JUNI 2021 195

WIND BRIEF

MOLENNIEUWE VERJONGTLAWAAISAUS BEWONER MET ANNODE BLEEKEGEHEIMEN 2021 DOOD GEEFTPRIJS Fotografie omslag

Marjolein Lensink

INHOUD DAT BLAADJE

4 DE BLEEKE DOOD “Doe je dat blaadje nog een buitenlands accent, maakte het echter “…..het zijn amateurs”. GEEFT GEHEIMEN PRIJS steeds?”, vroeg iemand mij op de volstrekt onmogelijk om haar boodschap te De ontzetting en verontwaardiging binnen vrijwilligersbijeenkomst in het verstaan. Dus mijn gedachten bleven nog even onze vereniging waren ongekend. Maar ten Molenmuseum. Begrijpend dat er op bij het korte gesprekje. opzichte van elkaar bleven onze leden nog 9 ANGELIQUE FINKERS DON QUICHOT de Windbrief werd gedoeld, wilde ik Wat is dat toch dat Zaankanters graag steeds doen alsof hun werk inderdaad niet veel uitleggen dat de redactie elk kwartaal denigrerend doen over hun streek, hun cultuur voorstelt. zijn best doet om een kwalitatief, en hun verdiensten? Laat je vooral niet ergens Waarom kwam dan de geselecteerde groep 10 TEVREDEN ROKER journalistiek product te maken en dat op voorstaan, geen grotere zonde dan pochen. van 20 mensen, die alle 350 vrijwilligers NIEUWE AANWINST MUSEUM wij daarom liever spreken over een Voor trots moet je je schamen en ambitie is vertegenwoordigde, zo gretig opdraven op magazine of op zijn minst een blad. een vies woord. deze bijeenkomst? Om uit handen van de 12 MEER ZEGGENSCHAP NA CRISIS Aan mijn gesprekspartner zag ik dat mijn Maar waarom zijn er dan in de Zaanstreek wethouder een speldje te ontvangen met de WINDBRIEF KIJKT ACHTEROM uitleg weinig effect zou sorteren en dat en met name binnen onze vereniging zoveel tekst ‘je bent de beste’? Nee, het gaat om hij de Windbrief onveranderd vrijwilligers die het vuur uit hun sloffen lopen de erkenning waar iedereen blijkbaar naar 16 ZAANS ZEILMAKERSCOLLECTIEF ‘dat blaadje’ zou blijven noemen. om alles beter, soepeler, leuker en bekender hunkert. Helaas moest de wethouder op het VEEL TE VERTELLEN Ik antwoordde dus slechts met “ja”. te maken? Niet omdat zij niet trots zijn op wat laatste moment afzeggen en kwamen er in ze doen en waar zij wonen. Een plaats die rijk haar plaats – volledig onvoorbereid – twee Het korte gesprekje zette mij echter wel is aan het mooiste en bekendste erfgoed van dames van Zaankanters voor elkaar. 18 DE ZAADZAAIER OLIEMOLEN OP DE HEMMES aan het denken terwijl een van de dames Nederland. Waarschijnlijk is het een vorm van Maar toch…het was een blijk van waardering van Zaankanters voor elkaar haar gehoor valse bescheidenheid want een buitenstaander en erkenning. Belangrijk dus. Zullen we dan met ongetwijfeld goede bedoelingen wilde mag er niets van zeggen. Ik herinner mij dat de Windbrief in het vervolg maar het blad 20 MOLEN VERJONGT bedanken, complimenteren of motiveren. een wethouder een aantal jaren geleden op noemen in plaats van ‘dat blaadje’? MET NIEUWE BEWONER Het weinige volume dat zij voortbracht, Radio uitlegde waarom De Zaansche Ed Pielkenrood verder verzwakt door een mondkapje en Molen geen structurele subsidie meer kreeg: hoofdredacteur 24 MOLEN ABC OVER BINNEN- EN BUITENROEDES

26 CLAAS CAESKOPER EEN GIDS IN HET MOLENMUSEUM

28 DE HUTJONGENS RECEPTEN UIT HET OUDE ZAANSCHE MOLENLEVEN

34 RONDJE MOLENS

39 COLOFON 3 door Jan Hofstra, Van Reeuwijk bouwmeester DE BLEEKE DOOD GEEFT GEHEIMEN PRIJS

Overal kan men lezen dat meelmolen De Bleeke Dood in 1656 werd opgericht omdat in dat jaar de windbrief voor de molen werd verstrekt. Het bestuur van de ‘Banne van Westzanen’ krijgt hierin op 16 september 1656 toestemming voor het oprichten van een korenmolen met het recht van de wind tegen een windpacht van 9 pond. De molen wordt gebouwd op de westelijke oever van de Zaan, op de plek waar voorheen molen De Ouwevaer of Ooievaar had gestaan, nabij het begin (of het einde, net hoe men het bekijkt) van het Guispad. In de archieven is tot nu toe niets gevonden over het afbranden van de molen of herbouw, zodat er steeds vanuit werd gegaan dat het hier over de huidige molen gaat.

De molen zou hiermee de oudste stelling- weer zo gemaakt moet worden is de vraag, HOUTMONSTERS achtkanten van de molen niet van grenen te korenmolen van het land zijn, maar sommigen maar in ieder geval zou een nieuwe fundering Uit het onderste achtkant en het bovenste zijn, zoals gebruikelijk, maar van dennenhout. vroegen zich af of de huidige molen wel zo het terugbrengen van de grot in de toekomst achtkant van molen De Dood zijn met een holle Dit hout bleek afkomstig uit de hogere delen oud was, want het bintwerk van de molen niet mogen frustreren. Het leek De Zaansche boor van rond 20 mm vier monsters genomen. van het zuiden van Duitsland. Die bomen ziet er wel heel erg gaaf uit. Het naaldhout, Molen daarom een goede zaak om eerst een In de vloer van de molen waren nog een paar moeten rond 1778 zijn gekapt zodat nu zeker is waar de molen van is gemaakt, is keurig bouwhistorisch onderzoek naar de molen te oude roeden en een achtkantstijl verwerkt en dat de molen niet in 1656 is gebouwd. Dennen rechthoekig uitgezaagd en gladgeschaafd en laten instellen met daarbij het vaststellen van ook daaruit zijn monsters genomen, alsmede lijkt veel op vuren, alleen is het veel reuklozer de houtverbindingen sluiten allemaal nog de waarden waar bij toekomstige restauraties uit het voeghout van de kap aan de zijde en ontbreken grote harsgangen, waar men bij prachtig. Poldermolens werden in die tijd nog rekening mee moet worden gehouden. van de pal. Om de kapdatum van de boom te vuren vaak last van kan hebben. Het voeghout allemaal van eiken gebouwd en de bomen De opdracht hiervoor is gegeven aan Van bepalen, waaruit het onderdeel is gemaakt, was van eiken afkomstig uit de omgeving van ervoor werden vaak nog met de bijl vierkant Reeuwijk bouwmeester, een adviesbureau is het hiervoor noodzakelijk om de laatste Nedersaksen en moet ook rond dat jaar zijn gemaakt. Deze balken hebben vaak nog grote op het gebied van historische molens en jaarring of groeiring, die de boom heeft gekapt, zodat kap en achtkant even oud zijn. wankanten en verlopen vaak in dikte, volgens waterstaatkundige werken. Tevens is gevraagd gevormd, mee te nemen. Bij hout waar nog de bomen waaruit ze zijn gemaakt. of ook de leeftijd van het houtwerk van de ronde kanten aan zitten is dat geen probleem De houten roede, die als onderslagbalk in de molen kon worden vastgesteld door middel van en kan vaak zelfs worden bepaald of de boom vloer van de begane grond is verwerkt, bleek RESTAURATIE dendrochronologisch (jaarringen) onderzoek. in het voorjaar of najaar is gekapt, maar bij van grenen te zijn, afkomstig uit het westen Omdat er wat twijfels zijn over de staat van Van Reeuwijk bouwmeester heeft dit inmiddels gekantrecht hout is dat lastiger en moet vaak van Zweden. De boom waaruit hij is gemaakt de fundering van de molen wordt gedacht voor een groot aantal molens gedaan, waarbij een slag om de arm worden gehouden. moet daar in 1608 zijn gekapt. Aangezien aan een restauratie. De molen was vroeger sommige molens verrassend veel ouder bleken windborden pas rond 1650 zijn uitgevonden een grotmolen, dat wil zeggen dat men met dan gedacht, maar sommige ook veel jonger RESULTATEN moet dit een roede zijn geweest met aan beide een schuit de molen kon binnenvaren. Of dat dan aangenomen. Tot onze verrassing bleken de beide zijden hekwerk. In de roede zat inderdaad

4 5 De balk waar de spil op staat,ligt diagonaal in de molen en zit met een pen- en gatverbinding in de stijlen IIII en VIII gewerkt. Deze beide stijlen zijn onder deze balk zwaarder uitgevoerd. Verder is er tussen de draagbalk en de stijl VI een steunbalk aangebracht. Tussen de stijlen VII en VIII kon men vroeger de molen binnenvaren. De penanten onder deze stijlen zijn rechthoekig in plaats van vierkant en Detail van een foto uit 1936 waar VERDER BEWIJS NIEUW BOUWJAAR ook ontbreekt hier het tafelement. onder ‘Anno 1835’ nog het jaartal Van Ron Couwenhoven kreeg ik nog een 1782 valt te zien. lijst van verzekeringen, waaruit blijkt dat de brandverzekering van de molen in 1784 opeens flink werd verhoogd van 2500 gulden naar 4000 gulden, zodat er toen iets ingrijpends moet zijn gebeurd. Op een foto uit 1936 was verder duidelijk te zien dat er vroeger 1782 op de baard stond, zodat we nu wel kunnen vaststellen dat de molen in dat jaar gebouwd moet zijn. Er boven staat overigens ‘Anno 1885’, maar in dat jaar is de molen overgenomen door Jan Stuurman uit Westzaan. Waarschijnlijk heeft hij de baard laten vernieuwen en dit jaartal er daarom op laten zetten. geen sponning voor de windborden en ook BIJZONDERE MOLEN sporen van kikkers zijn er niet op aangetroffen. Nu blijkt dat de molen niet in 1656 is gebouwd De achtkantstijl was eveneens van grenen, maar in 1782 wordt hij natuurlijk wat minder afkomstig uit het westen van Zweden en even bijzonder, maar het blijft een bijzondere molen. oud. Aan de buitenkant zitten allemaal nog De grot blijkt vanouds de hoofdingang van de kepen voor planken, zodat deze stijl vrijwel molen te zijn geweest en het woonhuis en de zeker afkomstig is van een onderachtkant. aanbouwen blijken al vanaf de bouw aanwezig Net onder de stellingzolder is nog een oude te zijn geweest; alleen aan de zuidwestelijke bintbalk als vloerbalk hergebruikt, die duidelijk zijde was vroeger geen aanbouw. De manier bij deze stijl hoort. Uit de afstanden tussen de waarop de draagbalk in het achtkant is kepen is af te leiden dat de molen, waaruit gewerkt kan wel uniek voor Nederland deze onderdelen afkomstig zijn, vrijwel worden genoemd en daarnaast blijft het even groot moet zijn geweest als de huidige natuurlijk de grootste en hoogste molen van de onderbouw. Zaanstreek, die niet onderdoet voor de grote stadskorenmolens van Amsterdam. foto Marjolein Lensink foto 6 7          

                              

Don Columnist in 2021 is Angelique Finkers, sinds 2016 directeur van het Zaantheater, met een passie voor verhalen en verhalenvertellers. Op een podium, maar zeker ook daarbuiten. Quichot windmolenmakerij ”Saendijck”b.v.

Foto Bart Homburg Onderhoud Sinds 1992 het adres voor een Restauratie gegarandeerd veilige installatie! en Nieuwbouw Sommige verhalen hebben eeuwigheids- het NRC Handelsblad van 14 maart 2021 zijn waarde. Het knappe van deze verhalen is artikel af met een zin die rechtstreeks uit Rechte tocht 9d, 1507 BZ post adres: WindmolenmakerijWindmolenmakeriijj SaendiSaendijckijjck b.vb.v.v.. dat zij een hoofdthema hebben dat van alle Don Quichot had kunnen komen: aan stoppen Tel.: 06 - 532 31 977 WWeWeivereiver 29 tijden is. denkt hij niet. “Ik stop pas als de laatste E-mail: [email protected] 11551551 SC WWestzaanestzaan Zelfs al ben je nog nooit van je leven in windmolen hier verdwenen is.” Website: www.hottingelektrotechniek.nl 006-202955806-20295580 075-628075-62814251425 wwwwww.saendijck.comw..saendiijjck.com een theater geweest; het bestaan van de Aan het woord is Jan Nieboer, actievoerder in vertellingen van Shakespeare (geboren het noorden van ons land tegen het plaatsen in 1564) is ook vandaag de dag niemand van de vele windturbines die “het landschap ontgaan. De schrijver Cervantes, die in 1605 en het uitzicht vernielen”. Eind april zag voor het eerst verhaalde over de dwaze ik beelden op het journaal voorbij komen ridder Don Quichot, produceerde een verhaal van buurtbewoners en actievoerders in de dat nog altijd springlevend is. Er zijn zelfs Randstad die betoogden weliswaar zeer voor diverse uitdrukkingen naar aanleiding van verduurzaming en groene energie te zijn, dit Spaanse verhaal in onze taal terecht but not in my backyard. Het theoretische gekomen. Zo is het bestrijden van een ideaal versus de dagelijkse praktijk. Het botst denkbeeldig gevaar synoniem geworden voor en schuurt meer dan ooit. ‘tegen windmolens vechten’. Lusten en lasten. Zou dat het hoofdthema zijn Naast het onmisbare thema liefde - dat van van deze eeuw? Ik probeer me voor te stellen alle tijden is en in vele gedaanten in het hoe over 400 jaar De er bijligt, verhaal voorbij komt - is een belangrijk thema met alle historische molens en verhalen over de kloof tussen droom en werkelijkheid; de strijd tegen het water. tussen idealen en de onbuigzame En dat er ergens een museumpark met de buitenwereld. Ook in de tijd van Cervantes eerste windturbines is dat je kunt bezoeken. botsten deze twee werelden met elkaar. Hoe zou men dan terugkijken op de 21e eeuw? Op alle tegengestelde belangen, op onze Vier eeuwen later kennen we vele grote en ideaalbeelden? Een ding weet ik zeker; het kleine ‘Don Quichots’ die een (onbereikbaar) thema liefde blijft. doel nastreven en wat een hopeloze strijd oplevert. Zo sloot journalist Mark Middel in Angelique Finkers 9 EEN TEVREDEN ROKER…

Er was een tijd dat veel mensen het woord ‘nieuw’ is het opmerkelijk dat de sigaren, pijp of sigaretten rookten. bouw van de molen dus niet werd gevierd, En er was ook een tijd dat er nog maar dat deze tondeldoos ter gedachtenis geen lucifers waren. Om dan je dient, dat wil zeggen als aandenken aan de rokertje aan te steken was er een bouw. In die tijd was men blijkbaar eerder tondeldoos nodig. In dit doosje deemoedig dan vrolijk. De molen begon als zat tondel, een licht ontvlambaar ‘Kruitberg’ en ergens in de geschiedenis materiaal. werd het ‘Kruidberg’. Nadat een zware storm in 1847 over Westzaan was getrokken, nam Jan Jacobsz. Honig uit de schade Dat was vanaf de 17e eeuw een gedroogde sjieke zilveren tondeldoos, vormgegeven in op bij verschillende molens. Hij noteerde paddenstoel die tonderzwam heette, vandaar een classicistische stijl en gemaakt in 1826 over deze molen: ‘De Kruidberg van C. Kruyt: de naam. Later gebruikte men ook ander door de Amsterdamse zilversmid Barend 1½ end hekkens’. Dus toen was de ‘t’ al brandbaar materiaal. Dan was er nog een Enzering. Het doosje (3 x 7,5 x 2,5 cm groot) vervangen door de ‘d’. vuursteentje nodig en een metalen ring, het herinnert aan de bouw van houtzaagmolen vuurslag. De ring bestond uit koolstofhoudend De Kruidberg in de jaren 1825 - 1826. De Het doosje kan aan de kopse kanten ijzer. De vuursteen hield molen verrees in opdracht (voorzien van een stermotief rond een je dicht bij het tondel en van de houthandelaar en rechthoek) worden geopend. Over de lange je sloeg er met de ijzeren naamgever Jacob Kruijt aan zijden, waarvan de bovenkant gebogen is, ring tegenaan, zodat er een de westkant van Westzaan, zijn cannelures aangebracht. Het is jammer vonk ontstond. Met enige ter hoogte van het huidige dat we niet weten wie deze tondeldoos aan behendigheid kon je die vonk adres Jaap de Boerstraat wie heeft geschonken. Met De Kruidberg laten landen op het tondel. 13. In een ovale cartouche werd tot 1882 hout gezaagd. Toen werd Met een beetje blazen ging op de tondeldoos staat de de molen verkocht aan een Brabantse die smeulen en dan kon je tekst ‘Ter gedachtenis van molenaar. In 1886 liet hij De Kruidberg daarmee eindelijk je rokertje de niuew (SIC!) gebouwde afbreken en verplaatsen naar Drunen. Daar aansteken. Zaag Molen De Kruitberg werkte hij tot hij in 1917 werd gesloopt. Wat Wij kregen van mevrouw Augustus 1826.’ rest van het Zaanse leven van De Kruidberg Van Ammers-Douwes een Afgezien van de taalfout in is één foto en één tondeldoos.

Barend Enzering, tondeldoos, zilver, 3 x Molen De Kruidberg werd rond 1875 7,5 x 2,5 cm., 1826. De zilvermerken die de gefotografeerd. Voor het maken van herkomst en de datering van het doosje de foto werd de molen even gestopt en aantonen staan aan de binnenzijde van de keurig in kruis gezet. (collectie VZM) 10 deksels. (collectie VZM) 11 door Jaap de Jong DE CRISIS DIE DE LEDEN MEER ZEGGENSCHAP GAF

ONTREDDERING Er wordt zoveel overhoop gehaald dat er Al die informatie en de zweem van nauwelijks een touw aan vast te knopen is. schandaaltjes is voor ons doel niet relevant. Des te opvallender is de reactie van een van de De Windbrief kijkt achterom Wel het gegeven dat de ontreddering in de verontruste leden: hij vraagt in de algemene Actuele onderwerpen uit het verleden van De Zaansche Molen vereniging groot was en al maar groter werd ledenvergadering waarom het bestuur een door alle pogingen om de ruzie te verkleinen. bericht niet heeft opgenomen in de Windbrief. Als een pandemie waarvoor bestaande ‘Het plaatsen zou hebben betekend dat deze vaccins geen soelaas boden. Wantrouwen ledenvergadering uitsluitend om kritiek op het Als een hamerstuk wordt in de algemene ledenvergadering en onmacht spleten bestuur en troebleerden bestuursbeleid zou gaan,’ legt de voorzitter van 21 mei 2012 misschien wel de roerigste periode in de de relatie tussen de leden en het bestuur geschiedenis van De Zaansche Molen in stilte definitief en tussen de leden onderling. De doorgaans afgesloten. Dennis Dirkzwager treedt terug als enig lid van volgzame, maar nu verontruste leden vormden ‘de slapende LAR’. De voorzitter stelt voor in plaats van de LAR onder die naam zelfs een actiegroep. Er werd een vertrouwenspersoon te benoemen. De vergadering stemt een onafhankelijke onderzoekscommissie daarmee in. opgetuigd en wethouder Theun van Dam van de gemeente slaagde er met al zijn politieke gewicht evenmin in om partijen tot een minnelijke schikking te bewegen. Alleen bij oudgedienden met een goed verplicht om molen duurzaam Met het jargon van nu, zou je zeggen dat werkend geheugen, gaat er een lampje van zoveel werk te voorzien dat een vaste door de vertrouwenscrisis de vereniging een branden: ja, de LAR, de Ledenadviesraad. Die molenaar kon worden gegarandeerd. behoorlijke reputatieschade opliep, mede door hebben we overgehouden aan een periode Het is onbegonnen werk om voor de alle publiciteit in de regionale pers. Nieuws is met conflicten die in tempo en gevolgen terugblik op de LAR in enkele alinea’s de niet altijd goed voor een organisatie. escaleerden als een duizendklapper. Het conflicten afdoende samen te vatten. In het Opvallend is dat de Windbrief, in die tijd speelde vanaf 1978. Het begon als een verenigingsarchief rust een ‘turf’ van een nog in stencilvorm, uitvoerig en openhartig arbeidsconflict met de beheerster van het centimeter of vijftien, waarin alle stukken verslag doet van de crisis. Als weergave van Molenmuseum. Daarbij kwam onenigheid van het geschil met de beheerster zijn algemene ledenvergaderingen en van acties met een groep oliefabrikanten over de samengevoegd. Een kluif voor wie zich ooit die voortvloeiden uit dit overleg. Of die rechtsgeldigheid van het Olieslagerscontract. geroepen voelt om de geschiedenis van de openhartige communicatie heeft bijgedragen Een overeenkomst, waarin zij zich hadden vereniging te schrijven. aan begrip en duidelijkheid kun je je afvragen.

12 1313 uit. Hij voegt daaraan verkeerd te vallen en de kans bestaat dat maar adviseert. Het is wennen aan het delen de vereniging.’ Het klinkt als het bewandelen toe dat alles wat de bij een aantal leden wantrouwen ontstaat. van de macht. Het is ook zoeken naar de van voor de hand liggende wegen. leden in de Windbrief Het vele goede, dat werd bereikt, kan juiste invulling van de rol die de leden meer De Ledenadviesraad laten opvolgen door een willen plaatsen van harte overschaduwd worden door wat minder goed zeggenschap geeft, maar met handhaving vertrouwenspersoon, is een opmerkelijke welkom is, maar op die is verlopen.’ van de bevoegdheden die de algemene en misschien wel een ondoordachte ruil regel is in dit geval een Hij constateert dat bestuursleden ‘die hun taak ledenvergadering heeft. geweest. Een vertrouwensman vervult een uitzondering is gemaakt. ernstig opvatten, steeds meer behoefte zullen nuttige functie die hoort bij de uitvoering van voelen aan overleg met anderen die over INVLOED het protocol voor ongewenst gedrag dat de ANALYSE de nodige kennis en ervaring beschikken op Of dat gelukt is, laat zich slechts raden. De vereniging heeft opgesteld. Job Duyvis, de toenmalige voorzitter, bepaalde gebieden. (…) Bij die bestuursleden rapportages van de Ledenadviesraad beperken publiceert in 1978 in de Windbrief een zal ook het verlangen steeds sterker worden zich tot een opsomming van onderwerpen Natuurlijk is ruziemaken ongewenst en uitgebreide analyse van de conflictsituatie. om leden te raadplegen, waarvan verwacht die besproken zijn. Je wordt niet wijzer als grensoverschrijdend gedrag dat grote Hij ziet als belangrijkste oorzaak de groei van kan worden dat ze weten wat er onder de je meer wilt weten over de inhoudelijke gevolgen kan hebben. Maar het is een totaal de vereniging, met als gevolg dat het bestuur leden leeft.’ bijdrage, over de invloed die de LAR heeft andere functie dan die van de LAR: het met steeds meer en steeds complexere zaken Hiermee lanceerde Duyvis het idee van een uitgeoefend. Dat bevestigt de terugblik op bestuur in de gelegenheid stellen beleid en te maken krijgt. Bestuursleden zijn niet ledenraad die in 1979 een feit werd. In een 1980: de LAR heeft aan het bestuur een nadere besluiten te toetsen op wat er leeft onder de altijd voldoende geëquipeerd voor wat van toelichting op de ontwerpstatuten lees je toelichting gevraagd op zich voordoende leden en zo bijdragen aan het draagvlak voor hen gevraagd wordt. Voor de leden wordt dat de LAR een dienende functie heeft en problemen ‘ook werd in vele gevallen op een het handelen van het bestuur. Maar in 1978 het steeds lastiger om te beoordelen of het staat ‘tussen het bestuur en de leden zonder gedegen en voorzichtige wijze van behandelen was al sprake van een #MeToo-situatie. Een bestuur handelt naar het in hem gestelde rechtstreeks contact tussen de leden en aangedrongen’. ‘In min of meer dubieus complicatie bij het arbeidsconflict was de zeer vertrouwen. bestuur uit te sluiten’. Met nadruk wordt lijkende zaken adviseerde de raad immer de vriendschappelijke relatie tussen een van Het risico daarvan heeft het bestuur ervaren: gesteld dat de LAR niet in de plaats van het hulp van een jurist in de roepen, dit in verband de bestuursleden en de beheerster van het ‘Eén voorval hoeft slechts bij enkele leden bestuur bestuurlijke taken mag vervullen, met eventuele juridische consequenties voor Molenmuseum.

2000

1999 2010

2020

2012

2019 14 15 door René Peereboom ZAANS ZEILMAKERS-

COLLECTIEFOVER HET MAKEN EN REPAREREN VAN MOLENZEILEN IS VEEL TE VERTELLEN

In 1982 begon Henk de Boer molenaars van onder andere vereniging De Zaansche Molen te leren hoe molenzeilen te maken. De Boer was in 1950 opgeleid bij de Koninklijke Maatschappij Nederland voor het Bemetel- diploma Zeilmaken. In de loop der jaren heeft De Boer elf molenaars opgeleid om zeilen te kunnen maken, onder wie Piet Kempenaar (molen De Kat) en René Peereboom (molen De Bleeke Dood). Het opleiden van de molenaars tot zeilmakers gebeurde in de Zaankamer van De Kat.

De mannen van het Zaans Zeilmakerscollectief Hoewel de zeilmakers nog altijd zeer actief kennen een lange en gevulde geschiedenis zijn in hun vak, is overdracht en uitwisseling van zeilmaken. Vanaf 1992 is jarenlang erg van belang voor de voortzetting van het gewerkt voor het VOC schip Amsterdam op het collectief. Opvolging van de huidige zeilmakers Scheepvaart Museum; 2200 m2 zeil, met de is een punt van aandacht. hand genaaid uit vlasdoekbanen van 61 cm Goede contacten zijn er met de houtzaagmolen breedte. De Rat in IJlst, waar ook molenzeilen gemaakt worden. In 2001 zijn Piet en René zelfstandig De kennis wordt overgedragen aan leerlingen, doorgegaan met het maken van alleen die tijdens de zeilmaakavonden op molen molenzeilen en andere molenattributen van De Kat kunnen aanschuiven. Hieraan zijn zeildoek. Het duurde tot 2009 tot het collectief weinig eisen verbonden, behalve dan dat je werd uitgebreid; Simon van der Meer (molen rechtshandig moet zijn. De Koker) kwam de mannen versterken. Diverse aspecten van het zeilmaken zullen in De Zaanse zeilmakers In 2010 ontvingen zij de Provinciale Molenprijs volgende afleveringen nog worden toegelicht, René Peereboom, voor het (geheel met de hand) maken van zoals de zelfgemaakte zeilmakersbankjes, Piet Kempenaar en vier zeilen van de traditionele materialen als gereedschappen en de te gebruiken Simon van der Meer katoen en hennep voor De Kat, de molen waar materialen voor zeildoek en touw. het allemaal begon. Voor De Huisman worden op dit moment Inmiddels zijn meer dan 300 zeilen nieuw nieuwe zomerzeilen gemaakt, geheel met gemaakt en 100 zeilen gerepareerd voor de hand zoals gedaan werd voor het jaar molens in Noord- en Zuid-Holland, Friesland, 1900, van hennep en katoen met geteerd

Overijssel en Gelderland. manillatouw. Koop Marcel foto

16 17 door Ron Couwenhoven

Backer die dus medefinanciers had gezocht. De molen werd toen dus op een waarde van 4.560 gulden getaxeerd. Uit de transportacte bleek DE ZAADZAAIER ook dat De Lastdrager, zoals De Zaadzaaier toen werd omschreven, een molen met een enkel slagwerk was. Er werd dus hennepzaad OLIEMOLEN OP geslagen. Toen het Olieslagerscontract voor ladingen in 1727 werd opgericht bleek dat er een dubbel DE HEMMES slagwerk in De Zaadzaaier werd gebouwd. In deze onderlinge brandverzekering werden molens met zo'n dubbelwerk op ƒ 50,- gesteld, Met de ruggensteun van 200.000 euro die de gemeente heeft terwijl hennepkoeksmolens, zoals de molens gereserveerd voor de herbouw van molen De Zaadzaaier heeft de met een enkel slagwerk werden genoemd, op Hemmes Groep, die het ambitieuze project van de herinrichting van het ƒ 30,- stonden. Dat betekende dat in geval van schiereiland bij het Kalf met zelf energie opwekkende molens en tiny- brand de deelnemers aan het contract nooit houses heeft ontwikkeld, een belangrijke stap gezet. meer dan deze bedragen hoefden te betalen. Uithalen roede bij De Zaadzaaier in 1928 - Al 331 jaar geleden werd De Zaadzaaier Cornelis Backer liet zich bij de veiling ONTTAKELING of Lastdrager, zoals hij aanvankelijk werd vertegenwoordigen door Cornelis Claesz Gruijs. De Zaadzaaier bleef tot 1924 als windmolen in kruis zo ernstig dat Jaap Kit besloot van drie genoemd, als vijfde van zeven molens die In opbod werd het hoogste bod 300 gulden, bedrijf. Dat jaar werd er een motor geplaatst. roeden de hekkens te verwijderen. De molen ooit op de Hemmes stonden, gebouwd. maar in de afslag lieten de erfgenamen van De molen kwam in handen van Jaap Kit die in stond in het kruis. Alleen aan de onderste De windbrief werd op 19 december 1690 Willem Cornelisz Jonge Willem, die eigenaar woonde. De vereniging De roede bleven de hekkens zitten. 'De Zaadzaaier afgegeven op naam van Cornelis Willemsz van de zaagmolen was geweest, de biedingen Zaansche Molen onderhandelde met hem over zag er nu meer als vogelverschrikker uit', Backer uit Zaandijk. Hij liet de molen bouwen stoppen toen deze onder de 50 gulden het behoud van De Zaadzaaier als windmolen. meldde Pieter Boorsma in een uitvoerig artikel op een erf aan de noordzijde van schiereiland dreigden te zakken. Daarop bood Cornelis Dat gebeurde in het voorjaar van 1925. Kit in De Zaanlander van 17 mei 1926. De Hemmes in Oostzaandam. Daar stond Gruijs alsnog ƒ 377,50 waarmee hij het erf had zelf contact met de vereniging gezocht Kit bleef nog tot 1928 eigenaar van De Zaad- de molen aan de oever van de Poel vlakbij voor Cornelis Backer binnenhaalde. Of Cornelis en om financiële bijstand gevraagd. Men zaaier. Dat jaar verkocht hij de molen aan NV De Kogmeeuw. Tot 1690 had zaagmolen ‘t Willemsz Backer een zoon van de overleden kwam overeen gedurende vijf jaar jaarlijks Maatschappij tot Handel en Industrie v/h Jan Seepaerdt er gestaan. Het erf werd op 24 eigenaar was is niet bekend, maar de namen ƒ 75,- bij te dragen in de onderhoudskosten Schoemaker in Zaandam. De schuur kwam januari 1690 geveild in herberg De Prins van duiden daar wel op. als Kit windkracht zou blijven benutten. Meer uiteindelijk in bezit van Cacao de Zaan uit Jan van Bergen in Koog aan de Zaan. Dat was was voor de pas opgerichte vereniging niet Zaandijk en dit bedrijf liet deze schuur in 1949 De Waakzaamheid, die er nu nog steeds staat. PARTENREDERIJ mogelijk, maar nadat notaris Jan Walig uit slopen. Dat is twee jaar later dan tot nu toe Deze naamswijziging werd eind achttiende Zoals gebruikelijk was de molen ondergebracht Zaandijk een acte had opgemaakt, waarin de bekend was. Op 30 mei van dat jaar berichtte eeuw afgedwongen toen patriotten de in een partenrederij. Dat bleek toen Gerrit overeenkomst werd vastgelegd, weigerde Kit De Zaanlander dat de firma Doorgeest de politieke overhand kregen en de stadhouder Jansz Poort uit Westzaan een achtste part op te tekenen. overgebleven doofpot en de schuur aan het van Oranje werd afgezworen. 19 juni 1696 voor ƒ 570,- verkocht aan Cornelis In 1926 was het verval van het stilstaande verwijderen was.

'De Zaadzaaier zag er nu meer als vogelverschrikker uit'

18 19 MOLEN door Sarah Vermoolen DE BLEEKE DOOD VERJONGT

Rick Bakker (25) is de nieuwe, tijdelijke bewoner van molen De Bleeke Dood. Negen jaar geleden startte de molencarrière van Rick bijna ook bij deze molen. foto’s Sarah Vermoolen Sarah foto’s

“Op de middelbare school had ik een groot Achteraf blijkt dat Gerrit Smit, de vorige Waarom ging ik het niet zelf bij mijn opa vragen? deel van mijn maatschappelijke stage al bewoner en molenaar van molen De Bleeke vervuld, maar moest nog een paar uur Dood een kleinzoon heeft die ook Rick Bakker gaan volgen, zodat ik ook alleen de molen kan bepalen waar we nu staan, waar we naar toe invullen. De meeste leerlingen gingen heet en ongeveer dezelfde leeftijd heeft. laten draaien.” Rick zat nog op de middelbare willen en hoe we dat willen bereiken.” naar een verzorgingshuis, maar ik wilde Het is een leuke anekdote omdat Rick de school toen hij ook betaald molenaar werd iets anders. Mijn vader suggereerde om nieuwe bewoner is van het tiny house naast op De Zoeker. En later ging hij als vrijwilliger KLEINE HUISJE BIJ DE MOLEN eens bij een molen te informeren. Dat leek de molen. Klein is het zeker, het is een wonder schrijven voor de Windbrief en trad toe tot de “Ik woonde bij mijn ouders op de Zaanse me wel wat. Ik stuurde de vereniging een dat molenmaker en molenaar Gerrit Smit hier activiteitencommissie. Na het afronden van Schans. Ik hoefde nog niet zo nodig het mailtje met de vraag of ik bij een molen vanaf 1967 met zijn vrouw en twee dochters de studie Informatiekunde werkt hij parttime huis uit, maar ik weet ook hoe moeilijk het kon meedraaien. Daarop kwam een zeer heeft gewoond. als molenaar bij de vereniging en parttime is om aan woonruimte te komen. Toen het merkwaardig antwoord. ‘Waarom ik het niet bij Stichting de Zaanse Schans, waar hij kleine huisje bij De Bleeke Dood vrijkwam zelf bij mijn opa ging vragen?’ Ik snapte LEUKE MENSEN BIJ DE VERENIGING kwaliteitsmedewerker is en verantwoordelijk heb ik lang getwijfeld of ik zou informeren daar niets van, want mijn opa leefde al heel Rick Bakker is al vele jaren actief bij de voor het aansturen van het onderhoud van het naar de mogelijkheden. De fundering moet lang niet meer.” vereniging. De terrein. worden vervangen en de huurder moet er stage liep hij bij Het Ik hoefde nog “Molens vind je overal, ik vind vooral de dan weer uit. Om die reden bleek antikraak Prinsenhof in Westzaan vereniging erg leuk. Er zitten veel de beste oplossing te zijn. Er is en hij kwam later terug niet zo nodig mopperaars bij de vereniging, een organisatie, Ad Hoc, tussen om mee te helpen bij maar dat vind ik ook leuk. Ze gezet die het pand beheert, zodat de Nationale Molendag. het huis uit gaan goed om met de molens er een partij tussen mij en mijn Dat beviel zo goed, en ze hebben goede ideeën. Het werkgever zit. Dat is wel beter. dat hij er sindsdien op zaterdag vrijwilliger is is alleen soms lastig dat ze zo Je weet niet voor hoe lang het gebleven. “De techniek vind ik heel interessant eigenwijs zijn. Het zou goed zijn is. De vereniging gaat daarna en de mensen zijn leuk. De ideale combinatie. als we allemaal een keer samen opnieuw kijken wie er in Na een jaar ben ik de opleiding voor molenaar om de tafel gaan zitten. Om te aanmerking komt voor bewoning.”

21 VOORLOPIG GEEN MEEL van een meelmolen werkt, maar ik heb daar Na het vertrek van Gerrit Smit kwamen er geen ervaring mee. Je laat de molensteen regelmatig molenaars om de molen soepel te draaien, je gooit er granen in en er komt meel houden. “Paul Buurmans deed dit regelmatig, uit, maar of dat lekker is? Als ik hier voor het en Matthijs Ero en ik draaiden ook af en eerst ga malen, dan komt daar geen goed toe. Alles is met vet gesmeerd, wanneer dit meel uit. Mocht verdwijnt dan ontstaat er roest. Je moet af en de vereniging Er zitten veel toe draaien zodat de zeilen kunnen drogen en er wel weer luchten. In de avond en in het weekeinde kan voor kiezen om mopperaars bij ik de molen laten draaien. En Paul Buurmans meel te malen zal ook hier molenaar blijven. Mensen kloppen dan is er het de vereniging regelmatig aan of ze weer meel kunnen kopen. Ambachtelijk De vereniging kiest er voorlopig voor om Korenmolenaarsgilde om bij in de leer te gaan, geen meel te malen. Wel komt er weer een daar is veel kennis. Paul Buurmans kent het winkeltje, zoals in de coronatijd. Het is jammer vakmanschap en René Peereboom, die samen om steeds nee te moeten verkopen als mensen met Gerrit Smit de molen liet draaien, ook. vragen naar meel.” Ik zou het interessant vinden om er meer van te weten, maar echt tijd om me er goed in te VAKMANSCHAP verdiepen heb ik niet naast het werk. En ik Meel malen is trouwens wel echt een vak. De weet ook niet hoe lang ik hier kan wonen.” basis van het draaien van een molen is overal hetzelfde, maar het maken van een product is echt vakmanschap. “Het is heel leuk en interessant om de verschillende processen te zien. Ik weet uit de opleiding hoe het proces 22 23 door Rick Bakker zwichtlijnen worden gebruikt om de zeilen mee vast te zetten op het hekwerk. De schuinte van de heklatten bepalen de zeeg van het wiekenkruis. Hoe verder de bovenste heklatten naar achteren staan, hoe dieper LEZERS MOLEN ABC de zeeg is. Hoe dieper de zeeg is, hoe meer trekkracht de molen heeft, maar hoe minder SCHRIJVEN snel deze draait. GROTE SPIL Een heklat is een onderdeel van het Hoewel de zeeg meestal een vloeiende lijn is, BINNEN- EN BUITENROEDE De grote spil, zoals we wiekenkruis van de molen, de horizontale kan het voorkomen dat een van de heklatten deze in de Zaanstreek latten, welke taps toelopen naar het einde. naar voren of achteren steekt. Dit noemt men Als lid van de vereniging heb ik even een noemen, is een grote Samen met de zomen, de verticale latten, een varken. paar opmerkingen. staande as in het midden vormen ze het hekwerk van het wiekenkruis. Op de foto ziet u de mannen van molenmakerij Allereerst vind ik de nieuwste vormgeving van de molen. In andere Op dit hekwerk liggen de zeilen van de molen. Husslage een roed optafelen (het op de grond van blad de Windbrief erg mooi. Het leest delen van het land De heklatten zijn tegenwoordig gemaakt van prefabriceren van het hekwerk) van molen De lekkerder en is makkelijker omslaan. wordt deze ook wel de fijnnervig Russisch lariks en doorgenaaid met Bleeke Dood. Niet te vervangen door een digitaal koningsspil genoemd. koperen nagels. Vroeger werden de heklatten ‘mededelingenblaadje’. Daartoe worden De grote spil is zeer van grenen gemaakt en waren doorgenaaid INHALEN we wel opgeroepen. Waarom? Zijn er variërend in lengte, met taaie nagels. In de roeden, de stalen Inhalen is in de plannen om met het papieren blad te afhankelijk van de functie balken waar de heklatten doorheen zitten, Zaanstreek de stoppen? Op de site zocht ik naar een van de molen. Dit begint zitten ze vast met kleine hekwiggetjes. Dit term die wordt mogelijkheid tot aanmelden voor de bij enkele meters, tot meer dan 10 meter lang zijn er vier per heklat. Dat betekent dat De gebruikt voor nieuwsbrief. Die is niet te vinden behalve in een papiermolen! Zoeker, met 114 heklatten, meer dan 450(!) het wegnemen wanneer je je aanmeldt als nieuw lid. De grote spil brengt de draaiende beweging hekwiggetjes heeft. van de zeilen De info over De Zoeker is mooi maar over van de bovenas van de molen naar Aan de achterzijde van de heklatten, vanaf op de wieken ondanks mijn lidmaatschap heb ik nog (verschillende) maalwerktuigen, door middel de voorzijde aan de linkerkant, steken de van de molen, altijd niet veel kennis van molens. Wat is van minstens twee wielen. heklatten iets uit. Achter deze uitstekende als de molen een binnenroede en een buitenroede? De grote spil op de foto is van De Ooievaar delen worden de zwichtlijnen gevouwen. Deze aan het eind Rozemarijn Goedhart tijdens de restauratie in 1955. De spil bevat van de draaidag nog de bovenbonkelaar, het bovenste wiel wordt stilgezet. Red. Gelukkig blijft de Windbrief vier keer op de spil. Deze grijpt in het bovenwiel. De molenzeilen per jaar uitkomen. De digitale nieuwsbrief Gedurende de restauratie bleef de spil worden is daarop een aanvulling waarmee de zo staan, waardoor men sprak van het weggenomen door het oprollen van de zeilen actualiteit beter kan worden gevolgd. ‘ooievaarsnest’. Hoewel het een van de in de lengterichting, zoals molenaar Johan Aanmelden voor de gratis nieuwsbrief belangrijkste spillen is in een molen, heeft Groot op de foto bij Het Pink doet. Allereerst kan onderaan de homepagina www. niet elke molen een grote spil. Weet u welke moet de molenaar alle touwen losmaken. Dit zaanschemolen.nl. molen(s) de grote spil niet hebben? zijn de zwichtlijnen en de onderhoektouwen Het wiekenkruis van een molen bestaat uit (de onderste touwen waarmee het zeil een tweetal roeden. Deze grote metalen HEKLAT vastzit). Daarna kan hij het zeil oprollen. balken zijn door een as gestoken. De In de vorige Windbrief heeft u kunnen lezen Hierna kan het zeil worden geklampt. De roeden kunnen niet door elkaar heen dat De Zaansche Molen een actie is gestart molenaar slaat hierbij de zeilen achter de wiek gestoken worden, dus moet er een voor voor een nieuwe roed voor molen De Zoeker. om hem ‘op te bergen’. Daarna kan de roed de ander zitten in de as. Vanaf de molen Daarvoor kon u onder andere een heklat met het roedtouw worden vastgezet en de gezien is de eerste roede de binnenroede. sponsoren, maar wat is een heklat eigenlijk? bliksemafleider vast worden gemaakt. De andere is de buitenroede. foto’s collectie VZM collectie foto’s

24 25 Claas Ariszoon Caeskoper J. Thopas, ‘Klaas Arisz. Kaescoper Koopman in Zaandam’, potloodtekening, 20 x 17 cm., door Henk Heijnen ca 1680. In de achtergrond oliemolen EEN GIDS De Reus. (collectie ) die net buiten Worms woont. Ik ken hem zeer UIT goed, want hij was diaken bij de doopsgezinde gemeente van Koog aan de Zaan.” Het werd HET MOLENMUSEUM een reis die hij graag maakte, maar hij was ook weer blij thuis te zijn. Elke week ging Caeskoper met de Koger Claas Caeskoper is één van de gidsen in het Molenmuseum. Zestig jaar lang veerschuit naar Amsterdam om te kijken wat hield hij een dagboek bij. Hij begon in 1669 toen hij 18 jaar oud was en de prijzen deden op de oliebeurs. Was de schreef door tot 10 dagen voor zijn dood in 1729. Een unieke stem die 300 jaar prijs goed, dan verkocht hij de olie uit zijn geleden de gebeurtenissen uit zijn leven vastlegde in zijn Nootysye Boeck. oliekelders. Op een kwade dag in 1675 was het Het is de reden waarom we hem sprekend in het museum kunnen opvoeren. slecht weer. Het werd slechter toen Claas nog in Amsterdam was. Claas Caeskoper was koopman en olieslager. schaatser, net als zijn vader en andere van daar naar Edam, door naar Purmerend “Het waaide ’s ochtends al hard en in de Hij kocht plantenzaden, liet ze verwerken familieleden. Hij zegt: “Afgelopen winter en Oudendijk waar ze rond 1 uur ’s middags middag was ’t storm geworden… dus: geen in oliemolens en verkocht de olie en de nog. We hadden een schip met koolzaad te pauzeerden. Voort ging het naar Hoorn, veerschuit meer maar ik wilde toch naar huis… veekoeken. Deze ondernemende figuur inspecteren in ’t Noordland… dat is bij Den Enkhuizen en Medemblik. Toen naar Alkmaar, gelukkig kon ik een steigerschuitje huren. zegt in het museum: “Ik reis graag…. Op alle Helder… Dus: óp de schaats. We deden er twee waar ze nog eens pauzeerden, en van daar Met de schipper het water op. Het kolkte en manieren. Ook lopend… de benenwagen. En dagen over. Terug ging sneller met de wind naar huis. Na Alkmaar begon het te sneeuwen. het water stond zo hoog dat we in ene boven ik tel mijn stappen. En dan noteer ik hoeveel noordoost. Een mooie tocht. En net zo snel als Rond half negen ’s avonds kwamen ze thuis, het land voeren. Op zeker moment zo pal op stappen ik heb gezet van de ene plek naar de met de koets…” “… hebbende bovengemelde 12 steden de huizen van Buiksloot aan. Alles kraakte en andere. Da’s handig, want dan weet ik vaak Caeskoper heeft als eerste in de geschiedenis bezocht op één dag.” beukte, tegen de buik van de schuit schuurden voor een volgende keer hoeveel tijd ik kwijt de Elfstedentocht gereden. Niet in Friesland, Een tocht van ongeveer 290 kilometer lang. In dingen die op het land stonden, maar nu onder ben…” maar in Noord-Holland. Overigens niet 11, Friesland is de Elfstedentocht een fenomeen, water waren. Alles is goed gekomen, maar Toen hij 12 jaar oud was begon hij als maar 12 steden. In de winter van 1676 maar die is maar 199 kilometer lang. het was wel kantje boord!” In de dagen die onderknecht bij oliemolen Het Pink. Zijn vader schaatste hij samen met een paar vrienden Caeskoper en zijn vrienden schaatsten in bijna volgden bleef het water stijgen. Sommige was daar gaandehouder, of zoals we nu zouden in één dag langs 12 steden in de provincie. Ze 17 uur langs 12 steden. Dat betekent dat ze dijken braken door en boerenland liep onder. zeggen: exploitant. Hij bezat de molen samen vertrokken om 4 uur ’s ochtends “in heldere zo’n 20 kilometer per uur reden. Zes jaar na de dood van zijn vrouw hertrouwde met anderen, maar had het grootste aandeel. maneschijn” naar Haarlem, schaatsten van Iets heel anders: Caeskoper stopte op een dag hij met Trijntje Gerrits Stock. Het paar kreeg Daarom deed hij de bedrijfsvoering. Hier daar naar Amsterdam, naar Weesp, Naarden en met roken. Niet omdat het ongezond zou zijn, nog drie kinderen. Zoon Gerrit bleef kinderloos. maakte de jongen kennis met de olieslagerij. Muiden, toen over pampus naar Monnikendam, maar omdat tabak een genotmiddel was dat Dochter Stijntje trouwde Cornelis Jacobsz Het was logisch dat Claas zijn vader zou niet paste bij de sobere levenshouding van Honig, papiermaker te Zaandijk; en dochter opvolgen, net zoals die zijn vader had Oliemolen De Reus, Gerrit Mol, aquarel, een doopgezinde. Claas reisde niet alleen om Trijntje met diens broer Jan Jacobsz Honig, ook opgevolgd. Toen hij 20 was, trouwde Claas met 27,8 x 38 cm., zonder jaar. (collectie VZM) plantenzaad te kopen, maar hij was ook actief papiermaker te Zaandijk. Twee zussen met Hillegond, een kleindochter van Pieter Gijsen, in de houthandel. En hij vond het leuk om twee broers. In 1710 liet Cornelis Honig een die uit de erfenis van haar ouders oliemolen De andere landen te zien: stenen huis bouwen aan de Zaanoever. Hij Reus inbracht. Caeskoper werkte er zijn hele “In 1680 gingen we te paard met zijn vijven ging er samen met Stijntje wonen. Dat is nu leven mee. Hij werd ook met de molen op de naar Duitsland. Met Willem Backer mee. Die het museum Honig Breethuis. Met de dood van achtergrond geportretteerd. liet vlakbij Darmstadt een bos kappen. Later Gerrit Caeskoper ging de firma Caeskoper over Werken was één ding, maar vermaak een nog naar Worms. We hebben de oliemolen van naar de firma Honig. Het begin van een nieuwe ander. Van jongs af aan was Claas een verwoed Cornelis van der Ley bekeken, een Zaandijker dynastie.

26 27 In deze kookrubriek ontdekken molenaars Rick Bakker (Het Prinsenhof) en Jippe Kreuning (De Bonte Hen) recepten uit het de hutjongens Oude Zaansche Molenleven. In deze tweede aflevering: PAUWEVLEESCH MET LAWAAISAUS.

De Zaende zuinige sausjes noemt Boorsma in troet. Ook of boter te verwarmen en te mengen met ‘een ook nog een ander veel gegeten maal: Ondanks dat de titel van deze Hutjongens weinigje meel’. Vervolgens doe je er azijn en in de 19e eeuw vond men dit al geen traktatie, wellicht anders doet vermoeden betreft water bij. Het lawaai in de lawaaisaus komt getuige de andere namen die ervoor waren. Het het deze keer een puur vegetarisch recept. van het spetteren van de saus als het water werd ook wel slinger-om-de-trap, looie-waive- genoemd. Onze In tegenstelling tot wat je misschien zou erbij gaat. Culinair gezien klinkt het misschien kost, of een kwart-voor-twaalevie Pauwevleesch. denken is veel vlees eten een relatief recent armoedig, maar in wezen is lawaaisaus een lievelingsbenaming is echter: Pauwevleesch verschijnsel. In Zaanse arbeidersgezinnen roux (boter met bloem) waar een smaakmaker Boorsma beschrijft het gerecht als ‘stijf gekookt aan het eind van de negentiende eeuw (azijn) aan wordt toegevoegd. Een oersimpele gruttemeel in water, geserveerd met stroop’. stond er vrijwel nooit vlees of spek op tafel. saus die eigenlijk de basis vormt van de Nieuwsgierig geworden maakten we het na. Wat wel regelmatig gegeten werd was vet. Franse keuken. Wij hoorden van een paar oude Een beetje reuzel werd gesmolten en in een Westzaners dat de term lawaaisaus nog tot En stijf gekookt is het! Zodra het goedje op het vuur klein bakje (het dooplokkie) gedaan dat in zeer recent gebruikt werd om (niet lekker) staat, dikt het snel in. Laat het niet te lang staan, het midden van de schaal met aardappels eten te beschrijven. behangplak is er niets bij. Op zichzelf is het stijf stond. Zo kon iedereen dan zijn aardappels gekookte gruttenmeel vrij smakeloos, maar met de in de zogenaamde doop dopen. De lawaaisaus zelf is wat flauw van smaak, stroop wordt het een zoet geheel. Zie het als een maar met een beetje fantasie is er wel een goede drager voor de stroop. Als er geen geld was voor vet dan werd de soort jus in te ontdekken! Samen met de doop vervangen door andere creatieve sausjes. De aardappelen vormt het een voedzaam, maar Misschien dat het nog op te fleuren valt met een lik meelkost snappen we Pieter Boorsma tekent in een artikel in wat flauw maal. ‘Honger maakt rauwe bonen lawaaisaus, maar van deze Zaende verschillende van deze uit zuinigheid zoet’ lijkt hier uitstekend van toepassing. wel dat het verdwenen is. geboren culinaire vondsten. Zo maakte men zure doop. met water, azijn en mosterd een Om de avonddis nog aan te vullen, bij ons kan In de volgende aflevering van De Hutjongens gaan hutgoed. Wat voor gerei Onze favoriet is echter de (ook van elders ’t er over schieten, maken we er nog een ander we ons verdiepen in het . Alleen de naam al! bekende) lawaaisaus zuinig gerechtje bij. Naast de verschillende had de hutjongen om eten mee te bereiden? Lawaaisaus maak je volgens Boorsma door vet

28 lawaaisaus looie-waive-kost ANNO 2021 ANNO 2021

Lawaaisaus is een nepjus, vroeger gemaakt Looie-waive-kost was niks anders dan gruttenmeel met het kooknat van aardappelen, water en met water, gekookt tot een dikke pap (bijna hard braadvocht van het rundvlees. genoeg om mee te metselen) met daarbij wat stroop. De naam Lawaaisaus komt van het gesis van De manier waarop wij het doen is een koekje maken van het vet als er water bij gegoten werd. gruttenmeel, en daartussen een romige stroop – lekker voor bij Veel lawaai om niks. de koffie, of om zo tussendoor even van te smullen! Wij maken het op een iets andere manier, en met de toevoeging van de lekkerste mosterd: Zaanse Mosterd. INGREDIËNTEN Om het wat zoeter te maken, voegen we sushiazijn toe. Joey Bokma, chefkok van Voor de koek: Voor de stroop: restaurant De Hoop op d’Swarte 250 gram ongezouten roomboter 200 gram schenkstroop Walvis, bereidde het recept

INGREDIËNTEN 180 gram fijne kristalsuiker 120 gram lichtbruine foto Janouk foto Vetspek Bloem snuf zout basterdsuiker Boter Water 1 ei (m) 80 gram ongezouten Sushiazijn Zout 400 gram gruttenmeel roomboter Zaanse mosterd Tabasco 2 tl bakpoeder 1 tl kaneel Eventueel tomaat BENODIGDHEDEN BENODIGDHEDEN Mixer, bak, weegschaal, deegroller, pan, oven, ronde uitsteker Pan, garde en maatbeker Dopen in lawaaisaus BEREIDINGSWIJZE BEREIDINGSWIJZE Voor de koek: Zet een pan op het vuur met het vetspek en laat dit Verwarm de oven voor op 180 graden Celsius. langzaam smelten. Doe de boter, suiker, zout en ei in de bak en mix dit met de Als het gesmolten is, blust u het af met wat mixer tot een romige massa. sushiazijn. Voeg hierna de gruttenmeel en bakpoeder toe en kneed Doe hier een eetlepel bloem bij en meng dit met dit tot een glad deeg. een garde totdat het een soort papje wordt. Dek dit af en laat dit een uur rusten in de koelkast. Breng het hierna op sausdikte met water. Bebloem hierna het keukenblad en rol het deeg uit tot Breng dit op smaak met zout, tabasco, boter en de ongeveer 3mm dikte. Steek hier de koeken uit met de Zaanse Mosterd! steker en leg dit op een bakschaal belegd met bakpapier. Hier kan eventueel ook nog een tomaatje Bak de koeken in de oven af in ongeveer 13-15 minuten. doorheen om het wat frisser te maken! Maak nu de stroop: Deze saus past perfect bij mager vlees, zoals een Doe alle ingrediënten in een pan en breng dit al roerend tartaartje, biefstukje of kip. aan de kook. Zodra het kookt en alles is opgelost, kan het Serveer hierbij gekookte aardappelen (eventueel met mengsel van het vuur. Laat dit afkoelen tot het lauwwarm tot een klontje boter er door heen) en wat verse gekookte kamertemperatuur is. Pak hierna 2 koeken. Doe 1 theelepel groente. Genieten! stroop aan de binnenkant van een koek en leg hier een andere

2430 31 koek al wrijvend op tot de stroop aan de randen zit. Bestel dit prachtige Hierna kan de koek direct gegeten worden, of u kunt hardcover fotoboek  nog even wachten tot de stroop wat harder is! Scan de QR code of ga naar    www.zaanschemolen.nl/ Let wel op dat als de koek niet direct opgegeten wordt, riddersvandemolen  er nog stroop aan de zijkanten uit kan lopen! Ridders van de Molen van Ridders de Molen EEN ODE AAN HET MOLENAARSAMBACHT

EEN ODE AAN HET MOLENAARSAMBACHT LEZERS NEUHAUSLAANTJE

Ridders van de Molen EEN ODE AAN HET MOLENAARSAMBACHT

Met foto’s uit dit boek won fotograaf Jeroen Nieuwhuis in 2020 de zilveren prijs bij de Prix de la Photographie Paris (PX3), een van de meest prestigieuze fotoprijzen in Europa. Zijn foto’s laten haarscherp zien hoe de Zaanse molenaars vol overgave hun machtige werk Leuk bericht in de digitale nieuwsbrief verrichten. Het eeuwenoude molenambacht is een complex vak dat vraagt om totale inzet, want de molen is een grote gevaarlijke machine en de wind is grillig.

Knights of the A TRIBUTE TO THE MILLER’S CRAFT over het Neuhauslaantje. U vraagt: In 2020 photographer Jeroen Nieuwhuis won the silver prize at the Prix de la Photographie Paris (PX3), one of the most prestigious SCHRIJVEN photo awards in Europe, with photos from this book. His pictures show in a razor-sharp manner how the Zaan millers perform their mighty work with full dedication. The age-old mill craft is a complex profession that requires total commitment, because the windmill is a large, dangerous machine and the wind is erratic. heeft u een idee? Vraag van mij: is dit DRONE-OVERLAST een openbare weg? Zo ja dan moet het  Mooi hoor al die dronefoto’s maar wij de gemeente zijn die de naam heeft   hebben er als bewoners en wandelaars toegekend. Dus als de gemeente het Veertig unieke   veel overlast van. Regelmatig scheren zij dan niet weet.... dan lijkt het mij geen   molenaarsportretten van vlak over onze hoofden en er zijn al drones openbare weg! Het bordje zal dus wel op  Jeroen Nieuwhuis in opdracht   tegen molenwieken aangevlogen. Door het eigen initiatief zijn aangebracht, b.v. door van De Zaansche Molen   plaatsen van dronefoto’s wordt dit alleen maar een vrijwilliger, zoals je op particuliere aangemoedigd. erven weleens ziet, waar een oprijpad Accepteer dus a.u.b. geen dronefoto’s meer. door de bewoner opeens het Ome Klaas Jan Bosman, Kalverringdijk Zaandam pad is genoemd of zo. J. de Vries, Medemblik Red. Dat kunnen en willen we niet beloven, maar wij maken gebruik van de diensten van Red. Het Neuhauslaantje is openbaar    professionele fotografen die goed kunnen gebied maar de gemeente weet van niets. omgaan met drones. Het mysterie is dus nog niet opgelost.    

       

33 RONDJE MOLENS HET PINK door André Koopal In de vorige Windbrief is gemeld dat onze wentelas zwaar liep. Door Tim en Ruud van de Windmolencompagnie is de DE GEKROONDE wentelas weer gangbaar POELENBURG gemaakt, wat zeker te door Rick Struik merken is. Tevens is de (GP) en Het stelling aangepakt. Een Jonge Schaap (JS), de twee houtzagers flink aantal stellingdelen van onze vereniging, werken veel is naar binnen geschoven samen. Stammen om te zagen waardoor de buitenkant Bij een lid van de zaagploeg van de die slecht is eraf valt. Aan GP wordt jaarlijks de tuin in het najaar de buitenkant komen dan winterklaar gemaakt door tuinman nieuwe delen. Met het hout Bert Schuurman te Aalsmeer. Tijdens dat overbleef is de beun een bakkie koffie viel zijn oog op aan het water opgeknapt. een foto van de GP. Hij vroeg zich af IJspret bij de molen foto Fred Eerenberg Daar waren een paar delen of wij alleen voor de toerist zagen. heel slecht. Tevens is de Wij hebben hem geïnformeerd dat HET PRINSENHOF stellingstut, die helemaal wij graag commerciële opdrachten door Fred Eerenberg aan het scheefzakken was, aannemen. Een paar maanden Op het ondergelopen landje langs het molenpad naar rechtgezet op een nieuwe geleden vroeg hij om wat sampels van molen Het Prinsenhof was het een drukte van belang prop (het blok dat in de fijnbezaagd lariks. Een opdrachtgever tijdens de korte winter van 2021. Waar kun je veilig aarde staat waar de stut op wilde een grote veranda in zijn tuin, schaatsen? Een aantal dagen was het ijs onvoldoende rust). iets anders dan anders. van dikte. Gelukkig was het ijs bij de molen eerder De buren van de molen Zijn relatie was zeer enthousiast geschikt om een baantje te trekken. Elke dag liet de hebben het initiatief over de kwaliteit van het maalploeg voor het publiek de pelmolen draaien. De genomen om het milieuvriendelijk gezaagde hout. schaatsliefhebbers hebben het zeer gewaardeerd. straatwerk achter de Wij hebben Bert in contact gebracht Jammer genoeg hadden wij wat vorstschade. Elke woningen, maar meteen met Tim Doeves van het JS. Een en week wordt de sprinkler gecontroleerd op eventueel ook bij de molen en de ander heeft geresulteerd in een condenswater in de sprinklerinstallatie. tennisvereniging, aan te mooie zaagopdracht van 6 m³ hout De brandblusinstallatie laat alleen bluswater toe als er laten pakken. Door diverse waaronder drie balken van 9 meter echt brand zou zijn in de molen. Normaal zit er alleen omstandigheden heeft dat 20x20. De vrijwilligers waren de lucht in de leidingen. Zodra er brand is, worden de even geduurd, maar dit afgelopen weken super gedreven leidingen gevuld met bluswater dat elektrisch wordt voorjaar is in opdracht van bezig met de realisatie van de order aangevoerd via een grote pomp. De volautomatische Tate & Lyle het straatwerk die al gedeeltelijk is uitgeleverd. Al installatie bepaalt gelukkig zelf of er echt geblust moet verricht. We zijn hen met al een goede samenwerking worden. De watertoevoer naar de sproeikoppen mag bij dankbaar voor dit werk. tussen de twee houtzaagploegen. Het gezaagde hout een echte calamiteit nooit bevroren zijn. Altijd waakzaam foto’s Rick Struik zijn in een vorstperiode is het parool.

34 35 RONDJE MOLENS DE PAAUW door Gerro Riepema Ab heeft een snijbak gemaakt om de hennepstengels op een vaste lengte af te korten. We nemen daarvoor de lengte van DE KOKER 2 Rijnlandse voeten (ca. 72 cm.). Om een door Simon van der Meer hoeveelheid te krijgen die in een bak past heeft Begin dit jaar werden we gebeld door Saskia hij een uitsparing van een half rondje gemaakt. Beumer van de gemeente Wormerland met DE BONTE HEN Als dat vol is hebben we een wat wij noemen de vraag of De Koker mee wilde doen met het door Fulco Rol ‘Goudsblommetje’. Dat is een hoeveelheid die project ‘Genootschap van Fluisterende Molens’ Al een lange tijd is De Bonte Hen, vroeger, volgens Joop Goudsblom, per keer in het kader van het project ‘Ode aan het net als de andere molens, gesloten werd geklopt in één pan. Hij heeft niet het Landschap in Noord-Holland’. voor bezoek. Om de continuïteit een gewicht aangegeven maar de omvang van het Voor de uitvoering van het project is beetje te bewaren zijn molenaars bosje. Vandaar dat halve rondje. scriptschrijver/regisseur Erris van Ginkel Gijs van Soest en ondergetekende in Nu vroegen we ons af hoeveel bruikbare aangetrokken als samenwerkingspartner. ieder geval zondag aanwezig om de hennepvezels er uit zo’n bosje gehaald Erris maakt een podcast gekoppeld aan een molen te laten draaien. Daarbij komt kunnen worden. Alfons heeft meerdere bosjes fietsroute langs de molens en een game. molenaar Martin Bus vrijwel dagelijks gewogen. Na het breken en hekelen, hebben De fietsroute staat in een app voor je telefoon aan de molen om onze kat eten te we de bruikbare (langere) vezels verzameld en zodat je bij een molen aangekomen de podcast geven. Hulde hiervoor! gewogen, het ‘hout’ van de stengels verzameld over de betreffende molen kan beluisteren en Op de achtergrond worden plannen en gewogen en de korte vezels uit de hekel de molengame kan spelen. Eind maart is een Roos Schlikker bij de molen gemaakt om, zodra de Coronasituatie geplukt en gewogen. Het gewicht van de deel van de podcast bij onze molen opgenomen foto Erris van Ginkel het toelaat, de molen weer te openen langere vezels is 15 tot 20 % van het bosje. waarin de molenaar een langsfietsende voor bezoek. Op sommige mooie Daarmee werd het garen gesponnen waarmee bezoeker rondleidt en vertelt over de molen weekenddagen is het behoorlijk druk de wevers het canvas voor de zeilen van de in het landschap en zijn er opnames gemaakt op de Kalverringdijk en dan begint het VOC-schepen weefden. Zo’n 10 % van het bij de Beschuitstoren waar Peter Tange meer toch te kriebelen. bosje bestaat uit kortere vezels. Deze kunnen over de historie van de beschuitbakkerijen Begin maart zijn er filmopnames in gebruikt worden bij het maken van papier of bij vertelt aan de bezoeker. In de podcast vertelt de molen gemaakt t.b.v. een film over het breeuwen van de schepen. Ook werd er wel ook de molen zelf zijn verhaal. Roos Schlikker Rembrandt. André Koopal en Gijs van paktouw of lont van gemaakt. De houtige delen (presentator, columnist en schrijver) speelt Soest mochten hiervoor acteren. zijn brandstof voor de bakkersovens. in de podcast de bezoeker. Ook zijn in april Sinds enkele weken heeft Ruud filmopnames gemaakt waarbij een ‘Local Hero’ Nieuwhof, geholpen door Tim Doeves, voor de draaiende molen zijn verhaal doet. het schilderwerk aan de molen weer Voor Wormer was dit de kunstschilder Ger opgepakt. Inmiddels is vrijwel het Zaagsma die zijn werk presenteerde. De gehele stellinghek voorzien van een start van het project was op 8 mei 2021 met nieuwe verflaag en daarbij zijn ook de fietsroute vanuit de gemeente Alkmaar de nodige reparaties uitgevoerd. (Schermerhorn en Oterleek). Daarmee startte Vermoedelijk nog voor de zomer ook de viering van ‘Ode aan het Landschap in zal De Bonte Hen worden voorzien Noord-Holland’. Ger Zaagsma bij de molen van een tweetal nieuwe schoren, foto Erris van Ginkel de huidige exemplaren hebben hun beste tijd gehad. De door Ab gemaakte snijbak foto Alfons van Schijndel 36 37 Dag allemaal, LIDMAATSCHAPSAFDRACHT   AL BETAALD?   Ruim 20 jaar heb ik met veel plezier bij De leden van De Zaansche Molen hebben een   De Zaansche Molen gewerkt. Eerst in lidmaatschapskaart die onbeperkt geldig  Huis kopen? het Weefhuis op de Lagedijk en vanaf is zolang het betreffende lid zijn jaarlijkse Hypotheek afsluiten? 2003 in het nieuwe kantoor bij het bijdrage voldoet. De leden krijgen dus niet LETTERPRESS: Molenmuseum aan de Museumlaan. meer elk jaar een nieuwe kaart en daarmee Drukwerk dat je kunt voelen! Kies zelf uw notaris! Maar aan alles komt een eind en per een herinnering om de afdracht te voldoen. Heb Voor een stijlvolle en Bel en onderhandel! 1 juli 2021 ga ik stoppen. Ondertussen jij de vereniging gemachtigd om het bedrag ambachtelijke uitstraling. ben ik 66 jaar en is het tijd voor andere jaarlijks af te schrijven? Dan hoef je niets meer Nu ook met gekleurde zijkanten! dingen. Hopelijk is het tegen die tijd te doen. Zo niet dan moet je er zelf aan denken meer op mooi weer en mogen we ook weer wat om jaarlijks het bedrag van 25 euro (of 20 euro heijnis-schipper.nl/onze-apps/letterpress/ meer, zodat ik volop van mijn vrijheid voor jeugdleden) over te maken op IBAN: NL03 kan genieten. INGB 0002863406 t.n.v. De Zaansche Molen. In die 20 jaren heb ik heel veel mensen  leren kennen en mee samengewerkt.   Hoogstraat 11, 1541 KW Koog a/d Zaan En dankzij jullie allemaal kan ik zeggen   Postbus 103, 1540 AC Koog a/d Zaan dat ik al die jaren met veel plezier ACTIE DE ZOEKER GROOT SUCCES  Telefoo n: 075 6125520 Lagedijk 158 • 1544 BL Zaandijk      heb gewerkt. Ik dank jullie daarvoor De actie waarmee geld wordt ingezameld Telefoon 075 6401730 • www.heijnis-schipper.nl E-mail: [email protected] [email protected] Web: www.voordeelnotaris.nl en hoop dat jullie mijn opvolger op voor een nieuwe roede voor De Zoeker Facebook: heijnis.schipper.drukkerij dezelfde manier tegemoet treden en (zie www.zaanschemolen.nl/actie- Adv_Staphorsius_Windbrief-5.qxp_Opmaak 1 12-07-19 10:40 ondersteunen. voor-nieuwe-roede-de-zoeker/) is Veel dank en ongetwijfeld komen we een groot succes. Ruim 150 mensen elkaar tegen bij één van de molens of in hebben gereageerd met een of meer het Molenmuseum. bestellingen voor een stuk heklat waarop Tot ziens, een tweedimensionaal model van De  Lenie Bakker Zoeker is geplaatst. Daarmee is het streefbedrag ruimschoots gehaald. De Zaansche Molen is dankbaar dat zoveel leden positief hebben   gereageerd. Alle inschrijvers krijgen – ijs • taxatie & bemiddeling en weder dienende - nog deze zomer een  • inlijsten uitnodiging voor een bijeenkomst op  • papier- en olieverfrestauratie De Zoeker waar de modellen zullen worden overhandigd. • schoonmaken van schilderijen  • in- en verkoop van oude prenten  • kaarten & grafiek 



J.J. Allanstraat 287b • 1551 RG Westzaan • 075 6143000

www.staphorsius.nl

39 DE WINDBRIEF IS HET VERENIGINGSBLAD COLOFON EN VAN DE ZAANSCHE MOLEN ADRESGEGEVENS

Vereniging De Zaansche Molen Overname van artikelen Opgericht 17 maart 1925 is slechts toegestaan na toestemming van de redactie en KANTOOR auteursrechthebbenden. Museumlaan 18 1541 LP Koog aan de Zaan OPLAGE Telefoon: 075 621 51 48 4.000 exemplaren E-mailadres: [email protected] HOOFDREDACTIE Geopend: Maandag t/m donderdag 9.30 - 17 uur Ed Pielkenrood BANKRELATIE REDACTIE IBAN: NL03 INGB 0002863406 Rick Bakker t.n.v. De Zaansche Molen Sarah Vermoolen afd. Ledenadministratie Koog aan de Zaan VASTE MEDEWERKERS Ron Couwenhoven DAGELIJKS BESTUUR Jaap de Jong Voorzitter: André Drost Secretaris: vacant EINDCORRECTIE Penningmeester: Age Knossen Ineke Houter-Lautenbach JAARVERGADERING HOOFDCONSERVATOR De jaarvergadering REDACTIEADRES Drs Henk J. Heijnen Museumlaan 18 van De Zaansche 1541 LP Koog aan de Zaan VERTROUWENSMAN Molen wordt dit jaar Telefoon: M. van Tuijl, 06 55 11 57 34 gehouden op maandag 075 621 51 48 21 juni. Naar alle E-mail: MOLENMUSEUM waarschijnlijkheid [email protected] Geopend: dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur wordt het wederom een ADVERTENTIE-ACQUISITIE digitale bijeenkomst. OPENINGSTIJDEN MOLENS Telemarketing Zaanstad Houd de website van de Zie www.zaanschemolen.nl Izabel de Roeck-Nikolov vereniging in de gaten Telefoon: 075 640 15 11 LIDMAATSCHAP (2020-2021) voor de jaarstukken Mobiel: 06 53 34 70 71 Leden € 25,00 en een link naar de E-mail: [email protected] Leden geboren voor 1950 en lid geworden jaarvergadering. vóór 2010 € 5,00 korting VORMGEVING Jeugdleden (tot 18 jaar) € 5,00 korting. Trudy Boom-Reuvekamp Hiervoor ontvangt u vier keer per jaar ons DRUK EN AFWERKING verenigingsblad de Windbrief, de digitale Drukkerij Nuance nieuwsbrief en heeft u gratis toegang tot onze molens en het Molenmuseum.

41 v u bent van harte welkom in ons restaurant PANCAKES  PANNEnKOEKEN  CRÊPES TOPLIN Pfannkuchen  panqueques LIJNOLIE 25% STANDVERF KORTING Voor de leden van vereniging Zaansche Molen op vertoon van ledenpas

Bonte Hen slaat Hollands lijnzaad voor TOPLIN

pannenkoeken eten op DE ZAANSE SCHANS?  dekraai.nl VOOR HUIDIG

v EN TOEKOMSTIG ERFGOED

RESTAURANT DE KRAAI Kraaienpad 1 1509 AX Zaandam T 075 - 615 64 03 E [email protected] openingstijden Mrt t/m okt  09:00 - 18:00 Jan, Feb, nov en dec  09:00 - 17:00 DOKWEG 40 1976 CA IJMUIDEN NEDERLAND +31 (0) 255 54 84 48 365 dagen per jaar geopend! [email protected] RIGOVERFFABRIEK.NL

Windbrief GA De Kraai 145x221 fc 0121.indd 1 21-1-2021 17:02:52