een bijna negentienhonderd letterte- de destijds gebruikte twaalf kleu- vloeiende, gebogen lijn. Zo maak- kens van de teksten met een la- ren en verfsoorten, nog in de vin- te hij duidelijk dat de zwarte gol- sersnijprinter uitgesneden op een gers had. Men vond hem in de vende gevel de gehele uitbreiding zelfklevende folie. Deze zijn aange- al gepensioneerde heer Kuijper. omvat. De materiaalkeuze (zwarte bracht en daarna afgespoten. Toen Het is leuk, dat het naar oud ge- planken) versterkt dit idee en ver- de verf ‘voldoende’ gedroogd was, bruik aangebrachte ‘visitekaartje’ wijst tegelijkertijd naar de omge- moesten alle lettertekens weer voor- van de zeer waarschijnlijke mees- ving. Het idee van de uitbreiding, zichtig worden verwijderd. Het was terschilder van de werkzaamheden die in vorm totaal afwijkt en ei- één van de vele monnikenwerken in 1887 werd ontdekt, in de vorm genzinnig is, kan worden terugge- van deze bijzondere restauratie en van een met potlood gekrabbelde voerd tot de kubussen die de ar- nieuwbouw van De Doofpot, een naam langs een van de randen van chitect Quist naast de Laurenskerk uitzonderlijk Zaans monument. het gewelf op twintig meter hoog- in Rotterdam legde. Hoewel totaal

6 Zaans Erfgoed Zaans Erfgoed 7 De Showboat Van spoorpont tot parenclub door Albert Boes Foto: Dirk Brand

In het noorden van Zaandijk ligt aan de Zaanoever de Showboat afgemeerd, een schip met een bijzondere maritieme geschiedenis. Een kort overzicht daarvan.

In de Zaanstreek was de Showboat aangebracht ter vervanging van de beheer van het Onderwijs Fonds, een jazz- en dansclub en tegenwoor- op vele plaatsen doorgeroeste bo- dat het liet herstellen en het op 1 dig is er een parenclub in gevestigd dem. De firma Van Andel & Vet september 1946 weer als school en en (al sinds jaar en dag) een Chinees in Sliedrecht bracht de bovenbouw internaat in gebruik nam. In 1961 restaurant. Ooit werd het 66 meter aan. Er werd een slaapgelegenheid (na de komst van een schoolgebouw lange en twaalf meter brede vaar- ingericht voor zestien jongens (later op de wal) werd de boot verbouwd tuig gebouwd door de Rotterdamse 24). Na voltooiing van deze werk- tot puur internaatschip voor 180 werf Rijkee & Co als de zeewaar- zaamheden werd het tot ‘Koningin leerlingen; deze functie werd in dige spoorpont ‘Stavoren’. Met Wilhelmina’ omgedoopte vaartuig 1967 beëindigd door de komst van die functie werd het 13 september naar Amsterdam getrokken, waar een nieuwe dagschool met internaat 1899 in bedrijf gesteld voor de het internaatschip in de Sixhaven in aan de Sloterplas. Op 20 maart 1968 dienst Enkhuizen-Stavoren, toen Amsterdam-Noord werd afgemeerd werd het vaartuig gekocht door J. nog over de Zuiderzee. In 1927 en op 2 september 1938 officieel in van Enkhuizen, die het in Zaandijk werd de pont verkocht aan de dienst werd gesteld. De schippers transformeerde tot een drijvend res- Maatschappij tot Uitvoering der die hun kind hier op school deden taurant, dat werd vernoemd naar Zuiderzeewerken in verband met de moesten daarvoor vijf gulden per de vier jaar eerder verbrande olie- inpoldering van de Wieringermeer week kost- en schoolgeld betalen, molen De Koperslager, die vlakbij en de aanleg van de Afsluitdijk. Na kleding incluis – een niet geringe de nieuwe ligplaats stond. Later voltooiing daarvan werd het schip belasting. In de wintermaanden kreeg het schip als nieuwe naam: in 1933 door de maatschappij van was de ‘Koningin Wilhelmina’ ook ‘Showboat’. de hand gedaan en werd het afge- als moederschip in gebruik voor de meerd in Hendrik Ido Ambacht, schoolschepen ‘Prins Hendrik’ en tot het in 1937 werd gekocht ‘Prinses Juliana’. In de bezettings- door het Onderwijs Fonds voor de jaren werd het schip omgedoopt (Dit artikel is ontleend aan het boek Scheepvaart. Dat liet het droogzet- in ‘O.F. 5’, en op 23 oktober 1944 ‘Schoolschepen – de praktijktraining ten bij de N.V. Scheepsbouwwerf werd het gevorderd. Na de bevrij- voor zee-en binnenvaart’ door Albert v/h C.M. van Rees in Sliedrecht, ding kwam het uitgewoonde en Boes. Uitgave Auk Boom Producties, waar een geheel nieuw vlak werd deels gesloopte schip weer onder Wormerveer, ISBN 90-78006-01-3)

8 Zaans Erfgoed Zaans Erfgoed 9 Omstreeks 1670 werden de fluitschepen die voor de walvisvangst werden gebruikt, voorzien van bredere dekken. Hierdoor werd het makkelijker om het walvisspek aan dek te verwerken. Ook de spiegels achteraan het schip werden groter. Deze kopergravure is gemaakt naar een voorbeeld van de schilder en tekenaar A. Salm (ongeveer 1720).

De gevaren van walvisvaart (1) Het rampjaar 1777 door Henk Roovers Illustraties: GAZ

Zaankanters waren vanaf het begin van de zeventiende eeuw betrokken bij de jacht op walvissen. Allengs moesten zij zich daarvoor steeds noordelijker wagen. De risico’s namen toe, evenals het aantal rampen. Voor de verhalen daarover bestond grote belangstelling.

De Zaanse betrokkenheid bij de de voorzijde worden voorzien van februari 1777 in Zaandam om de jacht op walvissen nam vooral na een dubbele huid. Verhalen over eerste voorbereidingen voor de reis de opheffing van het octrooi van rampen trokken destijds, evenals naar de pool te treffen. De beman- de Noordsche Compagnie in 1642 nu, grote belangstelling. De ver- ning kwam meestal een maand later snel toe. Grofweg kan deze jacht schrikkingen waaraan diverse wal- dan de schipper in Zaandam aan. worden verdeeld in drie periodes. visvaarders in 1777 en 1778 bloot Groot voer al sinds 1771 voor de Tussen ongeveer 1610 en 1640 stonden, leidden tot verschillende Zaandamse rederij Klaas (Simonsz.) vond deze vooral plaats in de baai- publicaties onder anderen door de Heijn, die in de jaren zeventig van en van Spitsbergen en Jan Mayen. commandeurs J. Groot, M. Jansz en de achttiende eeuw jaarlijks drie Vanaf omstreeks 1635 zocht men de H. Kat, van wie het dagboek pas in tot vier schepen naar de Poolzee walvissen op in open zee en vanaf 1818 werd gepubliceerd. stuurde. Groot was voor deze rede- 1670 moest men deze steeds verder rij commandeur op onder andere volgen, het poolijs in – men sprak DE ANNA De Anna, De Bora en De Jonge van ‘ijsvisserij’. Vanwege de grotere Schipper Jeldert Jansz. Groot, stam- Franciscus*. De Anna vertrok op risico’s die het varen tussen het ijs mend uit een commandeursfamilie 10 april 1777 uit Amsterdam en meebracht, moesten de schepen aan van Schiermonnikoog, kwam eind kwam op 15 mei aan bij de rand

10 Zaans Erfgoed gen. Binnen twaalf uur gingen De Hoopende Visser van Volkert Jansz. en Het Witte Paard van Marten Jansz, verloren. De bemanningen moesten zich redden op het ijs en togen naar de drie overgebleven schepen in de nabijheid. Volgens het Groenlands recht (1695) moes- ten deze de verongelukte beman- ningen opnemen. Twee van de drie resterende schepen waren echter eveneens in moeilijkheden geko- men. Het schip van Kastrikum, De Wisselvalligheid, was door de storm op zijn kant op het ijs ge- gooid en het schip van Broertjes, De Welmenende, was door de woes- te wind tegen De Wisselvalligheid aan gesmeten. Broertjes schip liep Een fluitschip, vastliggend aan een ijsschots. De bemanning is bezig het spek van de walvis los te snijden. Dit hierbij fikse schade op en beide ‘flensen’ was een smerig en glibberig werk. De gehele bemanning werd hierbij ingeschakeld, om de diverse delen schepen verloren onder andere van de walvis zo snel mogelijk aan boord van het schip te krijgen. De gereedschappen die bij de walvisvaart wer- sloepen en kabeltouwen. De sche- den gebruikt, zijn duidelijk afgebeeld. (Prent uit 1684.) pen bleven drie dagen op en tegen elkaar liggen. De Anna had alle geluk van de wereld gehad, door- dat ze in een klein meertje in het van het pakijs. Nadat het poolijs ijsveld waarin De Anna lag, werd ijsveld lag. Ze lag aan ‘drie nieuwe De gevaren van walvisvaart (1) openbrak, voer hij verder naar het door de Oost-Groenlandstroom Cabeltouwen vast, maar noch geen noorden, waar hij al snel twee kleine meegevoerd van de omgeving van Scheepslengte agter ons, lagen de Het rampjaar 1777 walvissen ving. Begin juni bevond Spitsbergen naar de zuidpunt van IJsschossen, die wij bij meeting 24 hij zich op 78 graden 50 minuten Groenland. Een afstand van grof voeten dik bevonden, zóó hoog op noorderbreedte. De Anna raakte geschat vijfduizend kilometer! elkander geschoven’. (24 voeten is toen gedurende zestien dagen in het ongeveer zeven meter.) ijs bekneld; op korte afstand zagen STORM de opvarenden het schip van com- De Anna was niet het enige schip ‘ZWAAR BEZET’ mandeur Klaas Keuken de Jonge dat bekneld lag. Dichtbij lagen De wind ging op 21 augustus lig- verongelukken. Half juli raakte De vier schepen, van de comman- gen. Toen bleek, dat van de vier Anna weer los uit het ijs en ving deurs Jakob Broertjes (varend voor schepen die op enige afstand la- de bemanning opnieuw twee vis- de Zaandamse rederij Teeuwis gen, er óók twee waren gezonken. sen. Kort hierna raakte het schip Cardinaal), Volkert Jansz. (voor Commandeur Groot had inmiddels opnieuw in een enorm ijsveld be- rederij Hakman uit Amsterdam), 81 man aan boord gekregen. ‘Ze kneld. Deze bezetting van het schip Klaas Kastrikum (voor een rederij lagen heel zwaar bezet.’ De com- door het ijs wisselde, van volledig uit Edam) en Marten Jansz. (voor mandeurs van de drie overgebleven vast tot open ruimtes van enkele een compagnie uit Hamburg). Op schepen, maakten zich grote zor- scheepslengten. In de ijsvelden wat grotere afstand lagen nogmaals gen over het schip van Kastrikum. dreven ijsbergen en ook schotsen, vier schepen ingevroren. Op 19 au- Dit schip zat ‘nog geheel op het IJs die vele vierkante kilometers groot gustus stak er een orkaan op uit het gekrongen, niet weetende of het konden zijn en een dikte hadden noordoosten. Deze was zo sterk, dat zelve heel dan stukken was’. Toen van enkele meters. Wanneer deze commandeur Groot bang was dat het schip van Groot eind augustus massa’s door bijvoorbeeld storm in zijn schip zou kapseizen en dat de door heftige deining wat ruimte beweging kwamen, had een houten masten zouden afbreken. Men kon, kreeg, deed deze commandeur schip dat ertussen bekneld raakte schreef hij, ‘niet staan op het Dek, en een poging om ook het schip van geen schijn van kans: het gewicht het gonsen der Touwen was zo heftig Kastrikum los te krijgen. Daarbij van een ijsschots van vijf bij vijf kilo- dat men niet met elkander kon spre- werd de boeg van de Anna gebruikt meter met een gemiddelde dikte van ken; maar God bewaarde ons die als stormram. Het schip werd door drie tot vier meter is vijftig miljoen dag’. De andere schepen mochten 150 man die op het ijs liepen, zo à honderd miljoen ton! Het grote zich niet in die bescherming verheu- snel mogelijk naar het ijs rond De

Zaans Erfgoed 11 vol, werd op zijn kant gegooid en kwijtgeraakt, ook hun levensmidde- de boeg werd onder water geduwd. len. Ze probeerden over het ijs naar Om negen uur werd nog een poging het enige overgebleven schip (dat gedaan het schip overeind te krijgen van Kastrikum) te komen, maar dat door de masten te kappen, maar dit was over de schotsen onmogelijk. leverde geen resultaat op. ’s Avonds Ze ‘moesten tot hun leedweezen te om elf uur ging commandeur Groot rug keeren, sloegen een Tent op het met een lantaarn in de hand, sprin- IJs, waar in zij hun verblijf hielden’. gend van schots naar schots, naar De volgende morgen (1 oktober) De Welmenende om te kijken of wist de bemanning nog wat levens- zijn bemanning daar onderdak middelen te redden en niet minder kon krijgen. Dit schip, losgeslagen dan elf sloepen. In de verte zagen zij van het ijs, verkeerde echter ook toen een teken, dat hoop op redding in gevaar. Bij Kastrikum was het gaf. Op het schip van Kastrikum door de grote lekkage al niet veel wapperde aan de grote steng een beter. Gelukkig bedaarde de storm vlag. De commandeurs hadden af- de volgende dag. Het volk van De gesproken, dat een schip, dat uit het Anna en de geredde levensmiddelen ijs verlost kon worden dit signaal werden verdeeld over de resterende aan de anderen zou geven. Groot twee schepen. Groot schreef, dat hij vertelde dat iedereen, na het zien bij de schipbreuk al zijn bezittingen Titelpagina van het reisverslag van Jeldert Jansz. Groot. was kwijtgeraakt, ‘gelijk mede ver- Het boekje van zestien pagina’s werd in zowel Amsterdam als scheide van het Scheepsvolk, zijnde Zaandam te koop aangeboden. de omstandigheid zoo droevig, dat dezelve met alle mooglijkheid niet kunnen beschreven worden’.

‘BEKNEEPEN’ Wisselvalligheid getrokken. Na vijf De ellende was nog lang niet ten pogingen brak het ijs inderdaad en einde. Diverse malen zagen de op- kwam De Wisselvalligheid weer in varenden van de twee overgebleven het water ‘zijnde het zelve zeer lek, schepen ver weg de open zee, maar zoo dat het met 2 pompen naauwe- beide zaten muurvast in het ijs en lijks boven water’ te houden was. De ‘dreeven zeer hard om de Zuid’. Op Wisselvalligheid werd zo goed mo- provisorische wijze probeerde men gelijk gerepareerd, maar een week deze schepen te beschermen tegen later werd het tijdens een storm het kruiende ijs. Er werden hon- Detail uit het scheepsjournaal van het schip door kruiend ijs geramd, waardoor derd vaten gesloopt, die normaal De Vergulde Beijkorf, genoteerd in april ‘het een gat onder de billen kreeg en werden gebruikt om walvisspek in en mei 1700. Vooral de kolommen ‘Mijl, heel lek wierd’. Slechts met behulp op te slaan, en de duigen werden Gegiste en Bevonde (werkelijk gemeten) van vijf pompen bleef het schip bo- bijeen gebonden tot een soort stoot- breete en Weer ’ geven bijzonderheden over ven water. Levensmiddelen en be- blokken. Met een ‘heel zwaar Touw’ de tocht naar Spitsbergen. manning werden uit voorzorg op werden deze om de schepen op de een schots gezet. Pas een dag later waterlijn gehangen om beschadi- waren de gaten gedicht. Het krui- ging door het ijs tegen te gaan. Maar ende ijs, dat De Wisselvalligheid ook dit bracht geen uitkomst. Het lek sloeg, betekende ook het einde schip van commandeur Broertjes van dit teken van de ene schots naar van De Anna. Groot schreef dat hij raakte bekneld tussen ‘veele groot de andere begon te springen om bij ’s avonds om 7 uur commandeur IJsbergen, waardoor het zelve in De Wisselvalligheid te komen. De Marten Jansz. aan boord kreeg om weinig tijds zoodanig bekneepen sloepen en het weinige eten lieten ze met hem te schaften. Deze ‘kwam wierd, dat het in een ogenblik weg achter om zo snel mogelijk dit laat- aan Bakboord over, en moest ter- was’. De kracht van het ijs was zo ste schip te bereiken. De tocht van stond aan Stuurboord uit het Schip groot, dat de vaten uit het ruim drie mijl werd, met ‘veel sukkelens gaan, omdat, zonder dat iemand dwars door de scheepswand heen en gevaaren’ volbracht. Maar toen daar op dagt, zeer onverwagt een werden gedrukt. De bemanning ze om twee uur ’s middags bij De zwaare Schots aan Bakboord’ zich in wist zich ternauwernood te red- Wisselvalligheid kwamen, wacht- het schip boorde. De Anna liep snel den. De zeelui waren praktisch alles te hun een grote teleurstelling.

12 Zaans Erfgoed Kopergravure uit het begin van de achttiende eeuw van een schip dat in nood is geraakt tussen het ijs. De bemanning probeert zoveel mogelijk goederen te redden door ze op het ijs te plaatsen.

Commandeur Kastrikum bleek in een bemanning vragen om redding. dertien beschuiten om van te leven. de mening te verkeren, dat het schip Het betrof de bemanning van com- Op een grote schots werden van ge- van Broertjes met man en muis ver- mandeur Jaspers; zij hadden op 30 redde zeilen twee tenten gemaakt loren was gegaan. ‘Hebbende den september, aan de rand van het ijs, voor de bijna driehonderd mensen. Commandeur (Kastrikum) het sein hun schip tijdens storm verloren. ’s Avonds stak er een ‘vliegende laaten waaijen, om te doen zien dat Gedurende hun tocht naar De Storm’ op uit het noordoosten. De hij nog in goede staat was.’ Maar Wisselvalligheid hadden zich ook situatie op de schotsen was zeer ge- het schip zat nog steeds vast in het nog ‘enkele manschappen van ge- vaarlijk; de omringende ijsbergen ijs. Groot schreef op 1 oktober: bleevene Robbeslagers’ bij hen ge- dreigden de schipbreukelingen te ‘Wij bevonden ons bij gis op 12 voegd. Na hun komst bevonden verpletteren. ‘Wij vreesden steeds Mijl van de Wal (van Groenland) zich 286 zeelui aan boord van De onder de ijsbergen door te gaan.’ in de allerdroevigste ongelegenheid; Wisselvalligheid, een schip dat De volgende ochtend, toen de kunnende maar 2 maal daags, ie- alleen door 24 uur per dag continu storm was bedaard, bleek dat het der Man, 6 Leepels eten krijgen, en pompen boven water bleef. Op ijs was opengebroken. ‘Hadden wij genoegzaam geen Spek en Vleesch, 11 oktober voltrok zich het nood- een Schip gehad, zouden wij toen alleen Erwten en Gort, en een klei- lot. De ijsbergen rond het schip in zee hebben kunnen komen! Wij ne Portie hard Brood, ziende zon- van Kastrikum dreven naar elkaar hadden niet de minste hoope van der uitkomst de dood voor oogen, en verbrijzelden het om tien uur uitkomst.’ (Wordt vervolgd.) zijnde omcingelt door een menigte ’s morgens. De ondergang van het groote IJsbergen.’ schip ging zo snel, dat er twee uur Noot later niets meer van terug te vinden * Oud-notarieel archief Zaandam. NIET DE MINSTE HOOP was. De bemanning had de grootst Marten Jansz. schreef dat het scheeps- mogelijke moeite om tussen de krui- volk van pure honger het tandvlees ende ijsbergen het vege lijf te red- opat dat tussen de walvisbaarden den. Van het schip konden slechts zat. Ook werden de scheepshonden twee sloepen, negen vaten brood en geslacht om hun vlees als voedsel wat andere levensmiddelen worden te gebruiken. Op 2 oktober kwam gered. Het brood werd onder de er bij het schip van Kastrikum, nóg bemanning verdeeld; ieder kreeg

Zaans Erfgoed 13 De bouwplaats van Het Jonge Schaap aan de Kalverringdijk vóór het slaan van de eerste paal, met een grote afbeelding van de toekomstige molen.

Machinefabriek P.M. Duyvis maakt en sponsort krukas Bouw Jonge Schaap van start Tekst en foto's: ing. Albert J. Boes

Eén van de belangrijkste onderdelen van een houtzaagmolen is de krukas, die de zaagramen aandrijft. Ook voor Het Jonge Schaap, waarvan de bouw aan de Kalverringdijk bij de Zaanse Schans inmiddels is begonnen, is een dergelijke as een cruciaal onderdeel. Als Het Jonge Schaap gereed is, is de Zaanstreek weer een bovenkruiende houtzaagmolen rijk. Machinefabriek P.M. Duyvis in Koog aan de Zaan werd bereid gevonden de krukas voor de molen te vervaardigen en deze bovendien grotendeels te sponsoren.

Mechanisch zagen van hout werd ontwikkeld, waarvan De Gekroonde komende voordelen van een boven- in de Nederlanden omstreeks 1596 Poelenburg aan de Kalverringdijk en kruier was en is, dat de werkvloer niet geïntroduceerd door Cornelis De Held Jozua nabij het Zaandamse is blootgesteld aan wind, regen en Cornelisz van Uitgeest. Zijn vinding NS-station voorbeelden zijn. Aan- sneeuw, zoals bij de open paltrokken. bestond met name uit het gebruik gezien molens van dit palroktype in De bouwkosten van een bovenkruier van de krukas, waarmee hij de draai- hun geheel op de fundatie moeten waren echter veel hoger. ende beweging van de molenwieken kunnen draaien om op de wind te omzette in een op- en neergaande worden gezet, werden ze relatief IJLST beweging van de zaagramen. Zijn licht geconstrueerd. Daardoor zijn De laatste bovenkruiende houtzaag- molentje, ’t Juffertje, was volgens de deze molens minder geschikt voor molen in de Zaanstreek was Het Jonge overlevering op een vlot geplaatst, zwaar zaagwerk. Hiervoor werden Schaap, die in 1942 werd gesloopt. zodat het in z’n geheel op de wind ‘bovenkruiers’ ontwikkeld, waarvan Deze stond in het Westzijderveld, kon worden gezet. Uit dit principe alleen de kap met de wieken op de naast de toenmalige stoomzagerij werd de zogenoemde ‘paltrokmolen’ wind worden gezet. Een van de bij- van Van de Stadt. Met Het Jonge

14 Zaans Erfgoed 2006 kunnen worden gemonteerd. Voor het zeskant werden zware larix- stammen uit Duitsland besteld.

ZWARE EISEN Bijzondere aandacht vroeg het ver- krijgen van de krukas, zoals gezegd een van de meest cruciale onder- delen van de molen. Dergelijke as- sen werden in de negentiende eeuw gesmeed. Er leken in Nederland echter geen bedrijven meer te zijn, die nu nog zo’n as kunnen vervaar- digen. De laatste krukas die voor een Nederlandse molen werd geleverd, was gefabriceerd in Engeland. Om de krukas dáár te bestellen zou wat betreft de kosten en de logistiek grote problemen opleveren. Deze werden omzeild doordat het ‘Zaanse net- werk’ (weer) bleek te werken. Tom Verkade, onder andere bestuurslid Het slaan van de eerste paal van Het Jonge Schaap, Houtzaagmolen De Rat in IJlst, die min of meer model van de Stichting Ir. P.M. Duyvis, onder toeziend oog van ‘Tsaar Peter de Grote’. staat voor Het Jonge Schaap. is goed op de hoogte van de moge- lijkheden van Machinefabriek P.M. Duyvis in Koog. Deze richt zich op de fabricage van speciaalmachines zo- Schaap verdween de laatste ‘voorgan- paal. Een jaar eerder was buitendijks als cacaopersen, die moeten voldoen Machinefabriek P.M. Duyvis maakt en sponsort krukas ger’ van de Zaanse stoomzagerijen. al een stuk grond bouwrijp gemaakt. aan zware eisen wat betreft de belas- Juist op tijd liet Monumentenzorg Hoofdaannemer van het project is tingen waaraan ze onderhevig zijn. Bouw Jonge Schaap de molen nauwkeurig opmeten door het Amsterdamse aannemersbedrijf Datzelfde geldt voor de krukas van Anton Sipman. Om de ontbrekende Hillen & Roossen. De bouw wordt een houtzaagmolen. Tom Verkade van start schakel in de ontwikkeling van de geleid door Ko Kemper, een ras- introduceerde namens de stichting ooit zo belangrijke houtnijverheid in Zaankanter die met zijn gezin lange het bouwteam van Het Jonge Schaap de Zaanstreek terug te krijgen, zette tijd woonde in de molenschuur van bij de directie van Machinefabriek de Vereniging de Zaansche Molen De Os aan de Kalverringdijk. Medio P.M. Duyvis. Dit oer-Zaanse bedrijf zich in om met gebruik van deze teke- januari 2006 waren het grondwerk (opgericht in 1885) zag de levering ning een reconstructie van Het Jonge en de fundering van zowel de molen van de krukas voor Het Jonge Schaap Schaap te realiseren. Daarbij vormde als de houtloods zo goed als gereed. als een bijzondere uitdaging, zeker de financiering ter grootte van 1,8 De houtloods, waarin de presenta- ook vanwege het typisch Zaanse ka- miljoen euro een belangrijk aspect. tie- en ontvangstruimte en de hout- rakter ervan. Bij het ontwerp van de Bij de bouw van Het Jonge Schaap opslag komen, was toen ‘prefab’ in as werd onconventioneel gewerkt: wordt onder andere gebruik gemaakt aanbouw in de werkplaats van Hillen deze wordt opgebouwd uit segmen- van ervaringen van molenaar Simon & Roosen. Volgens de planning zou ten, die met krimpverbindingen aan Jellema met zijn bovenkruiende het casco eind februari naar de bouw- elkaar worden bevestigd. De kosten houtzaagmolen De Rat. Deze werd plaats worden vervoerd om daar te ervan worden bovendien groten- in 1683 gebouwd in Westzaandam worden afgetimmerd. Tegelijkertijd deels gesponsord door de stichting en in 1828 gedemonteerd om in IJlst werkte molenmakerij Saendijck aan die eigenaar is van deze machine- te worden herbouwd. Deze molen is belangrijke onderdelen van de mo- fabriek (bijna een overbuurman van fraai gerestaureerd en een werkend len, zoals het bovenwiel, de kruis- Het Jonge Schaap). De opdracht aan pronkstuk van dit Friese stadje. armen, plooistukken met voor- en Machinefabriek P.M. Duyvis bestaat achtervelgen en zeventig azijnhouten uit de fabricage, het inhijsen en de EERSTE PAAL kammen. Voor de kap werden mallen montage van de lagers en de as in Het officiële startsein voor de bouw gemaakt voor onder andere de voeg- de molen (gepland in het voorjaar van Het Jonge Schaap bij de Zaanse houten, penbalk, spantring en kuip. van 2007). Schans werd op 24 september 2005 Deze werden naar de houtzagerij ge- gegeven met het slaan van de eerste bracht, zodat ze in het voorjaar van

Zaans Erfgoed 15 Het gezin Van Hall poseerde rond 1920 in de tuin van hun woning aan de Amsterdamse Keizersgracht. Staand, van links naar rechts: Suzelène, Gijs, Nelleke en haar man René, Walraven. Zittend Maria, Floris, Johan Bernard, moeder Petronella Johanna, vader Adriaan Floris, Hester, Debora, Vera. (Foto: Gemeentearchief Amsterdam)

Walraven van Hall (1906-1945) Bankier van het verzet door Erik Schaap H istorici als Loe de Jong en Geert Mak bestempelden Walraven van Hall als de centrale man van de illegaliteit gedurende de Tweede Wereldoorlog. Desondanks zakte deze Zaandamse ‘bankier van het verzet’ langzaam weg in de vergetelheid. Vorige maand, op zijn honderdste geboortedag, verscheen een biografie over ‘Wally’ van Hall. Op verzoek van Zaans Erfgoed schreef de auteur ervan, Erik Schaap, de volgende bijdrage.

Walraven van Hall kwam op 10 Amerika. In 1929 werden zijn ogen vlakbij gelegen herenhuis, aan de februari 1906 ter wereld in een wel- niet meer goed genoeg bevonden Westzijde 42 (op de plek waar nu gesteld, liberaal Amsterdams patri- voor de grote vaart. Hij trad in de het Holland Handelshuis staat). Als ciersgezin. Onder zijn voorvaderen voetsporen van zijn vader en werd commissionair in effecten reisde hij bevonden zich tal van Kamerleden, bankier. Anderhalf jaar werkte hij in dagelijks naar de Amsterdamse effec- gemeentebestuurders en bankdirec- New York; toen greep hij de kans om tenbeurs. Naast zijn werk werd Van teuren. Wally, zoals zijn roepnaam bankdirecteur te worden in Zutphen. Hall vrijwilliger bij de plaatselijke luidde, koos echter een andere In 1932 trouwde hij met Tilly den Luchtbeschermingsdienst, in 1939 route en besloot zeeman te wor- Tex, ook al een telg uit een roemrijk opgericht ter voorbereiding op de den. Hij bezocht de Zeevaartschool bankiersgeslacht, met wie hij drie dreigende oorlog. op Terschelling en monsterde ver- kinderen kreeg. In maart 1940 trad volgens aan bij de Koninklijke Van Hall in dienst bij de Zaandamse NEDERLANDSE UNIE Hollandsche Lloyd. Vier jaar lang bankfirma Weduwe J. te Veltrup & Als reactie op de Duitse bezetting van reisde hij als koopvaardij-officier Zoon, gevestigd aan de Westzijde Nederland ontstond de Nederlandse tussen met name Europa en Zuid- 47. Hij betrok diezelfde maand een Unie. Deze nieuwe volksbeweging

16 Zaans Erfgoed Walraven erin om tonnen aan gif- ten en leningen bij elkaar te krijgen. ‘Wanneer anderen, die er misschien direct meer voor in aanmerking ko- men, het niet aandurven om te steu- nen, dan moeten zij dat zelf weten, maar ik denk er niet aan om mijn makkers, waarmee ik samen gevaren heb, nu in de steek te laten’, zei de oud-zeeman tegen een vriend.

NATIONAAL STEUNFONDS In de loop van ’42 werd duidelijk dat steeds grotere aantallen nazi-slacht- offers hulp nodig hadden. De beide Het graf van Walraven van Hall op de Van Halls richtten daartoe samen met Erebegraafplaats in Bloemendaal. oud-Philipsmedewerker Iman J. van den Bosch het Landrottenfonds op. Walraven stelde voor om uit oogpunt van veiligheid – hoe meer leners, hoe groter de kans op verraad – leningen met de bezetter en haar aanhang. Ze lager dan 25.000 gulden niet langer te riepen het Unie-bestuur op om stel- accepteren. Die opzet lukte wonder- ling te nemen tegen de NSB en Buijs wel, door aan te kloppen bij banken Van Halls handtekening. liet het partijsecretariaat weten ‘liever en vermogende Nederlanders. De or- geen loten voor de Winterhulp2 te ganisatie groeide in 1943 uit tot een willen verkopen’. ‘Van de verkoop landelijk netwerk. De steun werd uit- mag niets worden verwacht’, gaf hij gebreid naar gezinnen van gijzelaars als reden op. In dat beeld paste ook en gevangenen, nabestaanden van wilde het vooroorlogse verzuilde de vaderlandslievende actie van een geëxecuteerden, ontslagen ambtena- denken doorbreken en de ‘nationale Zaandamse Uniehuis-medewerker. ren, familie van Arbeidsinzet-onder- eenheid’ bevorderen. Ruim anderhalf Uit een Unie-verslag: ‘In Zaandam duikers en (via een speciale Vakgroep jaar schipperde de Unie tussen toege- liep de conciërge van de winkel een J, met in het bestuur onder andere ven aan de steeds verdergaande eisen proces-verbaal op, omdat hij van de Zaandammer Remmert Aten) acht- van de bezetter en het volgen van een op het trottoir voor de winkel ge- à negenduizend joden. Een door Van eigen koers. Desondanks groeide de klodderde leuze ‘‘1 jaar Unie is 1 jaar Hall uitgedacht, ingenieus admini- organisatie uit tot de grootste poli- verraad’’ alleen het eerste gedeelte stratiesysteem voorkwam misbruik tieke partij ooit, met zes- tot negen- had weggeschrobd.’ Van Hall zal van de verzamelde gelden. Uit de honderdduizend leden1. De meeste de selectieve schoonmaakactie on- Zeemanspot en het Landrottenfonds mensen sloten zich aan uit weerzin getwijfeld met een glimlach hebben ontstond na verloop van tijd het tegen de nationaal-socialistische par- waargenomen. In december 1941 Nationaal Steunfonds. Deze onder- tijen NSB, NSNAP en Nationaal hadden de Duitsers genoeg van de grondse bank, waarvan Walraven de Front. Van Hall werd in november wispelturige Nederlandse Unie: de onbetwiste leider was, financierde voorzitter van de nieuwe afdeling organisatie werd verboden. Relatief gedurende de oorlog naar schat- Zaandam, zijn stadgenoot Jaap Buijs veel Unie-leden belandden vervol- ting 150.000 personen in nood. secretaris/penningmeester. In mei gens in de illegaliteit. Zo ook Van Daarnaast gingen er vele miljoenen 1941 opende de Nederlandse Unie Hall. Begin 1941 was hij al gestart naar illegale organisaties, zoals de een winkel aan de Gedempte Gracht met het inzamelen van geld voor Persoonsbewijzencentrale, spiona- 10. Voorin waren kranten, speldjes slachtoffers van de Februaristaking gegroepen, het gewapend verzet en en ander propagandamateriaal ver- en in datzelfde jaar raakte hij betrok- bladen als Vrij Nederland, Trouw, krijgbaar, in een achterzaaltje vond ken bij de Zeemanspot, een hulp- Het Parool en De Typhoon. De kadervorming plaats. ‘Het thans organisatie voor de gezinnen van bloeiperiode van het NSF brak aan bereikte aantal van duizend leden koopvaardij- en marinepersoneel dat toen de Nederlandse regering in bal- voor Zaandam is nog veel te gering’, vanuit Groot-Brittannië bijdroeg aan lingschap in september 1944 opriep sprak Van Hall tijdens de opening de de geallieerde oorlogsvoering. Samen tot de Spoorwegstaking. Het fonds achterban toe. Buijs en Van Hall mis- met zijn broer Gijs – de latere bur- nam de salarisbetaling op zich van ten zelfs het kleinste stukje affiniteit gemeester van Amsterdam – slaagde de 33.000 stakende spoormedewer-

Zaans Erfgoed 17 Foto links: Rechts vooraan kers, een last van vijf- à zes miljoen Geert Mak beschreef in zijn boek ‘Een enzovoort. Ik zei hem dat ik, wan- de woning van Walraven gulden per maand. Walraven en kleine geschiedenis van Amsterdam’ neer ik er doorkwam, zoveel mogelijk van Hall tussen 1940 en Gijs van Hall zorgden ervoor dat er de vermoedelijk laatste keer dat de de kleine zorgen voor zijn gezin zou 1945, Westzijde 42. De op grote schaal schatkistpromessen toen elf jaar oude Attie haar vader trachten dagelijks weg te nemen en foto dateert overigens van werden vervalst. Met deze waarde- zag: ‘Het moet op een koude avond verder zou doen wat ik kon. Hij zei vóór de Tweede Wereldoor- papieren wisten ze De Nederlandsche in de laatste oorlogswinter zijn ge- dat hij dat mij niet eens wilde vragen. log. Op deze plek staat nu Bank onder leiding van nationaal- weest, zij wist de datum niet meer Omdat hij mij kende, sprak dat voor het Hollands Handelshuis. socialist M. Rost van Tonningen 51 precies, dat Walraven van Hall – be- hem vanzelf. Half vier werd hij weer (Foto: Gemeentearchief miljoen gulden afhandig te maken. ter bekend als Van Tuyl, soms als gehaald en toen hij terugkwam, zei Zaanstad). Het is tot vandaag de dag de grootste Barends of Oom Piet – opgebrand hij dat hij ’s avonds met anderen ge- bankfraude ooit in Nederland. na maanden van keihard werken, fusilleerd zou worden. Hij vroeg mij Foto rechts: Patrouillerende onverwacht bij zijn vrouw en drie aan Til mee te delen dat zijn laatste nazi-gezinde Landwachters ‘OLIEMAN’ kinderen de keuken binnen kwam gedachten bij haar en de kinderen ter hoogte van de woning In het laatste oorlogsjaar raakte zeilen. Hij kwam zelden meer thuis zouden zijn. Daarna zei hij dat hij van Hein op den Velde aan Walraven betrokken bij de oprich- in die maanden, dat was te gevaarlijk een vreselijke strijd had om van zijn de Westzijde in Zaandam ting van de Stichting 1940-1945, geworden. Hij had een barre tocht liefste te scheiden, en nam toen af- (winter 1944-’45). Van Hall de Binnenlandse Strijdkrachten achter de rug, op een fiets met hou- scheid. Totaal kapot was ik. Wat is de en Op den Velde werkten (eveneens door het NSF betaald) en ten banden van Amsterdam naar vrijheid duur gekocht. Toen ik het samen in het verzet. Beiden een landelijke campagne om Duitse Zaandam, en hij was bekaf. Zijn barse bevel hoorde om uit zijn cel te overleefden de oorlog niet. dwangarbeid te voorkomen. Hij vrouw probeerde hem op te warmen, komen, wist ik me geen raad meer.’ (Foto: Gemeentearchief hield zich verder onder meer bezig wat te eten te geven. Ten slotte klom Op 12 februari 1945, twee dagen na Zaanstad). met de hulp aan geallieerde piloten, ze resoluut op een stoel. Achter uit de zijn 39ste verjaardag, stierf Van Hall de leverantie van explosieven aan het keukenkast haalde ze de laatste twee in Haarlem voor een vuurpeloton, verzet, en de bemiddeling tijdens suikerklontjes, zorgvuldig bewaard als represaille voor een aanslag op een conflicten binnen de landelijke ille- voor het meest extreme noodgeval. Duitse officier. Enkele maanden na galiteit. Aan zijn rol als intermediair En die mocht hij toen hebben.’ de bevrijding werd zijn lichaam aan- hield hij de bijnaam ‘olieman’ over. getroffen in de Kennemerduinen. Vanwege zijn enorme inzet, charisma EXECUTIE De olieman kreeg dichtbij de vind- en kennis van zaken betitelde premier Op 27 januari 1945 werd Van Hall plaats zijn laatste rustplaats, op de Schermerhorn ná de oorlog Van Hall gearresteerd, het gevolg van verraad Erebegraafplaats in Bloemendaal. als de ‘volstrekt centrale en leidende in eigen kring. In de gevangenis aan Walraven van Hall, premier van figuur van het verzet’. Een andere de Amsterdamse Weteringschans be- het verzet (1906-1945) door minister-president, Drees, gebruikte landde hij in de cel naast zijn vriend Erik Schaap is een uitgave van vergelijkbare woorden. Jaap Buijs, die twee weken eerder Stichting Uitgeverij Noord-Holland was opgepakt. Buijs beschreef in te Wormer (ISBN 90 71123 95 2). OPGEBRAND een bewaard gebleven dagboekje Hoewel het NSF uiteindelijk meer Van Halls laatste uren. ‘12 februari. Noten dan 100 miljoen gulden onder haar Een der ellendigste dagen van mijn 1 Het exacte ledenaantal is niet bekend, beheer had en relatief makkelijk leven. Wally werd twee keer achter omdat grote delen van het Unie-archief tijdens de oorlog vernietigd zijn. aan voedsel en kleding kon komen, elkaar uit zijn cel gehaald. De tweede 2 De nationaal-socialistische Winterhulp weigerden Van Hall en zijn directe keer zei hij dat hij hoed en jas had was bedoeld om ‘behoeftige Nederlanders’ medewerkers gebruik te maken van moeten inleveren en dat dit het einde van hulp te voorzien. Gezien de achter- grond van deze stichting werkten veel hun ‘privileges’. Walravens gezond- betekende. Hij verzocht mij verder Nederlanders niet mee aan de collectes heid ging tijdens de hongerwinter te luisteren en gaf bepaalde wensen van deze charitatieve, maar ook propagan- van 1944-’45 dan ook snel achteruit. op voor toezicht op zijn kinderen, distische instelling.

18 Zaans Erfgoed Zaans Erfgoed 19 Een verzameling liedboekjes, zoals die werden meegenomen naar bruiloften.

Mopje of Mopsje? door Simon Honig Jz. Foto's: Dirk Brand In verscheidene collecties, zoals die van het Zaans Museum, het Openluchtmuseum te Arnhem, verschillende particulieren enzovoort zijn fraaie mahoniehouten emmertjes aanwezig. Ze zijn gemonteerd met en voorzien van een hengsel van walvisbalein. Vaak is er een deksel van mahoniehout of messing, maar soms ontbreekt dat, mogelijk doordat het verloren is gegaan.

Deze fraaie emmertjes zijn niet ty- ja zelfs medenamen ter vergadering, Museum verstrekte gegevens. Rol pisch Zaans. Dat blijkt uit de af- voor ’t geval de zittingen langer duur- noemt dit emmertje een Moppen of beelding van een dergelijk emmer- den dan hun maag geduld had.’ Het Mopjestrommel. Onder deze naam tje in een in 1875 te Leeuwarden emmertje is een sierlijke uitvoering staat dit emmertje vermeld in de mu- uitgegeven boek met afbeeldingen van de metalen boodschappenem- seumcatalogus uit 1914, beschreven en beschrijvingen van Friese oud- mer die op verschillende schilderijen door Jacobus Johannes Honig (1842- heden1. De beschrijving meldt: ‘Het uit de zeventiende eeuw voorkomt, 1923), de schenker van de verzame- is zeer vermoedelijk, dat vrouwen uit zoals ‘De Brief’ van Gabriël Metsu ling van zijn vader aan de gemeente den deftigen stand dit massieve stuk (waarop de dienstbode zo’n emmer Zaandijk. Maar eerder, in 1895, weleer gebruikten om daarin haar aan de arm heeft) en in een fraaie noemde Gerrit Jan Honig in een ar- naaiwerk te bergen, waartoe zij het uitvoering bij Jan Steen op een tafel tikel over ‘de Bloem van Zaandijk’ dit nevens zich plaatsten, en bij bezoek in een herbergtuin2. voorwerp een Mopsjestrommel. De met zich droegen. De overlevering emmertjes werden volgens beide be- in Friesland heeft hieraan echter een LIEDBOEKJES schrijvingen gebruikt bij bruiloften naam en eene bestemming verbon- Onlangs stond in Dagblad en andere feestjes. Er werden kleine den, welke daarvan grootelijks ver- Zaanstreek (13 oktober 2005) in de boekjes (over het algemeen 7,5 x schilt. Men noemt het een Landsdag- rubriek ‘Terpstra & Co’ een fraaie 4,5 cm. groot en 320 pagina’s dik) emmertje, en meent, dat de leden der tekening van zo’n emmertje van de in bewaard en meegenomen. Deze Provinciale Staten uit den landelijken hand van Hinne Terpstra met een bevatten allerhande liedjes om te zin- stand (...) in deze mandjes hun teer- begeleidende tekst van Co Rol, die gen, waarvan de melodie door een kost voor den dag bij zich droegen, tot stand kwam met door het Zaans verwijzende tekst wordt aangegeven.

20 Zaans Erfgoed aan de gasten werden aangeboden. Coridon hoorende Mopsis klagen, Enkele eenvoudiger exemplaren zijn spreekt hem aan. ingenaaid in een stukje perkament. (stem: Lieve dogters, &c.) Wisselzang De inhoud – bestaande uit psalmen, C. Lieve Mopsje wilje sterven, gebeden, geestelijke liedjes en aller- Maak dog eerst u testament hande liefdespoëzie –– zouden wij M. Van waar komt ons desen drent? niet meer zingen, vanwege de lang- C. Flus woud gy u mast gaan kerven. dradigheid en de vaak uit de klassieke Vielje samen buyten boord, mythologie genomen onderwerpen, Waarje doen niet haast vermoord? waarmee wij geen enkele binding enzovoort. meer hebben.

HERDER Noten Maar is de naam nu mopje of mops- 1 Friesche Oudheden; Afbeeldingen je? Mopje zou kunnen vanwege de van Merkwaardige voorwerpen van kleine afmetingen; ook de beteke- Wetenschap en kunst, gevonden in de nis ‘stukje muziek’ is geopperd. archieven, kerken, kasteelen, terpen enz. Het woordenboek der Nederlandse van Friesland, plaat 29. Uitgegeven door taal (WNT) brengt uitkomst. Onder het Friesch Genootschap van Geschied-, ‘Mop’ komen vijf betekenissen voor, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden, maar niet één beantwoordt aan het 1875. Waarschijnlijk geschreven door de gezochte. De eerste is een scheld- Leeuwarder boekhandelaar W. Eekhof, Trommeltje waarin de liedboekjes naam, door Boekenoogen genoemd, secretaris van genoemd genootschap en werden gedragen. die werd gebruikt voor inwoners van vriend van Jacob Honig Jansz. Junior. Jisp. Er is ook een betekenis die Mops 2 afb. 101 en 81 in: Het tijdperk van verklaard, maar dit is een hondje – de Rembrandt en Vermeer; De Nederlandse andere omschrijvingen bespaar ik u. schilderkunst deel II, Amsterdam Verderop wordt onder ‘Mopsje’ de 1952 (serie De Schoonheid van ons gezochte beschrijving gegeven en Land, deel 11). nog wel met de toevoeging van de 3 Nieuwsblad van den Boekhandel van De titels van deze liedboekjes ver- Noord-Hollandse vorm: ‘Mopsie’. Donderdag 16 april 1846. Dit artikel wijzen steeds naar de stad in Noord- Deze beschrijving luidt: ’t Groot wordt geciteerd in De Navorscher van Holland waar ze werden uitgegeven: Hoorns, Enkhuyser, Alkmaarder en 1853 op de pagina’s 138 en 139, waar ook Hoorn, Enkhuizen, Alkmaar, Edam Purmerender Liede-Boek. Het waar- nog staat dat eenigen (van de versjes) zoo of Purmerend. De titels Groot Hoorns om van het woord staat er ook: in onkiesch (zijn) dat geene eerbare vrouwen en het Nieuw-Vermeerderde Alkmaars enkele versjes komt de herdersnaam of maagden ze zonder blozen konden zijn hier voorbeelden van. Later, of Mopsus voor, soms in de verklein- zingen of hooren zingen. misschien al gelijktijdig, zijn ze onder vorm Mopsje, zoals hierna ver- de titel ’t Groot Hoorns, Enkhuyser, meld: ‘Lieve Mopsje wil je sterven, Alkmaerder en Purmerender Liede- Maak doch eerst u testament.’ ­Boeck of ’t Groot Hoorns, Enkhuyzer, Een voorbeeld van het ge- Alkmaarder, Edammer en Purmeren- bruik van het woord mopsje Liedboekje met teksten die ons, in de der Liede-Boek­ uitgebracht. De voor dit liedboekje komt voor 21ste eeuw, niet meer aanspreken. boekjes waren vaak fraai gebon- in de verschillende drukken van den, bijvoorbeeld in leer met gou- ’t Groot Hoorns Lied-Boekje uitge- den versieringen of in fluweel, en geven door Reinier Breukelman te meestal met zilveren en/of gouden Hoorn. In de ‘Voorreden: Alsoo het krappen (die vaak zijn verwijderd). Groot Hoornse Mopsje laatst ge- De afwerking van het boekblokje drukt op de Naem van wijlen mijn was verguld op snee. Gerrit van Vader, by na uytverkogt was, ben ik Orden, burgemeester van Zaandam genoodsaakt geweest ’t selve t’uwen en amateur-historicus, noemde in dienste Wederom te Drukken, etc.’ een artikel in het Nieuwsblad van Hieruit blijkt overduidelijk dat uit- den Boekhandel3 zelfs bandjes van sluitend de naam ‘Mopsje’ gebruik schildpad. Ook meldde hij dat de verdient, en ik hoop dat ieder die een boekjes op aanzienlijke partijen of liedboekemmertje ziet, zegt: ‘Kijk, bruiloften op zilveren schenkborden daar heb je een mopsiestrommel.’

Zaans Erfgoed 21 22 Zaans Erfgoed Diverse malen per jaar vertonen leden van de Zaanse Kaper hun kostuum, zoals hier op Eibertjesdag in Nunspeet (mei 2005). Van links naar rechts Arend Jan en Pietsje Bloem, Kees van Nek en Vera Kaat. (Foto: de Zaanse Kaper).

Zaanse klederdracht: springlevend (2) Een bijzondere hobby door Wikje van Ritbergen

‘Eén van de doelstellingen van kostuumgroep de Zaanse Kaper is de belangstelling wekken voor Zaans cultureel erfgoed op het gebied van kostuums, mode en streekdracht. Vera Kaat is een van de leden van deze groep, die uit ongeveer zeventien personen bestaat. Zij vertelt over haar bijzondere liefhebberij. (Foto: de Zaanse Kaper).

Veel leden van de Zaanse Kaper kon- vergt, werd in het vorige nummer gevonden na een speurtocht door het den bij het samenstellen van een zo van Zaans Erfgoed al aangestipt. Een halve land. In andere gevallen krij- authentiek mogelijk achttiende- toen nog niet genoemd voorbeeld gen Vera en Kees schenkingen van eeuws Zaans koopmans(vrouwen)- van dergelijke zoekpartijen vormden mensen die het leuk vinden dat hun kostuum nog oude erfstukken ge- de schoenen van het herenkostuum. oude spullen zo’n mooi hergebruik bruiken. Anderen, zoals Vera Kaat Door bestudering van achttiende- krijgen. Via een door Vera geplaats- en haar partner Kees van Nek, wisten eeuwse schilderijen leerden Vera en te advertentie waarin ze vroeg naar prachtige kostuums te maken door Kees dat de kooplieden schoenen achttiende-eeuws kant, kwam ze in veel research, snuffelen op rommel- met hoge hakken droegen. Gelukkig contact met een verzamelaarster van markten en veilingen, inventiviteit en heeft Kees een kleine schoenmaat. wie ze langzamerhand de hele collec- creativiteit. Zo maakten zij in de loop In een recyclewinkel werd een ou- tie kon overnemen en die blij is met der jaren een paar fraaie kostuums, derwets paar hooggesloten dames- deze herbestemming. ‘Zo probeert waarmee zij geregeld op kostuum- schoenen gevonden met de juiste iedere vrouw van de Zaanse Kaper dagen of bij andere evenementen de afgeplatte neus en een flinke blok- de kostuums zo goed en authentiek (historische) Zaanstreek vertegen- hak. Door een schoenmaker werden mogelijk uit te voeren’, vertelt Vera. woordigen. Dat het op de kop tik- daaronder leren zolen gezet, en op ‘Maar veel materiaal ligt in musea of ken van de juiste materialen voor een de wreef een grote klep – afsluitbaar is ronduit onbetaalbaar. Er zijn ook kostuum soms een ware speurtocht met zilveren gespen, die pas werden grenzen aan een hobby.’ Zo’n grens

Zaans Erfgoed 23 Eene Zaandammer Dame, afbeelding uit: Kabinet van Mode en Smaak, uitgegeven Vera en Kees spelen het oude dobbelspel tric trac in een authentiek achttiende-eeuws bij Adriaan Loosjes te Haarlem in 1791 en interieur. (Foto: P. Felius). volgende jaren. (Foto: GAZ).

kan óók zijn dat materialen niet meer is dat noodzakelijk. Als de vrouwen met antieke stoffen is dat beslist niet bestaan of niet meer gebruikt mogen hun kostuums met sieraden dragen, de bedoeling. Maar, zegt Vera, ‘je worden. Een voorbeeld van dat laat- zullen ze ook nooit zonder heren- kunt moeilijk een bordje om je nek ste is walvisbalein. Indertijd was dat begeleiding op stap gaan. Het reini- hangen dat de kleding niet mag wor- in de Zaanstreek een gemakkelijk te gen van de kostbare kleding vraagt den aangeraakt’. De staarten van de verkrijgen product dat voor van al- veel werk. Na gebruik wordt alles kostbare pruiken van de mannen roe- les werd toegepast, onder meer voor gelucht, geklopt, geborsteld en weer pen nogal eens de neiging op om er het verstevigen van een keurslijf. Nu op de pop gehangen. De delen die plagend aan te trekken, en dat is niet moet worden teruggegrepen op ‘ba- gewassen kunnen worden (vaak is dat echt aangenaam. Maar de ontmoe- leinen’ van moderner materiaal. al na twee keer dragen noodzakelijk), tingen met het publiek leveren ook moeten soms helemaal uit elkaar leuke voorvallen op. Dat begint er al HUISMUSEUM worden gehaald, zoals het kant van mee als ze in vol ornaat in hun auto Arbeidsintensief is deze hobby ze- het hemd. Alles wordt op de hand onderweg naar een optreden zijn en ker. Vera is een perfectioniste; ze gewassen in Marseillaanse zeep met in een file of voor een stoplicht staan: naait alles met de hand. Als je al die zeventig procent olijfolie, die uit Kees met z’n achttiende-eeuwse ge- piepkleine steekjes ziet, is het nauwe- Frankrijk komt. Stijven gebeurt nog poederde pruik en RayBan-zonne- lijks voor te stellen dat deze niet met met ouderwetse kookstijfsel. ‘Maar bril op, en Vera die met al haar toeters een naaimachine zijn gemaakt. De het strijken gaat met een moderne en bellen een telefoontje pleegt. De kostuums – naast haar twee Zaanse bout’, zegt Vera lachend. gezichten van de mensen om hen kostuums en het kostuum van Kees, heen zijn dan onbeschrijflijk. Op heeft ze ook nog twee negentiende- PLAGEN de locaties hebben ze leuke en soms eeuwse dameskostuums – worden op Het hoort bij de doelstellingen van hartverwarmende ontmoetingen. poppen bewaard in een aparte kamer. de Zaanse Kaper, dat de leden gere- Wandelend op de dijk in Volendam Alle accessoires liggen en staan daar geld hun prachtige kostuums in het kwamen ze een groepje stoere in leer in vitrinekasten; het is echt een klein openbaar laten zien. Daarbij is het geklede jongens tegen, met veel ta- huismuseum. De waardevolle stuk- een probleem dat mensen in hun toeages en piercings. Tot hun grote ken, zoals de sieraden, worden in de enthousiasme vaak alles willen beet- verbazing bleken deze bijzonder kluis van de bank bewaard; helaas pakken om de stof te voelen. Zeker geïnteresseerd in de kledij van Vera

24 Zaans Erfgoed Portret van Machteltje Cornelis Honig (1797- 1828), echtgenote van de oliefabrikant Jacobus Steekje voor steekje worden met de hand de verstevigingen in het keurslijfje genaaid die straks Kluyver (1795-1843), getekend door Wijnand een wespentaille moeten opleveren. (Foto: Ruud van Ritbergen). Esser, eerste kwart 19e eeuw. (Foto: GAZ).

en Kees te zijn. Na een geanimeerd ‘Jullie zien er toch écht niet uit!’ De kostuums getoond met de erbij ho- gesprek namen ze afscheid met de reacties zijn dus wisselend. ‘De een rende onderdelen. Kinderen kunnen vaststelling dat elke tijd zijn eigen vindt het prachtig en de ander vindt er een nagemaakt kostuum passen. mode heeft. Bij een ander optreden dat je voor gek loopt en aan zelfkas- De kostbaarste, originele stukken liepen ze door een smal steegje waar tijding doet’, zegt Vera. ‘En in zekere liggen er beschermd tegen het licht Vera in haar brede jurk net doorheen zin is dat natuurlijk allebei waar.’ in laden, om bekeken te worden. Op kon. Om de hoek kwam een vrouw de vraag wat ze nu zo leuk vindt aan met twee volle boodschappentassen. LEZING deze hobby, antwoordt Vera: ‘Ik ben Deze verstarde even van verbazing en Tot voor kort traden Kees en Vera een punniker; ik houd van heel fijn maakte toen, met haar tassen in de ongeveer veertig keer per jaar op werk. Dat is wel in groot contrast met hand, spontaan een diepe révérence. in kostuum, zowel met de Zaanse een hobby die ik ook jaren heb be- Op de Veluwe ging een oude dame Kaper als particulier. Dat werd te- oefend: het zeilmakerswerk. Ik houd met de Zaankanters in discussie over veel; ze zijn nu selectiever en komen van de gezelligheid en de warmte van hun geruite schorten. Volgens haar alleen bij grotere evenementen. Wél de groep, de contacten met andere waren die gemaakt van doodgewo- vinden ze, dat je af en toe ook eens iets kostuumgroepen en van het respect ne beddentijk. Ze was er niet van te gratis moet doen, zoals onlangs bij voor de geschiedenis. Verder zit in overtuigen dat katoen vroeger een ‘De Zonnebloem’. Het werd een ge- iedere vrouw wel iets van dat kleine dure uit de Oost geïmporteerde stof slaagde middag, waar ‘collega’ Pietsje meisje, dat zich graag verkleedt. Dat was, en dat een rijke Zaanse vrouw Bloem vanaf het hemd demonstreer- raak je nooit meer helemaal kwijt. Je in de achttiende eeuw zeker niet in de hoe het kostuum laagje voor laagje wilt het verleden even beleven, en in een stofje zou hebben rondgelopen wordt aangetrokken. Vorig jaar okto- zo’n kostuum ben je opeens een heel als het toen al voor beddengoed ber hield Vera een lezing in het Zaans ander mens.’ werd gebruikt. Het optreden op de Museum en toonde zij samen met Vakantiebeurs was ook een leuke Kees, Pietsje en Arend Jan Bloem ervaring. De leden van de Zaanse eens temeer hoe prachtig de histo- Kaper werden meestal bewonderend rische Zaanse koopmansdracht is. bekeken, wat hen natuurlijk streelde. In het museum, op de nieuwe afde- Maar even later kregen ze te horen: ling ‘Wonen’, worden ook Zaanse

Zaans Erfgoed 25 Het spekstenen mannetje dat de Nauernase bodem prijs gaf.

Gevonden in Nauerna Een spekstenen mannetje door Piet Kleij Foto's: Dirk Brand

In het voorjaar van 2005 deed de heer Tambach uit Nauerna tijdens het graven van een put verscheidene vondsten uit de achttiende eeuw: roodbakkend aardewerk, twee fragmenten van komforen, een benen schaats (een zogenaamde ‘glis’), veel stukken van flessen, botmateriaal en óók een klein stenen beeldje.

Het gevonden beeldje kwam den. Spek- of zeepsteen wordt in al- beschadigd, zijn afgesleten. Hierdoor via de amateur-archeologische lerlei delen van de wereld gevonden, ontstaat het idee dat het beeldje door vereniging, de ‘Archeologische maar er worden vooral beeldjes van regelmatig gebruik werd gepolijst. Werkgemeenschap Nederland gemaakt in Azië (China, Siberië) en Op zowel de linker- als rechterflank (AWN), afdeling Zaanstreek, Groenland. (dat wil zeggen: tussen de armen Waterland e.o.’ terecht bij de ge- en de geknielde beentjes) zijn lange meentelijk archeoloog van Zaanstad SLIJTSPOREN slijtsporen te zien, die mogelijk af- (schrijver dezes). De lengte van het Zo te zien stelt het gevonden beeldje komstig zijn van een touw of koord beeldje bedraagt bijna drie centime- een dik mannetje of kind voor (of dat strak langs de flanken van het ter, de hoogte is iets meer dan twee een dun mannetje of kind met dikke beeldje was gespannen of gebonden. centimeter. Het is gemaakt van een kleren), dat knielt of kruipt. Het Door de polijsting en de slijtsporen bruingele steen die bewerkt is met bolle gezichtje is deels afgebroken, op de zijkant ontstaat het idee dat een hardere steen, een recht mes of maar het lijkt erop, dat we hier te ma- het beeldje geen versiering was, maar een vijl. Waarschijnlijk is het mate- ken hebben met een persoon met een onderdeel van een voorwerp. Dit kan riaal spek- of zeepsteen, een zachte Aziatisch uiterlijk. De breukvlakken een kledingstuk zijn geweest (was steensoort die gemakkelijk is te snij- op de plaatsen waar het gezichtje is het beeldje een knoop?), een stuk

26 Zaans Erfgoed Bij het graven de put werden diverse andere vondsten gedaan, waarvan hier een impressie.

gereedschap, een muziekinstrument andere steden zijn tot nu toe geen handel tussen Eskimo’s en walvis- (om snaren mee te spannen?) of van soortgelijke beeldjes bekend. vaarders in Nauerna terechtkwam. een kano of tent (om een kleed of Dit zou ook de aanwezigheid van de spatzeil mee vast te zetten). Andere RUILHANDEL andere twee beeldjes in de Zaanstreek functies (onderdeel van een harpoen) De vraag is wat het beeldje in verklaren. De beeldjes kunnen dus zijn ook mogelijk. Nauerna nu voorstelt, waarvoor het typisch zijn voor gebieden waar men diende en waar het vandaan komt. te walvisvaart voer. Zeker is dit alle- HAARLEM Omdat het gevonden is tussen acht- maal echter niet. Daarom wil ik de Navraag leerde dat eerder nog tiende-eeuws materiaal, kan het lezers van Zaans Erfgoed vragen of twee van dit soort beeldjes in de beeldje in die periode worden ge- zij soortgelijke beeldjes kennen of Zaanstreek zijn gevonden. Van één dateerd. In de achttiende eeuw had- iets kunnen vertellen over dit soort van deze beeldjes is een ietwat vage den de Zaankanters veel relaties met beeldjes of andere voorwerpen die via foto bekend, van de ander alleen dát het Oostzeegebied (houthandel), de walvisvaart vanuit het Noorden in het gevonden is. Het beeldje op de Groenland (walvisvaart) en indirect de Zaanstreek terecht zijn gekomen. genoemde foto is eveneens gemaakt (via de VOC) met Azië. Omdat in Reacties kunnen worden gestuurd van een geelbruine steen die met het Oostzeegebied geen spekstenen naar de redactie van dit blad. een harde steen, een recht mes of beeldjes werden gemaakt, lijkt het er- een vijl is bewerkt. Ook dit beeldje op dat we hier te maken hebben met stelt een dik (of dik gekleed) man- een beeldje dat via een walvisvaar- netje of kind voor met een Aziatisch der uit Groenland of via de VOC uit uiterlijk. In een tentoonstelling in het Azië naar de Zaanstreek is gekomen. Archeologisch Museum in Haarlem Aangezien de directe betrokkenheid staat in de expositie op dit moment van Zaankanters bij de handel met een iets groter stenen beeldje, ge- Azië niet al te groot was, is het niet maakt van rode steen, dat geïnterpre- aannemelijk dat het beeldje daar teerd wordt als messenlegger. Daar vandaan komt. Maar wél waren veel staat echter een groot vraagteken Zaankanters betrokken bij de walvis- bij. Zowel wat grootte als steensoort vaart. Daarom wordt er vooralsnog betreft, past dit beeldje echter niet vanuit gegaan dat het stenen beeldje bij de beeldjes uit de Zaanstreek. Uit gemaakt is op Groenland en via ruil-

Zaans Erfgoed 27 Kroniek Vier maanden de Zaanstreek samengesteld uit Dagblad Zaanstreek. door Annemieke Emond Foto’s: Wim de Jong (GAZ)

1 september kunnen functioneren in een sfeer van ver- 21 september Gemeentesecretaris Maria Overmars van dachtmakingen over en beschuldigingen van De herbouw van molen Het Jonge Schaap Zaanstad legde haar functie neer vanwege hemzelf en zijn partner Maria Overmars. begon. De molen krijgt een plek tussen de een liefdesrelatie met burgemeester Henri molens De Zoeker en De Os (een doofpot) Meijdam. Overmars was verantwoordelijk 14 september aan de Zaandamse Kalverringdijk. voor het gemeentepersoneel en Meijdam Bouwplannen voor negen in hoogte varië- staat bestuurlijk aan het hoofd van perso- rende woontorens van vijf tot zestien bouw- 22 september neelszaken. Dat laat zich niet rijmen met lagen aan de Houtveldweg stuitten op stevige Alle woonboten zonder ligplaatsvergunning hun verhouding. kritiek van omwonenden. moeten uit Zaanstad verdwijnen. Dat blijkt uit een nieuwe Nota Woonschepen. Het zou 7 september 15 september gaan om meer dan veertig woonboten. Uit een onderzoek van de Rabobank bleek Bouwbedrijf Somass gaat de voormalige dat de Zaanstreek in 2004 van de veertig koekfabriek Vicomte aan de Westzaanse 23 september Nederlandse bedrijfsregio’s het slechtst pres- Overtoom restaureren en er woningen in Voedselbank Zaanstreek-Waterland ging van teerde. Dat zou deels liggen aan de verouderde maken. De koekfabriek is in feite een ‘pand- start. bedrijvigheid en deels aan de uitstroom van in-een-pand’. Binnenin het zichtbare gebouw forenzen richting Amsterdam. bevindt zich het achttiende-eeuwse graanpak- 23 september huis De Dekker. De gemeenteraad van Zaanstad koos voor een 7 september snelle procedure, om nog vóór de verkiezingen De bouw van het nieuwe stadhuis van van maart 2006 een nieuwe burgemeester Zaanstad is vertraagd, onder meer doordat te krijgen. het ontwerp van architect Sjoerd Soeters meermalen werd aangepast. Het streven is nu 26 september om begin 2006 met de bouw te beginnen. De schooltuinen in Zaandam vierden hun 75-jarig bestaan. 8 september Uit een onderzoek door het bureau Research voor Beleid blijkt dat de veiligheid op Zaanse scholen prima is. 20 september 8 september De fractievoorzitters van Zaanstads poli- De synagoge aan de Gedempte Gracht in tieke partijen willen dat de gemeente zo Zaandam moet worden verkocht om in oude snel mogelijk op zoek gaat naar een nieuwe luister hersteld te kunnen worden. Het pand is burgemeester. nu in gebruik als winkelruimte. De gemeente Zaanstad heeft zelf geen geld om het pand 21 september te kopen en te restaureren en hoopt dat een Drijvende kracht achter Stichting De hout- 1 oktober andere partij dit kan doen en vervolgens het werker, Wim Pieters, won de Kunstcentrum De Zaandamse Bernardbrug werd gesloten. beheer uit handen wil geven. Zaanstad Award 2005. De stichting zorgde er- De oude brug maakt plaats voor een nieuwe, voor dat het omstreden beeld ‘De Houtwerker’ die begin 2007 klaar moet zijn. 9 september van de Joegoslavische beeldhouwer Slavomir De gemeente Zaanstad wil Rijkswaterstaat Miletic een vaste plek kreeg op de Zaandamse 3 oktober vragen zo spoedig mogelijk een maximum Houthavenkade. ‘Geen loket. Tot uw dienst!’ Dat is de naam snelheid van 80 kilometer per uur op de A8 van een gezamenlijk project van de gemeenten in te stellen. Dat is beter voor het milieu en 21 september Zaanstad en Dordrecht om het aanvragen van prettiger voor de mensen die in wijken langs Duizenden door marktlieden verzamelde kwijtschelding van gemeentelijke belastingen de snelweg wonen. handtekeningen mochten niet baten: de te vergemakkelijken. Het initiatief werd door markt, die in verband met de kermis tijde- het ministerie van Binnenlandse Zaken ge- 13 september lijk was terugverplaatst naar de Rozengracht, nomineerd voor een prijs, die werd ingesteld Burgemeester Henri Meijdam van Zaanstad mag daar niet blijven en moet terug naar het om bureaucratische rompslomp voor burgers nam per direct ontslag. Meijdam zei niet te Burchtplein. te verminderen.

28 Zaans Erfgoed 5 oktober 27 oktober gezelschap van onder meer prins Willem Het nieuwe treinstation Krommenie- Het toerisme in Noord-Holland doet het beter Alexander een bliksembezoekje aan het Assendelft moet een winkeltje en een dak dan het landelijke gemiddelde; ook het Zaanse Zaandamse Czaar Peterhuisje. De Dam en krijgen. De gemeente Zaanstad wil dat het toerisme vertoont een stijgende lijn. omgeving waren hierdoor lange tijd afgeslo- geplande basisstation wordt uitgebreid. ten voor publiek. 27 oktober 8 oktober Het Zaans Museum startte met het vertonen 4 november Politici en ondernemers reageren enthou- van historische films uit het depot van het Zaanstad is een nieuw wandel- en fietspad siast op het plan een gevangenisboot in de museum. rijker: het ‘Westenwindpad’. Dit loopt langs Zaandamse Achtersluispolder te situeren. de wijken Westerkoog en Westerwatering en 29 oktober biedt fraai uitzicht op de polder Westzaan. 13 oktober Om het scheepvaartverkeer in de Zaan niet te Tania Concko en Pierre Gautier, architecten hinderen wordt het werk aan de Bernhardbrug 5 november van project Zaanwerf en de wandelboulevard in Zaandam vooral ’s nachts uitgevoerd. Beheerder van het Czaar Peterhuisje Gerard aan de Zaan nabij de Beatrixbrug, ontvangen Horneman hoopt dat president Poetin zijn een schadevergoeding van 24.000 euro van 31 oktober belofte gestand doet om uit te zoeken wie de de gemeente Zaanstad. Onbewust en onbe- Mevrouw Kick van der Horst won het Zaans fraaie icoon ‘Christus de man van smarten’ doeld schond de gemeente het auteursrecht Dictee 2005. aan het huisje schonk. Niemand weet hoe van de architecten, toen de wandelboulevard deze in het huisje terecht kwam. werd verlengd. 1 november Het gebouw van de gereformeerde kerk aan de 8 november 17 oktober Zaandamse Stationsstraat is na 130 jaar dienst Er is een enorme vraag naar de huizen van Jan Mans werd benoemd tot waarnemend verkocht aan de Servisch orthodoxe kerk. Betaalbare Koopwoning Zaanstad. De ge- burgemeester van Zaanstad. meente wil de komende vijf jaar zo’n vijfhon- 1 november derd koopwoningen bouwen voor mensen 19 oktober Proeflokaal ’t Konincksplein in Zaandijk met een inkomen onder 32.000 euro per De gemeente Zaanstad gaat tot 2010 verder brandde uit. De naastgelegen bakker en slijte- jaar. bezuinigen op onderwijs, openbare ruimte rij liepen als door een wonder alleen rook- en en sportaccommodaties. Sportparken en waterschade op. 9 november -hallen, waaronder wellicht De Vang, moe- In Saendelft mogen achttien huizen zonder ten verdwijnen. 1 november welstandseisen worden gebouwd. In Saendelft werd een zogenoemde buiten- 20 oktober polikliniek van het Zaans Medisch Centrum 15 november De roeden van houtzaagmolen De Gekroonde geopend. Het Verkade-kantoor keert mogelijk terug Poelenburg werden na een restauratie weer op naar Zaandam. Moederbedrijf United Biscuits hun plaats gezet. Dit zogenoemde ‘roedste- 1 november maakt haar besluit hierover zo snel mogelijk ken’ werd uitgevoerd door een kraan op een Zaanse Hindoestanen vroegen andere ge- bekend. ponton in de Zaan. loofsgemeenschappen in een brief om een voorlopig onderdak waar zij hun feesten en 17 november 25 oktober herdenkingen kunnen houden. Zij willen De langverwachte baggerwerkzaamheden in Kinderen en jongeren tot achttien jaar mogen dit graag in een eigen kerk (mandir) doen, het Wormer- en Jisperveld begonnen. voortaan gratis naar het Zaans Museum, maar die kwam in de Zaanstreek nog niet het Molenmuseum en het Museum van het van de grond. 19 november Nederlandse Uurwerk. De gemeente Zaanstad De grootscheepse restauratie van het mo- subsidieert dit experiment verdeeld over vier 2 november numentale gebouw van de Apostolische jaar met veertigduizend euro. Het college van B en W van Wormerland Gemeenschap aan de Zaandamse Oostzijde bedacht een plan om sluipverkeer uit de is voltooid. De kosten bedroegen 3,2 mil- 26 oktober Bartelsluisbuurt te weren. Van 7 tot 13 uur is joen euro. B. en W. van Zaanstad presenteerden de lang- er noordwaarts éénrichtingsverkeer en kunnen verwachte hoogbouwnotitie. Verschillende automobilisten Wormer niet via de smalle weg 21 november bouwplannen kunnen daardoor nu getoetst door het buurtje uit. Van 13 tot 19 uur is het Gerkens Cacao wil de gemeente Zaanstad worden. Volgens de notitie kan hoogbouw éénrichtingsverkeer omgedraaid en kan de voor de rechter slepen in verband met de op bepaalde plekken iets extra’s toevoegen automobilist Wormer niet via de buurt in. geplande bouw van 175 woningen aan het aan de stad. Zo is hoogbouw welkom in Wormerveerse Noordeinde. Gerkens vreest Zaandam, Poort Clam Dycke in Krommenie 2 november dat de bedrijfsvoering in gevaar komt door en de Wezelstraat in Koog. De Russische president Poetin, bracht in woningbouw nabij de fabriek in Wormer.

Zaans Erfgoed 29 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek

23 november 30 november 8 december De hoogbouwnotitie van de gemeente Het voormalige familiebedrijf Honig verlaat Wormerlands wethouder P. Roos is ontstemd Zaanstad werd afgekraakt door de raads- na 138 jaar definitief de Zaanstreek. over het besluit van ADM Cocoa om niet fracties. Toch wil de politiek wél hoogbouw in mee te werken aan een reddingsplan voor Zaanstad. De politieke discussie hierover werd het monumentale pakhuis ‘Wormerveer’ op uitgesteld, maar de bouw van een woontoren haar bedrijfsterrein in Wormer. nabij de Zaandamse Den Uylbrug (‘Conrad’) werd goedgekeurd. Woontorens op het Eiland 13 december in Zaandam stuiten op grote bezwaren van Het MUZtheater krijgt 70.000 euro van de omwonenden. gemeente Zaanstad voor het opknappen van het beeldbepalende Zaandamse Nutsgebouw 24 november waarin de theatergroep huist. Zaanstad is een nieuw wandelpad rijker, dat vanaf het Zaans Museum dwars door 1 december 19 december de Kalverpolder loopt en uitkomt op de De directie van Postkantoren bv over- De metalen leidingbrug die de panden van Kalverringdijk. weegt sluiting van het enige postkantoor in Verkade aan de oost- en westkant van de Zaanstreek-Noord, aan de Wormerveerse Zaandamse Westzijde verbond, verdween 25 november Esdoornlaan. Klanten reageerden geschokt. uit het straatbeeld. De brug met het enorme De Zaandamse Wilhelminasluis is hard toe Verkadelogo wordt tot schroot verwerkt. aan een herstelbeurt. Stenen in de bodem en de 1 december wanden raken los, maar van instortingsgevaar De wegen in de Zaanstreek zijn tijdens de is nog geen sprake. ochtendspits overvol. Een oplossing voor dit toenemende probleem lijkt voorlopig niet in zicht.

3 december De cacao-opslag langs het Noordzeekanaal blijft voorlopig bestaan, maar begin volgend jaar moeten er regels voor zijn. Deze worden opgesteld naar aanleiding van twee grote cacaobranden in 2003.

5 december 24 december Staatsbosbeheer krijgt 1,2 miljoen euro De gemeente Zaanstad gaat proberen twee voor werkzaamheden tot behoud van het houten panden aan de Zaandamse Klokbaai 25 november Westzijderveld. te behouden. Het pakhuis en woonhuis (8 Paltrokmolen ‘De Gekroonde Poelenburg’ en 8a) stammen uit de tweede helft van de werd na een restauratie (kosten 150.000 euro) 5 december negentiende eeuw. weer in gebruik genomen. Stichting ‘Vrienden van het Hembrugterrein’ in oprichting maakt zich sterk om verval van 24 december 28 november unieke gebouwen op het Hembrugterrein Natuurmonumenten plaatste de eerste drie Bewoners van de Zaandijkse Lagedijk regelden tegen te gaan. van totaal negen nieuwe windmolens in het een hoogwerker en verfspuitbussen voor twee Wormer- en Jisperveld. graffitikunstenaars die de gevel van voorma- 6 december lige snoepfabriek Klene Goedhart het uiterlijk De strengere regels voor fijnstof kostten 27 december gaven van een kasteel uit de ‘Sprookjes uit Zaanstad in 2005 een miljoen euro doordat De eerste demontabele parkeergarage van 1001 nacht’. De schildering mag blijven zitten er minder bouwvergunningen konden wor- Nederland komt naar Zaandam. De tijdelijke tot de sloop van het pand in 2006. den afgegeven dan gepland. parkeergarage moet in het voorjaar van 2006 worden geplaatst aan het Noordschebos. 30 november 6 december Twee jaar na het raadsbesluit om bij elke Derde pinksterdag, de enige Zaanse feestdag, 29 december bushalte in Zaanstad een abri te plaatsen, wordt niet opnieuw ingevoerd als vrije dag De Zaandamse Walvisvaardersbuurt wordt blijkt dit praktisch niet uitvoerbaar; het kost voor gemeenteambtenaren van Zaanstad. gesloopt om plaats te maken voor nieuw- teveel geld. B. en W. negeerden die wens van de raad. bouw.

30 Zaans Erfgoed Agenda door Annemieke Emond en Rob Lengers

Cultuurhistorisch eropuit in de Zaanstreek? Zaans Erfgoed geeft tips. Instellingen die activiteiten organiseren in de periode juli t/m september wordt verzocht gegevens vóór 1 mei aan de redactie te zenden.

Tot en met 30 april: Tentoonstelling ‘Om 10 april, 20.00 uur: De Maatschappij tot Koog aan de Zaan. het spel en de knikkers’, over de geschiede- Nut van ’t Algemeen, Zaandam-Zuid or- 30 juni, 19.00 tot 23.00 uur: nis van sport en spel, aangevuld met doe- ganiseert een dialezing over Deventer door Podiumkunsten, activiteiten voor jong en oud. Museum drs. Annemarie Teunen uit Oostzaan. In Wilhelminapark Wormerveer. ‘in ’t Houten Huis’, Tuingracht 13, De de achtste eeuw bouwde de Engelse zende- 1 juli, 14.00 tot 23.00 uur: Rijp. Zaterdag en zondag van 13.00 tot ling Lebuinus op de oever van de IJssel Pop en Multiculti, Darwinpark t.o. 17.00 uur. een houten kerkje en stichtte hij een ne- Vermiljoenweg, Zaandam. derzetting. De Vertoeving, Westzijde 82, 2 juli 13.00 tot 18.00 uur: Tot en met 14 mei: Expositie over leven Zaandam. Toegang gratis. Kindermiddag, Centraal plein aan en werk van Nic. Brommer, timmerman Blauwe Ring Saendelft. uit de Rijp. Museum ‘in ’t Houten Huis’ 11 april, 20.00 uur: Lezing door Michel (zie hierboven voor gegevens). Hendriksen over ‘Metaalvondsten in het HET BUREAU DISCRIMINATIEZAKEN Leidse Rijn gebied’ uit de middeleeuwen ORGANISEERT: Tot 31 oktober: ‘45 Jaar Zaanse Schans en de Romeinse tijd. Er wordt ook aan- Tot 29 april: Expositie ‘Walraven in beeld’, fototentoonstelling in museum dacht besteed aan het gebruik van een van Hall. Premier van het verzet’ in de ‘Het Noorderhuis’ op de Zaanse Schans. metaaldetector, en het belang hiervan Bieb, Vermiljoenweg, Zaandam. Dinsdag tot en met zondag van 10.00 voor de archeologie. Archeologische Gratis entree. tot 17.00 uur. Werkgemeenschap Nederland, Culturele 3 mei tot en met 30 juni: Expositie Werkplaats Tuinstraat 27a, Zaandijk. ‘Nederland-Marokko 400 jaar’ in 28 maart, 20.00 uur: Lezing over een Toegang gratis. de Bibliotheek van Wormerland, actueel kunstonderwerp door Nicole van Kemphaanstraat 131. Gratis entree. der Heyden. NIVON afd. Zaanstreek, 16 april, 15.30 uur: Iedere derde zondag p/a Domineestuin 33, Zaandijk, tel. van de maand is er een concert of lezing Koiere en Kaike: Joop Schouten or- 075 6218402 in het Zaandijkse Honig Breethuis. De ganiseert verspreid over het hele jaar zondagmiddagactiviteiten vinden plaats wandelingen door Zaandijk, waarbij hij ZAANS MUSEUM in de zaal op de bovenverdieping, waar verrast met zaken waaraan men anders Tijdens het voorjaar en de zomer is er in de negentiende eeuw de bewoners voorbij zou gaan. De wandeling duurt een fototentoonstelling ingericht over het van het huis hun gasten ontvingen. 16 twee uur. Deze begint bij het Zaandijker Zaandamse Hembrugterrein. Fotograaf april is er een concert door zangeres sluisje, gaat via de Domineestuin naar de G. Dubbelman toont de staat van het Gerda Vreeken, begeleid door Siem kerk en dan over de Lagedijk naar molen terrein op dit moment met recent ge- Bruin op piano. Reserveren is wenselijk! ‘De Dood’. Inlichtingen Joop Schouten maakte foto’s. In samenhang met deze Dit kan tijdens openingstijden van het 075 6210855. expositie is er in het museum een aantal museum, dagelijks van 13.00 tot 17.00 bijzondere activiteiten: uur behalve op maandag en zaterdag, MUSEUM WATERLAND: telefoon 075 6217626 Honig Breethuis, 7 april tot en met 14 mei: 2 april: Opening van de tentoonstelling. Lagedijk 80, Zaandijk. Schilderijenexpositie van Erik Beets en Na afloop is er een debat over de ontwik- Edgar Fernhout. kelingen op het Hembrugterrein. 14 en 28 mei, 10.00 uur: De Historische 19 mei tot en met 25 juni: 8/9 april: Museumweekend, waarbij het Vereniging Wormerveer organiseert wan- Expositie over het 30-jarig bestaan van Hembrugterrein centraal staat. delingen langs historische plekken door Museum Waterland, waarbij een selectie 19 april: Debat over de toekomst van het Wormerveer, onder leiding van een gids. is te zien uit eerdere exposities. Hembrugterrein. Inlichtingen en aanmelden: Dick Zwart 31 mei tot en met 10 juli: 23 april: Lezing door fotograaf G. 075 6282468. Foto-expositie van Dennis a Tjack. Dubbelman. Museum Waterland, Kaasmarkt 16, 24 september: Afsluiting van de expositie ZAANSE CULTUURMARKT ON TOUR 2006 Purmerend. Tel: 0299-422605, met een slotdebat en de presentatie van 29 juni, 19.00 tot 23.30 uur: Openingstijden: dinsdag t/m zondag een boek over het Hembrugterrein. Jazz en lichte muziek, plein Koogerkerk, 12.00 –17.00 uur. Toegang gratis.

Zaans Erfgoed 31

Het gezin van Simon Hooij. Zelf staat hij derde van links.

Zaanse strijders voor de paus Een zouavengraf in Zaandam door Pim Ligtvoet Foto's beschikbaar gesteld door familie Van Nugteren Z oals de Zaanstreek in de jaren dertig van de twintigste eeuw betrokken was bij de Spaanse burgeroorlog – met twintig vrijwilligers aan Republikeinse kant – zo namen Zaankanters in de jaren zestig van de negentiende eeuw deel aan de oorlog om Italië. Tussen 1865 en 1870 kwamen jonge rooms katholieken in het geweer ter bescherming van het hoofd en het grondgebied van hun kerk. De vrijwilligers van de paus droegen de naam ‘zouaaf’, naar een toen beroemd Frans keurkorps dat oorspronkelijk uit Berberstrijders in koloniaal Algerije bestond.

Zowel de jongeren die naar Spanje Italië, zoals elders in Europa, een een beroep deed op katholieke vrij- trokken als degenen die naar Italië nationale beweging. Aangevoerd willigers. En die kwamen, althans na gingen, deden dat half legaal. Maar door het koninkrijk Turijn en aan enige tijd. De leiding was voorna- hun idealen waren bijna tegenge- de andere kant door de revolutionair melijk in handen van Franse edelen. steld. De linkse jongelui die tussen Garibaldi vochten vrijheidslievende Het grootste aantal pauselijke solda- 1936 en 1939 hun geestverwanten Italianen tegen de vele buitenlandse ten (3300, een derde van het totaal) te hulp schoten, streden tegen hoge heersers. Toen paus Pius IX (‘Pio kwam echter uit Nederland. Hier militairen, grootgrondbezitters én de Nono’) zich niet bij deze nationale was net, in 1853, de katholieke kerk katholieke kerk. De zouaven streden strijd aansloot, werd hij tot vijand in ere hersteld. Katholieken mochten dus juist vóór die kerk en voor de verklaard. In de jaren 1859-’60 ging na bijna driehonderd jaar weer bis- paus van Rome. Deze was sinds de het grootste deel van de ‘Kerkelijke schoppen hebben, kerken en kloos- tijden van Karel de Grote behalve Staat’ verloren. Alleen de streek rond ters stichten en hun geloof openlijk geestelijk ook wereldlijk vorst. In Rome, Latium, bleef kerkelijk bezit. belijden. De smeekbede van de ‘Paus de negentiende eeuw ontstond in Dat was het moment waarop de paus en Koning’ viel op vruchtbare grond.

Zaans Erfgoed 33 Zaanse aspirant-zouaven waren als uitschot; alleen de Franse officie- hem sinds 1865 al voorgegaan, on- ren hadden officiële bescherming. der wie de Kalver Piet Wittebrood. Simons zusters in het Kalf herkenden Drie andere Zaankanters zouden hem niet. Dat lijkt strijdig met de ver- nog na Simon Hooij volgen. De reis melding in het zouaven-standaard- naar Rome ging normaal genomen, werk ‘Uit het epos der 3000’2. Daar per trein en boot, via Oudenbosch wordt vooral het beeld getekend van (de verzamelplaats voor de vrijwil- katholieke parochies die met vlag- ligers uit het noorden) en vervolgens gen, erepoorten en muziek voor de Brussel. Daar werden de Nederlandse teruggekeerde helden klaarstonden. en Belgische kandidaten medisch ge- Overeenstemming is er over het ver- keurd. Ze moesten minimaal 1,57 lies van Nederlanderschap. Dat ach- meter lang zijn en de goedkeuring tervolgde de meeste oud-zouaven, van de pastoor (en bij minderjarig- evenzeer als het zeventig jaar later de heid ook van de ouders of voogd) oud-Spanjestrijders deed. kunnen overleggen, en daarnaast een uittreksel van de burgerlijke gemeen- GERESPECTEERD te met de personalia en een bewijs Saime trouwde op 11 mei 1873 met van vrijstelling van militaire dienst. Betje (Elisabeth Maria Gerardina) Zij moesten tussen de zeventien en Zondag uit Alkmaar. Het echtpaar veertig jaar oud zijn en ongehuwd kwam te wonen op het Dampad in dan wel kinderloos weduwnaar. De Zaandam, waar zich in 1887 ook de organisatie in Oudenbosch checkte bekende joodse familie de Haan ves- van tevoren de papieren en de alge- tigde3. De dochters Hooij staken bij hele gezondheid. Toch werden twee hen en de andere joodse gezinnen op Zaanse kandidaten nog in Brussel vrijdagavond de gaslamp aan. Simon afgekeurd. De Zaandammer Lingen en Betje kregen acht kinderen. De werd vermoedelijk al in Oudenbosch jongste twee, Joop (1916) en Marie te klein, te ongezond of te slecht ge- (1919), stierven vóór hun ouders. Het graf van Simon Hooij en zijn echtgenote waarvan de tekst documenteerd bevonden. De Zaanse Siem Hooij bleef bakkersknecht op de grafsteen verwijst naar zijn verleden als pauselijk zouaaf. groep die echt naar Rome ging was en was een bedrijvig en gerespec- Deze steen werd later vervangen. dus feitelijk zeventien soldaten sterk. teerd katholiek. Hij werd zoals vele Een zouaaf tekende voor twee jaar, oud-zouaven actief in de katholieke behalve als hij voor een tweede keer werkliedenvereniging. Hij streed De Zaanstreek leverde in de jaren ging – dan was één jaar genoeg. Siem tegen de nachtarbeid in bakkerijen, 1865-1870 twintig vrome vrijwil- hoefde de twee jaar niet uit te dienen. was drager bij uitvaarten4, en vanaf ligers. Hun namen vond ik in het Kort nadat zijn eerste jaar om was viel het begin betrokken bij de in 1902 Zouavenmuseum in Oudenbosch. Rome, op 20 september 1870. Het opgerichte begrafenisvereniging St. Aan één van hen besteed ik hier spe- leger van koning Victor Emmanuel Barbara5. De laatste jaren van hun ciale aandacht; een zouavengraf in schoot een bres in de muur bij de leven brachten de echtgenoten door Zaandam herinnert aan hem. Porta Pia. Tijdens de gevechten en in de Mariastichting, naast de toen- rellen die hierna uitbraken, sneuvel- malige Volksbond aan de Oostzijde, ZOUAAF HOOIJ den in totaal twintig zouaven, onder tegenover de Bonifatiuskerk. Beiden Simon Hooij werd op 27 december wie een Hagenaar. stierven in het voorjaar van 1928, zij 1847 geboren in het Kalf, de ka- als eerste. Ze werden door St. Barbara tholieke enclave van Zaandam, als SAIME VIJG op de begraafplaats van Zaandam zoon van Henri Hooij en Petronella Na terugkomst kreeg Siem Hooij begraven, op het toen nog afgeschei- (Neeltje) Knots. Hij was de enige jon- de bijnaam ‘Saime Vijg’1. Het Zaans den katholieke deel. Onder Simons gen in het gezin. Een van de meisjes Namen Lexikon vermoedt althans naam werd op de grafsteen vermeld: (Bertranda) werd zuster Augustines. een verband tussen deze bijnaam en ‘Oud Pauselijk Zouaaf’. Ook zijn Siem werd bakkersknecht, maar één Italië. Een van zijn kleinzonen, Cees bidprentje legt getuigenis af. Op de met een roeping. Toen hij 22 jaar oud van Nugteren, kent nog het verhaal voorkant staat een foto van Siem als was, en nog ongehuwd, ging hij aan dat zijn opa als een clochard in het zouaaf, compleet met sabel. Hij kijkt het einde van augustus 1869 naar Kalf aankwam –gevlucht uit Rome wat schichtig weg. De meeste zoua- Rome. Daar werd hij op 8 septem- en op eigen houtje teruggekeerd. venfoto’s werden gemaakt in studio’s ber ge-‘immatriculeerd’ als Zouave Het nu eindelijk verenigde Italië te Rome, want het uniform en de Pontifical (Z.P.) nr. 9073. Vijftien behandelde de pauselijke verliezers uitrusting waren eigendom van het

34 Zaans Erfgoed pauselijk leger. Op de door de familie bewaarde foto staat echter als foto- graaf vermeld: ‘J.J. Bes Zaandam’. Vermoedelijk gaat het om een kopie van het Romeinse origineel. De ach- terkant van het bidprentje somt en- kele bijbelteksten op, die een verband leggen met het avontuur van zestig jaar eerder. Eén tekst verwijst naar de zegen voor hen die huis en haard verlaten om Jezus’ naam, een andere naar de oude profeet Sim(e)on, die het kind Jezus in de tempel als redder herkende en daarna wenste te ster- ven. Allebei mooi. Maar de eerste tekst vergelijkt Simon Hooij met de bejaarde joodse hogepriester Eleazar, die ten tijde van de Maccabese op- stand voor zijn trouw aan het joodse geloof gruwelijk in de tempel werd vermoord (1 Macc. 6,3). De oud- zouaaf krijgt de trekken van profeet, Voor- en achterzijde van het bidprentje dat werd uitgegeven bij de dood van Simon Hooij in hogepriester en martelaar. 1928; hij is erop afgebeeld in zijn zouavenuniform.

VERZETSGROEP Omdat de zonen van Siem en Betje niet in Zaandam bleven wonen, ZAANSE ZOUAVEN militaire gebeurtenis van belang in kwam de zorg voor het zouavengraf Misschien zijn er nog andere zou- negen jaar stille zouaventijd. Onder bij dochter Louise en haar man Piet avengraven dan dat van Simon hen was Simon Hooij. (De meeste van Nugteren terecht. Simon van Hooij. Met de gegevens van het bijzonderheden over Simon Hooij Nugteren, kleinzoon met dezelfde Zouavenmuseum stelde ik in ieder dank ik aan Zaandammer Cees van naam als de zouaaf, nam deze taak geval een lijst samen met namen Nugteren (13-12-1917), zoon van van zijn vader over. Simon jr. erfde van twintig Zaankanters die zich Simons dochter Louisa Hooij. méér dan de naam van zijn grootva- als zouaven aanmeldden: vier uit der. Als beheerder van de Volksbond Assendelft, vijf uit Wormerveer en werd hij tijdens de oorlog lid van de elf uit Zaandam. Drie van hen wer- verzetsgroep rond kapelaan Groot, den vermoedelijk afgekeurd (één te de Rooms-Katholieke Centrale. Hij Brussel en twee te Rome), onder Noten was een van de mannen die in sep- wie Antoon Verkooij. Diens broer 1 D. Kerssens, Zaans Namen Lexicon. tember 1944 de wacht hielden bij Simon, een jaar te jong toen hij te- Westzaan 1998, p.232; Dick Kerssens is de pogingen de springladingen in kende, was eerder wél goedgekeurd. een achterkleinzoon van Hooijs moeder. de pijlers van de Hembrug onklaar Hij was een van de eersten en had zijn 2 Broeder Christophoor, Uit het epos der te maken. Bovendien werd bij ‘de oudere broer blijkbaar enthousiast of 3000 Nederlandse Zouaven. Nijmegen Bond’ (in de filmcabine) na februari jaloers gemaakt. Behalve Simon 1947. p. 219. 1945 illegaal de ‘Typhoon’ gedrukt. Verkooij waren er twee andere 3 Tot 1913, een jaar nadat Betje de Haan- Toen Simon jr. in 1983 overleed, Zaankanters die tekenden vóór 3 Rubens is overleden. Zie: ‘Mijn lied, mijn werd hij in het grootouderlijk graf november 1867, toen de door de leed, mijn hartstocht’. Het leven van bijgezet en legde men zijn grafplaat pauselijken gewonnen veldtocht Jacob Israël de Haan. Anti-Discriminatie op het grind. De steen uit 1928 van rond Mentana plaats had. Wellicht Bureau Zaanstreek 1999, p. 24. Simon en Betje Hooij was toen al erg deden deze drie Zaankanters aan 4 De zouaven werden in augustus 1867 versleten. Tien jaar later besloot de fa- die veldtocht mee. Zes andere beroemd door hun hulp bij het begraven milie een geheel nieuwe zerk te laten Zaankanters gingen in de maanden van de cholera-slachtoffers in Albano. maken. Hierop kwam de naam van ná de zege naar Italië, acht anderen Pius IX liet voor hen een speciale medaille Simon van Nugteren en later die van na augustus 1868. Wie toen twee jaar slaan. Drie Nederlanders en een Vlaming zijn zoon Peter. Onderop werden de tekende zal op 20 september 1870 kregen de ziekte en stierven. grootouders vermeld, met bij Siem de Val van Rome hebben mee- 5 Zijn kleinzoon Cees van Nugteren werd de eretitel ‘oud-pauselijk zouaaf’. gemaakt, de laatste en feitelijk tweede later bestuurslid.

Zaans Erfgoed 35 Verenigingsnieuws

Ontvangen berichten Coördinatie Wikje van Ritbergen

n de Zaanstreek is een groot aantal verenigingen, stichtingen en andere instellingen actief op cultuurhistorisch gebied. Daarbij is het Iwel eens jammer dat de ene organisatie vaak nauwelijks weet wat de andere doet. Deze rubriek kan hierin voorzien. Verenigingen wordt verzocht berichten in te zenden. Dat kan geen ‘interne verenigingsmededelingen’ betreffen. Maar nieuwtjes en ontwikkelingen die ook voor anderen interessant kunnen zijn, ontvangen en plaatsen wij graag.

IN MEMORIAM Op 18 december jl. overleed op tach- tigjarige leeftijd Jan van der Lingen, een gewaardeerd lid van Vereniging Zaans Erfgoed. Hij zette zich jarenlang in voor onze vereniging en de voorgangers daar- van en was door zijn bereidheid om achter de schermen allerlei werkzaamheden te verrichten een grote steun voor het be- stuur. Zo verzorgde hij ondermeer de verzending van het blad met Stoom en verwerkte hij alle verenigingspost. Als actief lid van de commissie PR stond hij geregeld in de kraam van de vereniging of was hij op andere plaatsen waar wij ons presenteerden aanwezig. Wij zullen zijn grote inzet en beminnelijke persoonlijk- heid missen. De Zaanbrug tussen Wormerveer en Wormer omstreeks 1910 (GAZ).

OPROEP Mede in verband met het overlijden len van een boekje over Wormerveerse graag, samen met anderen wil inzetten van de heer van der Lingen heeft onze interieurs, waarvoor het idee ontstond om dit gebouw te behouden. Tenslotte Vereniging Zaans Erfgoed behoefte toen in 2005 werd gewerkt aan het in hopen wij dat onze wens dat de oude aan uitbreiding van het aantal leden datzelfde jaar verschenen Wormerveerse begraafplaats van Wormerveer op de van de PR-groep. Als u denkt dat dit een monumentenboek. De interieurs van gemeentelijke monumentenlijst wordt leuke activiteit voor u kan zijn, neemt belangwekkende panden blijven veelal geplaatst, in 2006 wordt gehonoreerd. u dan contact op met Henk Bouman, verborgen voor het grote publiek, terwijl (Historische Vereniging Wormerveer, tel. 075 621 03 57. ze vaak meer dan de moeite waard zijn Postbus 303, 1520 AH Wormerveer.) om getoond te worden. Als streefdatum HISTORISCHE voor de verschijning van het boek wordt HISTORISCH VERENIGING WORMERVEER gedacht aan zondag 14 januari 2007, als GENOOTSCHAP WORMER Voor de Historische Vereniging de vereniging haar traditionele jaardag Het Historisch Genootschap Wormer Wormerveer belooft ook 2006 weer een houdt. Met de pas opgerichte vereni- beleefde zijn oprichtingsvergadering op bijzonder druk jaar te worden. Naast de ging ‘Historisch Genootschap Wormer’, woensdag 14 december 2005 in de raad- reguliere activiteiten wordt gewerkt aan de de gemeentebesturen van Zaanstad zaal van het gemeentehuis in Wormer. voorbereidingen van een tentoonstelling en Wormerland en de hoofddirectie Tijdens deze avond werden de bedoe- over de Wormerveerse (molen)industrie. van ADM Cocoa zal de Historische ling en de plannen met de oprichting Bovendien verschijnt in samenwerking Vereniging Wormerveer contact.zoeken van het Genootschap door een enthou- met de verenigingen ‘Zaans Erfgoed’ en in verband met de dreigende sloop van het siaste werkgroep verwoord. De heer Roos ‘De Zaansche Molen’ een themanummer pakhuis ‘Wormerveer’ aan de Veerdijk. (loco-burgemeester van Wormerland), van ‘Zaans Erfgoed’ over deze molens. Hoewel het in Wormer staat heeft dit be- de heer Saal (van de Stichting Museaal Daarnaast is onze werkgroep ‘Bebouwde langwekkende pand zó’n Wormerveerse en Historisch Perspectief) en mevrouw Omgeving’ druk bezig met het samenstel- geschiedenis, dat de onze vereniging zich Mak (van het Waterlands Archief) hiel-

36 Zaans Erfgoed die zijn te zien op foto en film. Beelden Behoud Cultureel Erfgoed Verkade, van de fabriek waar deze mensen werk- D. Sonoyweg 10, 1509 BR, Zaandam, ten, de producten die er werden gemaakt tel. 075-616 40 86.) en de tijd waarin men leefde worden hierdoor opgeroepen. Deze verhalen IN MEMORIAM gaan over de Verkade-fabrieken aan de Aan de op stapel staande bouw van het Zaan, over de Zaanstreek zélf, maar ook Verkade-paviljoen bij het Zaans Museum over voedingsmiddelenindustrie in heel ging een voorbereidingsperiode van ne- Nederland. Dankzij het historisch besef gen jaar vooraf. Door allerlei verschillende van de familie Verkade zijn deze verhalen redenen werd van de Verkade Stichting ook nu nog te vertellen, even uitvoerig en de Stichting Behoud Cultureel als de Verkades destijds alle ontwikke- Erfgoed Verkade zowel doorzettingsver- lingen binnen het bedrijf vastlegden. mogen als geduld gevergd. Tot opluch- De Stichting Behoud Cultureel Erfgoed ting bleek het uiteindelijk mogelijk het Verkade en het Zaans Museum willen u ‘Verkademuseum’ binnen de Zaanstreek graag deelgenoot maken van deze verha- te realiseren. Stuwende krachten achter len door de Verkade-collectie ten toon de bouw van het paviljoen bij het Zaans De beschuittoren op een ansichtkaart uit het einde te stellen. Maar vóór het zover kan zijn, Museum én achter de restauratie van de van de negentiende eeuw (GAZ). unieke Verkadecollectie waren de broers Tom en Erik Verkade. Erik Verkade over- den een krachtig pleidooi voor het op leed onverwacht op 10 januari jl. Tom en te richten Genootschap. Daarna deed de zijn medewerkers zetten het werk voort. vertoning van enkele oude films en foto’s Erik was tevens de laatste telg van de fami- met commentaar van de heer Vink de lie Verkade in de directie van het Verkade- rest: de meeste aanwezigen meldden zich concern (de vierde generatie). Hij werd spontaan aan als lid van de nieuwe ver- in 1983 uitgenodigd daar zitting in te eniging. Het doel van het Genootschap nemen na een succesvolle carrière buiten is: belangstelling te wekken voor de ge- Verkade. Het is verdrietig dat Erik het schiedenis van Wormer (onder andere resultaat van de inspanningen voor het om te voorkomen dat oude foto’s en Verkade-paviljoen niet meemaakt. films van Wormer verloren gaan) en om Redactie Zaans Erfgoed onderzoek naar het verleden van Wormer Verkade in 1908 tijdens bezoek per boot van te stimuleren. Om de band met de koningin Wilhelmina (GAZ). MELDPUNT BEDREIGDE PANDEN leden te versterken zullen er enkele keren De Vereniging Zaans Erfgoed vraagt aan- per jaar filmvoorstellingen en/of lezingen moet de collectie geheel geregistreerd en dacht voor het Meldpunt voor Bedreigde worden georganiseerd. Bovendien wordt gerestaureerd worden. Dit wil zeggen Panden. Een team van enthousiaste leden er naar gestreefd om drie keer per jaar dat alle stellingen worden leeggehaald, uit vrijwel alle delen van de Zaanstreek zet een nieuwsbrief uit te brengen, alsmede elke doos wordt opengemaakt en ieder zich in om zoveel mogelijk waardevolle een jaarboek. Wij hopen dit ambitieuze object wordt gefotografeerd en beschre- panden uit het verleden te behouden. Ze programma waar te kunnen maken met ven. Ernstig beschadigde objecten gaan komen regelmatig bij elkaar en bespreken steun van vele leden. Ook belangstellen- naar een restauratie-atelier, zodat straks de voortgang van hun plannen en acties. den buiten Wormer (uit de Zaanstreek of alle objecten uit de Verkade-collectie ten- In de loop der jaren hebben ze al een van verder), al dan niet met hun ‘roots’ toongesteld kunnen worden. Zo worden aardige kijk ontwikkeld op wat er nog aan in Wormer, zijn van harte welkom als lid. de originele aquarellen van de Verkade- fraais aanwezig is, maar ook úw informa- Dat wordt men al voor E 15. Aanmelden albums nu stuk voor stuk gerestaureerd tie voor nieuwe gevallen van bedreiging kan bij: Jan Blokker, Merckenrif 185, om ze na de opening van het Verkade- is nodig. Ruikt u dus onraad dat er weer 1531 MP Wormer, tel. 075 642 37 98, of paviljoen bij het Zaans Museum in volle iets moois in de streek dreigt te worden via email: [email protected] glorie te kunnen laten bewonderen. Deze aangetast, bel ons dan op nummer (075 kostbare onderneming wordt mede gefi- 640 20 20) op werkdagen tussen 08.00 STICHTING BEHOUD nancierd door de Mondriaan Stichting, en 12.00 uur. Hoe eerder we er bij zijn, CULTUREEL ERFGOED VERKADE stimuleringsfonds voor beeldende kunst, des te groter de kans op redding van een Zoals u wellicht weet, is er een loods vormgeving en museale activiteiten. De bedreigd pand. in Zaandam waar een schat aan herin- Stichting Behoud Cultureel Erfgoed neringen ligt opgeslagen. Dagboeken, Verkade en het museum zijn erg blij brieven en personeelsbladen vertellen met deze subsidie, ook omdat het belang verhalen van vroeger, over mensen uit van de Verkade-collectie voor Nederland het verleden, over de zwart-witte figuren hiermee wordt onderstreept. (Stichting

Zaans Erfgoed 37 Boekennieuws Redactie-coördinatie Corrie van Sijl Nieuwe publicaties over de Zaanstreek, belicht door redactieleden van Zaans Erfgoed en gasten. EEN MIDDELEEUWSE FAMILIEKRONIEK huwelijken stierf zonder wettige nakomelin- lijk samen, geeft hij aan hoe de ridderstand De heren van Assendelft speelden van begin gen. Van 1453 tot aan zijn dood was Gerrit in de loop van de vijftiende eeuw uitgroeide veertiende eeuw tot in het eerste kwart van lid van de Raad van Holland en als zodanig tot de welomschreven ridderschap enzovoort. de zeventiende eeuw een belangrijke rol in nauw betrokken bij het dagelijks bestuur van In de bijlagen vinden we de stamboom van het graafschap Holland. Door een gelukkig het graafschap. Om dat ambt goed te kunnen de familie met een markering van de hoofd- toeval bleef er van hun handel en wandel een waarnemen was verhuizing van wat wordt ge- en voornaamste bijfiguren uit het verhaal, bovengemiddelde hoeveelheid bronnenma- zien als het voorvaderlijk slot (de Assumburg) een kaartje van hun stamgebied Assendelft, teriaal bewaard. Bert Koene bestudeerde dat, naar Den Haag noodzakelijk. Hoezeer Gerrit een overzicht van de graven van Holland van zocht naar aanvullingen om gaten te vullen zich in zijn ambt en zijn nieuwe woonplaats 1299 tot 1581, en een uitleg van de in die en onduidelijkheden op te lossen, en stelde thuis voelde moge blijken uit het feit dat hij tijd gebruikte munten en maten. zo een mooie kroniek samen rondom drie aldaar een grafkapel liet aanbouwen aan de Bert Koene, Voor God, graaf en geslacht. De kro- hoofdpersonen en de nodige bijfiguren. In Grote of Sint Jacobskerk, die nog steeds is niek van de ridders van Assendelft, Hilversum, de titel Voor God, graaf en geslacht ligt een te bezichtigen. De derde held, ook Gerrit Uitgeverij Verloren, 2005. Middeleeuwse stu- ultrakorte karakteristiek van de drie hoofdfi- geheten (1487-1558) trad in de voetsporen dies en bronnen deel LXXXVIII. ISBN 90 6550 van zijn grootvader. Hij was dertig jaar lang 878 3. (CvS) president van het Hof van Holland en daar- mee de hoogste ambtenaar in het graafschap. NIEUW STUKJE DOPERSE GESCHIEDENIS. Maar wat zijn leven vooral tekende, waren Na zijn publicatie over de ‘Vier Doopsgezinde de gevolgen van een misstap uit zijn studen- Plaetsen’ (zie Zaans Erfoed nr. 12, maart 2005, tentijd in Orléans. Tot verbijstering van zijn p. 39) zette Jelle van der Weiden zijn onderzoek familie en al snel tot zijn eigen bittere spijt in diverse doopsgezinde archivalia voort. Het trouwde hij daar met een meisje uit het volk. resultaat is een alleraardigst geschriftje over Een burgermeisje uit het stedelijk patriciaat, het doopsgezinde weeshuis dat van 1740 tot had nog gekund, maar volgens de heersende 1811 in Krommenie bestond, alsmede over opinie gold dat niet voor dít huwelijk, dat het Vermaningspad (nu Vermaningstraat). echter wel rechtsgeldig was. Voor de hele, in Dat pad ontstond rond 1705 na de bouw hedendaagse termen als ‘smeuïg’ te omschrij- van de nieuwe, nu nog bestaande Vermaning ven geschiedenis moet u naar het boek. Hier aan de Noorderhoofdstraat, schuin tegenover wordt vermeld dat Gerrit uit alle macht de de plek van de oude vermaning die bij de uit dit huwelijk geboren zoon probeerde uit grote brand van 1702 verloren ging. In de- te sluiten van de erfenis, vanuit de gedachte zelfde tijd ontstond er in de doopsgezinde dat een kind van een zo laaggeboren vrouw gemeente steeds meer zorg over de opvang guren besloten. Ridder Barthoud (gestorven geen waardige opvolger in de hoge familie van de ‘eigen’ weeskinderen; het werden er in 1443, achterkleinzoon van de stamvader van de Van Assendelfts kon zijn. Voor ons Gerrit van Assendelft) was al vanaf 1412 – dus is belangrijk, dat het pronkstuk van die erfe- ver vóór zijn dood – bezig met maatregelen nis door de eeuwen het schoutambacht of om zijn zielenheil in het hiernamaals veilig te de leenheerlijkheid Assendelft was. Elke op- stellen. Het eindresultaat bestond uit uitge- volger haastte zich zijn rechten aldaar veilig breide instructies aan onder anderen de broe- te stellen, en niet zelden moest daar een te- ders van het St. Jans Klooster in Haarlem voor genprestatie tegenover staan. Het aantreden missen, omgangen, uitdelingen aan armen van een opvolger was ook vaak een uitgelezen enzovoort. De gebruikelijke tegenprestatie moment voor de dorpelingen om een eind te voor dergelijke diensten bestond uit rechten maken aan (gerechtvaardigde) grieven. op inkomsten; Barthoud leverde deze erbij. Koene, tot mijn verbazing geen professioneel Tot ver in de zeventiende eeuw – in feite tót historicus, legt helder uit waar hij zijn ver- de reformatie zulks onmogelijk maakte – zijn haal vandaan heeft en gaat in kadertjes in op (delen van) die instructies uitgevoerd. kwesties die niet tot de hoofdlijn behoren, De tweede protagonist, Raadsheer Gerrit (ge- maar voor de lezer verhelderend zijn. Zo storven in 1486) was een zoon van een broer legt hij uit wat een Cartularium is, vat hij de van Ridder Barthoud, die ondanks zijn vier Hoekse en Kabeljauwse twisten overzichte-

38 Zaans Erfgoed te veel om ze op kosten van de diaconie bij industriemolens uit de periode 1625-1925 DE OOSTZIJDE ROND DE OORLOG particulieren onder te brengen. Maar in het zo’n tien tot vijftien procent is verhuisd. Dit Het doornemen van het fotoalbum van (uiteraard) gereformeerde weeshuis van het komt neer op globaal zo’n 125 stuks. Van haar ouders was voor M. Molenaar-Valk, dorp zouden de kinderen niet de juiste chris- 94 daarvan kon Smit de lotgevallen ach- die praktisch haar hele leven aan het Grote telijke opvoeding krijgen. In 1740 besloot terhalen. Verreweg de meeste kwamen in Glop aan de Oostzijde in Zaandam woonde, de kerkenraad een verzoek in te dienen bij Noord- en Zuid Holland terecht, maar ook aanleiding een boekje over deze buurt in de de Staten van Holland tot vrijdom van be- Friesland scoorde aardig, en er is er zelfs één periode 1935-1945 te maken. Met duidelijk lastingen ten behoeve van de stichting van in Duitsland terechtgekomen. oog voor haar omgeving en wat verdwenen een weeshuis van de eigen gezindte, zoals ook Van iedere molen beschrijft Smit de levens- is, schetst ze een beeld van het leven aan dit elders al was verleend. Bijna per kerende post loop binnen de Zaanstreek, waarom en hoe deel van de Oostzijde. Leidraad is haar fa- werd dat verzoek ingewilligd, en kennelijk de betreffende molen elders terechtkwam en miliegeschiedenis, maar ook het wel en wee was er al een huis ter beschikking – op het hoe het hem in zijn nieuwe standplaats ver- van de buurtbewoners komt aan bod, met de eerste erf aan de overkant van de Achtersloot, ging. Daar ging heel wat archiefonderzoek toen bestaande rangen en standen en de ma- achter de Vermaning. in zitten. Van elke molen zijn minstens twee nier waarop men werkte en zich vermaakte. In het vervolg citeert Van der Weiden uit- afbeeldingen opgenomen, één op de oude Eveneens is er aandacht voor de leegstand voerig uit de bronnen over de benoemingen standplaats en één op de nieuwe. Opvallend van huizen in Zaandam, de hygiëne (een van weesmoeders, de huisregels, het on- veel molens werden na verplaatsing ingezet ton als wc), de geringe bebouwing van de derwijs aan de kinderen (dat men in eigen in een andere bedrijfstak dan de oorspron- Oostzijde (met weilanden tot Oostzaan aan hand hield) en hun toekomstmogelijkheden. kelijke. Veel papier-, olie- en pelmolens wer- toe) en beeldbepalende panden zoals fabrie- Jongens leerden gewoonlijk een ambacht, den korenmolen. Dat bewijst eens temeer ken, werkplaatsen en weeshuis Oosterweide. meisjes gingen meestal in een dienstje. dat molens handige, multi-inzetbare aandrij- Verder krijgt de lezer een goed beeld van de Behalve weeskinderen werden soms ook be- gevolgen van de Tweede Wereldoorlog voor hoeftige ouden van dagen in het weeshuis het dagelijks leven, met de voedselschaarste opgenomen. Het leukste paragraafje vond ik (hongerwinter) en de verplichte verduistering dat over de voeding. In 1744 werden daar- (straatlantaarns die niet meer brandden). Ook over uitgebreide voorschriften vastgelegd, andere dramatische gebeurtenissen worden compleet met een weekmenu waarop voor aanschouwelijk beschreven, zoals de huisves- de zevende dag ‘koek van de ketel’ prijkte. ting in Zaandam van mensen uit het geëvacu- Zo’n overzichtje geeft een aardig inzicht in eerde Wijk aan Zee, luchtgevechten boven de wat er bij gewone mensen halverwege de acht- Zaanstreek en de fusillade van verzetsmensen tiende eeuw op tafel kwam. Helaas eiste de in de Oostzijde, evenals de latere bevrijdings- economische neergang in de Franse tijd zijn feesten en het begin van de opbouw vanaf tol; het doopsgezinde weeshuis moest in 1811 1945. Ook hierbij zijn er weer raakvlakken worden gesloten. In 1812 werd het pand ge- met de familie van de schrijfster. sloopt. Bij wijze van toegift verhaalt Van der Verspreid door het boekje zijn foto’s geplaatst Weiden hoe de gemeente Krommenie halver- van toenmalige bewoners en hun huizen, de wege de negentiende eeuw diverse erven aan fabrieken aan de Zaan en van zaken zoals de het Vermaningspad aankocht om daarop een knijpkat, distributiekaarten, fietsbelasting- nieuw kerkhof in te richten, dat van 1861 tot plaatjes en dergelijke. Noten van geraad- 1922 in gebruik was. vingmachines waren. Behalve boeiend om te pleegde bronnen en een alfabetische index Jelle van der Weiden legde met dit werkje op- lezen is dit boek ook een handig naslagwerk, nieuw een mooi stukje doperse geschiedenis dankzij de overzichtskaart van verplaatste bloot, dat een groter publiek verdient dan kan Zaanse molens (met lijst), het overzicht van worden bereikt met deze bescheiden, maar nog steeds bestaande Zaanse molens buiten zeer verzorgde, publicatie in eigen beheer. de Zaanstreek, het meer dan uitvoerige lite- Jelle van der Weiden, Het Mennonite wees- ratuuroverzicht (ingedeeld naar molens) en huis 1741-1811 en het Vermaanhuispat te de registers op plaatsnamen en op molens. Krommenie. Krommenie, 2005. Uitgave in Auteur en uitgever verdienen felicitaties met eigen beheer. Geen ISBN. (CvS) dit prachtboek. Voor wie het nog niet had, behalve in de boekhandel is het ook verkrijg- VERPLAATSTE MOLENS baar bij Vereniging De Zaansche Molen, die In het prachtig verzorgde boek Ontheemde medeverantwoordelijk was voor de uitgave. Zaanse molens beschrijft Arian Smit ruim Arian M.H. Smit, Ontheemde Zaanse molens. negentig molens die uit de Zaanstreek naar Wormer, Stichting Uitgeverij Noord-Holland, elders zijn overgebracht. De auteur begon 2005. ISBN 90 71123 91 x. (Huibert met zijn onderzoek in 1998. Ik vond het Latenstein) zeer bijzonder om te lezen, dat van de Zaanse

Zaans Erfgoed 39 Boekennieuws

op familienamen completeren het geheel. Al secure informatie. Een inhoudsopgave, laat zicht. Het onbekende gebied tussen Zaanstad met al een boeiende en leerzame publicatie. staan een register, ontbreken helaas en dat en Amsterdam. Wormer, Stichting Uitgeverij Het had best wat uitgebreider gemogen. maakt het geheel niet overzichtelijker. Dit Noord-Holland, 2005. ISBN 90 7 123 93. M. Molenaar-Valk, Herinneringen aan het was mogelijk ook niet de bedoeling van de (RL) Grote Glop en het Kleine Glop in Zaandam schrijver; het gaat hem voornamelijk om een van 1935 tot zomer 1945. Zaandam, 2005. eerbetoon aan Cor Bakker, wielrenner en pro- CULTURELE FIETSROUTE Uitgave in eigen beheer. Geen ISBN. (RL) minent DTS-er, en daarin is hij wél geslaagd. Dit nummer van Zaans Erfgoed verschijnt Cor Bakker en DTS zullen er blij mee zijn. aan het begin van de lente, bij mooi weer ZAANSE ‘TOPPERS’ Ik ben benieuwd naar het volgende deel van een goede gelegenheid om te gaan fietsen, De Zaandamse uitgeverij ‘Op den Vinken’ de serie over Zaanse toppers. bijvoorbeeld langs de route die het Steunpunt begon met een nieuwe serie boeken over Gerrie Hulsing, Cor Bakker, een leven lang “tus- Cultureel Erfgoed in opdracht van de provin- Zaanse ‘toppers’ op allerlei gebied. Het eerste sen de wielen”. Zaandam, Uitgeverij op den cie Noord Holland uitzette van Castricum deel gaat over een van de grootste wielrenners Vinken, 2005. Zaanse toppers deel 1. ISBN- tot Waterland. Dit om de geschiedenis van die de Zaanstreek voortbracht: Cor Bakker. 90-8083-976-0. (RL) de provincie onder de aandacht te brengen. Hij was een generatiegenoot van topwielren- De route is een koppeling van een aantal ners als Wim van Est en Fausto Coppi en ONBEKEND STUKJE ZAANSTAD bestaande kleinere fietsroutes, waarmee je nam onder andere deel aan de Ronde van Een bestuurder van ZVH, een tekstschrij- meerdere dagen onderweg kunt zijn. In het ver en een fotograaf togen naar de rand van Zaanstad Zuid en legden vast wat zij daar te- genkwamen. Zo kwam een handzaam boekje (ruim voorzien van foto’s van Johan Weemhof en enige historische toelichting) tot stand over achtereenvolgens het Hembrugterrein, de Achtersluispolder en de Noorder IJplas (die natuurlijk bij Amsterdam behoort). Het is een tocht vol verrassingen, met uitstapjes naar onder meer de voormalige woonwijk van de Artillerie Inrichtingen en de algemene be- graafplaats. De aanleiding voor deze exercitie was het samenwerkingsverband ‘De Zaanse Stelling’ dat van het gebied een nieuwe woon- werklocatie moet maken. Dit verklaart ook de aanwezigheid van de ZVH-man. Wie nog niet de gelegenheid had om een kijkje te ne- men op het Hembrugterrein of onbekend is Vlaanderen en de Tour de France. Na zijn ac- met de Achtersluispolder kan zijn hart op- tieve wielercarrière speelde hij een bijzondere halen. De stukjes verschenen eerder in een rol als vrijwilliger bij wielerclub DTS. Naast het leven van Bakker (geboren in 1918 in Zaandam, oorspronkelijk timmerman) be- steedt auteur Gerrie Hulsing ook aandacht bijbehorende boekje wordt het landschap aan het wielermilieu in de jaren 1940-1955, waar je doorheen fietst uitvoerig toegelicht, toen het professionele wielrennen opkwam. met de nodige aandacht voor de historie ter Veel letterlijke wedstrijdverslagen uit kran- plekke. Het Zaanse deel van de route komt bij ten en dergelijke worden afgewisseld met het hoofdstuk over het veenpoldergebied van foto’s uit eigen collectie en die van anderen. de Zaanstreek aan bod. Op de pedalen dus! Bijschriften ontbreken vaak. Daarnaast zijn Helga Danner e.a., Cultuur van kust tot kust: persoonlijke herinneringen van een vriend Fietsen langs het erfgoed van Noord-Hollands van de wielrenner en de palmares van Cor van de Zaanse zondagskrantjes. Het is een midden. Wormer, NH Steunpunt Cultureel Bakker opgenomen. Voor DTS-ers en andere beetje jammer dat er voor deze bundeling niet Erfgoed, 2005. Geen ISBN. (RL) wielerliefhebbers is dit een feest der herken- enige redactie plaats had. Dat had hinderlijke ning, ook al is een chronologische schets van doublures kunnen voorkomen en verduide- het (wieler)leven van Bakker niet erg geslaagd. lijkende kaartjes kunnen opleveren. De schrijver wijt dit aan het ontbreken van Fred Sanders en Ed Pielkenrood, Zaans uit-

40 Zaans Erfgoed Zaans Erfgoed is geheel gewijd aan de Zaanse cultuurhistorie. Het tijdschrift informeert haar lezers over een breed scala aan onderwerpen, zoals archeologie, houtbouw, industrieel erfgoed, molens, musea, de geschiedenis van bedrijven, Zaans Erfgoed is een geweldige informatiebron voor alle inwoners verenigingen en instellingen, van Zaanstad, Wormerland en het cultuurlandschap enzovoort. Oostzaan en in feite onmisbaar voor iedereen die de Zaanstreek, met al z’n cultuurhistorische Kortom alles wat met de cultuurhistorie van waarden een warm hart toedraagt. de Zaanstreek te maken heeft, kan een plaats Dit tijdschrift heeft een omvang vinden in Zaans Erfgoed. U kunt dit blad elk van 48 pagina’s A4 formaat, kwartaal ontvangen door lid te worden van waarvan16 pagina’s in kleur, de Vereniging Zaans Erfgoed. en verschijnt vier keer per jaar.

Stuur onderstaand antwoordformulier in een Opberg pakhuis voor enveloppe zonder postzegel aan: 16 nummers Zaans Vereniging Zaans Erfgoed Erfgoed 4.- bij de Antwoordnummer 1854, 1544 ZX Zaandijk Zaanse boekhandel.

Ja, ik word lid van de Naam: vereniging Zaans Erfgoed voor 19.- per jaar. Adres:

Postcode Plaats

Handtekening 42 Zaans Erfgoed Online door Bob Kernkamp www.dewoonomgeving.nl Steeds meer groeperingen, wijken, bewonersverenigingen en dergelijke beschikken over een eigen website. Bovendien is de Zaanstreek te vinden op landelijke sites, zoals dewoonomgeving.nl. De feestelijke presentatie van deze site vond in september 2003 plaats.

perceelnummers; deze zijn identiek aan die op de kaart. (Tip: zijn de perceelnummers niet goed leesbaar, stel uw scherm dan in op de reso- lutie 600x800). Kies een pagina, en klik op: ‘Toon OAT’. U krijgt dan de fotografische weergave van een bladzijde uit de OAT in beeld. Handig om te weten: men heeft de spelling van de originele kaar- ten aangehouden. Krommenie is daardoor in het overzichtslijstje ‘Kadastrale Gemeente’ te vinden als Crommenie.

ONTDEKKINGSTOCHT De site is best aardig vormgegeven, maar werkt niet erg praktisch. Zo De Woonomgeving is een project pagina, waarop je moet klikken om kun je pas na enkele pagina’s bezocht om gegevens over de woonomge- in het menu te komen. Daar kun te hebben de mogelijkheid in beeld ving in Nederland massaal te digi- je uit allerlei opties kiezen. Voor de krijgen (onderaan) om gericht per taliseren en via internet beschikbaar kadastrale kaarten is de eenvoudig- provincie en plaats te zoeken. Dat te stellen. Het begon in 2001 met ste weg om gewoon op de kaart van zou beter op de startpagina kunnen de digitalisering van de kadastrale Nederland te klikken op het gebied staan. Bovenaan deze zoekopties zit gegevens uit 1832. Er is heel veel te waarover je iets wilt weten. Daarna een soort tab met de kreet ‘perceel- vinden op deze site, met als basis de klik je door tot je een moderne kaart nummer’, maar als je daarop klikt, kadastrale kaarten van 1832 en de in grijstinten voor je ziet, die met kom je weer terug op de begin- bijbehorende ‘oorspronkelijke aan- blauwe en rode lijnen in vakken is pagina. Niet echt logisch. Zo is er wijzende tafels’ (OAT’s). De kaarten ingedeeld. In elk vak kun je op een wel meer aan te merken, maar dat van heel Nederland zijn opgenomen cirkeltje ‘MP’ (minuutplan) klik- laat onverlet dat deze site de mo- en waar mogelijk zijn de OAT’s ken; dan zie je de kaart van 1832 gelijkheid biedt prachtig kaartma- daaraan gekoppeld. Deze geven van van dat deel. Daarna kun je nog twee teriaal mét aanvullende informatie alle stukjes grond precies aan wie keer op klikken om deze te vergro- thuis te bekijken. Bovendien wordt de eigenaar was, de grootte ervan, ten. Op de oude kaarten staan alle de hele site opnieuw opgebouwd, waarvoor het werd gebruikt enzo- stukjes grond en gebouwen die er in maar de resultaten daarvan ver- voort. Zo wordt, zeker in combina- 1832 waren. Zo krijg je een prachtig wacht men niet vóór september tie met de kaarten, prachtig getoond beeld hoe het sindsdien veranderde. online te hebben. Op de site is veel hoe een plaats er in 1832 uitzag, en Onder in het beeld kun je vervol- meer te vinden dan hier kan worden wie wat in eigendom had. Ook leuk gens kiezen om de OAT in beeld te besproken. Kijkt u zelf maar eens: voor stamboomnavorsers. krijgen. Rechts van de vermelding gewoon op ‘Zoek’ links boven in ‘OAT’s’ is een keuzevakje aan te beeld klikken en vervolgens op OPTIES klikken waar de verschillende pagi- ‘onderwerp’. Ik wens u een prettige Hoe werkt het? In eerste instantie na’s van de OAT worden genoemd; ontdekkingstocht! krijg je een wat overbodige begin- achter de paginanummers staan de

Zaans Erfgoed 43

Foto linkerpagina: Zaanse rijkeluisklok, gesigneerd ‘Cornelis van Rossen op de Koogh’, ca. 1700 Het uurwerk uit de ruikeluisklok van (particuliere collectie; bruikleen Museum van het Nederlandse Uurwerk, Zaandam). Cornelis van Rossen.

Van Rossen ‘op de Koog’ Een klokkenmakersgeslacht door Diederik Aten en Pier van Leeuwen Foto's: Ruud van Ritbergen De originele Zaanse klok werd vervaardigd tussen ongeveer 1670 en 1740 en vormde daarmee het vroegste type streekklok in Nederland. De Zaanse klokkenmakerij werd doorgaans van vader op zoon geleerd. We kennen diverse Zaanse (veelal doopsgezinde) families van uurwerkmakers. Daarvan behoort, naast de familie Koogies, de familie Van Rossen tot de bekendste. Dit artikel is gebaseerd op documentatie die Diederik Aten (eertijds beheerder van het ‘Zaans Uurwerken Museum’, thans ‘Museum van het Nederlandse Uurwerk’), in 1988 na archiefonderzoek samenstelde.

Nadat de wetenschapper Christiaan aangeduid) de met fluweel beklede Omstreeks 1690 moet hij in het Huygens in 1656 met succes het wijzerplaat gemeen. Langs de Zaan huwelijk zijn getreden met Neel slingeruurwerk had geïntroduceerd, waren enige families gevestigd die Dirks. Beiden staan vermeld in de nam de productie van huisuur- een belangrijke rol speelden in de oudst bewaard gebleven lidmaten- werken een grote vlucht. Behalve fabricage van de typisch Zaanse klok. lijst van de Verenigde Waterlandse de slinger als gangregelaar kent de Te denken valt onder andere aan de en Vlaamse doopsgezinde gemeente Zaanse klok nog een andere vinding geslachten Koopies, Koogies en Van Koog en Zaandijk uit 1691. In van Huygens: het zogeheten ‘on- Rossen. De klokkenmakers uit deze een lidmatenlijst uit het begin van eindige koord’ voor de ophanging laatste familie bespreken we hierna. de achttiende eeuw is achter zijn van de gewichten. De allereerste naam toegevoegd ‘clockemaker’1. slingeruurwerken waren de fameuze CORNELIS DIRCKSZ. Neel Dirks schonk het leven aan ‘Haagse klokken’. Daarmee heeft De eerst bekende Van Rossen minstens twee kinderen: de hierna de luxere uitvoering van de Zaanse die in de Zaanstreek werkte, was besproken Gerrit Cornelisz. en Dirk klok (die wel als ‘rijkeluisklok’ wordt Cornelis Dircksz. (ca. 1665-1740). Cornelisz.2. In juni 1706 kwam zij

Zaans Erfgoed 45 te overlijden en werd ‘d vrouw van telieden hun testament op, waarin erfde van zijn vader tevens het huis Corn: klokkemaker’, zoals in het zij elkaar tot universeel erfgenaam met winkel, waar hij introk. In 1744 grafboek van de gereformeerde kerk verklaarden. Op 30 januari 1717 sloot hij met veertien anderen voor op de Koog is vermeld, begraven op lieten ‘Gerrit Corn. Clokmaker en dit pand een onderlinge brandverze- het kerkhof in die gemeente3. Van sijn vrou’ zich dopen en werden zij kering af. Brandde een huis of pak- Cornelis Dircksz. bleven drie testa- zo lid van de doopsgezinde gemeente huis van één van de contractanten menten bewaard. Het eerste is van 9 Koog en Zaandijk. Trijntje Kuyper geheel of gedeeltelijk af, dan vergoed- februari 1733. Opvallend is de expli- overleed in augustus 17238. Volgens den de overigen de schade pro ratio ciete uitsluiting van de weduwe van het laatste testament van zijn vader naar de taxatiewaarde van hun eigen zijn in 1729 overleden zoon Dirck, zou Gerrit de helft van diens nalaten- bezit. Drie door de contractanten te Maritje Jans Jager. Zijn goederen zou- schap erven en bovendien de eerste kiezen ‘overluyden’ of ‘opsienders’ den ‘in geenderhande manieren hoe keus uit de boedel hebben. De andere kregen de taak eenmaal per jaar alle het ook soude mogen ... voorcomen’ helft ging naar de drie kinderen van huizen op brandgevaar te contro- in haar bezit mogen geraken. In het Dirck Cornelisz. De boedelscheiding leren10. Gerrit van Rossen stierf in tweede testament, van 15 juni 1733, geeft een aardig beeld van de gang van oktober 174911. werden wel enige bepalingen opge- zaken in de winkel van Cornelis van nomen ten aanzien van de kinderen Rossen. Gerrit koos onder andere uit CLAAS GERRISZ. van zijn zoon, maar zó dat niets aan zijn vaders nalatenschap wat onder- Claas Gerrisz van Rossen (circa 1720- hun moeder zou toekomen. In het aan op deze pagina is vermeld. 1778) was de enige zoon van Gerrit laatste testament, gedateerd 1 maart Cornelisz. en Trijntje Kuijpers. Op 1737, werd dit zelfs uitgebreid tot WEKKERKLOKJES 4 september 1740 huwde hij Neeltje ‘de vrienden en erffgenaemen van Er zijn geen aanwijzingen dat de Wulms Vink uit Westzaandam voor ’s moeders sijde bestaende’. Naar de kleinzoon van Cornelis van Rossen, het gerecht van de banne Westzaan. redenen hierachter kunnen we slechts Cornelis Dircksz. de Jonges, het be- Beiden lieten zich dopen in de gissen4. Cornelis oefende zijn vak uit roep van klokkenmaker uitoefende. doopsgezinde kerk op 27 januari in een woonhuis en winkel (werk- Voorzover bekend, zijn er ook geen 174012. Na de dood van zijn vader plaats) gelegen aan de Dijksloot op uurwerken van zijn hand bewaard ge- erfde hij diens huis en daarbij on- de Koog. Uit belastingaanslagen valt bleven. Uit de boedelscheiding wordt der andere: ‘Aan klokken, wreckers, af te leiden dat hij tot de midden- duidelijk dat Cornelis van Rossen Sakoorlogien en vervolgens alle het klasse behoorde. Cornelis van Rossen en Gerrit naast reparatie en verkoop gereetschap tot de klokkemakers- stierf in februari 1740 op een leeftijd een flink deel van hun inkomen ver- winkel behorende in alles volgens van 75 à 80 jaar5. kregen uit de verhuur van eenvoudi- de notitie bedragende een S. van ge wekkerklokjes, waarvan Cornelis f 1000:-:-’13 Claas ging in het geërfde DIRCK CORNELISZ. er maar liefst 39 bezat. Mogelijk huis wonen en zette de brandassu- Aangezien Dirck Cornelisz. (circa moeten we bij deze klokken denken rantie voort. In mei 1754 werd hij 1690-1729) naar zijn grootvader aan wat nu de ‘armeluis zaanlander’. door de overige contractanten tot werd vernoemd, was hij naar alle wordt genoemd. Ook de luxere opziener gekozen. Hij bleef dit tot waarschijnlijkheid de oudste zoon Zaanse klok was te huur. Cornelis in 1756. In 1760 constateerden de van Cornelis van Rossen en Neel bezat er bij zijn overlijden zes. Gerrit opzieners in zijn huis een mogelijk Dirks. Ook hij oefende het vak van uurwerkmaker uit. Op 17 augustus 1712 trouwde hij voor het gerecht ‘klokkemakers gereetschappen, met de materialen van Westzaan met Maritje Jans Jager. daar toe gebruijkende, en in de winkel bevonden, volgens de notitie en taux(atie) f 237:6:12 In dit huwelijk werden drie kinderen Nog 26 wrekkers (Zaans voor wekkerklokje) soo 6 geboren . Dirck van Rossen stierf in thuijs als uijt en verhuurt, met de huurpenningen mei 1729. Op 8 mei van dat jaar daarop te goede, volgens en noitie en tauxatie daar werd ‘Dirk klokkemaker’, zoals hij van sijnde, door malkanderen gerekent op f 9:-:- is vermeld in het register van ont- makende tezamen f 234:-:- vangsten vanwege het begraven, ter Nog vier klokken soo uijt als thuijs met huur daarop aarde besteld7. te goed volgens de notitie gerekent door malkander op f 10:10:- makende f 42:-:-’ Cornelis Dircksz. de Jonge, kleinzoon van Cornelis van Rossen, GERRIT CORNELISZ. kreeg onder andere toebedeeld: Gerrit Cornelisz (circa 1690-1749), ‘...aangekochte klokkemakersgereetschappen de tweede zoon van Cornelis van volgens de notitie f 4:5:- Rossen, trouwde op 22 september 13 wrekkers soo uijt als thuijs mede met de huur 1715 met Trijntje Claas Kuypers. daar bij a 9 gl. f 117:-:- 2 klokken soo uijt als thuijs...a f 10:10:- f 21:-:-’9 In hetzelfde jaar maakten beide ech-

46 Zaans Erfgoed brandgevaar. De vergadering van contractanten besloot daarop ‘om te ordonneeren ... aan Claas van Rossen de pijp (schoorsteen) die gebrek- kelijk is gevonden te herstellen’14. Neeltje Vink stierf in 1751. Nog in hetzelfde jaar, en wel op 15 augus- tus, hertrouwde Claas van Rossen met Neeltje Willems Kael, ‘meer- derjarig vrijster’. Zij trouwden niet in gemeenschap van goederen. Bij contract werd onder andere bepaald dat Claas alléén winsten of verliezen voor zijn rekening zou nemen15. Het huwelijk was echter geen lang leven beschoren. Op 16 augustus 1753 werd door het gerecht van Westzaan de echtscheiding uitgesproken, een voor die tijd uitzonderlijk geval. Als reden gaven beide echtelieden aan het gerecht op: ‘...dat zij het ongeluk hebben gehat omme door tussen inkomende difficulteijten en oneenigheden, soo verre van elkan- deren te verwijderen, dat de bij en ’t samenwooningh voortaan onver- dragelijk voor ijder geworden is...’16 Vanzelfsprekend werd de scheiding Het uurwerk uit de ruikeluisklok van Cornelis van Rossen (particuliere collectie in bruikleen vergemakkelijkt door de economi- Museum van het Nederlandse Uurwerk Zaandam). sche zelfstandigheid van Neeltje Kael. Een complicatie daarentegen werd gevormd door het feit dat zij zwanger was. Het kind zou aan Van welgesteld man, getuige de impost 109B d.d. 6-5-1729, Koog a/d Zaan inv. no. 5 d.d. 8-5-1729 Rossen komen, ‘hoewel de vrou het op het begraven. Hij was de laatste 8 R.A.N.H. D.T.B. Westzaan inv. no. 35, kint genegen zijnde eens andermaal klokkenmaker in de familie Van 36 d.d. 5-9-1715, D.T.B. Koog a/d Zaan inv. No. 8 d.d. 30-1-1717, not. Arch. bij haar te hebben voor seker tijt zal Rossen. Het huis aan de Dijksloot inv. no. 5830 akte no. 117, D.T.B. W.- in redelijkhijt warden toegelaaten.’17 op de Koog, waarin drie generaties Zaandam inv. no. 100B d.d. 6-8-1723 9 R.A.N.H. not. arch. inv. no. 5442 akte Naast de klokkenmakerij hield Claas uurwerkmakers gedurende welhaast no. 35 zich ook met andere zaken bezig. In een eeuw hadden gewerkt, kwam aan 10 R.A.N.H. not. arch. inv. no. 5725 akte no. 17 1776 kocht hij zo voor vierhonderd zijn dochter Hillegond en haar man 11 R.A.N.H. D.T.B. W.-Zaandam inv. no. gulden 1/64e part in het ‘Fluytschip Jan Blok20. 112A d.d. 20-10-1749 America en in deszelvs walvisvangers 12 R.A.N.H. D.T.B. Westzaan inv. no. 26 Noten d.d. 20-8-1740, W.-Zaandam inv. no. 18 gereedschap’ . Claas van Rossen was 1 Rijksarchief in de provincie N.-H. 100B d.d. 20-8-1740, Koog a/d Zaan bevriend met Jan Thuisz. Tuyning, (R.A.N.H.), Doop-, Trouw-, en inv. no. 8C d.d. 27-1-1742 Begraafboeken (D.T.B.) Koog a.d Zaan 13 R.A.N.H. not. arch. inv. no. 5447 akte een zeer welgestelde slijter, bran- inv. no. 8A, 8B no. 3 2 Eventuele andere kinderen moeten op 14 R.A.N.H. not. arch inv. no. 5725 akte der en herbergier. Na de dood van jeugdige leeftijd zijn gestorven. no. 17 d.d. 13-5-1749, 15-5-1754, 11- Tuyning in 1774 bleek hij tot exe- 3 R.A.N.H. D.T.B. Koog a/d Zaan regis- 5-1756, 13-5-1760 ter der op het kerkhof begravenen van 15 G.A. Zaanstad impost trouwen Westzaan cuteur-testamentair te zijn gesteld. de gereformeerde gemeente graf K3, d.d. 31-7-1751, R.A.N.H. not. arch. inv. Bovendien had Tuyning hem nage- D.T.B. W.-Zaandam inv. no. 106 d.d. no. 5447 akte no. 132 25-6-1706 16 R.A.N.H. oud-rechtelijk archief inv. No. laten zijn ‘Medalje Cabinet met alle 4 R.A.N.H. notarieel archief (not. arch.) 6139 akte no. 84 dat geen op mijn stervdag daarin inv. no. 6430 no. 12, inv. no. 5887 akte 17 ibid. no. 127, inv. no. 5891 akte no. 28 18 R.A.N.H. not. arch. inv. no. 6139 akte werd bevonden’. De inhoud be- 5 G.A. Zaanstad, archief Koog a/d Zaan no. 84 stond uit een collectie gouden, zil- inv. no. 18, 33, 130, 131, R.A.N.H. 19 R.A.N.H. not. arch. akte. no. 5466 akte D.T.B. W.-Zaandam inv. no. 110 d.d. no. 2431, Honig (G.J.), Als Jan Thyssen veren en koperen medailles. Voorts 27-2-1740 turf trapt, in: De Zaende jr.g. 5 (1950) kreeg Claas een som van tienduizend 6 R.A.N.H. D.T.B. Westzaan inv. no. 35 pp.242-253 19 d.d. 28-7-1712, inv. no. 36 d.d. 28-7- 20 R.A.N.H. D.T.B. Westzaan inv. no. 45 gulden aan contanten . Claas van 1712 d.d. 19-8-1778, not. arch. inv. No. 5477 Rossen stierf in augustus 1778 als 7 R.A.N.H. D.T.B. W.-Zaandam inv. no. akte no. 3875.

Zaans Erfgoed 47