erfgoedZaans Nr 16 Maart 2006 e6 Uitgave van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Verschijnt 4x per jaar • De Doofpot in oude • een bijzondere hobby luister hersteld • Een spekstenen mannetje • De rijke geschiedenis • Kroniek van de Showboat • Agenda • De gevaren van ijsvisserij • een Zaanse zouaaf • Een krukas voor • Verenigingsnieuws Het Jonge Schaap • Boekennieuws • Walraven van Hall, • www.dewoonomgeving.nl bankier van het verzet • Van Rossen: een Zaans • Mopje of mopsje? klokkenmakersgeslacht Colofon Column Zaans Erfgoed is een uitgave van de Stichting Uitgeverij Ooit hield ik een voordracht voor de Oudheidkundige Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar Commissie Jisp. Daarbij nam ik mijn overzicht van genealogische bronnen in Wormer als leidraad. Ik verwoordde het zó: ‘... probeer ik de geschiedenis van Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed een familie vast te leggen en dan gaat het mij vooral Henk Bouman, Joop Knijnenberg, om de geschiedenis van de gewone man of vrouw, Leonore Olde-Verburg, Ron Sman, Sijb de Witte die wij tegenwoordig Jan Modaal of tante Truus zouden noemen.’ Abonnementen- en ledenadministratie Mijn belangstelling voor de streek en de geschiedenis Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam daarvan is misschien wel ‘overgewaaid’ van de buren e-mail: [email protected] van mijn ouders, de familie Grandiek. Men herinnert zich wellicht Gerrit Grandiek, de journalist van De Redactie Typhoon, die talloze publicaties op zijn naam schreef over de geschiedenis van de Alice van Diepen, Annemieke Emond, Christiaan Zaanstreek en in het bijzonder Wormer. Hij moet mijn interesse hebben aangewak- Homburg, Rob Lengers (GAZ), Wikje van Ritbergen, kerd. Samen met Gerrits broer Bertus heb ik vele archieven afgestroopt op zoek naar hetgeen zich rondom de arbeidersfamilies in Wormer afspeelde. Daaruit ontstond het Corrie van Sijl, Jan Pieter Woudt informatieblaadje ‘de Wormerlander’, eerst op papier en vanaf 1994 op het internet. Ik meende en meen nog steeds dat je informatie zoveel mogelijk met anderen moet delen, Redactie-adres Zaans Erfgoed zodat je kunt samenwerken en op die manier het onderzoek kunt verdiepen. Wikje van Ritbergen, Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam, tel.: 075 616 61 31, Jaren geleden speelden Bertus en ik al met de gedachte aan een Genootschap, een bijna elitair groepje mensen, dat als taak had om degenen die met de geschiedenis e-mail: [email protected] van Wormer bezig waren bij elkaar te brengen. Een gesprek met burgemeester Peter Tange van Wormerland leidde ertoe, dat ik zou proberen tot de oprichting van een Redactieraad echte historische vereniging te komen. Samen met anderen werd een werkgroep De redactie laat zich adviseren door een redactieraad, gevormd en met medewerking van de gemeente Wormerland konden wij op 14 waarin zitting hebben: Vibeke Kingma, december 2005 in de raadszaal van het gemeentehuis het Historisch Genootschap Rita Hooijschuur, Kees van Roon (AWN), Piet Kleij Wormer presenteren. (gemeente Zaanstad, Archeologie), Simon Honig Jz., De hiervóór al genoemde genealogische bronnen hadden veelal betrekking op de Jan Aafjes (Oudheid kundige Commissie Jisp), huizen, waarin de betreffende mensen woonden of waarvan zij eigenaar waren. Talloze Rob Veenman (St. Oudheidkamer Oostzaan), bronnen zijn op die manier boven water gehaald en toegankelijk gemaakt. Deze bron- Inge Bosman (Zaanse Kaper), Henk Roovers, nen bevinden zich niet alleen in het Waterlands Archief (waar het archief van de ge- Ed Pielkenrood (Zaansche Molen), Gerrit Teders meente Wormerland is ondergebracht), maar ook in het Gemeentearchief Zaanstad. Bij de totstandkoming van de gemeente Zaanstad bleef Wormer buiten schot. Dat (Honig Breethuis), Fokelien Renckens (Zaans Museum) was in februari 1973; in oktober sloot Wormer zich aan bij het Intergemeentelijk Iet Kiel, Hans Valk, Dick Kerssens, Rita van de Wiel, Samenwerkingsorgaan Waterland. Maar is Wormer (of, sinds 1991: Wormerland) Joop Stolp (AWN), Jan H. Rem daarmee nu ook een Waterlandse gemeente geworden? Naar mijn mening is dat zeer aanvechtbaar. Ook wat dit betreft kijk ik niet naar de besturen of bestuurders, Fotografie maar naar Jan Modaal en tante Truus. In mijn genealogische bestand verzamelde ik Beeldredactie in samenwerking met gegevens van zoveel mogelijk bewoners van Wormer. Die bewoners hebben allerlei betrekkingen met andere plaatsen, bijvoorbeeld door huwelijken. Zo komt in dit Gemeente Archief Zaanstad (GAZ) bestand Purmerend ruim 1900 keer, Beemster 1800 en Jisp 2300 keer voor, maar Wormerveer zevenduizend en Zaandam negenduizend keer. Dat komt wel overeen Foto omslag: met mijn beleving, dat Wormer een Zaanse gemeente is. Dat geldt zeker sinds de Ruud Koppenol (Den Haag) bouw van de Zaanbrug in 1889; de op die brug aansluitende weg in Wormer (het Laantje, later de Nieuweweg) is tot 1936 zelfs eigendom van de gemeente Wormerveer gebleven. De boerenbevolking van Wormer had natuurlijk z’n contacten op de vee- Redactiecoördinatie markt in Purmerend, maar de arbeidersbevolking werkte toch merendeels in de Wikje van Ritbergen fabrieken langs de Zaan in zowel Wormer als Wormerveer. Voor de onderzoeker is het ietwat lastig, dat hij zijn aandacht moet richten op twee archiefdiensten, maar de Eindredactie samenwerking tussen beide diensten verloopt steeds beter, en natuurlijk is het voor Jan Pieter Woudt welk onderzoek dan ook vaak nodig om meerdere archieven te bezoeken. Het Historisch Genootschap Wormer wil niet alleen het onderzoek naar de dorpsge- Vormgeving schiedenis bevorderen, maar ook en vooral belangrijke herinneringen aan het verleden Two-Do Design, Wormerveer trachten te behouden. Een voorbeeld daarvan is de oude bakkerij aan de Dorpsstraat 377, die nu weer in zijn vroegere glorie is hersteld. En wat zou het geweldig zijn Druk als we behalve de straaltoren ook weer een beschuits-toren in het dorp zouden heb- bv Kunstdrukkerij Mercurius-Wormerveer ben! Een andere doelstelling is het redden van archieven. Op persoonlijke titel zijn het archief van de rooms katholieke parochie, de aantekeningen van de vroegere gemeentesecretaris C. Mol (die het boek ‘Uit de geschiedenis van Wormer’ schreef) en de oude films van de bejaardentochten naar het Waterlands Archief overgebracht. Zaans Erfgoed is een initiatief van de vereniging Zaans Ongetwijfeld zijn er nog andere unieke stukken die het redden waard zijn, evenals Erfgoed. Het verschijnen van dit blad wordt mede sommige bouwwerken, zoals het pakhuis ‘Wormerveer’. Het Historisch Genootschap Wormer zal daar zeker zijn schouders onder zetten, samen met andere instituties. mogelijk gemaakt door: Honig-Laanfonds, Ir. P.M. Duyvisfonds, Maatschappij tot Nut van Jan Blokker ’t Algemeen, Verkadefonds. Voorzitter Historisch Genootschap Wormer Inhoud De Doofpot aan de Zaandamse Oostzijde (gebouwd in de jaren zestig van 4 de negentiende eeuw als vermaning van de Waterlandse doopsgezinden) is sinds 1953 in gebruik en bezit van het Apostolisch Genootschap. Dat liet het markante gebouw de afgelopen jaren grondig restaureren. Een terugblik op deze werkzaamheden en het verdere verleden. In het noorden van Zaandijk ligt in de Zaan sinds bijna veertig jaar de 8 Showboat, een schip met een bijzondere geschiedenis. Schepen die ter walvisjacht voeren, moesten zich in de laatste decennia van 1 0 de achttiende eeuw steeds verder noordelijk wagen; veelzeggend sprak men van ‘ijsvisserij’. De risico’s waren groot; de verliezen soms ook. Een waar rampjaar was 1777. Met het slaan van de eerste paal ging de bouw van houtzaagmolen Het 14 Jonge Schaap van start. Een van de grootste problemen bij deze bouw werd inmiddels opgelost. Machinefabriek P.M. Duyvis te Koog bleek bereid de krukas te maken en dit werk bovendien te sponsoren. ‘Bankier van het verzet’ is een van de verscheidene eretitels die werden ge- 16 geven aan Walraven van Hall om zijn rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toch raakte hij in de vergetelheid. Onlangs verscheen zijn biografie. In een aantal collecties van musea en particulieren zijn sierlijke mahonie- 2 0 houten emmertjes te vinden, die herinneren aan eerdere, zeventiende-eeuwse metalen boodschappenemmers. De houten emmers worden ‘mopjes’ of ‘mopsjes’ genoemd. Wat is de juiste naam, en waarom? Een van de doelstellingen van de Zaanse Kaper is de bekendheid van acht- 23 tiende-eeuwse Zaanse kostuums te vergroten. Leden van de groep tonen de klederdracht daarom tijdens diverse evenementen. De reacties zijn wisselend. Een gesprek met Vera Kaat over haar bijzondere hobby. Bij het graven van een put in Nauerna kwamen verscheidene voorwerpen uit 2 6 de achttiende eeuw naar boven. Daaronder was een spek- of zeepstenen man- netje. Waar werd dat voor gebruikt? En hoe kwam het in de Zaanstreek? Kroniek. Een overzicht van de belangrijkste Zaanse gebeurtenissen van 28 september tot en met december. 31 Cultuurhistorisch erop uit? De agenda geeft tips. Simon Hooij, geboren op het Zaandamse Kalf, trok in 1869 naar Rome om 33 daar als ‘zouaaf’ te vechten in het leger van de paus. Toen dat was verslagen keerde hij als een ‘clochard’ terug in Zaanstreek, waar hij in katholieke kringen een gerespecteerd man werd. Zijn graf in Zaandam herinnert aan zijn zouaventijd. Verenigingsnieuws, berichten van Zaanse cultuurhistorische verenigingen 36 en instellingen. 38 Boekennieuws. Nieuwe uitgaven over de Zaanstreek belicht. Zaanse cultuurhistorische instellingen zijn steeds vaker te vinden op inter- 43 net. Daarnaast geven landelijke site informatie over de Zaanstreek, zoals www.dewoonomgeving.nl Zaanse klokken worden beschouwd