Weje U Rexne 2.Pdf

www.arsivakurdi.org ttn. iiti'"'a' x l.t "f !!# -! " äJ'r k *.-' }lNtrrr'rltttlt" §r; ll.i.

a i

§ www.arsivakurdi.org

Weqanön Nrtbiharö www.nubihar.rrrm email: nubiharlir gmail.com Wöie, ü@ Re#itä gutan. heziran . lirmeh. tebax

www.arsivakurdi.org w€JE Ü RExNE Kovara Car Mehane yd Lekolin, Rexne ü Teoriya W6jeye Wetana Demane-Hej mat: Zl2Ot4 Gulan. Heziran. Tirmeh . Tebax

l55N:2148-2500

XWEDIYE KOVARE AhMEt KAN : EDiTOR Dövut yesilmen-Abduttah (elik

LIJNEYA WE§ANE Bawer BerSev, Bextewar Zozani. Emin Astän ilva< Suvagci, Mesüd Serfiraz, ömer Delikaya, Tahir Taninha,

RASTKIRIN Ömer Faruk Kaya (Kurmanci), Rohetat Aktulum (Kirdki)

§EwTRMENDE HUNeRE ömer oelikaya

KAREN ABORi Bawer Bersev

MizANpAJ Semat Medya

TEBINiMaFe sapkirina gotarän, tenä djdeste lüneya wesan6 de ve. Ld nrvrskarJt naverokä nivisön xwe berpirsiyat ln. Herwehä nivlsen ku ii kovare re te^ne Sändin, biwe5in an neweSin ji, li nivisker nayene vegerandiÄ ü bi jn, Serte ku Cävkani bd diydrkir Jdgirtina ji kovarä serbest e.-

WENEYE BERcE Muzafter OkCUoölu, Kotaja Li Ser Caw

EAPXANE Kayhan t4atbaacrIk Davutpasa Cad, Cüven San. Sit. c Btok No 244 Topkapt |SIANBUL I Tet:0212 576 0O 66

.10 §ERTEN ABoNETtyE Buhay6 kovar6 10 ü ü.ii bo Ewrupa ji € ye. Abonetiya ji bo salekE ti wel6t 30 ü 0 ji bo Ewrupay6 30 € HesabC Banqey6: tBAN:TR58 000.1 O0 5027 4651 BO5O 04 Hesab TL: 1 150-27465180-5004 Ziraat Bankasr/OFis 5ubesi Diyarbakrr Hesabö u5D; TR04oo01 001 1 50274651 80s006 Hesab6 www.arsivakurdi.orgEURO: TR740oo1 001 1 50274651805007 NAVNi§AN Setahadini Eyübi Mah Batrkent siresi B_13 Blok No: 3/13 Ba§tar-Diyarbakrr

TEL 0(530) 347 86 62 www-wejeurexne.com [email protected] skype:wejeurexne twitter:weieurexne NAVEROK

Ji Editor, Eta Nehäyi: Awirdanek li rexneyaedebiya kurdi/8 Ehmed Kirkan: Hikaye ü ser hikayenustisä Rosan Lezgini qritikek / 20 Hemä Mentik: Roman ü binyadi zimän / 26 Gernas Roderin: Cegerxwin 0 bandora ramana sosyalizm6 ya [iser helbest6n diwanen wi Ä9r ü Plrüski Sewra Azodi /31 Emin Ebdutqadir: Tekniken montaje di avakirina tekstä roman€ da: romana Sofmgeh weke nimüne / 40 Mesüd Serfiräz: Di (apemeniya kurdi ya dewra Osmani de wergera wejeyi / 57 Rohetat Aktutum: Viz6r ra ewro edebiyate nodernä kirdki/ 66 cabriel Akyuz: Kurtediroka wäjeya suryaniyan / 72 Ahmed Kani: Li ker karO wergeriy€ Ü wöjeya sorani bi Besam l4istefa re hevpeyvin / 83

Di WAievC de Mirov 0 Divardeven Mirovi i. seydo Aydogan: Wejeya kurdi 0 birl94 Hasim Ahmedzade: Roman 0 diyatog / 101 Joanna Bocheiska: Bita niviskar 0 w6jenas neyön kustin 121 Christine Allison: Otobiyografi, serbori 0 romana kurdi: 'Erebö Semo ü peyrew6n wl/ 1 33 Edward W. Said: Diw6leyö de sirgüni ü rewgenbiri/ 153 Emin Astan: Di warö analiza t6geha zayendperestiya civaki de berhema 5ebri Silövani, Meryema / 162 Virginiä wootf: Jin 0 qiroksazi / 1 75 Osman Desti: Matemname le se'ri kurdi de 182 Dawid Yesilmen: Di romanen kurdide avakirina kärekteren ermen ü temsita wan/202 Sonja caller: "Ez im intibaya Dirüv-Cuherbar"- tiser romana Rainer Maria Rilke ya bi nav6 Defterön Mo[te Lourids Brigge /216 Brahim Roniz6r: Karekleran ku bi ser zimane xwe ve nebone / 222

Bawer Bersev: H0 rnörinek li ser piyesa Mem{r,4{on ya Evdirehim Rehmi Heka ri / 228 Tahir Urper: Di kurtegiroka "Ke5koLä EtsÜ ni" yö Hesen Qizitci de §eweyen Fan tastik / 234 özlem Akkan: Hikayeya J6hatiZengelan de war ü dewö Kurdistani/ 240 §ukru Kiting: Analizek ti set Serencama Mirinek1 f 244 Birgit Ammann; Mir Kamuran ALi Bedirxan ü Romana wi Der Adler Von Kudßton 1254 Sureyya Bedirxan: Edebiyata kurdi ya populer 0 ktasik / 259 www.arsivakurdi.orgAristoteles: Poetika / 265 Niviskar€ rumet6 vG v6 heimarä: Emerlkä Serdar Ahmed Kani: Kurtejiyana Emerike Serdar:Jiyaneke berhemdar t6 biÖsüaza/ 273 EmerikC serddr: Daxwaza me, xwendevaft 1277 Dawid Yesilmen: Hevpeyvin bi Emerike Serdar re/ 281

Pirtükxane Amadekar: Kovara Weje ü Rexne / 2a6 www.arsivakurdi.org

=gm o{ n Ji Weqan6n Do derket! www.arsivakurdi.org EDiToRi nn

wENDoxAN RE... Merheba wendoxE ma yA erjiYaYeYi, 6ama ke wesao6ke newiye dest p€kena, gani ver€ verkan niyet6 xo e5kera bikero 0 wendoxan ra bivajo. Niyetä ma yo yewin edebiyat 0 hunere ma kurdan aver 5iro. Ma zan€ ke aversiyayi5€ hunerä edebiyati nu§li§ ser o yo. Bin6 bingeh6 ma de no fikr esto. LäbetÄ xebat€ ma spesifik o, ma edebiyati de rexne ser o vinden6. Baweriyä ma na ya ke gama ke wendoxan WCje ü Rexne wend bingehA naye de estetikiy6 edebiyati o do bas ca big6ro. Hetani ke dest€ ma ra bCro ma do na xebäte ser o vinderime' zanä, Ear menge ra dime, ma bi hümara diyine de huzure §lma d6. Eye ke wendÄ weje ü Rexne de hir6 tehEayane kurdi na kovara de vejiyeno; kurmanci, krrmancki ü sorani. Na hÜmara diyine de zi sey h0mara yewini nu§leyi zaF dewlemendi estC Baweriya ma na yo ke hirä teheeyanC kurdi yew kovara da tähet bo o do aver§iyayi§C ziwanö kurdi, tehgeyan6 ma kirmancki, sorani ü kurmanci 16 zaf ba5 bo Ma zanA ke edebiyat ü hüneri de muqayeseye metnan aver§iyayi56 ziwani r€ lazimo. Ma zi no semedra hirö lehEeyanä kurdi 5uxulnenG 0 wazenC ke na kovara edebiyatC ma 16 biba ptatformCk. Hetani destane ma ra b6ro ma do no raye de 5iyerime. Wendoxe ma ye erjiyayeyd, Na hümara de i. Seydo Aydogan, Ha§im Ahmedzade, Joänna Bochenska 0 geleki nu5teyi edebiyatkari bini est6. Heto bin rö, ma meqatey6 Edward Saidi, wirginia wo- otti, christine Altisoni ü zafi nusteyC edebiyatkaran aeärnayi§6 kurdi kerdo. Heto bin ra ma wazen6 ke derheqd na hümare de tehEeya kirmancki ser §end väti5i §ima wendoxan ra vajime. Kovara WAje 0 Rexne, hÜmara yewine de yew nu5teya kirmanckl ca girewtibi. Abdullah (eLik derheq6 hikayaye Bedrive Topa§i Eero 5ür de nu5tibi. Na hümara diyine de zi hir€ nu5toxi ma rC nu§te er§awito. Nu§toxo yewin Ehmed Kirkan o. Kirkan, nusteye xo de kritik€ hikäyeyC RoSan Lezgini kerdo. Namey6 meqa- leya ey; "Hikoye A Hikoyenu§ti§e Ro$an Lezgini.'!o Ma zan6 ke hikayey€ RoSan Lezgini hetö estetiki ra zaf dewtemend 6. Kirkan zi dewlemendiya hikayeyan€ Lezgini ser o vinderLo. Dima meqat€ya diyine Rohetat Aktutumi nu§to. Nameye meqateya Aktu- lumii "Vizar ro Ewro Edebiyoü Modenö Kirdki"yo. Aktutumi, nustey6 xo de behsä edebiyate modernl kerdo. "Moderniste-moder- nbiyayi§" kamcin deme de ameyo meydan, tewr verni kami §uxutnayo. Bade moder- nisteyi, miteti plansaziyo xo seni kerdo, bi kamcin fikri ser o xo ifade kerdo? Aktutumi modernisteyC dinyayi ra dima, vati§6 xo ardo ser6 kurdan; nuSti§C modernistA kirmancan tewr verni kam o, nika hate nu§teye kirmancan seni aseno? E persan dima g6reno' lvleqaleya hir€yine zi öztem Akkan nu5la. Nameye meqateya Akkani'' " Hikayeyo Jehoü Zengetan Corse de War ü Dewe Kurdistoni ,er oryo. Akkan, meqateya xo de krilike hikayey€ J€hat zengetani kerda 0 hikayeyo ke Akkan ser o Suxutiyayo nämeye no hikaye 6orse yo. Na meqate de Akkani behsa rewg€ dew€ kurdan kerda. www.arsivakurdi.orgEwro ma zanö ke asimila§yon besinor kurdan ser o dewam keno. Labet6 ma zane kexebaEa ma ya ke sere ziwani de ya, no semed ra end€k muhim o. Bi ne tikriva§ti§e ma, wendoxan r€ no yo ke binusC, nuSteyane xo ma r€ biergaw6 0 kovarä ma WAje ü Rexne biwan€. wendoxä ma yC erjiyayeya, Temaye kovara hireyin "sinor" o. Ma wazena §ima zi märe na babeti de nu§teyan bie15aw€. Heta hümara hireyine wesiye 0 setameti de biman6.

ABDULLAH EELIK ETA NEHAY1 WERGERA JI SORANi: BESAM MISTEFA

AWIR^DANEK Lt BEXNEYA EDEBI YA KURD!

Mijara rexney6 ü bi taybeti rexneya edebi ya kurdi, mijareke weha ye ku heta niha tu bersiveke amade ü dilxweqker li ser hebün yan nebüna diyardeyeke weha di qada edebiyata kurdi de, nemaze li Kurdistana iranä tune ye. Xuya ye ku nebüna bersivekä ji, ne ten€ ji ber wä yek€ ye ku, piraniya wan nivis6n hindik ku di van deh-pazdeh sal6n dawi de, ü xasma di gar- p6nc sal6n dawi de bi nav6 rexne, xr,r,endin ü l6kolin€n li ser berhem6n edebi hatine nivisandin, ne li gor h6viya keseki yan hinek kes6n taybet bün ji bo nivisandineke rexneyi, yan ne li gor q6wazeke taybet bünji bo xwenilin ü ravekirina berhem6n edebi. Ger em teqez bikin ku armanca sereke ya rexneya wäjel q6kirina pirekä ye di navbera niviskar (daner) ü xwendevanö (wergir) berhema w6jeyi de, em neqar in li w6 yek6ji mikur werin ku, yekem merema hebüna rexney6, t6gihigtin ü hiqyari ye Ii hemberi tecrübeya afirandin ü xwendin6. Tögihig- tin ü hiqyariyeke ku div6 di rexney6 de ci bigirin. Wek ku gawa di mebest ü nemaze di idia ü ragihandina rexnegir bi xwe de ci digirin. Rexnegir bi awayeki egkere radigihine ku ew dlxwaze berhemeke dah6ner li ser bingeha rrvendineke galak binMse. Ew radigihine: Tevi ku rexne li ser bingeha berhemeke w6jeyi ü bi armanca ü kifgkirina raz ü nepeniy6n wä tö nivisan- C din, 16 dikare hebüneke serbixwe ji werbigire. Li r.ir ez nanrryazim bikevim c-) www.arsivakurdi.org qada l6kolina v6 ragihandin ü idiaya ku rexnegir wek dah6ner ü rexney6 rl ci wek rengeki afirandina w6jeyi dibine. Rexneya w€jeyi qi wek nivisa niviska- ;o]i reki dah6ner ü gi wek nivisa xwinereki hürbin ü kürbin, täkildari wate yan = watey€n berhema wöjeyi ye ü hewl dide bersiva pirsa ka tekstG x-westiye qi b6je, bide. Yani li ser bingeha berhem ü tekst6n wäjeyi päk t6. Helbet, behaneyeke qels e ji ger nebüna rexneya edebi di qada edebiyata kurdi de, wek nebüna berhem ü tekst6n edebi bA ditin; herweha ger lawazi ü sistiya rexnegir€ edebi bi tekst6n dah6ner ve b€ gir6dan. Qiku ji aliyeki ve häj qend tekstän nexwendi y6n klasik ü hemdem hene ku, rexneya w6jeyi heta niha ji li hember wan kerr ü lal e, ü ne giyan ü neji cesareta rexnegir6n edebi heye näziki wan bibe ü wan bixwine. Ji aliyeki di veji, wek ku hebüna rexneya edebi b€ hebüna edebiyat ü tekst6n balk6g ne p6kan be, her li w6 gorä ji 6iyan ü imkana tekst ü berhem6n edebi ya berhemanina rexneyä tune ye. Armanca rexney6 nasin ü marifet e Li gor Northrop Frye, edebiyat di esl6 xwe de binyateke sistematik a marifet6 ye. Hebüna rexneya edebi bi qasi ku gir6dal hebüna berhemän edebi ye, bi qasi ku gir6dayi hebüna x-winereki higyar ü galak 6 bi nav6 rexnegir e, ew qasi ji gir€dayi hebüna metodeke teorik e ku di encama l6kolina t6geh, janre ü binyatän berhem6 qikil girtiye. Encama nebüna metodeke rexney{ ji bo rexneyä, qaqmabün ü behitina rexnegir e di dema rübirübün ü xwendina cihana teksta w6jeyi de, kuji dür ve bö sistem dlrr,veye. Nebüna teoriya w6jeyi ü rexneyi ji bo rexnegir wek nebüna zanista fizik yan kimyayä yeji bo keseki ku bi h6viya kifqki- rina raz ü sembol6n tigtan e. Wek nebüna dirok€ yeji bo keseki ku dixwaze wateya büyeran f6hm bike, wek nebüna zanista derünzani ye ji bo keseki ku dixwaze raz6n mirov föhm bike. Niyaz ü merema rexnegir bi birdoziya edebiyat ü rexneyä, mijarek e ku d6 di berdewamiya vä nivis6 de b6 behskirin. Li vir disa em vedigerin destpöka mijarä ku gumana hebün yan nebüna rexneya edebi ya kurdi ye, üji neringeha v6 guman€ ez 6 xwendineke taybet li ser vö hebün yan nebün6, rasttir li ser v6 hebün ü nebün6, pägk6q bikim' Di destp6kä de, divä em b6jin ku rexne bi giqti ü rexneya edebi bi taybeti, rli qonaxa hebüna xrare ya heri dijwar de dibuhure. Ev dijwari ji b6h- tiri ku gir6dayi hebün yan nebüna teksta edebi be, gir6dayi tevahiya w6 atmosfera fikri ü rewqenbiri ye ku, hem edebiyat ü hem rexne t6 de peyda dibin. Hem nüser ü hem rexnegir rasterast di bin bandor ü kart6kirina wö atmosfer6 de ne ü rol, erk ü galakiy6n wan li gor guherin6n w6 atmosfera fikri ü rewqenbiri diguherin. Gava ku meyl ü xwesteka guherin6 di jiyana civak6 ü t6kiliy6n civaki de peyda dibe, tevi ku bingeh6n abori y6n civak6 bi hedi ü bi girani di- CJ guherin, bajar hino hino mezin dibin ü jiyana bajaran ü xem ü xeyal6n - www.arsivakurdi.orgf,) ü bir ü hestän bajaran derdikevin hol6. Gava ku civak ber bi felata bajaran

Lä ev qebülkirin heta wi sinori ye ku siyana tekst6 ya nehiqtina w6 tem ü mij6 hebe. Ew ziman ü fomek6 ji bo berhem6 pesend dike ku hini büye. Zimaneki tiji imaj6n naskiri, wöneyän b6 ziyan ü azar ü h6ma ü sembol6n bikarhati. Zimaneki ku bikare tekst6 sade bike. Bikare tekstä bi awayeki sade girove bike. Hemü hewldan6n rexnegirä kevlegop ji bo sadekirin ü qirovekirina tekst6 t6n kirin. Ew li hember her pelvek6 r6zek peyv6n fer_ hengi y6n helwate datine. Helbet ev qöweya rexney6 yan wek ku ew bi xwe dib6jin 1äkolin6 ne ten6 ji bo helbesta ktasik yan ji bo helbest6 ye. L6 ev sadekirin ü girovekirin ji bo hemü tekstän dah6ner 6n edebi ye. Rexnegirä ker,neqop bi v€ qirovekirin ü tem ü mij ü nehigtina nezelaliy6 wateya berhemä heta asta peyameke nehuneri, sade ü ciwannenas dadixe. Form6 j6 distine ü bi gotina wi bi xr,,re gewher ü cil ü bergän w6 vedimale. Rexnegir€ kelnegop vi kari li ser bingeha t6gihigiineke kem ü bikarhati ü kemeqop a form ü naverok ü t6kiliy6n wate ü form6 dike. Ew form ü na_ verokö wek du aliy6n tekste y6nji hev cuda dibine ü esas6 rexne ü l6kolina xrue li serji hev cudakirina van her du aliyan ava dike. Ew nikare w6 rastiy6 f6hm bike ku gikl ü forma tekst6 parqeyekji wate ü naveroka w6 ye. Ew qikl ü form6 wek gewher ü cil ü berg€n wate ü naverok€ dibine. Helbet eqkere ye ku li ser bingeha vi terz€ t€gihigtina form ü watey6, im_ kanaji hev cudakirina qiH ff naveroka teksteke ealebi nin e. Lewra rexnegir bawer dike ku dek ü dolav 16 hatine kirin ü ew hatiye xapandin, di w6 dem6 de hawara wi bilind dibe ku: "Ezji v6 tekst6 f6hm nakim, dömek ev tekst b6 wate ye." Ew pGwistiya sereke ya listik6n ziman ü aloziya formä ü cudahiya teknika teksta nüjen f6hm nake. Lewma li p6qber tekst6 lal dibe ü pirsyar6n xvre raberi daner ü niviskar6 tekste dike: "Ev gi listikeke b6 wate ye ku bi min re diki? Qima tu bi zimaneki kurt ü peti napeyrd? Qima tu w6neyeki CJ xC helbestane y6 dilrevin nigan nadi? Qima tu vegotineke realist ü riwayeteke C) www.arsivakurdi.org rast ü rewan li gor lojik6n minji bo cih, zeman, rasti ü büyeran venab6ji?,,.

Li vir du pirsyar derdikevin hole, gäja gigti gi ye? Q6ja gigti qawa peyda dibe ü qikl digire? Dibe ku sadetirin bersivji pirsyara yekem re ew be ku zewq ü q6ja gisti timamiya wan bendewariyan be ku civak bi giqti ji teksteke edebi dike. Civak göj ü xweqiyä ji kijan g6waza giiri ü qiroki dibine ü bi niyeta bihistina peyam ü wateyeke qawa ye? Ew rasti nayä vegartin ku zewq ü qäja giqti di zemineke diroki ü civaki de ü di nav jingeheke fikri ü rewqenbiri de peyda dibe ü p6k tä. Guherin6n civaki ü gotar6n serdest 6n siyasi, fikri ü rewqenbiri bi roleke berqav di guherin ü guhertina zewq ü q6ja gigti de radibin. V6ce ger ew gotar6n serdest ideolojik ü tekali bin, zewqeke tekali ü tekwate durist dikin. Lewma zewqa gigti, nexasim di civaka me de, gikl fi q6rvaza sekini ya ker.negopi ü wate ü peyama sade ü b6 gir6k ü tekali dixwazc. Rexneya neriti ü kelrreqop rexneyeke statüperest e kuji h61a rexnegireki gir6dayi sistemeke fikri ü felseff tA nivisandin. B6guman ger ev girädan ü pöbendi li ser bingeheke teorik ü felseff büya, wek rexneya hebünpar6z (ek- sistentalist) a Sartrc, rexneya Marksist ü cir''aknas a Goldman ü dil'arnas a Joj Püle, nediket r6za rexne.va ker.rreqop. Her wek ku hat gotin rexneya kcvneqop, rexneyeke h6 sistem ü teori ye ü j€der ü gavkaniy6n w6 y6n fikri ü felsefi vegafti nc. Heta wä ast6 ku gelek rexncgir6n li ser v6 kevneSopiy6 ji bo xapandina xwineran, destän xwe dir6ji teoriy6n rexneya nü dikin ü bi anina hinek paragrafön nüxwaz di p6ggotina nivisara xwe de, ü bi xemi Iandina nivis6n x*'e bi gotin6n birmend6n rexneya nü ü anina hinek nav ü t6geh6n nü; hewl didin xwineran bixapinin ü sinoran t6k bidin ü bi vi kar6 C) xwe hemü preusib6n exlaqi ji binp6 bikin. C www.arsivakurdi.orgo Li hember vi cür6 rexney6 ü vä desteya rexnegiran, cilreki di y6 rexne ü <-) läkolinön edebi bi navä rexneya nü li holä heye. Ti9t6 ku em bi navä rexne- (l-) (C) ya nü nas dikin, bi rasti rexnel'eke ravekar e ku ne bi ditina bir ü bawerila - niviskar, l€ bi ditin ü t6gihiqtina xwiner li n'atey6n teksta edebi digere. Ev cüre-va rexney6 ji ll6la rexnegirön bi bir ü baweril€n felsefi, siyasi ü edebi 13 y6n cuda t6 nivisandin. Ev rexne bi gotina Rolan Bafi giringiy6 dide ziman, yan em dikarin bäjin gelek gotar6n serdest ön flkri ü felsefi wek eksisten- talizm, IMarksizm, pisikolojik; ü her bi van ditin6n fikli ü felsefi ji bi dehan ü z6detir ji cür6n rübir'übün€ li gel eclebiyat ü xwendina tekstän edebi berhem aniye, ku her yek ji wan bi ditin ü boqüneke cuda ir ter,v armanc ü mebesteke cuda ji, hervldan ü ked6n cuda ji bo kifEkirina tigtän nediyar ü derxistin ü qirovekirina watey6n vesarti y6n cihana teksta edebi dane. Ev reng6 rexneyö ku rexneva si1,.asi, rexneya civaknas, rexneya pisikolojik ü arketayp ü rexneya zirnannas ü nigannas li xwe digire, di gel cudabüna wan, xrvcdiy6 nerineke hevbeq in li hembcr sisti ü felcbüna rexneya kevn ü neliti, ü xrtedi taybetmendiyeke hevbeq in ku ewji p6wistiya hebüna bingeheke sistematik a zanyari yan teoriki ji bo rirbirübün ü xwendina berhe- mön edebi ye.

Beri ku em behsav6 päwistiv6 bikin, em ö b6hneke kurt bistinin ü careke di li ser berhema edebi bi xrve bisekinin. Berhema edebi cihaneke kelami ye (kelam=axaftin-peyv-xebcrdan) ku di encama hillvcqandin ü heriqantlina cihana real tle (yan r.vöney6 cihana real) di zihniyeta nir.iskar de, bi awa ij q6wazeke di ä di qalibeki di y6 zimani cle p6k t6. Yani tevi hemü cudahi ü mesafeya di navbera v6 cihana kelami ii xcyalkir.i ü cihana real de, herweha tevi taybetiy6n cuda y€n van her du cihanan, berhema edebi ji lrck c,ihana real xwediya h6l6n felsefi, diroki, civaki ü takekesi ye; ü tevi van gend h6lan j'i wek diyardeyeke edebi di qert ü rervqeke tliroki, siyasi ü civaki ya tay.bet de ü ji aliy6 niviskareki bi bir ü bogfin6n fikri, felsefl, kesayeti ü pisikolojik 6 tay'bet vc hatiye p€. Yani hem berhema edebi wek cihaneke kelami, hem cw rewsa diroki ü civaki ku tö de derketil'e, ü hem niviskarä rr€ bi xwe ü boqün6n rvi y0n fikri, felsefi ü kesayeti ü retvqa r,r.i ya qexsi ü derüni cih6 balk6qiy6 ne; ii di eyni rewsä de.ji materyal ü babeta l€kolina fevlcsüf ü zanay6n zanistän rnirovi ne.

Edebil,al ji 7srr3.6 berä de babeta lökolin€n felseff bii. Di darviya sedsa- Ia nozdehan ü destp6ka sedsala bistan de ji, babeteke nfr wek civaknasiya cdebi p6qi bi r61,a hinek rexncgir6n tiansi rveh istal fi Hipolayt 't a1,in ii fey- Iesof6n wek Hegel ü llarks hate danin, ü dü re liq ü qaxj6 g6bün, ü rexneya edebi ya civaknas ji häla hizrmendän *'ek Lokag, Baxtin, Goldman ir N{iEil iI Krüze bi r.reringeheke i Marksist ii Neomarksist tekst6n eclebi 1'ön niviskar6n C-: www.arsivakurdi.org rvck Balzac, Stendal, Dostoyevsky ü AIan Rob Greeh ü.,.htd xr.r'endin. Disa

(L) di sedsaln bistan dc il bi derketina zanista dcrünnasiy6 re, zanay6n wek .(,)' lrreud ii Yung ji bo tälimkirina raz ü sembol6n derüna mirtrv ii nehiqyari ü aa; xervn ir xeyalän wi, Ii ser herhem6n edebi 1'ön niviskar6n wek Proust, \rictor 14 Hugo, Shillcr, Racine ä Mallarme ratvestiyan ä zimanzanan ji bi tafbeti zimanzan6n piqti Saussure qoregeke mezin ne tenÖ di zimanzaniy6 de,16 di lökolin ü rexneya edebi de ji p6xistin. Yani xwendina berhem6n cdebi ü hewldan6n derxistin ü egkerekirina watey6n wän, ji ber ivan taybetmendiyän ku ber6 hatin behskirin, negar dibe r61'a xu'e bi rvarän felsefe, dirok, civaknasi fi zanist6n mirovi yön di bixe. Helbet, ev 16 p0xistin hertim ü .ii bo her rexnegireki ne higyarmend ü sistematik e ü beEeki rexnegiran, bi taybeti rexengirän kevneqop wö r'e- dig6rin ü r'we j6 dür digirin. Roland Barthes azadiya rcxney6 bi ragihandin ü mikurhatin, yan ranegihandin ü xwejö dürgirtin6 girä dide. Rexnel'a nü v6 kiryara 16 p€xistinö dike kiryareke egkere ü hiSyarmcnd ü sistematik. Herweha p6lvistiya hebüna teoriy6 ji bo rexnegir ji v6 xl'estek ü me)'la hiqyarmenrl, 16 p6xistina di lvar ü meydan6n cuda y6n felsefe ü zanin6 de peyda dibe. Li vir dil'6 em bersiva van pirsyaran ji bidin ku ew teoriy6n ku hebüna wanji rexneya edebi re p6wist e kiian in? Gir6dayi kijan ali ü her6ma felsefl, zanisti yan edebi ne ü li ser kijan zerlin6 derdikevin holä? Bäguman, ne k6m in ew kes6n ku gava behsa p6wistiya hebüna teoriyäji rexneya edebi re t6 kirin, beri her tiqti bala wan diqe ser meydan6n ne edebi ü teoltyön felseff ü zanisti yän girödaf van me]'danan. Iii ditina van kesan, teori mijareke gir6daf meydan6n felsefi ü zanisti ye. Gava erv behsa rexneya zanisti dikin (ku helbet mebesta wan rexneya nü ye) behsa rexneyek6 dikin ku ten6 bi qav6 zanist6 li edebiyat ü berhem6n edebi dinere, ü biryar ü hukm€n zanisti li ser ber- hem6n edebi disepine, ü bi pivan ü kiriter6tr wan hukrnan telist6 dinirxine. Ilelbct wek ku hat gotin ev baweri, ji w6 p6wendi ü nedkatiy6 p6k te ku di navbera edebiyat, felsefe, dirok ü zanist6n mirovi de hcye. Ev nerin ji bo rexneya nerineke zanisti bi qewlÖ l'ray: "Edebiyatö lvek edcbi ku b6htir "ve, gaxeki sereke yö zanistön mirort dibine ku her y'ek ji fclsefe ü dirokä ketiye hin milcki ll€, ü qiku edebi.vat ne birryateke sistematik a t6gihi§tin0 )'e, rcxnegir negar e ji bo lavckirina bii-r.eran ber6 xrve bide qalib6n teorik ön kes6 diroknir'{s ü herweha ji bo analizkirina hizr ü ramanan ber6 xlve bide qalib6n teortk €n lelsefcvan." Ev boqün ji w6 yek6 bawcr nake ku edebi.vat ü teiv lexnc ji dikarin qalib€n xrve yän tcorik hebin. Yani bingeha teorik a rexneyeke ku bi v€ boqür.ra zanisti li ser berhern€n edebi tö nirsin; dirok, felsefe, civaknasi, derünnasi ü ...htd ye. Fla1, rast dib6.te: "Di nebüna rexncla (-) sistcmatih de, valahiya destl.rilatek6 clertlikeve ku ev beq ji bo tijikirina rrt www.arsivakurdi.orgmeydan6. ' a-l valahiyö dcrdikevin

Dibe kl ern di berdot-amiya v6 nivis6 de behsa awayö tijikirina v6 va- iL) .{) Jahil-O bikin, 16 niha em 6 b€htir li sel r'ö yek6 biminin ku ev terz€ nerin ü t:: boqiinä.ji bo rexneya edcbi beri her tiqti nerineke ne edebi ye, Edebiyat ü bi taybeti belhcni6n edebi bi v6 nerina zanisti ne mebesta läkolin ü rexncv6 15 ne. L€ babet yan bagtir e ku ez b6jim behaneyek in ji bo ravekirineke li der- ve5.'i edebiyat ü berhem6n edebi. Kesek dixwaze di qona.:r ü rewqeke diroki ü civaki de, civakeke wek civaka rüs di sa16n destp6ka sedsala nozdehan de vekole,lewma romana §er ü §ti yaTolstoy dike babet ü gavkaniya l6kolina xwe ya diroki ü civaki. Reng e, rexne ü l6kolina keseki weha li ser bingeheke teorik be ji. L6 bel6 xala ku nabe cih6 balk6qi ü guhdan6 edebiyata w6 roman6 bi x:we ye. Ger ew roman serkefti be ten6 Ii gor teoriy6n diroki ü civaki y6n wi kesi serkefti ye ü ger ew w6 ne serkefti ji bibine, disa di gargoveya w6 metod6 de ne serkefti ye. Yan dema kesek dixwaze li ser tägeheke felsefi ü siyasi wek Totalitariz- m6 bipelve. Ew kes dikare binyata l6kolina xwe li ser roman6n Kundera damezrine. L6 bel6 rexne ü l6kolina wi nabe rexne ü l6kolineke edebi li ser berhemän Kundera. Ev rexne, xwendin ü läkolin ji her tigti ü her kesi bähtir neheqiy6 li häz ü qiyana aflriner a Kundera ü roman6n wi dikin. Qiku heman rexne ü l6kolin dikare li ser berhem6n lawaz 6n niviskareki qels ji b6n nivisandin. Herweha rexne ü l6kolin6n weha dikarin li ser berhemän Kafka ü niviskareki qels ji bän nivisandin. Rexneyeke ku bi nerina felsefe ü pisikolojiy6 fi...htd behsa desthilat ü mekanizma ferzkirina desthilat ü teslimbün6 dike, tu kiriter ü pivan6n edebi yän rexneyeke weha bo ji hev cudakirina tekst6n ge ji yen no, y€n serkefti ji y6n ne serkefti nin e. hinek caran nebüna kiriter ü pivan6n edebi dibe sedem6 nepixandin ü mezinkiri- na berhem6n lawaz ü nizmkirina tekst6n serkefti. Ev cüre ditin, ditina edebiyat ü berhemän edebi wek gegteke xudan staktür nin e. LA ditineke gir€dayi hinek wate ü tagehan e. Helbet ev bi tena x:we ne ew qasi xirab ü metirsidar e. giku her rexne ü l6kolineke edebi li dü wate ü t6gehan digere. Her rexnegirek dixwaze bi ravekirina xwe wate ü tägeh6n berhem€ bibine. L6 belä metirsi di rv6 yek6 de ye ku rexnegir ten6 di nav t6ma ü naverokan de li watey6n berhem6 bigere. Berhema edebi - wek ku hat gotin- cihaneke zimanbazi ü ciwaninas a pir bi gax ü liq e. Ten6 di berhem6n lawaz ü qels de, hemü 1,an em b6jin wate ü t6gehän sereke bi r6ya l6kolinkirina t6ma ü naverokan egkere dibin. Wate ü tägeh6n teksteke edebi ya serkefti xlve di straktüra tekst6 ü p6wendiva di navbera texlitan ü di ziman ü form ü teknikan de vedig6rin. Herweha xwe di wan hemü tigtan de vedigörin ku edebiyata teksta edebi bi xwe ne. q) L Gava ku rexnegirji bili serwextbüna wi di felsefe, dirok, zanist6n mirovi OJ www.arsivakurdi.org de, ne serwext6 edebiyata tekstä be, ne seru,ext6 celebän ziman, form ü tek-

Heta vOga behsa w6 1ek€ hat kirin ku rexne ü läkolin6n bi neringeheke = ne edebi ü li ser bingeha felsefe, dirok ü zanist6; encameke wan a tirsnak 17 heye ku ewji nediyarbüna teksta edebi ü nediyarbüna qiyan ü rewqa watesaziya teksta edebi ye. Lewra em bergiri ü berevaniya wö rastiy6 dikin ku derketin ü amadebüna tekst6 ü qiyan ü imkanän watesaziya tekst6 ji rrvi- ner re, ten6 bi r6ya rexne ü l6kolin6n ku li ser bingeha teoriy€n edebi ü di tlalib6 tcorila rexney6 de hatibin nir.isandin p6kan e. Helbet evbi tu awaf nayö wateya ku di rexne ü l6kolineke wcha de, imkana egkerebüna h6l6n felseli, diroki ü zanisti yän tekst6 b6 tunekirin fr bi van teoriyan 6di mecalä ravekirin ü nüsina rexneya felseff, civaknasi, pisikolojik ü tew siyasi ji ji rexnegiran bä sitandin. L6 berevaji vä yek6, piqtevaniya teoriya edebi ji bo rexneva edebi ne ku tcn6 treydana ravekirinän cuda cuda ii cih6reng berfirehtir dike, 16 mecalö behadaneke küftir ü ciditir bi ali ü taybetmendiyön cuda y6n teksta edebi - helbet Ii gor qiyan ü radeya vebüna tekstö - wek aliy6n flkri ü felsefi, aliy6n diroki ü civaki, aliy6n estetiki ü ciwaninasji rexnegir re misoger dike. Di heman dem€ deji, ji behayän rasteqin 6n qiyan ü desthilata tekst6ji xafil nabe.

Bikaranina teoriya edebiyat6 hervldaneke demokratik ü lib6ral e. Lew- ma ne ku ten6 herimkanöji bo girtina pencerey6 ü girtina deriyön cuda y6n rübirübüna bi tekst6 re nade dest, 16 hemü deri ü pencerey6n tekst6ji li ber :'-winer ü rexnegir li ser piqt6 vedike, ü ti9t6 ku ji van pencere ü deriyan ve tC ditin teksta edebi ye ku bi xwesteka xniiner rükar6n cuda werdigire. Li vir em disa em leqal pirseke di t6n: Gelo edebiyat dikare xudan teoril,eke taybet bi xwe be? Teoriyeke ku bibe piqtevanö xwendin ü rexne ü l6kolina teksteke taybet ü serbixwe? Gelo di edebiyat6 de E6wazek heye ku rexne piqta r-we pö girä bide ü bibe lökolineke xudan sistem? Ev pirseke giring e ku b6guman bersivdana wä gotareke düvdir6j ü taybet ilix-waze.

B6gunian dariqtina teoriy6n edebi ne diyardeyeke nü ye, 16 hewldaneke kcvn e ku ji heyama Aristo ve li hol6 ye. Piraniya me k6m zäde hinek ti§- tan derbar6 pota Aristo dizanin. Ev pota ku heyameke düvdir6j tek teoriya edebiyatä bfr. li di destp6ka sedsala bistan de, bizavekc mezin a edebi li Rüsyay6 derket ku dü re bi navö ekola Formalizm6 hate naskirin. Ev bizav li navendeke ziman gin hat ku di salön rgr4-r9r5an de li Moskoy6 hatibü avakirin, ü gava ku hate ragihandin mebest ü armanca w€ bilindkirina asta ziman ü hunera dahönana edebi bü. Di sala 1917an de, encümenek bi nav6 l6kolinän ziman6 helbestiji h6la qend gair6n wek Mayakovsky, pasternak ü o Mandelstam hat datrezrandin ü bi navenda navbori re hevkari kir ü kovarek bi nar.€ Pota derxistin. Bi gotina Eagleton "Li gor aL) www.arsivakurdi.org!'ormalistan, edebiyat

T0bini: Ev gotar cli panelcke taybet li ser rexneyö de,li bajar€ §ino (Rojhilatö = Kurdistan0), di pafiza sala 4816 kogi (:ooz) de hate pöqk65kirin. lg EHMED KIRKAN

HIKAYE U SER ni«nveuugn5E RosAN LEZGTNt^a4a^ QRtTtKEK

Hikaye ü hikaye nugtene seba her ziwani muhim a. Seba ziwanä ma ü xusüsen seba zar6 ma yö kirmancki, hikayeyi cay6ko ciya tep6qenä. Her giqas sewbina ziwanan de hikaye nuqtene xeylök aver bo zi seba zarä nra hikaye nu5tene rer+'qöka newe 1a. Qekuya "hikaye" ziwan6 erebki ra rav6rda ziwan6 ma. Hikaye, zar6 kurmanci de bi "girok" a ifade bibo zi zar6 ma de bi eyni qekl a ravärda. Hikaye, neql ü riwayet kerdene ifade kena. Heta hikaye de rast ü züri dekewenö pö miyan., Hikaye, serebütä ke biy6 yan muhtemelen eqken6 bib6, bi terz6kä nugteki yan fekki ya ifade kerdene yo., Ver6-verkan gani merdim qebül bikero ke hikaye tcrzöno edebi 1'o. O semed ra saniki, destani, lawiki üsn. Hikaye n6hesibiy6n6. Ettiya de tämiyanekiye csta. No hal tena ma de nö, edebiyat€ tirkan ü sewbina miletan de zi esto.3

Hikaye kerdene ü bi terz6 hikaye 1.a flkr6 xo ifadekerdiq her dem6 tarixi de ü her cay6 dunya de kar arneyo. insanan bi hikayeya xo hina asan ü hina bätehluke ifade kerdo. Heta kes eqkeno vajo ke kitaba ke hete Homayi ra amey6 war, mesaj6 xo bi form6 hikal,e ya insanan 16 izeh kerdo. () C www.arsivakurdi.orgProses6 tarixi miyan de formö hikaye bi avergiyayiE6 xo ya bedilyayo ü or bi bedilyayiq6 xo va aver qiyo- Yani hikayey6 tewr ver6ni ü nikayini sey p6 .-- c-) iai 1 Sami, §erDseddin, Kamris i ??rfri, §ifa l'ayrnlar! istanbul, 20t2, r 566 2 Dogan, D. Mehmet, Büyük Türkse Sözlük, Gerqck HaFt yayrnlarr, = Istanbul,2001, 20 r, 566 3 Qetisli. Ismail, Metin Tahlillerine GiriS 2, Akgas yayrnlarr, Ankara, 2009, r t6 ya niy6. No hal her tewir6 seneti de esto. Qunke bingey6 seneti xeliqnafq o' O semed ra xeliqnayiq de tekrar kerdene qin a. Hikaye verä-verkan "vatiE"i ser o inqa bena. Seba hikaye xusüsiyeto bingeyin vatiq yani hikayekerdig o Malzemey6 hikaye zi "ziwan" o' Ziwan seba edebiyati ü xusüsen seba hikaye zaf muhim o. Qunke hikayeyi zafane kilm 6. Qanilö cü nustox, gani ziwani zaf pak ü sade kar biyaro' Bingeyä hikayef vatiq, malzemey6 ci ziwan o' Qimey€ hikaye ü mijar6 ci zi insan o. Her tim mcrkez6 seneti de insan esto ü senet seba famkerdiq6 insani wasitayek o. Hikaye, serebütan ra behs keno. N6 serebüti ke behs ben6, ge-ge he- yati ra gime g€n6 ge-ge zi xeyali y6' Hikayeyan de ünsüro bin merdim o' Merdim6 ke hikaye ser o awan beno amac6 nüsiyayena hikaye yo' Qunke hikaye ile amac insan o ü problem6 insani y6. 86 n6 ünsüran hikayeyan de "ca ü zeman" zi muhim o. Serebüt6 ke merdiman ser ra viyaren6 b6 ca ü bä zeman nöben6. B6 ninan seba hikaye "vatox" hewce yo A ya no ünsür yani vatox hikaye seran-ser goreyä xo virazeno. Vatox dunya senin vineno hikayela xo zi gorey6 ney dizayn keno Hikaye de heme tercihi gorey6 va- r toxi weqiniyen6. Cayo ke vatox qin bo, kes n6egkeno hikaye ra behs bikero Nugtoxä hikaye sey gairi ya niyo Qunke qair zafane xo ra behs keno labelä nuqtox6 hikaye zafane sewbina merdiman ra behs keno. Hikaye.va moderne sey hikayeyan6 klasikan niya. Xusüsiyet6 hikayeya moderne o tenr eqkera kilmbiyay{q6 ci yo Edgar A. Poeyi hikaye sey "met- no ke roniEten6n de wanil€no" tarif kerda's Hikayeya moderne de dergiye zaf muhim niya. Heme ünsürä hikaye amey€ pö ser ü gekl6ko giran girewt6' Ay semed ra hikayeya moderne qas6 hikayeya klasike derg n6bo zi, hikayeya klasike z€defr mana ifade kena Hikayeya moderne de di terzi est6. Terzo sifteyin bi namey6 nu§toxo fransiz Guy de Maupassant (1850-1893) vajiy6no. Terzo difin bi nameyä nustoxo rüs Anton Qexovi (186o-r9o4) ya vajiyeno. Terz6 Maupassanti ro- man6ko kilm o, Iabel6 terzö Qexovi de hikaye de detspäk gin o ü hikaye de hal€k resm beno. Tcrz6 Maupassanti de nugtox keweno hikaye miyan ü mutlaxele-vö hikaye keno. Label6 terz6 Qexovi de nuqtox mudaxeley6 hikaye n€keno. Terz6 Maupassanti de hikaye serebütan ser o awan bena' Serebütä ke nuqtoxi tesbit kerd6 zaf muhim 6. Terz6 Qexovi de hikaye insani ser o C,' awan bena. Serebüt6 ke nuqtoxi weginayä zaf muhim niy6 label6 rel.ra zi L www.arsivakurdi.orgC) Terz6 de nuqtox bi ziwan€k6 mizahi ya hikayeya xo zafenteresan ä. Qexovi

4 rletiqli, ismail, qc, r. 22 21 5 Qeti;li, ismail, qc, r, 25 zeman zaf muhim 6. Label6 terz6 Cexo\,i de ca ü zeman muhim niy6, heta kes egkeno vajo ke Qexov ca ra qet behs n6keno. Hikay,eya moderne terzö Qexovi ra hina näzdi ya.6 Hikayeyan6 kirmancki de nu5toxi n6 di terzan a zi hikal.e nüsenä label6 terzä Qexort hina kar yeno. Xusüsen Rogan Lezgini terz6 moderni de zaf hikayey6 bagi nuqt6. Ma na xebcta xo de terze Lezgini ser o vindcr6 ü bikil- miye hikayeyan6 ci ra behs biker6.

HiKAlTNUsrrsE RosAN LEzciNi Rogan Lezgin, merdim6ko zafhet o. Tena hikaye nustene de n6, qäre ü sewbina hctan de zi zaf mahir o. Serra 1996 ra nat zaf kovar ü rojnameyan de nugteyö ey weEaniyafi. Roqan Lezgin tena zar6 kirmancki de eser n6da- no. Zar6 kulmanci ü ziwanö tirki de zi xeyl6k eser ü nugtev6 ci est6. Rogan Lezgin kovara huneri edebi seu.,qila ü rojnamcyä Nerl,epeli weqaneno ü ke- yepel€ interncti Zazaki.neli idare keno. Roqan Lezgini ciya-ci1,a tewiran de zaf kitabi nuqt€. Heta nika di hebi ferhengi?, kitaböke giirans, di kitabe gramerie, ziwane fariski, tirki ra ir zarä kurmanci ü soranki ra eserä ke tada1,6 est6. Roqan Lezgini heta nika gar hebi kitabo hikayeyan nuqt6: Bind Dora ValAre de"', HaLin,, Ez Gule ra Hes Keno,, ü kitabo tervr peyän Tariyiya Adiri dettt yo. Roqan Lezgini kitab6 xo Binä Dara Valöre tle 10 hebi. Flolin de r4 hebi, Ez Gule ra Hes Rena 3zhebi i Tariyiya Adiri de zi rz hebi, p€ro piya 68 hebi hikayef nustä. Ver6 cü seke ma vatbi Roqan Lezgin merdim6ko zafhet o. Eyni hal hi- kayeyan6 ci de zi esto. Hikayeyan€ ci tle drama, traiedi, crotizm, mizah ü

A)1aldrz, N{ustafa, Birgörei,Harr'di Edebilat Bilgi ye Kurßmlan, Aksaü yavrnlan, Ankara,2009, r. 66 7 Ferhengl idyonanä Kurdki ke serra 2005 de \{esanxane,v6 Vateyi ra veji}.a,vo ü Ferhenge Kurdi-Tirki ke serra 2013 dc Wesanxaney€ Rogna ra vejiyayo. 8 Dösd Lle Sürcti Ma Nil, it?, serra 2005 de \{esanxane).ö Vateyi ra vejiyayo. 9 L)ersi Ziryant ke serra 2012 de \{esanxaneyö Rogna ra vcjiyayo ü ,li Bo kurmancan Bi At|dy1 Muqayeseyi Granera Kirtlki serra 2013 de relna Wesaoxaneyt Rogna ra veji,va,vo t0 Bini Ddra Ualire de, serra 2002 dc \^resanxane),ä Apcci ra Stockholm de, qapa diyine serra 2003 de lArcsanxane),e Vateyi ra ü sapa hireyinü serra 2012 de Wcqanxinel,€ C) C Rogna ra gap kcrdo. Rogan Lezgini nö eserä xo ya xelata edebiyati ya Ap€c Förlag AB- 2002 girewte. (-) www.arsivakurdi.org - tL Ilalia, setra 2006 dc Weganxaney€ <. Komal ra vejiyayo. Rosan Lezgioi hikayeya 'Scrkemena Zerencan'ke .L) nä kitabi miyal de wesaniyaya Musabiqeya I{ikayan€ Scba Domanan a Ycwine ke Eelediyaya Sirri ya Diyarbekiri organize kerclbi de xelata diyiniye girewte. = Ez Gule ra Hes Kena, serra 2007 de WesanxaneyC Vateyi ra rejiyayo. 22 i3 Tartyiya Adiri de, sertä 2012 de Wesalrxäneya Rosna ra vejiyayo, sey ninan zaf mijaran ca gircwto Rogan Lezgin hikal'eyan6 xo de mijaran wini biwestayiye tetqiq keno ke lrcndox sofinä hikaye meraq keno' Zaf6 hikayeyan bi encam6ko ec6b a qediy6nö. No hald6 xo ya, hikal'eizi Rogan Lezgini sey hikayeyan6 Aziz Nesini y6. Hikayeyan6 Aziz Nesini de hal6ko traji-komik zaI edibane teswir beno. Hikayeyan6 Aziz Nesini de sistem zaf rexne beno. Labelä nugtox rexnekerdiq6 xo bi haway6ko t.rizahi ya ifade keno. Karakter6 hikayeyan6 Nesini karikaturize y6. Nö karakteri merdimi n6 a zaf 16 zaf ec6b irenä. Label6 rel'na zi heyat6 cematki de sey karakteran merclimi estö. Zaf hikayey6 Nesini biy6 film. Qaxo ke merdim bi giman6 Nesini ya ewneno gorgmeyä xo ra karakteran6 ci ragte-raqt vineno' Karakter6 hikayeyan6 Roqan Lezgini zi ewnayin 6' Roqan Lezgin sey sosyologi ya zeman, mekan ü hal6 potitiki tehlil keno ü rexney6 xo bi haway€ko mizahi ya ifade keno. Ewtiya de qiy€ko zaf muhim Roqan Lezgin hikayeyanä xo d.e rastiye ra näqerifiyäno. Sey sewbina nuqtoxan sela xo dunyal,äka utopike inqa n6keno. Lezgin hika1,'eyanä xo de heme halanE insani teswir keno l-abel6 no teswir de form€ reeli ra ilüri n6kerno Heme halan6 insani tebä vineno ü tez6 xo ney ser o inga keno. Ewtiya ra fam beno ke kzgin insani bi heme halan a qebül keno ü qafil o ke insani bi no §ekl a da§inasnayene de yo' Lezgin hikayeya xo ya "Baba" de hal6ndo zaftrajik ano qiman ver'a Ma hikal'c ra fam ken6 ke ket.rek6ka hurdi babiy6 xo rindi kerdo ü dadiya xcr ya qali kena. Babiy6 keyneke bi dest6 tayene ameyo kiqtene' Zafane karak- terä Lezgini hete sistemi ra mexdür biy6. Dadiya ke.meke rastiye keynek6 rö n6vana ü keyneke biomid6na babiy'6 xo pawena' Lezgin hikayeya xo ya "Bin6 Dara Val6re de" form6 erotiki quxulneno''s Ewtiya de zi erotizm sey haläko tabii ya nüsiyayo. Nugtox wini weq teswir keno ke aqil6 ma "Cemila" nina' Qiyo ke yeno ma viri tena sey an'e heriki- yayiq6 qekuyan ü cumleyan o. Metn sey qiire herik6no' Hikaye de lajek di- hir6 rey ciniyan a muxatab beno Label6 germ6 hamnani de Cemila yena kewena awe miyan ü hikaye ney ser o in§a bena. Nu§tox pelniya hikaye de verqebfiläk zi qikneno. Pe1ni1'a hikaye de Cemila, memikan6 lajeki tep6qe- na. Rosan Irzgin ewtiya de beptar6 cini ü cam6rdi de selyewbinaniye te- sis keno ke no hal fikr ü ideal6 ci eqkera keno Eke cini sey cam6rdi n6eqko xo ifade bikero tim a yo bintlest bo. Gani cini zi fikr ü idealä xo rö hisan6 o) wayir bivejiyo. L www.arsivakurdi.orgc-l hal b6ro quxulnayiq Her qiqas hikayeyanä Roqan Lezgini de her tewir

2012' r' 28-29 = l4 Lezgtn, Rosan, ßirä D ara Yaläre de, WeqanxaneyC Ro§na, Diyarbekir, 23 15 Lezgiir, Rosan, tc., r 30-38 Ver6-verkan gani ke kes vajo, mizah ü karikaturize kerdene aqil ü edebi_ yat6no zaf pratik wazeno. Mesele ü mijari no tewir nugtene kar6ko giran ü zafkede wazen6. Muqahedekerdiq, famkerdiq ü nusti§... N6 karan heminc piya kerdig... A ya westatiye na ya.

Lezgin gaxo ke hikayeyanä xo nüseno, teber ra ewneno meseleyan ra. Wendox hikayeyan waneno se, zano ke mrEtox n6 gurwi 16 gahid biyo labelä wendox relna zano ke na meseleya adi ancax bi qiman6 nuqtoxi ya ferq bena. Anci zi nugtox mesele tena xo ya gir6n6dano ä wendoxi zi anceno hikal'e miyan.

Lezgin hikayeya xoya "Hers6 Sitüna Mermere,,de otobuse rniyan de yerv hedise ra behs keno,6. Key,nek6ka zafxaseke kewena otobuse miyan ü lajek6k na keyrrek taciz keno. Heme cayan de no gurwe esto. Label6 keynek qet cidi_ yet ü goniserdiniye xo n6xeripnena. Niqkö ra ageyrena xorti ser ü vana:

"- Ha to r€!.. Ha to 16!.. Ha to 16!.. De ha to 16!.. Ti qet zehmet meke, ez xo bisawa to ral Ma biewni, hcla gi kewno dest6 to?l,, Lezgin kitab6 xo yä Ez CuIe rt Hes Kena de zaf hikayeyan6 xo de rni_ zah kar ardo. Hikaycy6 "Perskerdcne",7, 'Teklif''8 ü,,eiseykerdene,e,, tle zaf meseley€ weqi hikaye biy6. Re1.na n6 kitabi de "Erdise't" ü,,§ubhe.,,,de mizah esto. Label6 gorey6 ma n6 kitabi de mizah ü karikaturizasvono tewr ba5 hikayeya "Protesto"," dc )ro. Lezgin na hikayey'a xo de yerv nuqtoxi ra behs keno. No hal zafweq ifade biyo. Nugtox vano ke:

"B6dip Tolop yew nuqtoxo namedar o. Hemey6 kurdan, nimey.6 tirkan ü garig€ dinya ey ginasneni. Kami ke kerra eqta ey, ma inan protesto keni!..,, Name zaf muhim niyo. §unke nustox qayil niyo ke ma nanrel,i ser o zaf vinder6. Ewtiya de halo traji-komik no yo ke, ekc merdim xo zafberz ü b6nimüne bivino rastiye ra düri keweno. Nfustox ma 16 dano famkerclene ke no mesaj bi destan6 B6dip Tolopi ya crgalliyayo. Ilesaj6ko bin de: "[,ke gimbarnöbiyayiE€ ma ra n6biyne, bena ke nuqtox6 ma y6 way,irä vengani B6dip Tolopi hetani nika xelata edebiyati ya Nobeli bigireutGne.,, Mesajo bin de:

-) () www.arsivakurdi.orgt6 lezgifl, Rosa, IIalir?, Wep[xaneyä Komal, istanbul, 2006, r 23_24 t7 Lezgin, Rogan, Iz Gale

(! www.arsivakurdi.orgI o) Lezgin, Rosaq, Tatiyiya de, trVcsanxaneye Rosna, Diyarbekir, 2012, r. 35-40 23 Adjri

ROMAN U BUNYADI ZIMANI xwEN D r N EWEYEKi sirrrvolo.tYAN E Bo RoMANi z sünrri xrr-i'err LtzEWcETt SEYYAD ETT T-wrziRi FERHAD piR gal

Bo xwöndinewe ü ravekirdini deq legell billawbünervey bogünekani (di sosör) Iebarey zanisti zimanewe, mujdey zanisitöki tazey da. Ew zaniste dwatir be simyolojya lekin (sos6r) nasrawc. Ew zaniste weku s6stem6ki niqaneyi le qwarq6wey delalete komellayetiy'ckan xoy manif€st dekat. Haw- kat em zimannase zimani rveku lq6k lem zaniste nasand. Bew guzaristey "ziman sästem6ke le nigane guzargit le birekan dekat.", Weku dezanr6t em zimannase yekem kes6ke lebarey p6wendi p6khatel,i ü allugorri herdü re- gezekey nigane: dal ü medlül pelviwe. Boyeyq em zaniste homekman bo ravekirdini deq beq6weyeki zor wird dekat. Charles Peirce ewiE gringi tewaw bem zaniste dedat. Leser desti ew tewaw serbexo derdekewät. Bewey yekem kes6ke "waney nigane ü delalet ü p6u.endiyekani de1l6tewe."" Ewig be bestnewey em zaniste be lojikewe, te- nanet lojiki be lq6k lem zaniste dana. Lekin C. Pierce em zaniste be (simyo- tika- alsimiwgiqa) nas dekr6t. Min namwä läreda m6.jüy em zaniste berbas bidem, gunku pagtir rexnegirani weku: Barthes, Greimas, Jacques Derri- da... Tad lebarey em zanistewe pe).vi xoyan hebuwe.

(l) P6wendi n6wan ziman ü edeb weku pöwendi n6wan nazinduwe be zin- C www.arsivakurdi.orgduwe. A"gkiraye nazindü jiyani t6da niye, bellam diway gilsall be nameyeki o

= t Iimdawi, Cemil, d/.r/riiwgiqa wal'ntnq micle 'altn ulilkir. 'did, inayr,hars 1997, ö106 26 Alnsif. LIah. nivn.e olhiaye.ti olinqid oladbi. alanclu mdrye. l97)i. ö345 cülle. Sästemi ziman wiqeye, s6stemi edebiq danan ü päwendiyc le wes- tani ziman ir nazindüiy bo cülle ü zindurv6ti wiqekan, kewate "wiqekan niqanen."3 Ziman sästeme, bellam s6stem6ki cögir niye, wate fireyi delale- tekani wigeye le syaq6ki deqda. Kewate edeb gon be hoy zimanewe madde- 1'eki zinclü, ke deji ü p6E dekervö, decülli ü qalak deb€ berhem d6n6? Han'kat ziman qon detiwanö le edebda garistaniyet ü biri taze bunlad bin6? L€rewe detir,lanin bill6yn "ziman s6stemöki gerarey komellayetiye, natirvan6 erki xoy c6bec6 bikat, ten€ kat6k hemü söstemekani tewaw ü pirr debin.r Em telvaule (kamil) kat6k d6te di, ke hemü regeze la»'eki ü nawendiyekani deq p6n'endiyan len6rvanda heböt. Le ziman da r,r,'iqekan (ke niqanen) pöwendi lenäwanyanda heye, em päwendiye, p6wendiyeki tewawkariye. Romanis behoy zoriy tuxmekani weku: ziman, karekter, r[rdat-, kat ü gw6n, q6wazi g6ranetr, weg6rr".tad p6wendiyekan pitir tlekat.

Romani Z sür'eti nili'eti lbeuceti seyyadeti'l-ueziri Ferhad Pirbal, ro- rnan6ke bunyadi zimaniyekey leser xewn bunyad nirawe. Taqe xewn6k de- b6te hew6ni g€rranerve, xewnöki hau'beq len6wan hewt kes. Nawunigani romaneke IIeut Wdneu Rüti Jtni Cenabi Wezir, nawuniganöki srincirrak6- qe. Nawuni.sanäki wcsfue, kervate em nawuniSane erk6ki lvcsfi dest niqan dekat. Eu'erkey "cirar cjn€t" be erkäki giringi nal'uniqani daden€t, gunku wesfäkman lebarey rütlarvekani n6rv romaneke dedat6.

Eger le nau,uniqaneke binorrin, 1'ekem qitökber jimare hewt dekewin. Em jimareye niqaney xoy heye. Le a1,ini islamda debinin jimarey asmane- kan hewte, dergakani cehenem hewt dergaye. Le seferi heckirdin sürra- newe bedewri Ke'be ü recimkirdini qeltan ü rakirdini Sefa ii Merwa hewt car encam dedr6n. Le Qurhni pirozig qiroki Yusif p6xemberman heye. t,ew6da Fir'ewn xewn debin6t, ke hewt gay bä l.röz hcllt gay beh6z dexon ü hewt gulle genmi zerd ir wigk xoyan le helt gullegenmi sew'z deall6nin ü l,iqkyan deken. Le n6w romaneke da qendin car ber jimare hevn't dekewin. "Legell qeq piyawi dikey braderi xoy, her hew§an yek xelt-van dibü."t, yan "gutim: min dü salle le Petersburg zirnani rüsim xw6nd, p€nc salliqe le Moskow dejim."6 Eger hertlü jmareke kobikel,newe jimare hewtman dest dekew6t. Eger bo efsanekan bigerr6ynewe le her efsaneyek em jimareye sihri xoy hebuwc. Lekin aqüriyekan, xwawend 'Eqtar le asmani hewtem ci- www.arsivakurdi.orglekani xoy dadeken6t. Babliyckan rojekani (7-t4-zt-28) le mang be piqü o)- .1, a- 3 Siza ü Abuzid .Ner, lid.ril dli alsimiu,g/r7r], dar albigao, almixrib, Birut, Qasim, c_) Libnan, 2000, 6172

C) x www.arsivakurdi.org C) < J t)

= 30 GERNAS RODERIN

CEGERXWIN U BANDORA RAMANA SOSYALIZME YA LI SER HELBESTEN DIWANEN WIYEN AGIR U PIRUSKU SEWRA AZADIYE

DESTPI:K Ji destpäka derketina mirovan 1a li ser rüqala dunyay6 gelek büyer qewimine ku qedera dirok ü qirnan serobini hevdu kirine. Di vä mawe- ya dürüdiräj de civakö bi dorä sistem6n komunaliyä, koletiy6, feodaliyä, bü{üwaziy6, nispeten reel sosyzlizm6 ü niha ji kapitalizm6 ceribandiye/ diceribine . Di mijara v6 nir{s6 de diroka miror,ayetiyö, bi bagi ü xerabiy6n w6 ve, helbet w6 ney6 vegirandin. Ji ber ku babeta v6 nMsö "Cegerxwin ü Bandora Ramana Sosyalizm6 Ya Li Ser Helbest6n Diwanän \Vi Yön Agir ü Pirü.s/< ü Seurro Äzadryä ye, li l'ir mecbüriyeta qevaztina di ser analiz6n diroki ü civaki xwe re dide der. Bäguman ev qevaztin w6 ne bi giqti be, lewre her büyer an ji kesayet div6 di heyama ku t6 de qewimiye/ jiyaye ve lvere läkolinkirin. Heke ev yek bi v6 r6bazö ney6 megandin, em 6.ji enca- m6n zanisti geleki bi dür bikevin. Nexwe em 6 hineki bi pey pirs6n wekä "li kü?","gawa?","qima?" ü hwd. bikevin da ku sistema sosyaliznä ya ku tiba- beke dewlet, bi serkägiya Rüsyay€, bi ber bay6 w6 ketibün, ji aliy6 x:wendevanan ve were nasin, a.) www.arsivakurdi.orgWekö ku t6 zanin, wek€ her sistemeka civaki sosyalizmä ji biv6 ncvö lvö a) toi'6n xwe li pasxaneya civakan, ü p6 ve gir6dayi li berp6bün6n wek6 sos- .- yo-politika, gand ü huner6 ji, bireganda. Em dizanin ku ev ekonomi, tovji 0) niqk6 r,e nehatin reqandin. Heta ku ev sistem ava bü parzemina Erropalt i-i rvek6 meqkeki hate keyandin. Pigti telger, serhildan ü goregön karkeran 6n = di sal6n r83o, 1848 (Manifestoya Komunist ya Marks ü Engels) ü 1871an 31 (P6khateya Komüna Paris6) de p6k hatin, 6di gerxa dirokö w6 nema wek6 ber6 biziviriya, qedera karkeranji wä veguheziya ü st6rka wan ji v€ car6 w6 biteyisiya. Bel6, ev gerx ü qeder kon6 xwe y6 p6qin bi destä Lenin di sala r9r7an de li Rüsyay6 vedide ku hingi Rüsyaji ber zilma sistema feodal ya Qaritiy6 dinaliya. Ev kon6 he y6 ku ji bo hemü netewey€n bindest häviya rizgariyä dibexgand, helbet ji bo kurd6n ku ji azadiy6 b6par bün ji w6 bübüya h6- viyeke mezin. Marks ü Engelsi di Manifestoya Komünist' de "mizgin"iya azadiya proletaryay6 didan. Ev "mizgina x6rä" w6 dem6 t6 bi ber guh6 za- nay6 helbest, qirok, r6ziman, dirok, folklor, din ü siyasetä ango Cegerxwini ji dikeve. A rast, yeki ku di gelek waran de ewqasi xwedi behre ü ezmün be gelo päkan e ku ramana sosyalizmä ya ku di bin guh€ wi de ye nebihistibe. B6guman ew wek6 birewereki mezbüt y6 sedsala xwe bü, loma ji di helbes- t6n xue de serwextbüna wi ya di derbar6 gelek babetan de bi agkereyi xrve dide der. Wek6 ku li jor ji hatiye diyarkirin, wek6 r6baza v6 xebat6 heta ji min bä ez ä bergeha vä nivis6 bi hürgiliyän ji derveyi mijar6 ve fireh nekim. Loma ji ez 6 pöqiy6 kurteyek6 ji destp6ka jiyana wi heta destpeka melatiya wi bidim, paq6ji bi awayeki kurt ü kronolojik ez 6li ser büyer6n giring y6n ku di jiyana r{ de qewimine rawestim. Wek6 ku t6 zanin di v6 mijar6 de gelek nivis ü belge hene, 1ä bel6 ji ber zehmetiy6n bidesltistina wan dibe ku bibliyograflya v6 xebat6 qels bimine. Li aliy6 din ji ez 6 hineki li ser teori ü ekola edebi ya "realizma sosyalist" bisekinim ku bi awayeki teqez bandor Ii ser helbesta Cegerxwini ji kiriye. Bi h6viya ku ev xebat ji bibe dilopek ü biherike nava behr ü literatüra zanina Cegerxwin.

1. eoNAxf,N JlNENicApi Ü TECRÜBEYEN cEGERxwiN 1.r. Heta Dema DestpCkirina Melatiya Cegerxwin Hin Agahiy6n Kurt Li gori ku kur6 wi Keyo Cegerxwin dib6je "Cegerxwin bi nav6 §öxmüs ji d6 ü baveki gundi, cotkar ü belengaz di sala r9o3an de li gundä Hesar6 hatiye din6.'D Iß bel6 Ceger:,:win bix-we di Jinenigariga Min de dib6je ku ew di rgooan de g6büye. Ew ji ber belengazi, 9er6n eqiran ü bi ser deji ger6 .J yekem 6 cihan€ (tgr+) kogi gundä B6der Memo Lö ji ( dikin. li wir axay6 www.arsivakurdi.orggund ü cendermeyan reheti nedane wan. Disa gund6 x:we y6 C) ew t6n ber6.:

{) ioi I Marks, Karl ü Engels, Ftiedri.h, Komünßt Parti Mdfülestos , a]md. Hasan llhan, A)ter yYayiocilik, 2010 = 2 Cegerxwio, Keyo, ,fiflentgari, tekoSin ü berhemdariya Cegerxwin,WesanCn M, r. 24 5 32 3 Kaynak, \'usui /iaenigatiya Cege*win ü Berheman wi, lvesanän Do, 2010, r 11 Di 192oan de diqe medresey6 ü li Süri, Iraq ü iranä digere ü rewqa gel6 Kurdistanä ji n6z ve nas dike. Di sala 1927an de dizewice ü di sala rgz8an de ji dibe mela.a r.z. Di Ramana Cegerxwin de P€khatina Hiqyariy6 Li gori belgey6n li ber destan t6 zanin ku ev büyera kartäker ya ku li Rüsya1€ qoreqa sosyalist pök aniye, ji aliyä Cege»rwin6 ku hing6 xorteki r6-t7 sali büye ne watedar e. Ji ber ku ew di wö heyamä de s6wi ye ü li mala xweha xwe ü bi paletiya nanoziko ya a,xa ü began "sitiri"ye. Ji ber ku li jorä ev babet hineki hatiye dayin, p€wistiya lähürbüna v6 heyam6 di qargoveya v6 nivis6 de tune ye. Helbestvan6 nemir heta sala rgz3anji tenö bi xwendina ilmön melatiy6 ya li medresey€n cürbicür ve mijül e ü haya wi di destp€k6 deji doza milletö Kurd tune ye. Ew serencama hiqyariya x-we ya wä heyam6 wisa ji me re rave dike: " Me nizanibü Kurd gawa dixebitin ü ji bo qi dixebitin...Ji sala r9z3an yan t9z4an ve ez li ser dest6 §ewqi Beg6 Erxeni, li giyay6 Qerecda-x6 qiyar büm. Piqti qer6 §6x Seid Efendi, di sala r9z5an de min dest bi xebat6 kir."r r.3. Naskirin ü T6kiliya Cegerxwin ya bi Derdorän Kurd re Belö ev nasin bi awayeke mezin bandora ramana neteweyi li ba Ce- gerxwin peyda dike. L6ji ber ku civaka wö hing6 ya kurdan di nava dorp6- qeke qewin ya setdestiya beg, axa ü 96xan de ye, bi awayeki j6neger ew ji di nava v6 t6kilheviya rasteqin ya civaki de hewl dide ku bätir bi birbir6n r,ran re bide ü bistine. Lewre ew bi helwesteke tundütüj li diji hevalbendän dijmin e. Jixwe hin eqir6n kurd y6n ku berberi ü dijminiya hev dikirin, t6ra xwe ew ji wan bi dür xistiye. Bel6, ev dürketina rvi yaji van derüdor6n "kevneperest ü nezan" r6yeke nü li ber u{ vedike ku ew ji xebata r;alak ya ji bo nete»'eya xwe ye. Ew ädi dost ü hevalbendeke xuft 6 zana, pöqeng, damezriner, serhild6r ü welat- par6z6n röxistin6n kurdan e. Nasyariya wi ya bi van cam6rar.r le hin b6tir dibe sedema qewinbüna ramana Ccgerxwin ya welatperweriy6. tsi kurti hin ji wan kes ü malbatan ev in; ReEid Kurd, Qedrican, Nüredin Zaza, Osman Sebri ü malän wek6 Bedirxan Paga, Cemilpaqa ü Haco Axa6. Wekä tal'be- tiyekewww.arsivakurdi.org hevbeq ya van nav6n ku meriv dikare hin ji z6detir bike ev e ku, ew a serhild6rön tökqüyi, mixabin ji ber sedem6n narxweyi ü derve, y6 tevgera o Xo1öün6 ne. Piqti v6 t6kqünä ev derdor6n han ü Cegerxwin xebat6n xwe <- CJ

r.4. Hewldan ü Xebatön Cegerxwin 6n Avakirin6 yGn Civaki ü Qandi Helbestvanö mezin Cegerxwin, ji xwe llt qima x'lve ten6 bi helbestni- vis6 neaniya ü di sala r936an deji bo avakirina du gund6n bi nav6 Cihene- me ü Q4lekä8 wäzend ü bendän xwe vemaliya. L6 ji ber hesüdi ü zikreqiyön gundiyan bi awayeki hör,i ü seriqikesti ji gund derdikeve. L6 ew v6 car6 li Amüd6 sala r937an bi navö Nadiya Ciwankurd e komeleyek6 vedike ku t6 de dirok, ziman ü ganda kr:rdan bi xorlan dide nasin. Lä hey-f ü mixabin ev xebata wi ya giranbiha, piqti salek6, disa ji ber "sedem6n nalr'rveyi" ku hema dubare dibün bi dawi dibe.

1.S. Nasina Cefierxwin Bi Komünistan Re Cegerxwin di sala 1946an de Ii Qamigloy6 bi cih dibe ü bi pel.wirgirtina sekreteriya Civata Azadi ü Yekitiya Kurd re dikeve siyaseta doza kurdan 16ji ber sedem6n narxweyi y6n vä r6xistinä eivjä bi dür dikeve. Yekji se-

dem6n, balk69 ü bi nijara me ve t6kildar, 1,6 v6 dürketin6 ew e ku "hinek ji wan hevalan bau,ermend6n l!€lat6 kapitalist in'"." Li vir bas xuya ye ku Cegerxu'in anti-kapitalist e ango lamana komünizmä kart6k€ li ser helwest ü biryar6n w'i dike. Ew b6guman beriy'a r,6 biryar6 di helbesta xwe ya Dil- ber6n Ceng6 " de tlijberiya xwe ji bo axa, q6x ü melal.an agkere dike. L6 ev dijbcri gelo hing6 hi hevir6 ideolojiya komünizm6 ve hatiye sitirandin an na? Lewre em dizanin ku cliwana wi ya päqhr di sala t945an de gap büye ü mimkün e ku ew helbest beriya t945an hatibin nivisin. Wckö ku ew ji dib6je ku hin rist6n min hene ku t6 de min 6ri9ä beg, axa ü qöxan kiri1,e. Ten6 w6 gaxö, h€j komünisti, hei.pari, pögketini nehatibün meytlan6, yan ji ncgihabün welat6 me.'"

Sala t949an dostaniya wi bi Partiya Komünist y,a Süriye1,ä re destp6 {ike ü bi dil ii can bi wan re dixel.rite. lVi r.w'est iye ku hemü kurd biker.in nav par-

C) www.arsivakurdi.org7 C. Bedixan, Ha dl, \\resan6n Nüdem, am(t. F. Cc\icri, j, ,1, 1998, r 93 I 8 Cegerxrvin, h.b, r. 213 h. b.. r.225 30 iLl t I0 Ordixanä Celil, Poeziya Oegttxu.ina ßajan aniyä, Eriyan,I966, ji pirtüka YusLrf - Kaynak ,va ku li jor'ä ye hat Birtin, r. 3-5 1l Cegerlilvin, Aglr ri PirrJt, Avesta, 2003, r. 208 34 12 Ccgerxu'in, h.b,, r 291 tiya Bolqevik üji milet6 xwe re bixebitin. Ew p€qin bi navä "Ristewanä Kurd € mezino" pesne wi didin lä pagä b6bextiy6n wek6 "ew dirrtaze bibe serok6 partiy6, helna w6 qer6 partiy6 bike... ew ne komünist e, tenö kurdperwer et'1" ü gelekön din di-xin situy6 wi. L6 bel6 ew disa ji li ber xwc dide ü dixrraze ku ev ramana komünizm€ li nava hemü kurdan belav bibe. Ji bo v6 armanc6ji hin päEniyar6n wekä wergerandina prensib6n Marks ü Engelsi ji partiy6 re dibe. Lervre eu'v6 r6baz6 wek6 taker6ya rizgariy6 ya ji bin nir€ serdesti).e dihine. Heru'iha baweriya x"wc bi xebata aristokratän kurdan nayine, ten6 bi gundi, pale fi karkeran tine. Lö ev ramanön wi ji nay6n pejirandin di partiy6 de ü ev ji dibe sedcm ku ji partiyö dür bikeve. Ji ber lan hewldan6n xre t6 girtin. Di sala r957an de ervji partiya komünist vediqete.

2. SOSYALiZM Ü ST QONAX]ON BANDORA W6 YA LI SER HELBESTE,N CEGERXI,,ViN 2.1. Qonaxa Yekem Rüsyaya ku xrvedil,Ö r6vebiriya garitiyä bü ü hemü t6kiliy6n madi- manewi li ser vä ramana feodalist hatibün avakirin, ji qoreqa sosyalist ya r9r7an p6 ve ödi bi awayeke negar di her wari de wö paradigmayeke nü bihata afirandin. Terry Eagleton di b6je ku "heke ya rasti were xrvestin, ideoloji hilberineke t6kiliyön civaki ya q6nber e ku mirov di dem ü me- kaneke kifgkiri de ketiy6..,Mirov di hilbijartina tökiliy€n civaki de ne azad in, ew ji h6la b6gar,iy6n madi ve hatine tengkirin.'5 Ilelbet li Rüs- yay6 ji rvisa bü, pigti hatina Stalin hcr tiqt dikeve di bin kontrola parli- 1,a l3olqevik de. Realizma soslalistji aliyö deu'let6 l'e wek6 bir ü bogiina fermi ya huner6 di sala r93oan t6 pejirandin. 1,6 prensib6n vä r6baza ku hin ren96 sistemeke Lf, www.arsivakurdi.orgestetik negiltiye di sala r93,1an de Ii "Kongreya Yekem ya Yekitiya Nir,{s- a g <- o

13 h.b., r: 290'1 1.1 h.b., r: 290-8 = 15 Eagleton, lel r), MrrÄs izifi rc Edebrnt Elestirisl, $.cr. Utkü Ozmakas, ilctisim, 2012, r. 2l 35 kar6n Soryet6" ji zar6 Jdanov aqkeretir dibe.'6 Helbet ji aliy6 gelek kesan ve tistinen nü li ser v6 r6baz6 hatine danin an ji rexne 16 hatine girtin, heta ku gargove ü bergeheke kemili derketiye hol6. Yekji wan kesä ku serä xrare pö re 6gandiye ü formüleke nü daye v6 r6baz€ Lukacs e. Ew rexneya xwe berovaji Jdanov Ii kemeqopeke edebi ya ku ji sedsala rgan ve didome, ku j6 re"leheng6n er6ni"'? t6 gotin, dike. Jdanov ü aligir6n wi "leheng6n 6r6ni" bi kurti wisa rave dikin ku div6 ew bibin kes6n ku x:winer wan wek mesterey6, nefsbigüki, xebathezi ü xurtiy6 dibinin ü heta dihesidin wan...Div6 ew baweriya ku w6 sosyalizm bi awayeki ser bikeve, bigihinin xwineran. ,8 Di vir de bi zelali kifq e ku sistema sosyalist berpirsiyariya propaganday6 daye ser stüy6 niviskaran. Lewre belavkirin ü serkeftina sosyalizm6 ji merheleya qer, derbasi hunerö ü xasma ji derbasi edebiyat6 büye. Pascale Casanova v6 röbaz6 wisa tarif dike ku doktrina her{ näzik a armanc ü berjewendiy6n siyasi ye.D

2.2. Qona-Ya Duyem Guman j6 tune ku di nava kurdan de ji ev armanc ü berjewendiy6n siyasi hebün. icar Cegenwin6 ku rizgariya kurdan take armanca wi bü wä qawa ji ramana sosyalizme be bimaya? Helbet wi yö agir ü pirüsk6n di16 xwe ber6 h6di h6di bijenandiya ta ku bübüya agireki gur ü geq ä ku dil ü ceger 16 bike xwin. Cegerxwinji helbesta xwe ya p6qin ya diwana 1'ekem ve di nava kurdan de dest bi gandina tov6n sosyalizm6 dike. V6 yek6 ber6 bi agkereyi nake ango rasterast qala v6 sistemö nake. [.6 mina ku ew v6 röy€ ji xwe re him bi him veke, t6 ber bi qonaxa aqkerekirina armanc6n xre. Em dibinin ku wi yekem carä di Dilber6n Ceng6,,, de nav6 Stalin ü leqker6 sor zikir kiriye. Xala balk6q ew e ku ev helbest di bira "qi'r6n evindariy6" de, ne bi awaycki beloq hetta berovaji w6, mina ku bi ser6 zim6n an ji di nav6 re qala evineka xwe dike. l,€ di destp6k6 de pir bi ihti.vad e ew, lewreji nigk6 ve aqkerekirina r,ä er{n ü evindarä dibe ku ji bo gihaqtina mirazö xr,rre asteng6n mezin derxin pägiya rvi. Ji xwe paq6 tö ditin ku piraniya kurdän w6 dem6, ku hin ji wan heval6n wi ne, "neyini" ü "nebix6riy6" di wech6 vi mirazi de dibinin.

Awir6n keg leskerä sor tip6 zilfan tang ü top, a) www.arsivakurdi.orgAniya keg xet6 ceng e, lö §talin daniye.., C) 16 Moran, Berna, Edebiftlt K1.trufili ye Elertili, iletisim,2010, r.53

Qil sal e ezab ü elem6 wa dikiqinim, B6gare nexog im ko hemi derd ü birin im,

Derd€ Londena eqqä ko tu serdare tebiban, Derd6 me gi derman e birindarä evin im'

Me ii sevdayä Stolin qirtiye ev waz ü nesihet, Wer guh bide carek bi xwe seyday6 Lenin im.""

Di vir de Cegerxwin sedemän nel-weqi, derd ü birina xwe bi serdest6n kurd ü dijminan ve gir6 dide. Wek qare ji waz ü nesihet6n Lenin ü Stalin dihine. Bi v6 malika j€rin, ku berdewama yajorin e, ji 6diji herkesi re ilan dike ü evina x:we agkere dike. Ki dil bidi uarek div6 pir sebr ü tehemil, Lew ez bi guiIta te birinan dikewinim.

Ev "yar" welat e b6guman ü evina wi ji sosyalizm e. Cegerxwin 6di b€yi tirs ü metirsi Ii v6 evin€, ku di destp6k6 de nedix'west bibe beniqt6 devan, bi awayaki berdewam ü z6deyi xwedi derdikeve' Disa xaleke din ya balk6g; t6 ditin ku helbestvanä me y6 neteweyi di nal'bera van herdu helbestan de, 6n ku min li jor hineki hewla veqirandina wan daye, z9 helbestän evini hene. Ligel ku wi ewqasi z6de nivisiye ji di van z9 helbestan de ez leqayi tu nav ü niqaneka w6 evina ku gendek ber6 ilan kiribü, nebüm. Ilelbet sedem6n v6 hene ku Cegerxwin v6 rewq6 bi kurti wisa dibäje "ez ketibüm navbera d6w6 sä seri ü hawir qer6 min dihatkirin'l" ne komünist6n Süriyey6, ku ewji disa kurd in, ne ii heval6n wi y6n kurdän welatperwer j€ razi bün.a Ev büyer di prosesa de biv6nel€ bandoreke nefini li mijara helbestnivisina o) v€ navbori a www.arsivakurdi.orgwi kirine ü wek6 encam ji hing6 di ber xve re neditiye ü nekariye li gora p qima x'lve li ser evina x-we ya delal, sosyalizmG, binivise.

Di Seutra Azadiy4 de ku diwana Cegerxwin 1.a duyem e ü cara p6qin di sala r954an de gap büye te ditin ku t€ de biryardariyeke qewin heye. Lewre hin di helbesta p6qin ya vä diwan6 de du tögehän ji terminolojiya Mark- sizm6, ku bavä ramana sosyalizm6 ye, bi ber qavan dikevin. "Stemkar,, ü "stembar" in ev t6geh.

Tu p6kanin sitemkar ü stembar Li xwar her dem dibari, t6 ji bani,s

Ji vir ü p6 ve Cegerxr,r{n di helbest6n xwe de b6iir ü bi awayeke bir6küp6ktir qala nav ü niqan6n evina xwe dike. Heta ew 6di nema qima xwe bi aqkerekirin6 ten6 tine, dest bi pesn ü qabagkirina wä ji dike.

Roja ger6 Hettin ü Kerek xog me tu diti Tarixji me re dayiye zanin tu egit i Bermay6 Med ü Sobar ü kurä Nayri ü Sit i iro tu metirs hemdem ü hernxak6 Souiti"6

Wek6 ku di van rist6n jorin de ji t6 ditin pesneke z6de heye ji bo Sov- yetä. Ew Solyetä dike häzeke mezin ü xurt da ku kurd b6 tirs pigta xwe bidin6. Helbestvanö me y6 nemir Cegerxwin di v6 qonara dawin de, ya ku mirov belki bikare wek6 qonaxa gihaqtina final6 ji binav bike, ädi helbestän xwe bi awayeki geleki z€de di bin bandora v€ raman€ de nivisine. Wi di Seura Azadiyä de bö hesab ü li pey hev sembol, t6geh, slogan ü navön navdar €n sistema sosyalist bi pesndari bi kar anine. Wek minak; das ü goküg, pale, karker, cotkar, rAncber, prol€ter, üris, tebeqe, sermayedar, IeSkerl sor, Tromon, §iclin ü hwd. Mijar6n helbest6n wi ji bi pirani büne Cejnc ,, HefiA Sab Stalin, Seyda ü Pir Stalin, Heual Robson, §ina Stalin ü hwd.

ENCAM C) C www.arsivakurdi.orgDi destp6k6 de min gotibü ku ez 6 hewl bidim bi kurti li serjinenigariya o) u{ bisekinim ü pa96 bi hin hürgiliyanji ez 6 qala qonaxän bandora ramana

qA\,'KANi

Bedirxan, Celadet, I{aroar, Weganön Nüdem, amd. F.Ceweri, Stockholm, 1998 Casanova, Pascale, Dünga Edebiyat Atmhuriyetr, wer. S. Özen, Varhk, Stembol,20lo Cegerxr{n, Jinenigariyo Min, We§an€n Apec, Stockholm, 1995 Cegerxwin, Agir ü PirAsk, Avesta, Stembol, 2o11 Cegerxr,tin, Seura ulzadi, Avesta, Stembol, 2o11 Eagleton. Terry, Marksbim ue ÜJebiyat Elegtirisi. wer. U. özmakas. ileti5im, Stembol,2o12 Ka1'nak, Yusuf, Jin eniguiya Cegerxwin i Berhemön Wi, Do, Stembol, 2o1o

Marks, K., Engels F ., Komänist Parrt Manilestosu, amd. H. ilhan, alter, Stembol,2olo Moran, Berna, -Edebigat Kuramlarr ue Ele§trri, ileti§im, Stembol

o) www.arsivakurdi.orgL 0)

TEKNiKEN MONTAJE DI AVAKIRINA rErsrE RouanE oe: RoMANA sort Nc EH wEKE N truü Ne

rEgn«i Montaj 6ke ji teknik6n sinemayö, piqti w6negirtin6 dih6t, pokhatiye ji r6küp6k kirin ü p6kve gir6dana girteyan bi merema palpiqtiya pirosa veg€- rana giroka filimi. Ji encamö v€ p6kve gir6dana di navbera du girteyan da watay6n nü li dev wergiri peyda dibin. Qunke sinema ji encam6 täkelbüna huner6n di 1'än edebi peydabüye, lewma pelwendiyän bi h6z di navbera sinemay6 ü huner€n edebi da heye, bi taybet ji peywendiyeka du quli di navbera sinemay6 ü roman6da heye, ji bet ku roman 6k ji gavkanil,6n se- reky6n filimiye. Di heman dem6 da edebiyat ketiye j6r bandora qöwaz6n sinemay6, bi taybetji roman. t ewma diyardeya teknika montajä gir6day bi sinemay6 bi ten6 ve nine, belko di girok, roman, qano ü qi,r6ji da heye, heta di pirtükän esmani ji da heye. Montaj di roman6 da ewe dema girle (snaps- hot) t6da digehne hev ji bo p69äxistina veg6ranä ü kesayetiyan, herwesa ragehandina biiyer ü p6qk6q kirina rave krin ü qirove kirinan ü afrandina seqayek6 derüni (p sychology).

Niviserä romana Sotrngeh mifayek6 baE ji teknik ü q6waz6n sinemay6 wergirtiye di avakirna tökst6 xwe yö huneri da, bi taybet teknika montaj6. Ev vekoline ya terxankiriye ji bo diyarkirin ü vekolina wan räk ü teknik6n c-) di montajkirina romana navbiri da hatine bikaranin, bi mererla zanina CJ www.arsivakurdi.orggawaniya bikaranina montaj6 di romanä da. Disan h6jay bir anin6 ye ko < ] vekolin di nav rexna romana kurdi da gelek (D k6m di vi biyavi da hene, bi iai taybet layen6 piraktikiy6 babeti. Sinür6 v6 vekolin6 ji praktikkirina teknik6n montaji di romana sohn- 40 geft da derbas nabit. BöBuman ev vekoline ya ji ariqan b6 behir nebü, ku diyartirin ariqe ji k6miya qavkaniyan bü li ser vi babeti, bi taybet aliy6 praktiki ji vi babeti, ko heta radeki di nav rexna romana kurdi da y6ji bir kiriye. Vekoleri di encamdana vä vekolinä da palpiEti li ser metoda wesfi- qi- rovekari kiriye, bi palpiqti kima li ser yasay6n (teknikGn) montaj6 sinemayi ko p6khatiyeji (hevdiji, herteribi, hemageri, hevdemi ü dubarekirin6). Nexq6 v6 vekolin6li ser du piqkan hatiye parvekrin: 6k; piqka teori, ko di v6 pigk6ila ev babete hatine behiskrin: (edeb ü sinema, roman ü filim, cudahi di navbera roman ü filimida, t6geh ü pönasän montaji, regez6n montaji). Du; pigka praktiki, di v€ piqk6da teknik6n montaji li gora desni- gan kirina Bidovkin iji pänc r6k ü layenan ve di romana Sofrngeh da hatine praktik krin, ko ewji (hevdiji, herteribi, h6mageri, hevdemi ü dubare kirin) in. Li dumahik6 ji giringtrin encam hatine diyar krin.

EDEB Ü SiNEMA Sinema dihäte hijmartin hunerä heft6 y€ ji hemü huner6n din nütir. Sinemav6 di gax6 nü da rolek6 giring di berfreh kirina aqopa (imaginahon) romannivisi da ditiye, bi saya bikar anina w€ney6 di pejrandina büyeran da, lewma kariye xrre bi ser derbirrinön huneriy6n berhemÖn romannivisan da bi sepinit. Sinema ü romanä herduyan 6k armanc a helpigk heye, ew ji xwe n€zik kirin ji durh616 jiyan6 ye. L€ sinemay6 pitir rolä xwe di vä armanc6 da gä- raye ü ev armance bi cih aniye, gunke dih6te hijmartin wek xodika ji he- müyan pitir derbrrin6 ji durh6li diket bi deng ü reng6n xwe ve. Disan ew amraz€ huneri ye ew6 daner di karit bi r6ka w6 her hizir ü boqüneka heye veguh6zit ü gelekji rastiyä n6zik dibit.. Bi wan amirän hür ew6n taybet bi sinemayö ve.' Sinema p6khateke ko ji t6kelbüna huner6n din y6n edebi peyda büye' Anko pei,wendiy6n bih6z di navbera edeb ü huner6n din da heyeji atiyeki ve, ji a1iy6 din ve di navbera roman ü sinemay6 da n€zikiyek heye. Ji ber ko roman 6keji gavkaniy6n giringön filim6n sinemayä. Her v6 gend6 wekiriye ne bes roman qavkaniyek sereki yä sinemay6 bit, belko sinema ji hunerö ii hemüyan giringtir bit ko romannivis hewildet mifay6 ji teknik ü r6k6n q€we ä (style) vegörana xwe. Romannivis ji rek C) w€ wergirit ji bo darätina C www.arsivakurdi.orgsinemavani "girte yän (snapsäot) panorami bikar dinit ü kamir6 di livinit ü c) lariya bi ronahiy€ ü düratiy6 (dr'stance) diket'E <- (:l) .O)

'llim Cemal al-Sinna, Terceme: Ibrahim al-'Eris. Bey'rot, 1980, r 50 I Acil, Henry, 41 2 al-Kurdi, 'Ebdulnehim, Al-Scrd fi al-Riwaye al-Mu'asire, Al-Qahire, 1992, r 14 Edebiyat gelekbi §6waz6 sinemay6 karigerbüye. Ko di biyav6 sinemay6 da ü bi taybet qunaxa geqe kirina (improuement) w6 da hindek hunermen- d6n xwedan ditin ü gog e 6 n6rrin 6n Qtoint of uieu) xwe 6n x-weser peyda bün, ko begrawendekä destp6ki ji serbora huner6n din hebü, li berahiya van hemü huner6n begrawend6 p6qin p6k aniye ü gehandine sinemay6, qano ü girok ü w6ne ü muzik bün. Bi riya van huneran diyar bü, ko giringiya sinemay6 ji hunerän di ya k6m tir nine.: Disan her bi wi rad6 sinema bi edebi (i roman ü girok ü q6>r 6) kariger büy, herweha roman ji bi sinemay6 kariger büye.r Kovara lime ya Emriki li sala 19So di rapirsinek6 da ditin6n xwendevanan li dor baqtirin filim wergirtin, di encam da filimä (Ji Dayikbün a Mi- leteki) bü baqtirin filim6 b6deng ü filim6 (Digel Bay Qü) bü baqtirin filim6 dengdar, ko herdu filim di koka x'weda roman bün. pigti (5) salan carek din heman kovar6 ditinän xwendevanan li dor bagtirin (ro) filim6n di diroka Emrika da hatin nigan dan diyar kirin, koji wana (5) filimän serkefti roman bün (Digel Bay Qü, Ji Niha fi Heta Hetay6, Hevrriki di bin Roj6 ve, eapit ü Kuvadis)s. Her di vi biyavi da div6t bizanin ko hindek roman taybet bo sinemayö dih6ne niv6sin mina roman6n derh6ner6 kurd (yrlmaz Güney) koji bo filim€n xwe nivisi... B6y romannivis hizra filim kirina roman6 biket sinemazan negar dibit we romane bidete sinariyonivis eki jiboy ko sinariyo biken ü nemerce romannivis ek navdar sinaryo ya filimek serkefti binvisit. Di rasti da filim kirina roman 6 serkeftinejibo roman 6 ü romannivi.6 Li dumahik6 fere amaj6 bi hind6 bideyin ko roman6n kurdi gelek k€m büne filim. Bi ten6 me yek nimüne ya diyar heye ew ji yrlmaz Güney e ko roman bo filim6n xwe dinivisin ü sinariyo dikrin ü di derh6nan ü ekter (actor) helbijartin ji her xema *,i bün. Yekem romana kurdi li sala 1935 ji lay6 'Erebä §emo ve hatiye nivisin. Sinema kurdi li sala r9e5 ji dayik bü li dem6 derh6ner6 kurdä erminya Emubik Nizarduv Nizaryan filimek6 di- kom6nti lij6r nav6 Kurd€n Ezidi derh6nay, kojiyana civaki ü rewqenbiri ya kurdän €zdi di vi filimi da hate behiskrinz. Li Bagürä Kurdistan6 heta nihu 6k roman li v6 dümahiy6 büye filim ew ji romana ./ani GeI ya romannivis ibrahim Ehmed e. Sedema sereki a v6 lawaziya ne filim kirina romanan

Bin€re: Hiyam Al-Serd al-Riwai, fr Nmal Ibrahim o §e'ban, Nesrullah, I,man, 2004, r - 236. Wergifiiye j i: 'Eli geli9, Te'rif al-Neqid al-Sinema i, Bexdad, r.35 www.arsivakurdi.orgHedad, Hesen, ,4|-Riwaye wa al-Film, ji malper€: www.cinematechhaddad.com\ c)

ROMANÜFiLiM Peywendi di navbera roman ü filimi da pelT ,,rendiyeka diroki a mukom ü di nav hevda qüye, her ji sal6n destp6ka peydabüna sinemay6 destp6 kiriye, ko ew filim6n palpiqti li ser roman6n binavtdeng än cihani kiri, her hingä serkeftineka mezin bi dest x-we ve inaye. Diyartirin nimüne romana Ol?uer 7lfist ya Charles Dickens ü Pfr em1r ü Derya yaHemingway... hwd. Bi saya ewä taybetmendiya sihri ya sinemayä hey ya büye sedema w6 yek6 ko dah6ner€n cuda y6n hemü cur€n edebi hej6 biken, bi taybet ji nivi- ser6n roman ü kurtegirok ü hozan6; ev dah6ner e bi aqkirayi danpCdan 6 bi hewl6n xwe diken jibo veguhaztina teknikön amraz6n derbirrina sinemayi bo nav nivösinön xwe, bi taybet veg6ran€n romanki.s Di heman dem6 da sinema ji kariye mifayek6 baq ji romanä bibinit ü roman wek kerestek6 xavä baq e bo filim6 sinemaf, di encam da ew filim6 ji roman6 dirist dibit bi arikariya regez ü mufredat6n x:we pitir wi t6ksiti ciwan diket ü bi rewq di6xit. Eger roman end6ga (imagination) me galak ü kara (actiue) biket, ew filimä ji roman6 dih6te wergiftin birdanka me ewa büyer ü kesayetiy€n romanä xezin kirin galak ü kara diket; paEi vedguh6zite agopä li ser astek6 ciwankari y6 ciyawaz.e Eveji her wek me diyar kiri di ziwite ve bo regez ü amraz6n tekniki ü mikaniki y6n sinema palpiqty6 li ser diket, ji bo berhev- kirina filim6 xwe. Wate dah6ner6n hunerön di [huner6n ziman ü muzik 0 nigark6qil amür€n maddi bi kardihinin wek mufredat bo zimanä xwe y6 huneri, evcar gi pelv yan deng yan reng bit. Lö belä daner6 sinemay6 - ko derh6nere - regez6n maddi ü me'newi ü mirovi dipök hinana t6ksit6 xwe rla bikardihinit. Ko ew filim6 p6khati ji dimen ü eLter ü sinariyo ü kamire ü...hitd bi p6nüsi di nivesit.'" Ev gende me di k6qite hind6 ko cudahiyeka tekniki dinavbera filim ü romanöda heye. Li dor vi babeti nakoki (debote) ü niqaq6n bergav di navbera sinemanas ü vekoleran da hene, gendin hizr6n teori ü ditin6n praktiki li ser xala bi hev gehiqtin üji hev cudabüna roman6 o) ü filim6 sinemaf hatine niv6sin. Di vi biyavi da du bogün6n hevdij hene; €k C www.arsivakurdi.org(D ji wan dib6jit, peywendi a di navbera roman6 ü filim6 sinemaf da peywen-

CUDAHi Di NAVBERA ROMAN Ü pililui oeI Her weki me diyar kiri ko peywendya di navbera roman ü filimi da ci- hek6 baq di wan vekolin ü pirtükan da dagirkiriye ew6n li dor her €k ji sinema ü roman6 hatine niväsin. Disan bir ü bogün6n cuda peydabü1me ji aliy€n teori ü praktiki ve, herweha xal6n bi hev gehigtin ü ji hev dürbün6 di navbera van herdu huneran da hatine lr,,,,eya kirin. Giringtrin cudahi di navbera roman ü filimi da ewe ko roman€ qi/tu mufredat6n di ninin cihana w6 p6 bih6te helsengandinji bili peyvan. L6 bel6 mufredat6n sinemay6 -ko pökhatine ji girteyan- di cur bi curin, lewma karin6n w6 yän ciwankari nah6ne sinürdar kirin. Eger em di roman6 da, bo nimüne, nikarbin du dimenan di 6k dem6 da bixni nin, di sinemay6 da em dikarin bi dehan yekey6n ditin6 bibi nin ü digel da guhdariya muzik€ ü axirtin ü deng€ qü- gikan di heman dem6 da bikeln.', Ji alyek6 din ve, xwendevan6 roman6 di danekariya end6geya xwe da y€ azade ko dimen6n sinemayG ev gende nine. Dem6 xwendevan xwe li hember hindek pelv ü devokan di binit ko keseki saluxdidin (descriäe), yan ciheki, büyerekö yan dorhölek6 civaki, ew d6 her weki div6t di end6ga x,ve da w6neket ü berceste ket, b6y li ber qav wergirtina hind6 kan€ niviser gend6 hürbin bü di saluxdana wi tiqti da. Lö dimenö sinemayö serederyö digel w6nekä t€r saluxdayi diket yö nimayiq kiri her weki viyayi b6y ko [bineri/temaqevani] pödvi bi karanina end6q6 hebit.*Tarkoviski wek sinemakar ü gareza di biyav6 sinemay6da dib6jit: "ne rvek heviya bingehin ew e edeb pelvan bo saluxdana cihanä bikardinit. 16 be16 di sinemayä da, cihan xrye bi qäwek6 6kser didete diyar kirin.",: Rexnegir6 sinemakar y6

ll Her ew gavkani. r 188 = t2 Medanat, 'Ednan, 'Edesa ul-Xeyal, r. 44 138 l3 Salih, Emin, ,erre d/-riwaye wa ul-/ilim. QavkaniekC behiskirye. bi rarlekä kömtir diket, roman palpigtiy6 li ser sistem6 h6mayän wajeyi diket, lä belä filim palpistyä li ser ditin ü guhdari kirin ü wajeyan diket''a Li dumahik6 fere amaj6 bi hind6 bi dqme ve ko hindi cudahi di navbera roman ü filimi da hebin j6k nah6ne dabirran ü peywendi ü wekhevi di navbera wan da dö her hebin. Lewma Alan Rub Gir€ ye wek sinemavan ü romannivis gelekbi tundi pey'wendiya di navbera roman ü filimi da mandel diket, cli gel hind6ji wextä behsa demi diket dib€jit: "lilim ü roman ewoke di ava kirina girke (moment) ü navbir ü li düv hev hatin€n demi da digehne kirin ü hewildan bih6ne kirin hev. "r Wate eger hindi behs6 cudahiya bihäte ko pe1'vrendiy€ di navbera roman ü sinemay6 da neh6lin, hindek xal hene herdu täda di helpiq kin ü bi gi rengan ev hev piqkiye nah6ne veqartin'

TEGEH Ü PT,NASEN MONTAJi Montaj (Montage) peyweka firensiye li hember w6 di Ingilizi da (Edi ting) bi kar dih6t. Ramana r6küpäk kirina girte y6n (snapshots) filimi di- gehinit, li düv merc6n diyar kiri ji bo li pey hev hatin6 tsikar anina montaji dizivirite ve bo sala (r9oz) demä iduwin Burter ä Emriki agkira kiri ko r6ka sinemayi di veg6ran a girokan da li ser bingeh6 dimenan nah€te ava kirin, belko li ser bingeh6 r6küp6k kirina girteyan dihöte avakirin; bi v0 qend6 huner ä montajä sinemafi vedit. Herweha n6ziki sala (1910) ti§tek6 näziki montaj6 nüke hate veditin, anko pawe kirina dimeni li ser qend girte y6n filim kiri ji goqe n0rrin6n cuda, ewä ko pel'r'vendiyän simyoloji ü formalisti p6kve di navbera girte y6n li düv hev hati bi r6ka cudahiya goqän närrinan ü bi r6ka pökve gir6tlanan diyarkirin.'6 ,Ii teorinas6n berahil€ ü xudan nav- ä dengek ö bag di sinemay6 da bi taybet di biyav6 montaji da Kuliqof herdu qagirrlän wi Bidovkin ü iznigtin bün. Ko her 6ki goqe n6rrineka taybet di v6 qend6da hebü. KuliEof 6kem kes bir li ser montaji peyvi di gotarek6 da bi nav6 "Huner 6 Ronah yö", montaj di filimi da qubhandiye bi rengi di nigar- kö9iy6 cla, ü li pey hev hatina ritmi (rhythm) di muzik 6 da' kirin, her te- Qendin teori ü pönase ü t6gehön cuda bo montaji hatine orinas ü sinemanaseki bi rengeki p6nase kiriye ü t6gehigtiye, Marsil Mar- (Cin6matique de tin, di pirtüka xwe 1'a bi navdeng da Zimanä Sinemayä Langue) bi vi rengi p€nasc diket: "ew li hev näzik kirine ewa li ser bingeh6 pelda kirina kart6 ki- bi hev gir6clana du girteyan dirist dibit, bi merema 9 www.arsivakurdi.org(]) .- l4 Her ew gavkani o) Mustefa, Al- 15 Crillct. Alain Robbi. N eho Rfu'ave ut-Cedide. Tercime: Mustcfa ibrahim Qahire, [?], r. 134 Begrtr' Dimeqq, = I6 Märi tifiz Cumu. M 'cefi al-Murtelihat al-sirerzaiye, Tercime: Fayiz 45 20{)7. r. 135 rineka 6kser ü karaji vä li hev n6zik kirin6.,,,z Her weha di p6nasa montaji da hatiye ko "piroseyeka tekniki ü huneriye piqti pirosa w6ne gitinä tlih6t. Ev p6rabfine palpiqtiy6 li ser parqe kirin ü läkdan6 diket; gunke dimen6n filimi pitir li pey dizayin a berhev kirin6 dih6ne w6nekirin, nek li pey zincira büyer6n girok6. Jiber giringiya montaji wek karekä dah6nan6 hijmareka teoriyan li ser peydabüye"'8. .Ii vä p6nasä dih€te zanin ko montaj bi ten6 läkdan ü bi hev gir6dana girteyan nine heta dumahika filimi, belko hune_ rekä dah6nan6 y6 hizriye, merem p6 aqkera kirina ber6x"wedan a huneri ü dah6nan6 ye di filimi da, disan aqkera kirina dahGnana kesayeti a niviser ye.'e Montaj mina xalbendya (puncfuatron) hevok ä ye, ko bi riya w6 mirov dikarit hevokä büwinit ü t6bigehit. Vä dah6nana hizri wekiriye di nav wan hemü curän montaji da ew6n izinqin destnigan kiri, montaj6 hizri kiriye 6k ji ,,Montaj wan curan, sebaret montajö hizri di b6je: 6 hizri ewe du beEan -ji her curek i bit- tlanine cem hev ko ew her du beg b6 goman d6 hizreka nü gehinin.'t" Eve ne bi ten6 di sinema1,6 da dihete ditin belko wek dir,ardek di hemü huneran da heye.

Di berhem 6n edebiji da bi taybet berhem 6n giroki ew6 palpiqty6li ser büyer ü vegöranan diken montaj roli di ava kirina teksiti da tlibinit. Montaj "Le bineret da huner6ki mikaniki rüte ü le sinema da be amrazi mikaniki taybet c€ becö dekrät. Belam le girok da kareke be meqesi xeyali girok nü- seke xoy encam dedirät ew p6gtir qirokeke denüs6t ya le biri xoy da gelalley deka ü ewca pargekani le yek detraz6n6t ü ser le niw6 be q6weyeki kariger tir ü semic rak€q tir deyan da tewe dem yek.,,,, Le1^,ma hatiye gotin ,,erk ü armanc a montaji ü teknik 6n wi palpiqti a pirosa vegoran a qiroko ye.,,." Di ji roman6 da montaj ewey6 girte t6da digehine hevjibo dirist kirin a zinci_ rek6 ko nar,.erok 6 ji xalek 6 bo a din pöqd6xit.,r Ilerweha montaj ä roman 6 cw e ko "nüser be ser hend6 lerüdawekani da t6deper6 yan le1.ek kat da g6rerewe rüdau,' deg6r6tewe.",a Anko armanca erki 1a montaji di roman6 da ew e ko p6diriya her girteyek6 ü dimeneki ji climenan hokarekö erki

t7 N{artin, Nlarcel, ,1/ 1rr,re al-sine//,aiye-Tercitne: Sc,id Makawi, Al_eahll.e, I969. r lJ6 18 Hcmadi kirum, N{in al-Mihki at-Rirvai ita al-mihki at-filmi. Dimcqq. Jinralperö: wwwalriyadh.com'2008\ l 0\I 7\arrj0lc38 l 290.html l9 www.yabeymuth.com\pages\index3248.htiln

20 rvrvrv.masraheon.comroLd\phpBße89Bcc34l ftf29e6cofal I a274dd7cd6&s (l_) id 769j\ vier4opic.php?p 2 !. 2t Ueyani. Zahir Roj, qiroki ll www.arsivakurdi.orgHrLneri Kurdiy,/s6\\.e ü sewaz ir tsunyad, qapxaney $e/irr(ti Rusinrhir. Hc\alct l9t)7, r I5I 22 www.yemcn-stars.coln\r,ib\shoutihread.pihp?t-74 c_l ioi w\\'w.aljazccratalk.net\lbrurn\nervrepliy,.pihp?rlo.ne\\,rcpliy&p=ll.1l Xidir, = Rdzan Rehnran , Tekniki Gäruneu'e le Ronunefuni ( Ebth.rllu terac)cla. Nantey master, Zankoy Selaheddin, Kuliji l,cr\rerdo bo Zaniste Mirovayetr-)ekan. Hewlör. 46 2007. r Il3 hebit wek beqdari kirin a di p6q 6xistin a kesayetiy6 da, yan ragehandina girokek6, yan qirovekirinek6 yan ravekirnek6 biket, yanji keq ü hewayek6/ seqayek ä derüni (psychology) 6 diyarkiri biafrinit.'5 Her li dor erk6 montaj i di roman6 da Himifri dib6j e: "erk6 binereti 6 montaj i pekhat ye ji ilerbirrin a livin ü fireh bünö. Ev alav6 terxan kiri bo p6qk6§ kirina wi ti§tä ne c6gir ü ne senter kiri ew alav e y0 niviser 6n §epol a Hoqmendi (Stream o1[ consciousness) beri her tisteki bo t6gehiEtin6 bi karinay di bicih kirina merema xwe ya sereki da, ew ji pägkäq kirin a elem6ntä du quliye di jiyan a miror'i da... Anko jiyan a naveki digel jiyan a dereki di heman dem6 da"'"6 Pirosa montaji di rastiya xwe da rave kirin a derdur6 ye, yan bi derhirrinek a din rengvedane bo wä r6ka em p6 di derdur ä digehin. Qunki dem6 gite- yan tligehinin e hev ü r6küp6k dikeyn wate 6n nü ji t6kelkirina wan girteyan peyda dibin ü me n6ziki rastiya bilyer6 ü derdura rasteqineyi diken' Bo v6 merem6 ji qend r6k ü teknik hene, dä di tewerä piraktiki da bi berfirehi behis kem.

REGEZE,N MONTAJi da rolek6 sereki Qend. regezek y€n heyin ko di dema pirosa montaji dileyzin. Li dema bi hev gir6dana girteyan da bizavek dirist dibit ü ji encama täkelkirin6 ritmek peyda dibit ü ev herdu di bine eger ö dirist kirn a hest ii soz ü helgün an Ii dev wergiri. Lervma giring tirin regez än montaji evin:

A. Bizav: Li dema tlu girte pökve digehijne hev (montaj), ji vä bihevra gehiqtin6 hestek a bizad a z6de (bizaveka I'egarti) peyda dibit, ere ji 'Ji encama ge- handina dumahiya girte a 6kö bi destp6ka girteya di dür' tla, ü ev hest6 bizaü bi gi bizav 6n destniqan kiri ve ne a giröda ye ko di qiyan da bit q6wö r,r,6 yan nav6 rv6 bihäte niyasin. L6 ev gentle bi awayek6 ezmüngeri peyda dibit, ji encama ciyawaziyekö yan pitir di naibera hindek karlökiri än di- tinö da li ser her du aliy6n wan girte 6n bihevra gehandi.'!7 Ev karlökiri 6n alitin6 diEiyan ilaye "di qar regezanda bih6ne destniqan kirin: cih6 xala tekoz kirin ä (conc entrate point) (hiqyarbän), pökhat a §äweyi a giqti, rade :r (EJfectiue degree ol light) cudahi a semta bizav a giqti""s (l) 6 ronalri kara ( www.arsivakurdi.org0) .- 25 wwiw.alja.zecratalk-nct\1orum\showtihrcad.pihp'11 891 o (ill 26 Himfiri, Robefi. Tevar al-IYe i li al Riw;'e al-lletlise. Tcrcimc: Mehrnud al-Rr:hi'i' .,\l-Qahire, 1975, L 73 - 2i rvrviw.ousmedia.com"vibishorvtihred.pihp?p=66 47 www.aljazeeratalk.nct\forunr\showtihread.pihp?t=il I 9 V6ca gendati a diyarbün a w6 bizav a veqarti di navbera herdu girteyan da bende bi gendati a cudahiyan di navbera regez 6n karlä kiri 6n ditin6 ve. Wate hindi "cudahi a askeratir bit di regezeki yan pitir ji van regezanda di navbera herdu aliy6n herdu girteyan da, evhest6 bizavi y6 vegarti bi 96weki ji 96wan derdikevit. Rad6 w6 ji ya giräda ye bi gendati a cudahiy6 ü hijmar a wan regez6nj6 peyda dibit.",, Anko ev hest6 bizavi, palpiqtiy6li ser cudahi ü hijmar a regezan diket, wate hindi cudahi a bih6z bit ü hijmara regezan a mezin bit bi gäwek6 r6jeyi hest6 bizav6 d6 pitir l€ h6t ü beruvaji.

B. Montqi ü Ritim: T6geh 6 rola montaji di afrandina ritma huneri da ji w6 rastiy6 destp6 diket ewa dib€jit, her veguhaztinek ji girteyek6 bo a din guherinekä di€xite higyarbünö (Attenfibn). Guher{n di hiqyarbün€ da bi rengek€ giqti rola sereki di afrandna hestiyariya ritmi da bo wi filimi dig6rit ew 6 ji montaji bi tenä pek nehet.3, Disan "hindi li düv hev hatin a w€nan bi lezatiyek a z€de bit hesteki didete me bi z6debün a azirandin6 ko eve giringidan a bi girok€ pitir lö diket.'b' Wek yasayek a gigti "hindi dir6jahi a r6jeya girteyan z6de bibit, hind kart6 krin 6 li sercem 6 lezati a ritmi diket berev arami ü sistiy6, beruvaji v6 gend6 ji diriste, hindi dir6jahi a girteyan kurt bibit kärt6 kirin ä li tmä diket berev lezatiy6. "3,Veca bo bi destve anina dtmeka bilez p6dviye niviser6 ,,her qirok6 (roman6) bizav6 biket girteyan kurt biket. Disan wek yasa xaleka hiqyariy6 bi dir6jahiya dema taybet bi wö ve dih€te gir6dan, dih6te hijmartin bi dema p6divi bo wergirtin ü tägehiqtina w6, v6ca veguhaztin ji qirkeya te- mambüna wergiftin6 bilez bo xaleka nü dih6te encamdan paqi bo 6ke din ü bi vi rengi.. Ev veguhaztine di navbera du xalan yan pitir da dih6te encamdan di qarquv6 girteyek6 da, bi rehwanb6ji (Rhetoric) dib6jn6 montaj6 naveki, yan veguhaztinji girteyek6 bo 6ka di dih6te krin evji li gora wata berbelav a montaji ye."33 Wate wergir ji li gora dir6ji ü kurtiya dem6 di girte ü watey6n nü y6n ji encama t6kelbüna girteyan digehit, dema niviseri biv6t wergir zü di peyama wi bigehit, podviye lezatiye boxite dema girtina girteyan. Wate montaje naveki bilez di navbera xal6n her girteyeke da hatin ü qün6 biket.

C. Montaj Afröner6 Hizir fi Helgün (Ercitement) ü Hest ü Soza ye: Montaj afräner6 hizir ü wate ü ravekirna ye, ko p€kve gir6dana du girteyan yan pitir dibit naverokek6 peyda ket, ko di giji wan girteyan da nebit. -cl C] www.arsivakurdi.org

TeknikGn Montaji di Avakirna T€kistö Romana Sotingehö da Romana Sotingeh heta radeyek6 bag mifa ji teknik€n sinemay€ wergirtiye, ji hemüyan ji diyartir teknika montaji, ko gelek bi berfirehi cih6 xwe tli nijnina avahiy6 t0kistä roman6 da kiriye, bi taybet ev qende di romana nü da tiqtek6 giring e. Romana Soringeh a niviser Bilind Muhemed li sala zoo5an derkeftiye, ji weqan6n Eketiya Niviskar6n Kurd e li Duhok. Ev romane bi r6ka bihev ra girödan ü täkelkirina girte ü dimen6n cuda, wate montajkirinö kariye mifay ji wänegirtina kamira sinemayi wergirit ü hindek w6nan bigirit. Ko bi räka montaji bi rewqa derüni a kesayetiy6n roman6 bi taybet lehengö teweri y6 roman6 p6g qav biket. Ew leheng/qareman ü kesayetiy6n di nav zindan ü qar diwaran li j6r hing6n qamgi ü köbil ü dijwartirin reng ü cur6n azardan ü egkence dan6 da tüqi girjiya (stress) derüni 0 xemoki (depression) ü b6 um6di bün. Her li luper6n 6kemin niviseri ev w6ne gritiye: "bi diwaran ve, felaqe ü k€bil ü amiran kareb kirine,helawisti, niganin bo tund ü tijiyä, cinosayd 6, ninok hel k6gan ä, güqtina meji ü neman ü qir kirina mirovan bi dest6 mirovan."ss Niviseri di v6 roman6 da montai bi gend r€k ü teknikek 6n cuda cuda bikarinaye di avakirina t6kstä xo yä huneri da Bidovkin wek äkji kesan€n destp6k 6 kar di biyav6 montaji da kiri ji aliy6 piraktik ü teori ve, p6ng r6k (teknik) bo montaji y6n danafin, ko ev p6ng teknike d6 bine binekok/ binwaqe a piraktika me bo vä vekolin 6, ew r6k ji ev6n li xwar6 ne:

1, Hevdiji: Pakhatiye ji tökelkirina du girteyan yan du dimenan, ko di naveroka xwe ya hizri ü w6nefi da di j6k cudabin, bi merema peydakirin a wata siy6 () www.arsivakurdi.orgya nü.r6 Di romana Sohhgeh da niviseri dema viyay hindek raman ü me- C best6n ne rastewxo p6§k6§i xr,,rendevani biket, jiboy ko hizra xwe bidete e

Siyabend leheng6 sereki 6 romanö piqti z6revan/nubetqi ä zindan6 ew hav6tiye di jär ve ü gef ü kiräti j6ra gotin, ew bädeng ma ü digel birha- tin ü hizrdn xwe kete gengeqe ü danustandinä, pigti deng6 sisirka bihisti ü x,ve k6qaye diwari, niliser van du dimen6n hcvdij di naveroka xwe ya hizri ü w6neyi da t6kel diket: "digel kip/bädeng büna zengila d6re, tük€ li ser sitüna elektirikä dada ü xwend."nz Dimen6 6k6 "kipbüna zengila d6r6,, ko diyare büyer jiwari (reahsrid 1,e, w6 gendöji em bi r6ka dem ü cihä w6 dizanin, ko dern serdem6 rij6ma Be'si ü giftin ü azartlan ü cinosayd kirin a kurdan bü, cihii baj6r6 Duhok ä ü kelha asayiqö (emn6)ye , ko cl6rek bi rex ve heye. Dil,are dengä zengila rv6 gehiqtiye guh6n zindaniyan ji ber k6miya mewday6 (distonce) cugrafi di navbera d6r6 ü zindana kelh6 da. Dimen6 duw6, "tuk6 li ser stüna elektirik 6 dada ü r:wend"evi girtey yan dimeni gi pepvendi bi d6r6 ü zindan6 ve nine, 16 dem6 p6kve dihäne montajkirin ko- meka n'ate y6n nü jö pet da dibin, ew ji bi guhdarikirina deng6 zengila där6 Siyabendji bir ve gü hizra wi ma li ser dengi, 16 piqti bi dawi hati bö h6vi ma ü vezir.iri hizr6n xwe ü ä9 ü jan6n xrve ü tuk6 li hiti ü xafletiya wi r:wend. Herweha bo minak, dema romannivis behsa 'Evdi diket, di zindan6ve ü ewa hati ser€ wi ü heriina wi, di hizra wi da bi wöney6n req ü spi dibin beteny6 ve azirin. "Leyla Qasim bi xilfa s6dar6 ve rahejiya. Tilili vedan ü gundi l6k kumbün. Henase qik bün. Av6n gula mend bün. Bay6 laper6n pirtükan qufuandin ir w6n6 wi yä qek bi mili ve, di nav toz ü bager6 da ziq kir."38 Diyare di v6 peregrafäda geq dimen hene ji aliy€ hizri ü babeti ve di hev dijin, l.ri r6ka montaji bi her,ra gir6dayne,[ rahejyana Leyla easim bi o) xilfä s6dar6 ve, tilili vedan ü l6k kombüna gundiyan, henase gik bün, mend

C,' www.arsivakurdi.orgbffna av6n gula, qulpandina laper6n/rüpel 6n pirtfikan, ziq kirin a w6nö wi y6 qek bi mili ve di nav toz ü ba gerädal eve qendin raman6n veqar.ti bi :do) = 37 Blind Muhemed, Sorurgel, r 35 50 38 Her cw gavkani. Itp. 132- 133. qendatiya rldendevanan p6§k6§ diket, ev ramana nü ü veqarti di hrzra me da dibit necihgiri (lnstability) a rewqa derüni ü ne arami ü gepirzeyi a'['r''di bit di zindanä da. e. Hevteribi (Paralel): Pökhatiye ji bi hevra gir6dana du büyer6n dirami, ko pökve/bi hewe gir6danön hizri ü babeti rran bigehinine hev, wate.veka nt biazrinin.rq Bi r6ka her.teribi a büyeran niviser kariye xwendevan6 romana Sotingeh ä bi hizir ü m6qik ve beqdari/tevli avakirina t6ksti biket, qunke dem6 van du büyer6n cuda ü xwedan hizir ü babeteka n6zik ü hevterib päkl'e di xwinit otomatiki m6qk6 wi berev wate l'eka din ve digit,ü van büyeran l6kdidet ü ji nü hizrek a di bo w'i dirist dibit. Ev hizir ü wate a nü ji li ser gewirniya birkirin ü lCkdana x,vendevani diminit bo wan büyer6n hel'terib, levr'rna ne cli cögir ü diyar kiri ne, belko ji xwendevaneki bo 6ke din dihäne guherin' Bo minak: "hewil da l6v6n xwe bilivinit ü ti§teki b6iit, 16 polisi careka din axir.tin lö birri ü got6: Bixwe, heke bi liiliya tiveng6 d0 heqinime gelaligka te, herimiy6 pis. Di- gel hind6, ji häz dar6 x,r'e daweqande teniqtön wi ü g6rriy6n dari niqanön xwe li ser pigta lvi kirin e keval ü kirrr6n ji kezeba wi hina. Hincli min Ii birc, ten6 carek6li xvendingeh a seretayi qutanek a giran min ditiye. Erv ji dem6 mamosta Leyla 'Eziz Xaki rakiri me ser textereEi ü hindek pirsiyarji min kirin. Bersiv6n qiji wan pirsiyaran li cem min ne)ün' Wö gav6 ez gelek t6kgüm ü dev lalute büm.

Er6 w6 car6 bi ten6 ji destö mamosta Le.vla yö min evv qutanä giran diti ye. Belko wö diriya min föri tiSteki, zanisteki, rewi§teki bikit.

Lö ev gawir6 mina zebün0 dojeh6, heta pari yek6 nani ü firreka av6 vedixom, qün pistala xwe li teniqt6n min g6dikit ü x-weqiyö ji 0gandina rnin dibinit."q" Diyare ev herdu büyere ji aliy6 hizr6 ü babeti ve di tiqteki da digehine hev ko ewii qutan e. Dimen6 6kä wate büyera qutana z6revan6 zindan6 bi duw6 wate qutana mamosta cihnav€ (pronoun) kes€ siy6 veg6raye, büyera C) www.arsivakurdi.orgLeylay6 li qutabxan6/dibistan6 bi cihnav6 kes6 6k6 veg6raye. 0) Ev cudahiya veg6ran ü n6zikiya hizran ü bihewe gr6dan bi röka mon- (j taji, xwendevani ji b6zariya x-wendina bilyeran dür diket ü cih6 pirsiyar6 o)

Marcel Martin al-Luxe al-Sinenaiye- t.9l 39 Binere: , 51 40 Blind Muhemed, Sorlngeh,t.72 34 di m69k6 wi da dirist diket. Aya ev herdu büyere bi ser6 ök kes hatine (ko Siyabend e)? Pigti büyera duw6 bi dawi dihinitji nü bo diyar dibit ko bel6 6k kese. Di büyera 6k6 da qutan zordari ye ü li serjiyan6 ye, gunke nan ü av maf6 her keseki ye ü r:warin ü vexwarin maf6 hemü giyandaran e b6 ciyawazi ü gi yasa ü destür vi mali ji gi giyandaran qut naken. lß qutan di büyera duwö da li gelek dewlet6n dunyay6 ji bo merema färbüna zansit ü rewgiti tigtekä rewa ye. Ev car ew hizra nü ya diazrinit wek l6kdana me bo büyeran, ewe eger ji bo merema pitir f6rbün ü zansit wergirtin ü p6qveqün6 kesayeti ya Siyabend hatbite qutan ü ew qutan ji bira nekirbit, di zindanö da li ser xwarin ü vex:warinä dih6te qutan ü rabün ü rffniqtin, ariftin ü gazinde...hitd di qar diwar6n zindan6 da hemü bi qutan bit. Wate t6kdana hest ü soz6n qaremani/lehengi ü t6kgüna derüni ü b6 mafi ya wi dijiyan6 da diyar diket. Herweha nedadweri ü bin p6 vedan6n maf6 mirovi ü zordari ü dirindayetiya rijäm ü desthilatdariya rij6ma Be'si diselminit. Disan eger temagay v6 nimüna xrarar6 bikeyn, d6 pitir ev he\,teribiya büye- ran diyar bit, demä büyera girtina Siyabendi ü core izadaneka di vedigärit ü hevber diket: "pisti regeki dest6 xrare danaye ser hefka wi ü tibl6n xwe li dor alandin, givagt, gav di seri da zil bün. Wi dest6 xwe pöda hina xwar6 ü gon6n wi guvaqtin. Dil 16 büri. Os6, du ker hebün. Dem6 viya 6k ji wan bixesinit, bire nihala di danga gundi da ü du s6 zelaman ew ker, bi werisa gir6 dan ü mukum girtin, Os6, dest6 xwe hav6te gon6n keri werbadan. Zarok6n gundi li ser givand6 bün, bi h6beti li wö kiryarä din6rin. Zarok ji hevdu dipirsin: - Bogi Os6 gon6n keri wer badidit? Ekji wan, husa diyare beri nihu ev kiryare ilit bü, lewra got: - D6 xesinit? - Ü boqi? - W6 b6je Os6... Ew dizanit. - Da nem6r bit!"4, Ev herdu büyeren dirami y6n helterib, ko di babeti da 6k digrin ew ji, gon guvaqtin bi merema xesandinä ü nemäriy6. L6 büyera äkä reqek6 rij6m6 ev qende digel mirovi kiriye. Ya duw6 ko a tiqtekä sirugtiye digel keri C kiriye. Hizra nü dih6te azirandin X www.arsivakurdi.orgewe bi räka van herdu büyerön herterib C) 6n dirami niviseri div6t b6jit, serederiya rij6m ü dar ü destek6n wan digel

P www.arsivakurdi.org42 Ivlarcel, al-L*"re al-Sitte Miye,t.93 Madin. 0) 43 Muhcmcd, Blind, .lol ingeh, r. 91 < J 44 ibrahrm Ni'me. AI-Muntac al-lrkri fi xl-\4(crehiyaL al-Atfal. Ji malpcrä:11L o https:\\masraheon.c aldled6g§id.l69X .o;i >; viewtopic.php?D-2 Muhcmcd, Bilind, 51r tingeh. r. 159 53 46 Her ew gavkani, r. | 62 163 4. Hevdemi: P6khatiyeji p6kvegir6dana du büyerön di demi da di hevterib ü di cihi da ji hev cuda, veguhaztin di navbera wan da dirist bibit heta li xaleka diyarkiri digehine 6k ji ber p6qr,'eqüna rüdan6.,1, Niviser6 romana Sotrngeh bi mifa wergirtina ji montaj 6 sinemayi ü teknika hevdemi, pitir ji rfrdanekä di demek6 diyar kiri da ü ji cih6n cuda veg6riyane. Ev gende di v6 nimünä da xweya dibit: "li ber ronahiya v6 heyr6, ya Nörgizö hez j6 ne dikir, Migir sinür dibezandin ü h6l6n sor dibirrin. Xalid qev6n binevqi ü xewn6n har di burandin ü dunya Iijär sim6 sola wi di bü ser güfik ü di ser ra dibüri. Se'o yö se/kügik, li j6r ronahya heyvä bazdan digel sa dikir.".r8 Her wek ya diyar dem qeve ü li j6r ronahil,a he1.r''ä ye. Büyer bi kurti hatine behis kirin, ko rüpelän beri hing6 her bfryerek ji wan bi dir6ji hatine behis kirin, l.rer bi teknika herdemi. Büycra 6k6: N6rgiza evindara Siyabendi, Siyabendi hezji ronahiya hey- v6 nedikir, gunkiji dür her kcsek w6 ü Siyabendi Ii ber ronahiya w6 di binit, husa hevditin 6n ryan di h6ne tökdan.

Büyera duw6: Miqir rvek p6qmcrge ü pehlewan (chcrmpton) li ber. ronahiya w6 sinür dibezandin ü häl6n sor dibirrin ü dastanän qaremani tomar dikirin. Büy'era siy6: Xalid qevön binevqi ü xervnän har diburandin ü dunya li j6r sim6 sola wi dibü ser güfik fi di ser ra dibüri. Ewjiji bandora wö dcr- deseriya malbata wi ji p6xemet kurdiniy6 tuqbüy6, v6ca berdewam bitl6 w6skiy6 dibin kefqan ve ü li ber tava he1w6 xennön binevqi diditin. Bfiyera qarä: Se'oy Ii j€r ronahiya heyv6 bazdan digel kügka dikir ü dem6 r'we digel kügka diborand. Helbet ew ji ji encama w6 havibüna civaki (social alienatron) ya ew tügbüy6.

Ev her gar btyer 6n di 6k dem da dihatine kirin ew ji Ii dema derkeftina tava hey-v6, her 6kji wan cihek ü rewqeka taybet ü cuda hebü. Niviser kariye bi mifa wergirtinaji montaj6 hevdemi pökve behis ket. 5. Dubarekirin: Dubarekirin a dimenek6 diyar ü destniqan kiriye gend carekan ji p6xe- met tekoz kirin a li ser hizra sinaryo a sereki.4, pisti peydabüna romana nü ü paq nü (post-modern), giringi bi dubarekirin6 hate dan ü a büye tek- o) C nikeka bingehin ko bi hiq rengeki ji teknik 6n qepol a higmendi ü teknik X www.arsivakurdi.org t) än nü 6n din 6n veg6ran (narrahue) 6 k6mtir nine.s,, Ev dubarekirin weke <:l a) iei 47 Martin, Marcel, d1-arre al-Sinemaf,e, r.97 48 Muhemed, Bilind, Sotingeh, L 224 = 49 Martin, Marcel, a/-lnxe al-Sinemaie. t. 102 54 50 l{ojheyani, Zahir, Qiroki Huneriy Kurdiy/ §€we ü gewaz ir tsunyad. r. 82 teknikeka montaji ji bo merema tekoz kirin a hizra serekiya sinaryo y6 di h6te encamdan. Di romana Sotingeh da tlubarekirin di qend cihön cuda da hatiye bikaranin. Her ji bo merema tekoz kirin ö, tiqt6 gelek hatiye dubarekirin fi beri serinca xwendevani rakGgit serinca niviseri rak6qay, her ji rüpel6n destp6k6 ü heta dumahikö pitir (1o) caran hatiye dubarekirin, di- menä (girte a) miztina 'Ebdi ye li ser kelex6/1er56 Siyabendi. Ko jibili tekoz kirin a büyer6 zordari ü sitem a li gielö kurd hatiye kirin di nav gar diwarOn zindan6 da li ser dem€ rijöma ji navgüfi a Be'is diyar diket: "'Ebd, müyän spi c6nik6n ivi dagir kir bün. Ser ü qavän wi pistekö duhniki/rüni p6ve hini bü. Pilga/püra wi ya buyax kiri, weko teniy6 diyar dikir, destä xwe har''ö- te mil6 Necim ü paqvc k6qa. Xwe näzik kelex6 Siyabcndi kir ü li hindav rawestiya ü zincira pentelun ä xte yä zeytuni käqa xwar6 ü mizt€ bi kelex6 Siyabendi ve ü s6 carki qizka miz€ ji p€yan ü heta seri v6rra hina ":' Ev car ev büyera miztina bi kelexä Siyabendi ve pitir ji deh caran di roman6 da dubare dibit, ev hindek nimüne: -"Reqö Xalid digel min daye ü li v6 röbar6 ji y6 peyasan dikit. Deng6 girrka miza'Ebd ji guh6n min var6 nabit"[r: 96]. - "Her gende rnin hest bi qir6jö ü b6hna bivz6 ü miza'Ebd kir"[r: ror]. -"Qizka miza

Agir bi kolki ra 9ü ü qirq6n ji geqle ü karitan hina' Dimenö sotina wi kolki, kirr6n ji m€laka min hina."s'Her wek ya diyar ev dimen6 sotina kolki serinca veg€ri k69aye lewma di veg6rana v6 büyerä da ü di vö parqa bigükda s6 caran sotina kolki dubare kiriye. Qendin büyer ü dimenön di di romana navbiri da dubare büne bi reng ü qäwekä huneri b6yko b6 zariy6 peyda kcn, belko berivaji tekoz krin ü takid kirin a büyerä di selminin' O www.arsivakurdi.orgXC C)

5I Muhemed, Bilind. Sotitlgeh, t. 48 49. 52 Her ew gavkani. r. 99 55 Encam t- Romana Sohngeä serbora 6q ü azar6n qareman6/leheng6 sereki y6 roman6 (Siyabendi) ye, di zindan6n rij6ma Be'isi da. Qunke ezmüna 6k6 ya niviseri ye, lewma bi radek6 bergav mifa ji teknik6n sinemay6 wergirtiye, bi taybetji teknika montaji. Ko bi r6ka bihevra girödan ü t6kelkirina girte ü dimen6n cuda, wate bi montajkirin6 kariye mifay ji wönegirtina kamira sinemayi wergirit. Di w6nekirina rewEa derüniy6 kesayetiy6n roman6 da, bi taybet qareman6 serekiy6 roman6.

z- Niviseri montai bi gend rök ü teknikän cuda di avakirina tökstä x-we y6 huneri da bi kar inaye, ji wan r6k fi teknikan; (hevdiji, herteribi, h6ma- geri, hevdemi ü dubare kirin). 3- Bi teknika hevdijiv6 kariye du armanc 6n huneri l.ri destvebinit: Ek: ew wate ü mebesta xwasti bi gehinit, bedireh tir ü kariger tir ge- handiye, qunki xwendevan ji di dirist kirin a v6 wateyöda besdar kir"ye. Du: wate nerastewxo/ne 6kser, bi röka hizir kirn a xwendevani bo l€kdana wate ya mebest gchandiye. Bi vö gend6 ji gotara rojane ya asaizi/ normal bcrev zimanä huneri ve güye ü 9i'riyeta derbinin6 ü zimani bi kar aniye.

4- Bi r6ka helteribiya büyeran niviseri xrvendevan beqdari avakirin a t6kst6 romanä kiriye, r;unke dem6 xwendevan du büyer6n cuda ir xwedi hizir ü babetek6 n6zik ü hei.ter'ib bi hevre dixu,init, van bfiycran lökdidet ü ji nü hizreka di bo wi dirist dibit. Ko ev hizir ü u,'ate ya nüji li ser qawaniya hizir kirin ü l6kdana xwendevani dirninit bo wan bü1er6n helterib.

S- Niviseri bi r6ka teknikän hömageri/simbolik, hevdemi ü dubarekirin, büyer ü dimenän diltezinen rornan6 bi reng ü q6wek6 huneri b61,i ko bäzariy6 peyda biken, p6qk€q kirine. Niviser kariye xr,'cndevani daxbar ü tdkeli tevn6 raginina tökst6 roman6 biket.

o) L- (l,l www.arsivakurdi.org

Dr gAPEMENTYA KURDi v4 oeyvne OSMANI DE WERGERA WEJEYI

»nsrpEr Mirovayeti mehküm6 qeqidiya zimani ye Vä mehkümiyet6 navgine- ke elzem afirandiye: Werger. Mirov€n xwedi ziman ü zaravayän cuda bi saya v6 navgin6 gihiqtine hevdu, hevüdin nas kirine, bi hev re t6kili danine. Naxrve em dikarin bib6jin ku diroka wergerä pir dür ü dir6j e, heta ya niriski digihe pegnaneke di navbera Hitit ü Misriyan de. Lö ji v6 zanista berfireh a ku hezkirön edebiyat6 zödetir eleqedar dike "wergera w6jeyi" ye, lewra u'ergera w6ieyi tercumekirina metneki edebi li zimaneki din e Bi vi awayi xwendevan digihine metn6n edebi y6n ku ji xwendina wan a bi ziman6 resen mehrüm in. Giringiyeke din a wergera w6jeyi ji ew e ku yekji himön edebiyata berawirdi (muqayeseyi) ye'' Eger em bixrvazin ji diroka wergera kurdi re destp6kek6 dilar bikin, em dikarin biqine heta sedsala nehemin ku zanay6 keldani lbni weh§iy- ye, li goristana xiristiyanan a li Bexdad6, sih kitabän bi alfabeya Masi Sü- rati ditiye ü ji van du heb6n bi kurdi wergirtiye ü yekji wan wergerandiye erebi.' Bi taybeti piqti ku misyonerän xiristiyaniy6 bal ü döhna x-we didine o) Kurdistan6, bi dest6 wan di wergera kurdi de qadeke nü ü balk6g vedibe' C www.arsivakurdi.orgo) Weki minak Maurizio Garzoni, di berhema xwe ya bi r,avl Gr(tmmatica .- o) 1 ;0i r 4l-42. = Öncesi Alfabc Se veni", (lir', Ia.il,i, h 5 (sibal 2 Ylldrnm. Kadri, "Küfilerin islam 57 adar 2013), r. 28. e Vocabolrrio Della Lingua Rurda de du duay€n xiristiyaniy6 terdigeri- ne kr.rrdi.3 Disa di sedsal6n nozdehemin ü bistemin de li Stembol, Londra, New York ü Julfa gelek werger6n incilö yän bi kurdi t6ne weEantlin. Ji bo wergera bi dest6 kurdeki minaka me wergera serqftamey6 ya Mela Meh- müdö Bazidi 1,e ku di sala rz75/r85San de temam kiriye.+ Ev werger6n ku me qal kirin ne minak6n ll'ergera rväjey.i biin. Minaka wergera w6jeyi di sedsala hijdehemin de derdikeve p6gberi me ku Ehmed Faiq, Mem ü frna Ehmed6 Xani r.vergerandibü tirkiva osmani.s Ev nir,is ber6 xwe dide gapemeniya kurdi ya dewra Osmani ü di nav w6 de li wergera w6jeyi digere. Bi vi alvayi ev gotar naqizane berdewema nivisa

"Di Qapemeniya Kurdi ya Der.ra Osmani de Helbesta Kurdi,,ve .6

1. Minaka ewil ji bo wergera w6jeyi Di gapemeniya kurdi ya dervra Osmani de ji bo wergera w6jeyi minaka ewil wergerandina qarineke meehül a bi kurdi bal bi tirki ve ye. Ez diböjim mechül len-ra ne xryediy6 helbest6 ne ji werg6rä w6 diyar e. Ew di tlawila hejmara garemin a Kurd Te'auun ue Terakki Gazetesi de fRojnameya Ari kari ü P69vegäna Kurdan-R-4.PKl di nava nir.'isek6 de derbas dibe ü ev nivis ,,ezkiya-i ji b6imze ye. Di nivis6 de nav6 r.verg6r derbas nabc 16 ew weki ahrardan" yani 'Jijir6n azadir-rvaz" t6 binai.'kirin:

Xün bft qau , ji histira Kan oldu gözde yaglar Ez mirim, geli bira Ben öldüm, arkadaglar Derda min bö gotini Derdim si)ylenebiLse girin tö ji keuira a§ lar dt da§ lar, taglarz

3 Garzoni, Maurizio. Grannatica E lix:obolario Della Lingutt Ktrda. Roma, I7ll7. r.283-284. 4 $erefnamews ,SerelxanA Bedlßi,v,teL Mela Mehmüd€ Bazidi, amd. Scid Dörc6i, Dihok, Dezgeha Spiröz, 2007, 621 r Xuya ye Mela Mehmäd pari.vek ji IskendentameyaNizami ü he gelek tist€n diji wergerandine kurdi. Bnr. Mela Mchmide Ba),ezidi,I dnt ü Rusimuhameö Ekrddrre, amd. Jan Dost, Stenbol, Weqandn Nübihar.20l0, r 16-19. P Adak, Abdurrahman, "Di serderna Osmaniyan de li pey r€ga Ehmcd€ Xani: SC Mom q www.arsivakurdi.orgäZinCnhi Tirli". Narbihar,.1.120 (havin 2012), r 16. Ji bo ripguhöziya latinita (l wcrgcra Ehmed faiq bnr Ahmet F'aik. ryem O Zin, amd. Srnr Dadagbilge, istanbul. 1q69. o, Matbaa lekni.l

2. Wergera ji ziman6n biyani bal bi kurdi ve Di bin r''i sernavi de em 6 qala du minakan bikin ku werg6rä herduyanji Xelil Xeyali ye. Xelil Xeyali (1865-1946), en' rewqenbir6 pirali ü xenrxwar6 kurdi ku E(ftogd Kurmonci telif kiriye, p6gengitiya Civata H6vi kiriye, di Roji Kurd i Uetawi Kurd de gelek gotar weqandines du helbest6n tirki ji rvergerandine kurdie: Wergera et'il a Xelil Xeyali di Roji I{rrrd6 de wergera helbesteke Meh- meil Akif [Ersoy] e. Ilelbest bi hediseke Hezreti P6xember a di wateya "Ki dertl6 misilmanan neke derd6 xwe ew neji wan e" dest p6 dike ü di bin de ji t6bine),eke werg6ri he1'e: "Ev hed'isa ha ji ani Mehmed Akif beg qair[6] meshür [6] tirkan bi ziman[6] §i'rö hatiye gotin, em jiji bo kurdan tercume dikin, eger t€ da k6masik heb6 16 biborin.""' Her giqas iro ji ber ku Merqa Serxwebünä ya Komara Tirkiye (istiklal Margr) nivisanriiye weki "§air€ Mili" b6 binavkirin ji MehmedAkif w6 dem6 yek ji par6zvanö fikra islami bü ü itifaqa niisilmanan diparast. Wi nezani, kasüli ii xemsariya misilmanan rexne dikir ü ev yek di piraniya helbest6n rvi de ü di v6 ya ku Xelil Xeyali wergerandiye dc xuya dike:

Li kfi ge ntislimani! Ji me boriye heta meril.,aAi Ger xelq xapandine nteqsed: kes nake baueri Qend misilmani heqiqi min di: hentü li qebrö da ge Mßilmani, nizanin hege ema xula min di heErö da ye"

8 Derbare Xclil Xeyali de bm Baykugak, Tahir'. "Xelil Xcyali Nlodan (1865-1946)", Kürt Tarih i" j.9 (.Fkint-Kasnn 2013), r 34-39; Malmisanij, llitminci Yüz.wlm Basrnda Diyarbekir'de Kürt Llhßeutugtt ( 1900- t 92t)), Vatc Yayrnlarl, istarbul, 2010, r' 126- 129; Silopi, Zinnar, Doza Kürdüstan. Stewt Baslmcvi, 1969,.28. 9 Xetil Xcyali herwiha nivlsckc derbareyE tefsira Quranc de ji u'ergerandiyc kurdi lC C) ji bela ku cw nakeve trav q'crgqra B€jeyi min qala we nekir. Brtr- L'i Sedsali d Wi f www.arsivakurdi.org(le Roji Kurd l9I 3. a.rtd. Koma XebateD Kurdolojiyö. Wegan€n Enstituya Kurdi ya o) Stenbole. Stcnbol, 2013. r. 183-186. <- amd. Koma XebatÖn Kurclolojiy6, r' 163 lo Di Sedsaliw Wi tle Roji Kurd 1913, CJ ll Roji Kur.l,i.2(6 Temmuz 1329,/ 19€ tirmeha l913an), r.32. Jitipguhäziya latini ya temamÖ helbestE bnt. Di Sedsaliya Wä tle Roii Kwd 1913, amd. Koma Xcbaten amd. lvl. Ertugrul = Kurdolojiy€, r 163-164. Ji bo orjinala helbest€ bnr. Sali}ar. 59 Düzdag, qagrl Yayrnlarr, istanbul. 2006' r.286. Wergera duyem aXelil Xeyaliji di Iletarui I(urd de wergera helbesteke Tahiru'l-Mewlewi ye: Tahiru'l-Mewlewi yan ji bi navä r.we yö fermi Tahir Olgun (1827-1951), yek ji helbestvan ü rewqenbirö tirk e.,, \m, ev helbesta xwe li ser koqber6n Rümeli ku pigti §er6 Balkanan mecbür mane war6 xwe biterikinin ü werin nav sinor6n Osmani nivisandiye. Ev helbest,ji aliy€ Rumeli Muhacirin-i islämiye Cemiyeti ve [Civata Gogber6n Misilman 6n Rümelil weki brogureke mezin gap dibe ü bo arikariya wan kogberan t6 firotin.'3 Li ser brogur6 bi puntoyeke mezin "Bulgar Mezalimi [Zilma tsulga- ranl" dinivise, di bin de ji gotina "Intikam t evhasr [Lewha1,a Tolhildanä],' derbas dibe. Ev ifade ji ü ziman6 helbest6 ji pir h6rs e ü misilmanan bangi tolhildan6 dike. Xelil Xeyali, ev helbesta Tahiru'l-Mewlewi z8ä sibata rgr4an de wer- gerandive kurdi ü ew tevi orjinala w6 di dehemin hejmara fietau,,i l(urd de hatiye weqandin. Helbest ji geq garinan pök t6,r ü di kovar6 de weki du stünan qap büye. Li stüna raste orjinal6 helbest6, li aliy6 gep6 wergera wä ya kurdi cih digire:

Kula§mdu küpe olsun utlutmt Bir meke bile di go11 te da guwar be Rümilinin da§r ta$ aöIryor Dar ü ber? Rttmili cligiri Kan iginde her su bay a§lryor Di nau nutn da her gem ü kani diqiri Pargalanmq g öu d el erin g antnda Li baL cendek[ä]d pari bfigi Can Eekiqen arkadcry a§lryor Heual[ä] li ser rth tlani digiri,s

g. Wergera ji kurdi bal bi ziman€n biyani ve Di bin i.'i sernavi de em 6 qala zädetir minakan bidin. Lewra ji kome- ley6n ewil heta dar.iya Osmani, yekji hesasiyetön netewperwer6n kurd is- batkirina hebüna edebiyata kurdi il dewlemendbüna rv6 ye. Weki minak M. M. ango Mihemed Mihri di destp6ka nivisa "Edebiyät-r Kürdiyyeden Ba'zr Numüneler [Ji Edebiyata Kurdi Qend Nimüne]" de tine ziman ku ne ten6 ziman ü edebiyat her tiqtö kurdan di hin perdeya jibirkirin6 de maye. Heta ku li navenda xilafet€ ü kaniya ilm6li Stembol6, kes6n zana ü derneke dir6j

t2 Derheq€ jiyana Tahiru l-\4eu,1e$i de bo agahiy6n herfirehtir bnr Ati[ä genrürk. Tahir'ül- Mevlevi Hu,-at ve Eserleri, Nchir Yaytnlarr, istanbul, 1991. o) L I3 Akda§, F,min -Söylcmez, Hasim "Sürgiin Frdu Anado1u,,. ,,lAsr1,or, h. 494 (14-10 www.arsivakurdi.orggulan 2004),ht1pJ/wu'waksiyon.com.1.,/ak$iyon,rhaber-949.5-3.1-surgun-yur.du- 9 rl anadolu.htm l. 28.02.201 4. l4 Tcn6 benda yekem pdflc misre ye, sebeba CJ weii ev e ku di kovarE clc scmave ro' hclbeste "Kulagtnda Küpc OlsrLn tJnulma" wcki misrar-eke helbeste hative nivisi ü rvcrgcrandin. = llelavi Kut-tl, j.ll:t (20 60 heziran l3 3 0 / 36 tinneha 19 )4an), r.. t4- I 5. Ji bo ripguhCziyc latiri ya tcmamC orjiirala helbcstö bnr. Thrih ve Toplun- j.Bl (Mart l99l). r. 64. li Kur

o) C www.arsivakurdi.orgr6 Bozarslan, M. Emin, Jin Kovara Kurdt-Tirki*Kürdqe-Türkee Dergi l9l8-1919, x C) c. I, Wesanxara Deng, Uppsala, 1986, r 219-220.

'l ercüme Ey hüsne cilue-i tecelli ue nezar-t temoso. a celä-t1 teali bahgeden mübcli' Hekint! Settin meded-i mu'neui-i ulühiyetin rahttqbend-i uücrtd olmasa, lruytuEEua\ rü'get ueyahud hablülmetin-i tliyanet serristesi husülpezir olu' ntu? HdEä, olamaz.."

Ilelbesta Nali 1,a ku Mihemed N{ihri wergerandiye ü di./in6 de hatiye wesandin xezelek e:

t- Saqi, be megi kone le ser aclefi new be Bigköne be gek nobe du sed nrutr-mi teube

t- Eg suki, eskt bir kad.eh megle aSk ue muhabbet äleminde yeni bir ädet ue ayini icrr: ue bb igretin tareb ue surtrüyle teube ue tezehhüdden häs olan ikiyäz mqtemi ter-ü mar et!23

Suleymaniyeli Teu,liq ji helbesteke Nali, ku ji bo bajarö xwe sarezür rveki nameyeke menzüm nivisandiye, werdigerine tirki. Cudahiya v6 lver- ger6ji y6 din menzümbüna w6 ye:

Qlo'bl]'ni to'äriget inl, ey badi xoqrntLrir Cantm feda gäzergährna, ärid-t /rogmiin4r Ey pegl

F.g tutJekit xefr-w hewaxrah ü herndemim Ey gb.Ii gizli lüt!ün heuahahtn, hemdernim WeA süu.)ekit besqtett sergoSey htatr E! estiüin zc.mon esiaor k«lbime huzur

Gahö debi berüh, dekey bawegöni rtLh Ruhunlc ruhu gelpazelersin zaman zamun (lebi Gshö beden, dedemöni clemi mrilr NeJhegligor demin de demq-clem dem-i guttfa

Sulel,rnaniyeli Tervfiq, di niviseke xrve ya din de p6giji gapnebüna ber- hemän dahiyön kurd gazin dike pa9ä ji beqek ji helbesta Mehmecl .d,

o) C (L) www.arsivakurdi.org

23 Bozdrslan, Jill Kovara Kurdi-'lirki*Kürd9e-Türfu;e Deryi 19l8- t 9 19. c.l, r. 220-222. 62 24 Bozanlan, h.b., c. tl, r.342-346. Gilkoll tozei Legl Lertlä'mm oüllü k4 anesine geni Arü EinL we seyr gilkoll tqzei Legl u§radtm bugün, kägon esine

Ne palJly mezar eu l*ylt pitmegl Leyli pürmeylin ebedi yurdutda Ce

§im rue serineg b eur diley pirciq Ciqigli göntümle 6oqucuna üerdttt Sengi mezariq girtirn be cLtitS mezar ktslartna sctrlldtm kaldtm'1

Di gapemeniya kurdi ya dewra Osmani de ne ten6 helbestön klasik 6n kurdi, nimüney6n folHora kurdi ji hatine wergerandin. Weki minak Mihe- med Mihri, straneke "avama mahsüs" ango gel6ri tevi wergera rv6 ya tirki we§andiye.

Birrö zeiiyÖ gunde tne n'LeSuae geStÖ ü seyran6. Tilt-u pöqi di nümi rc- Deu ü dirun qekirt ne. Biri reg iry lnkimi re. Nauteng zirau, Kurmenii ne. Solö Lingan Mosili rte. Bei tuö sibö, wä kubarA bi üIi-LD pöqi!)A wek müm€d r.lle gulaa diginin teu rihan4

Tercäme Kör1ümüz.de meucud olan nqhbubelerin bir ktsmt tenelfiis ue tema§aya gidiyorlardr. $u dilberlerin parmak ue penqeleri balmumu gibi ldtiJ ue yu- mugak, rliq ue dudo kla'r seker gibi tath ue beyaz, kaslarr K rdistan hükürn' raraq(le[erinitt kaglarr gibi siy«h ve mukauves, belleri Kurmtnc taifesine nlahsus ince De nozik, ayak[onndaki yemeniler Musul uiläyetinde yap an yemetilerdir. Saboh erken ue ezan zLtm«ntndo, 5u seyron e.snastnda nazik, ldtif ve balmumu gibi ytLmuqak penge ue parmaklanyle reyhan, gül ue gi- gekl eri deo Siriy o rlarch.'6

Werger6n heta niha tev menzüm bün, ji bo pex§an6 minaka yekane ya wer€era \4'öjeyi, ya Xelil Xeyali ye. Xeyali, di RAPK6 de tigteki balkeq dike ü niviseke (ceribandin) xwe ya bi kurdi disa ew bi:r'-we werdigerine tirki ü nivis bi vi awayi du zimani t6 weqandin. Nivis bend bend hatiye wergerandin ü di bin her benda kurdi de wergera wö ya bi tirki heye: o) L Weten, tu qa ezizi, tu qa letifi! Lo.[ezurA teji xwina e. SrnZrt'l www.arsivakurdi.orgei Qi §ehidan c i rihan' tu ji rindiaa gauö egitan c. wexteki her terefö te a»a bü, her goseö

Tercüme

Vqton, sen ne kadar mukaddes, ne kadar lätifsin! l,äIezarm httnt Sühe- d.adan, sünbül-ü reAhanm letafet-i uech-i güc'andan mürekkebdir. Bir ua- kitler ceuqrub-r erbaan birer ma'mürezar, her köSen süuailere bir mecma', egcar-ü cibaltn genclere, babayi§itlere birer melce' idi; oualann giftgiler ile, gaglalarn gadtr[arla, derelerin kogun, mer'alartn at sürüleriyle, mar.da- lartn süd sa§an genc kulad.a müzeyyen bir cennet idi; ne gönlümüzd.e bir ked.er, ne de mahmade bir noksan vqr idi. Ansann tüfan-t zulm-ü ish'ödad sataa musallc.t oldu; eulddnt öldürclü, her tarqrtru tuhrtb exi; bir yerinde äsär-t meserret ue saadet btakmadl,z

Encam Wergera w6jeyi di nasina edebiyat6n biyani de ü di danasina edebiyata xwe de reyek6 giring ü elzem e. Gava em ber€ xwe didine qapemeniya kurdi ya dewra Osmani, em dibinin ku di w6 de wergera w6jeyi heye lä ev danüs- tan z6detir bi ziman6 tirki re g6büye. Ev ji aliyeki ve tigteki pir normal e, ji ber ku rewqenbir€ w6 dem6 tebeay6n Osmani bün ü di minaka Mihemed Mihri de ji t6 ditin ku dixwestin hebüna xve nigani rewpenbir ü rayedarän Osmani bikin. Lä gava em bi edebiyata tirki ya piqti Tenzimet6 re muqaye- se bikin, di w€ derw6 de nebüna werger6n ji ziman€ Ewropi k6masiyek e. Weki minak niviskar6n tirk y6n w€ dem6 §inasi, Namik Kemal, Recaizade Ekrem hwd. di heman dem6 de werg6rji bün. Ji ziman6n Ewropi roman, §ano 0 helbest wergerandine ü pa§6 ji li ser v6 bingeha werger6 wan bil«are berhem telifkirine. Gava Namik Kemal romana xwe ya yeken fntiboh n! visandibü, ji ziman6n Ewropi ji bisti z6detir roman ü girok li zimanG tirki hatibüne wergerandin.,E Gelek rewqenbir6n kurd €n wö dem6, bi qasi y6n tirk bi frensi dizanin 16 xuya ye di wergerandina girok, roman ü qanoyä de kareki g6nber nekirine. Mirov dikare sebeb€n derengma/na romana kurdi ji bi v6 nebün6 ve girä bide. lß di girok ü qanoy6 de istisnaya v6 heye. B€yi ku ji wan cureyan () wergerek di kurdi de hebe girok ü ganoya yekem a kurdi di v6 dewr6 de f hatiye nivisin: "Qirox"'a Fuad Temo ya nivco (1913, kovara RoTT oX www.arsivakurdi.orgKurd) ü qa- noya MemC Alan (1919,

www.arsivakurdi.org-(l i) .11 a) 29 Ycsilmcfl, Dau,id, "Hcvpeyvin 1i ser wdjeya kurdi bi I Iasim Ahmedzade re...",

VIZER RA EWRO EDEBIYATE MODERNE KIRDKI

Derheqä gekul€ "modern, moderniste, modernbiyayig"i de gereke ma tay6 qiyan bizane. Rousseau, quxulnayoxo yewin y6 gekuya "modcrniste" ya ke do bi geklö xo ya ke seserran6 t9. ü zo. de b€ra guxulnayene yo.r Rey- na, modernbiyafq, bi vatiq6 Marxi parr;ey6 fezay6ko tede "heme giyo huqk hil6yene ü qino" biyayig o." Yerma tipo modern zi xo erzeno parodiyanä veränan, muhtac6 tarixi beno qunke tarix seba ey depoyäko heme cilübelgi tede wedariyay6 yo. Ferq keno ke tu cil ey ser o tam näroniqeno.3 Moder- nbiyayiqö sarä kapitalistan, wayir6 zihniyet6ko kes yew-tip keno ü ey/aye defnä tenayiya xo keno yo.

Reyna mi 16 ana yeno ke, ma n6zanä do ma modernizi seni biquxuln6, ma gans6 xo yo ke tökiliviragtiq bi cu ü kulturan6 xo miyan de kerdo vindi yan zi na t€kili qerifnayo.+ Fikro modern, geleki neweyi ardo berheman ü edebiyati. §är, roman, hikaye, ceribnayiq, meqale üsn. berhemi bi sa1ey6 edebiyat de fikro modern geleki neweyi qezenc kerd6. §äre de temayi z6diyay6, roman ü hikal'c de serebüt ü rewsi teyririn biy6. Hisä ke giiran de 1'en6 ziwan hem hetä ardiq ziwani ra herl het6 muhtewal,i ra z6diyay€. Her roje meqaley6 newevi nusi- yay6, romani amey6 qarnayene, hikayey6 moderni ü bagi lcjiyay6 neydan ü o www.arsivakurdi.orgn6 hen.rc cdebiyat kerd6loders. Berhem6 edebi, Eert6 tarixi, kulturi, siyasi ü I I Bcrman, Nlarslrall. (at Olan Her §q: Buharla,5uor, Werger': iJrnit Altu[-l]ülent Pckcr. istanbul, ilctigill] YavrDlan, r.30 al .ü' 9c. r.27 _-j 3 gc. r.37 4 gc- r. 39 66 5 loder: dewlemend, zengin sosyal6 ke wext6 ke nusiyayi yan vajiyay6 ra istifade ken6 ü inan ser o roni- yen6. E wextan ra xezineyan weye ken6. Berhem6 edebi, tena hetö muhtewa ü tema ra n€ hetä tewirä xo ra zi tesir6 wext6 ke nusiyay6 de manen6. Hunermend, edib, qair ü nuqtox6 ke, na lodeüe an6 edebiyati leiey6k6 qari y6. Esl6 xo de hex merdim hunermend6k o. No sebeb ra hunermend, g6nayi ff dej6 qari fehm keno ü berheman6 xo de inan nawneno. Amanc6 xo zi o yo ke, neslo ke inan ra pey yeno gi qar gi hunermend- n6 berheman biwano ü fehm bikero. Hunermend, inan asan ü sade n6resneno wendoxan, his ü fikr6 inan mezg6 xo de rameno ü f6kiy6 inan nuseno. Nustox€ edebiyatö modern6 ma zi bi nä taybetiyan nuqt6 ü f6kiy6 bitehman resnayö neslo newe. Neslo newe zi toxim6 n6 fäkiyan rameno ü rel,ria f6kiy6 bitehman resneno nesl6 ameyoxi. Eke ma viz6r ü ewroyö eclebiyatä modern€ kirdki ra biewn6, ma vinen6 ke vera-vera averqiyafg xo bi hawayöko bähempa nawito. Edebiyatä dinyayi ra qiiri, romani ü hikayey6 moderni amey6 qarnayene. Roje bi roje nugtox ü qairä ma zi terzo moderno ke bi hawayo tesirker edebiyat6 dinyayi de qebul biiro ff vila biyo baq musayä ü kerdä mezge xo. Bi no terz berhem6 kaliteln ü baqan dayö. Edebiyat6 ma bi hawayo h6zdar ü biqerar aver giyo ü nika zi qino. Kovar ü rojnamey6 ke wert6 pey6nan de weganiyay6, geleki havil6 xo edebiyat6 ma 16 biyo. Neslo ke behs6 ci bibi -neslo ke toxim6 f6kiy6 edebi- 1ati rameno- vera-vera xo belli kerdo. Nugtox ü gairö ma yö nimiteyi veji- yayä orte ü berhem0 xo y€ ke kisey€ inan de ameyä p6ser p6qk6qö qari kerd6. Nä nuEtox ü qairi, 6di b6vindertig xizmet6 edebiyat6 kirdki kenö ke tay6 inan re),na kitabe kalitey.inan bexg6 kitabxaneya edebiy.at6 kirdki kerd6.

Destp6kö Edebiyat6 Modernö Kirdki Destpökd edebiyat6 modern6 kirdki de kovar6ke ü kes6k rol6ko muhim kay ken6. Kovara Tiräj 6 ü ziwannas, cigärayox, nugtox Malmisanij. Linga yewina n6rdiuana edebiyat6 modern6 kirdki n6 y6. Bi sayey6 kovara Tiräj ü Mahnisaniji kirdki eu'ro her ware de xo nawneno. Kovara lird7, kovara kurmanci-kirdkiya yewina ke Tirkiya de vejiya"va ya. Na kovare serra 1979 de izmir de dest bi weqana xo kerda. WeEana xo gar hümaran de ediliyaya. Hirö hümarö xo izmir de vejiyayö, hürnara qarine zi Stockholm de vejiyaya. kirdkiy6 na kovare dest6 Malmisaniji de bi. Malmisanij, geleki xe- Qismö o) batanwww.arsivakurdi.org kerd na kovare de. NIa eqken6 vaj€ ke zehfä neweyiyan o ardo kirdki. L c-l Bcrl.rcm6 (hikaye, qiir üsn.) yewinan da ü garna-r"iq6 yewinan kerdo. Her gar <- hümar6 na kovare de seba edebiyatö kirdki nuqteyö zehf bifaydeyi amey€ (L. rl,esana)rene. Coka na kovare seba kirdan kovara berhem6 yewinan a. Na = 6 CCr de bchsö na kovarc bcno. 67 kovare no het ra semed6 destp6k6 edebiyat6 modernä kirdki zehfmuhim a. 8 q Kovara Tiräj ra pey 6 wextan de Qira t , Armanc, H6vi üsn. zi dewam6 nugtiqä kirdki kerdä. N6 kovaran ra pey 6di seba kirdki ber6ko newe abi, gi- lay6ka newa veqa. Kovara yot€ya '" ke wayir6 izmeto tewr muhim a, dest bi safi bi kirdki nuqtig kerd. Na kovare de bi hezaran nuqtey6 edebi weganiyay6. " Kovara ke hema zi weganaxo dewam kena de geleki nuqtox ü qairi edebiyat6 kirdki weye kenä. Relna kovara edebi-huneri §ewqila," zi miyan6 qend serran de n6 we1'ekerdoxan hina z6dna. Bi no hawa kadroy6ka nuqtigi ya girda ke zehf6 inan xotan ra 1'enä meydan viraziya. Na kovare zi hem het6 edebi-huneri biyayigi ra hem zi het6 reyna safi bi kirdki vejiyayigi ra zehf muhim a.

Rojname Rojnamef zi edebiyat6 modern6 kirdki de sey kovaran cay6ko muhim girewt6. Rojnameyi, rojane, panc6sroje, aqmiye üsn. vejiyen6. Wext6 peyä- nan de rojnamey6 kirdki zi z6diyay6 ü warey6 edebiyat6 de gam6ka muhi- me bi kirdki day6 eqtiq. Wareyä rojnameyi de xebat ü xizmeta tewr girde b6guman yä Netre- pel'4 ya. Rojnamey6ka kulturi biya1,i96 ci geg biyayiq6 edebiyati de tesir6ko pil kerdo. Eke ma vaj6 linga yewina edebiyat6 modern6 kirdki kovara Trräj a, linga diyine Yote, hir6yine zi §ewgila ü Neurepel a. inan ra ziyade roj namey| Welat Verroj'a tt Rojnameg| Zazak?5 zi est6. label6 nä seba ke zehf ca nädanö berheman6 edebiyan ma tena namey6 inan zikir ken6.

Roman Roman'6, tewiro ke rast yan viraqteyö ke tede merdim yan zi qar yeno etud kerdene, karakter, serebüt, his yan zi benginiy6 inan ser o yen6 r.in- dertene yo. Roman de derüdor, kesi, serebüt ü wextan ser o bidetay yeno

7 Serra 1995i cic dcst bi wcaana xo kerda. 8 Serra 1979i cle dest bi wcsana xo kerda. 9 Serra 1983i de dest bi wesana xo kcrda. l0 Sera 1997i de dest bi wesana xo kcrda. ll Goreyö fihristö \'atcyi kc J. ihsan Espar seba 33 hümaran amade kerdo cle cliycno 0) C zana_vis ke, 33 hümaran de nusteye 1.55 nustoxan wesaniyayo it rcyna gorcyi ne www.arsivakurdi.orgmalumatan hetani honrara 33. p€ro pi;,a 3996 ripcli rvcEaniyay€. o) Sena 2011i de dest bi wefafla xo kerda.

Kirdki de hikayey€ Qehovi, Ahmet Sayi, Daudeti, Sadiq Hidayeti, Helim Yüsivi üsn. amey6 garnayene ü n6 zi zenginiy6na ardä edebiyati. Eke ma b6r6 ver6nan, kirdki de hikayeyo tewr ver6n y6 Malmisaniji yo namey6 xo Ä EngiEtö Kej?s yo. hikayeyo garnayeyo ver6n Estaneka Mä1na, Sabahat- (qarnayox: tin Ali Malmisanij)" '?6 o. Kitab6 hikayeyan o ver6n, Rueko Doy, Mem6 Ko6korta'7, kitabe hikayeyano garnayeyo verän, Dara Goz€, Serdar Roqan"s o. Antolojiy6 hikayeyano ver6n zi antolojiya ke het6 Munzur Qemi ra amade biya An toloiigä Aikayeyanö Rirmancki (Zazaki)"'t ya.

§äre §fire, hetani nika bi hawayo rast n6ameya namekerdigi. Bi gekuyan resm viraqtig, rayir6 zerriya merdimi üsn. namekerdigi ci est6 la nä zi qim n6ken6. §iire edebiyatä kirdki de bi qiiran6 Malmisaniji dest päkerda. Etnik ü Kitabd Ramiteyto qär6 modernä ver€n 6. N6 gäri zi kovara Tir6j de we- qaniyay6. Re1'na qiira garnayeya ver6ne zi Nazim Hikmet-Ayä (garnayox: Malmisanij) 3' a. Kitab€ gürano yewin zi y6 Malmisaniji Herakleitos32 o.

Bedriye Topag, roportajeke xo de sebebe na rewse wina izeh keru; "Hikayey€ mi zeniya mi ra vejiyenC. Ilise ciniyan hina nazik ü tenik 6. Qekuy€ mi zi goreyö nayc gekl g€n€. Coka hikayeyane mi de tehmCko winasi esto." o) C 25 Kovara Tir6j, 1980, h. 2, r 32 (Malmisarü, bi mexlesC M.Birindari rusto,) www.arsivakurdi.org26 Kovara Tir6j, 1979, h. 1, 39 (Malmisarü, bi mexlesC M.Dewiji nusto.) c) r 27 No krtab \erra 2001i de Veyiyaiye Tiji ra !ejilayo. <:l (J 28 No krlab \err 2002i dc W()anen Nefeli ra rejiyayo. iai 29 No kitab serra 2005i de Weqlä Kurdi ya Kulturi li Stockiolme ra vejiyayo. 30 Kovara Tir€j, 1980, h. 2, r 27-3l 3l Kovara Tir€j, 1979, h. l, r, 36 70 3? No kitab serIa lqS8ide wesanen Jina Nü ra !ejiyalo. §ä16 modern6 kirdki de temayi geleki yä. Heme temay6 gäran de qäri nusiyay6. Label6 reyna zi n6 temaf hina zäde yä; bäriy6 welati, sinafg6 wagti, dej6 kurdan üsn. Relna qfir6 modern6 kirdki de nameye serkewteyi, Bedriye Topag, ihsan Espar, Roqan l.ezgin üsn. y6. Bedriye Topag sey hikayeyan bi gfrran6 xo de zi xitab6 zerriya merdiman kena. Bi taybeti zi qär6 xo yä kilmekan sey vateyäk 6 ü seke merdim vateyan ra derse g6no gfiran6 aye ra zi derse g6no.

§äran6 ihsan Espari de zi her het ra b6ri ü sinayiq esto. B6ri ü sinayiq6 waEti, yä welati, y6 cu üsn. No het ra 9ä16 ey edebiyat6 kirdki de cayä xo girewt6 ü pawen6. Kirdki de qiirä C. Sidqi Taranci, Ehmed Arif, Nazim Hikmet, Sezai Ka- rakoq, Selim Temo, Baba Tahirä Uryan, §6rko B6kes, Umer Xeyam, Xelil Cibran üsn. ameyö qarnayene. N6 namey6 h€zdari zi bi gäran6 xo edebiyat6 kirdki 16 beröko zenän akerd6.

C) www.arsivakurdi.orgC C)

WERCERA JI TIRKi: ME5ÜD SERFIRAZ

KURTED!ROKA WEJEYA SURYANIYAN

Em dikarin bib6jin ku esil destpöka u€jeya suryaniyan piqti qebülki- rina xiristiyanil€ ye ü gavkaniya wä ji d6r e. Reng6 v6 u§eyö keda bav ü kal6n rewqenbir 6n d€ra suryaniyan e; ewji aliy0 a1,ini, oli, diroki ü kevnegopi ve x,ve dispöre incil6. Zanayän suryani, di wäje1,6 de, di zanistön r6ziman, axaftin, xatibi, belaxet, helbest ü zimanzaniy6 de bünc pispor ü berhemön w6jeyi y6n hariqu- lade afirandine. Ern dikarin van berheman dabegi p6nc began bikin: r- Berhemän ku qirokajiyana eziz ü gehidan diböjin' di w6jeya suryaniyan de beqeki mezin digirin. 2- "Husoye'"y6n ku bi navön Hikbo, Sedro ü Hitro t6 nasin ii ji aliyt keseki ve bi heqt meqam6n cuda ü bi away6 serhewa t6ne gotin. Ev gotin derbar6 mijar6n cuda de ne. Ew li gor bernamel.a salane ya dual.an hatine amadekirin ü di gar kit6b6n mezin de hatine komkirin. Berhem6n Patrik Yuhanon Desrixtolr ne. Di piraniya wan de beq6n mantiq ü felsefl cih digirin. 3- Heftä ü gar heb Bernamey6n Ai,in6 ku ji hev cuda ü bi heman stil6 hatine nir,isin. A heri diröj berhema Mafiryan Ebdulxenniy6 Mensoril-e1i "r,-e. 4- Metnän edebi y6n tirki, erebi, ermenki ü kurdi yön bi alfabel,a suryani. C) a www.arsivakurdi.orgS- Kit6bön b6hisab y6n helbestan ku qair6n suryani bi k6gey6n cuda i) nivisine.

1-htzn (Odso) .

Armanca van her garan di köqa helbestan de bi away6 heri baq sazkirina pergala riste, hevok ü pelvan e. o S6yemin bingeha helbeswaniy6 ji köq ü beg6n k6gä ne. Li gor belaxet- L. www.arsivakurdi.orgvan6 Tekriti Antun Ritur, k69a helbesta suryani gar beq e: C) .:f 0) :ai

4 Asaad, cabriel, El-Musiki es Siriyye'ibr erfarix, erebi, r. 8, (ii gotara Metropolit 74 Hanna Dolabani ya destxet hatiye wergirtin-) r-K6qa Xwerfi (Fsito): .av,-s z-K€qa Darijü (Mrakbo): <.."i:o 3-Köga Du Qati (Hfilto):

Belaretvan6 Tekriti Rahip Antun Ritur k6qa helbesta suryani dabeqi 18 beqan kiriye ü ev di berhema xwe ya Za nina BelaxetA deberhev kiriye. Beqa yekem bi s6 kiteyan destpä dike, bega dawi bi bist kiteyan dawi dibe. .Ii van k€g6n helbest6 y6n heri navdar ev her s6 ne: r-K6ga Helbesta Mor Efremö Nis€bini: Ji bingeheke heft kiteyi p6k tä. Di erebi rlej6 re "Bahr-il-Tavil" t6 gotin' Duwazdeh hezar qesidey6n Mor Efrem hene (s6 milyon hevok). Disa hin qesidey6n xwarziyä wi Hbed- §mayo ji li ser istilakirina axa rüman a ji aliy6 hünan ve hene.s Helbesten Mor Efoem bi hegt meqam6n cuda di kilisey6 de täne gotin. Ji bili van gend meqam6n ku em serbest dihesibönin ji esas in. z-K6qa Helbesta Mor Balay: Ristön wi p6nc kiteyi ne ü ji du bingehan p6k t6n. Bingeha k6ga helbesta erebanji p6k t6ne. Mor Balaybi v6 k6qa helbest6, xwediyä taybetmendiyeke resen e, gelek qeside nivisandine. Ji van sed ü sih ü gar heb (rg+) di rgozan deji aliy6 Zelter Sitin ve li Lapsik6 hatine wegandin. (Bnr. Patrik Takvimi, 16 cotmeha zoozyan) Helbest6n Mor Balay bi heqt meqam€n cuda li kilisey6 t6ne gotin. B-Kesa Helbesta Mor Yaqffb6 Sirüci: Bingeheke duwazdeh kiteyi ye ü ji s€ unsüran p6k t6. Ev destpäk, geqedan ü encam in. Her riste ji gar kiteyan p6k t6. Di erebi de helbest6n bi k6qa Munserix, Reciz ü Hefff li v6 kä96 t6n.6 Mor Yaqüb heftsed ü q€st ü sä (Z6S) helbest nivisand. S6sed ü nod ü heft (ggZ) heb ji van gihane iro, yön din winda ne. Helbesteke wi ya li ser xagkirina lsa Mesih sä hezar belt e. K69a helbesta Mor Yaqüb bi heqt meqam ü neqeraten cuda li kilisey6 tä gotin ü meqamön wi y6n serbestji p6nc-qeq heb in. Di suryanki de pergala helbestä b6qafiye ye. Xuya ye di sedsala nehemin de güye bi ser helbesta ereban de' Kin an ji dir6jbüna hin kiteyan k69a helbest6 xirab nake. Disa hevok, bi herfeke bihereke an ji sakin an ji bi du a www.arsivakurdi.orgk6qän yön herf6n sakin destpä bike k6g xirab nabe. Di suryanki de helbest6 o) ji pönc kiteyan p6k t6,

Di W6jeya Suryani de Helbest6n Felsefi Helbest6n felseff y6n ku helbestvan6n suryani bi ilhama yezdani nivisandin, li gor her dewrä ne, helbest6n rewqenbiri y6n tije rümet, mezinal,i ü ihtigarn in. Heta baweri ü dilpakiya me ya niha ü r6ya yezdan ku em diqopinin ji kulilk6n delal 6n b6hempa y6n v6 gulistana helbest6 ne. Ev helbest6n delal, ji bay6 x:weg ä zindiyan bandor girtine, bi agir6 nür fi eziziy6 ketine ü daketina v6 dinyaya tamsar. Piqti ku mirov6n di valahiy6 de, ji jiyana wi ya xweq memnün kirine vegeriyane ciy6 xwe yö ber6. L6 tesira wan delali ü qenciy6n b6hempa ketiye dil ü nefsa hebüna me; di kilise, dibistan, medrese, seray ü xaniy6n me de bi me re, bi 16z ü xveq- bini diji. Gava em li helbesta suryani meyze dikin em van h6jahiy6n bilind tev dibinin.

Digel van hewce ye em v6 taybetmendiya mczin a helbesta me ya felsefi ku ji asta heri j6r a madey6 can6 me bilindi heta asta heri jor dike ji ji bir nekin. Qimki ew, raman6n ruhani, ideolojil'ön felsefi y6n bilind ü fikr6n bihikmet 6n teküz dihewine. Di v6 de ji watey6n mezin ü kür hene. Helbest6n me y6n felsefi, dabeEi sö beqan dibin. Her qiqas helbestvanön me, ev helbest berhev kiribin ji, ji destp6ka sedsala garemin heta dawiya sedsala sözdehemin, em dibinin ku ev helbest6n me y6n giring ü watedar li welat€n cuda, di weqanxaney6n cuda de hatine weqandin.

Beqa Yekem

Beqa yekem a helbesta felsefi derbarey6 "Din ä Exlaq,, de ye: qesidey6n bihikmet, metelok, weaz6n bihelbest, helbest6n li ser inzivay6 ne. Van helbestan, di navbera sedsal6n qaremin ü s6zdehemin de dewra r.we ya z6rin jiyane. Di w6 dewr6 de di hejmara helbestvan ü helbestan de z6tlebüneke mezin xuya dike. Weki ku armanca hemüyan ispatkirina mezinahiya helbesta surlani bü. P69eng€n vö qad6 sö ezizön me yön r6zdar in. Ev eziz, bi helbestGn xwe ü taybetmendil'6n xwe yön mina häja),i, rümet ü mezinayi hertay6 hev in, CJ ji hev naqetin ü yekpare ne. Ew, C Mor Efremä Nis6bini, Mor ishok6 Amidi www.arsivakurdi.org(Dii,arbekiri) ü Mor Yaqüb6 Sirüci ye. CJ IJ (,)

Besa S6yem Ev beq derbarey6 "Ruh" de ye. Rewqa mh, koka w6, jiyina w6 ya lijiyan6, bi hez bilindbüna wä ya asman ü paqijbüna wä ya ji gunehön vö dinyay6 dihewine. Em dibinin ku suwariyGn v6 qad€ helbestvan6 fflozof Bar Madeni, ü helbestvan6 mirov6 zanistä Bar-Ebroyo ye. Herdu ji, ji bo ku xrue bigihinine lütkeya heri jor a helbesta felsefi, hewl didin ku li ser per6n hewal€ bifirine asmanan. Bar-Madeni, helbestvaneki ramang6r e ü firsenda azadiy6 dide ramana xwe. Asoy6n delal6n bis6hr ü rühaniji hevvediqetine ü nigani me dide. Bar-Ebroyo ji helbestvaneki filozof ü afirin6r e. Gava asoy6n jiyan6 täri wi nedikir, Ii dunyaya ruhan li asoyän nü ü roniker digeriya.T

Heltrestvan6n Suryani Patrik Efrem Barsavm6 Yekem, di berhema xwe ya "El-Uluul-Men- thur" de, helbestvan6n navdar än wäjeya suryani y6n piqti milad6 di du tabloyan de 16z dike; tabloya 1,eken ji dabeqi p6nc beqan dike:

r- Helbestvan6n Abkari (Y6n Pir §areza): Yekane helbestvan6 v6 beq6 Mor Efrem e. z- Helbestvanön Kariha (Y6n ku Yezdan bexqi wan kiriye): MorYaqüb6 Rihayi, Bar Acuz, Bar Kiki, Bar Sabuni, Bar Andrevos e. 3- Helbestvanän t6kela Abkari ü Kariha: ishaqe Amidi, ishaq6 Rihayi, Mor Yaqüb6 Sirüci ü Bar Madeni ye. 4- Helbestvan6n di asta navin de: Antun Riturö Tekriti, Hazkiel6 Me- leti, Ebii Nasirä Baüillef i, Behnam6 Hidili ye. 5- Helbestvanen astajer de: ... (I ( www.arsivakurdi.orgPatrik Efrem Barsavm6 Yekem, helbestvan6n tabloya duyem ji tesnifi o) gar astan kiriye: o)

= 7 Rahip Bulus Behram, SurytailerLle Felsdit §ii//e,", erebi, tirkiya wä: P Gabriyel AKYUZ, Mardin, I997. 77 Asta Yekem l-Asuno, mamosteyä Mor Efrem e. 3-Mor Eliem 373, di dewra wi de ev huner gihigtibü lütkey6. 4- Mor ishok6 Diyarbekiri 364-4r8 5-Kurilune 4oo-435 6-Mor Rabule 435 7-Mor §emun Kukoyo/Qewax 514, di 51oan de Mor Yaqüb6 Sirüci serdana wi kir. 8-Mor Yaqüb6 Sirüci 5zr 9-Mor Yaqüb6 Rihayi 7o8 ro-Gevargi D'ame (Episkopos6 ereban) 725 11-Bar Acuz 829 12- Bar Kiki 1016 13-Bar Sabuni ro95 14-Gergeroyo u43 15-Bar Andrevos 1157 i6-Bar Madeni rz63 17-Bar Ebroyo 1286

Asta Duyem r-Samuel, qagirdä Mor Barsavmo 8oo z-David Bar Favlus dBeth Raban 837 3-Antun Riture Tekriti 84o-8So 4-5- Ilazkielo Meleti ü Denho gos 6-Ebü Nasir6 tsartilleyi 1290 7- Flsahyoyö Basibrini r4z5 8-Behnam6 Hidili 1454 g-Melke Sako 49o 1o- Nühe Libnani 15()9 1l-X{afiryono §emunö Man'emi r74o

Asta S6yem r-Bar Vahbun rr93 z-Mihayel Rabo u99 Xariprzzo o) 3-Hananyo X www.arsivakurdi.org4-Yaqüb€ Bartilleyi 1241 9 5-Cebrailä Batilleyi r3oo < J il) 6-Yesu Bar Halrun 1335 ;-i 7-SaJiba Bar Hagun r34o = 8-ibn 5a-etlah r493 78 9-Davudä Humusi 15oo 1o-Mesud Zazoyo 1512 1r-Nimetallah Nur-il-Din 1587 12-Yuhannäy6 Hudeydili r7r9 13-Kitirbili 1783 r4-Yuhanra el-tsustani r8z5 r5-Zeytun6 Enhili 1855 r6-Naum Faik 193o r7-Yakup Saka r93r

Asta Qarem r-Bar Xalib rr77 z-Mor Diyoskoros Gabriel rz86-r3or, Episkopos6 Cizir[a Botan] 3-4-Hasan Ebü Zarika ü Yequyä Basibrini s-1say6 Ciziri r395 6-Abdoy6 Haxi 1so4 7-Papazeki Habisnasi 15o5 8-Sergisä Haxi r5o8 9-Yüsif6 Gurcuyi 1537 ro-Bar Xarir r685 rr-Hadayet Allah6 Hudeydili 1693 rz-Yuhannay6 Basibrini r7z9 r3-Bar Mirhan (Dibe ku Mirican be) r8o4 r4-Gevargisä Hezexi r847

Helbestvanän me 1€n ku di tabloya duyem de cih nagirinji hene:

r-Bardayson piqti miladi zzz 2-Zet' tb 3-Xugka Abrohom Kaydunoyo 4-Afrahat Hakimo 35o 6-Mor $emun Bar Sabohe 7-Mor Morutheyö Farqini 4zr 8-Mor Balay 46o 9-Mor ishok6 Antakyay'i 45o, dcrbarey6 benda ewil a nim6ja bi tena ser6 xrve "Kadiqat Aloho" de qesideyeke ku z136 bendan pök t6 nivisandi)€. 10-N{or YuhanonA kurö Aftunya 539 rr-Ilor Habib (§agirdö Mor Yaqübä Sirüci) 9 www.arsivakurdi.orgIlelbcstvan6 suryani berevaji heltrestr''an6n ereb qafiye bi kar neanin. 5 Di u-Ojeya suryani de helbestvanO ervil 6 ku qafiye bi kar aniye Mafiryanö . Rojhilat X{or Xrixoriyos Yuhanon Bar-Ebroyo ye.8 o) = ' i:'il'1,:#;;,1i;ff :,,1",j:1i:;:11:?]jillJ:i?1"äT"-illi,läil"If,T,'ix;Il E Helbeswan€n Sedsala Bistemin 1-Naüm Faiq -193o z-Papaz Yaqüb Saka r864-t93r 3-Moran Mor ixnatiyos Efrem Barsar.m6 Yekem -r957 4-Moran Mor fxnatiyos Yaqüb6 S6yem -rg8o 5-Mor FiluksinosYuhanon Dolabani -r969 6-Mor Xrixoriyos Bulus Behnam, 7-Horiepiskopos Melke Efrem, 8-Horiepiskopos ilyas Egahyo, Bartille-Müsil 9-Horiepiskopos Efrem, Bexdad to-Ebdulmesih Karabagi 11-Favlus Gabriyel 12-Yuhanun Kasiso 13-Hanna Salman 14-Denho Makdasi ilyas r5-Yüsif Mesüdi 16-Antun Debuse 17-Tuma Gewiye Nahroyo zoo3 r8-Papaz Yuhanon Acar 19-Corc §emun 2o-Habsuna Bahho

Higyari: Dirok6n lijo16 sal6n mirina helbestvanan e.

Helbestvan6n navdar y6n suryaniyän rojhilat ev in: 1-Narsay 5o7 2-Mar Yesu-Yab 3-Yuhanna el-Develi 4-Gevargis6 Nisäbini 5-Bagiy6 Nis6bini 6-Yuhanna el-Merci 7-Msahduta 8-Yegu Bar-Nun g-lliyo Anbarayo hwd.- ro-Abdigu dSavbo / Nsibin / Metropolito Nis6bin ü Ermeniye 1316 aCJ www.arsivakurdi.org o) .l (I ;Oa Manastira Mor Markus a li Qudsö, Destxeta bi suryanki. 9 Saka, Papaz yaktp, Mifire Mgabayo, surlanki, berhevkar: Rahip lshak = Saka, 1958, pätgotin. erebi, Heleb. Qap:.aneya Maruni. 80 10 Asaad, El-Masikl es Sürtye'ibr et-'larix, r.7l-2. David Bar Favlus dBeth Raban (M.S 837) Di kit6ba helbestä ya Dar.id Bar Favlus dc bist il du heb helbest hene ü ev li gor alfabetika suryanki hatirle rözkirin. Di her helbest€ de rista yekem bi kijan herf6 destp€ kiribe, ödi ew herf di rvä helbestä de carek din derbas nabe. Evji j6hatibüna helbestvan niqan dide.

Ji helbesta hejdehemin a David Bar Favlus (Sode' S) Gava hörs dibe kes6 nezan mina hespan dike hirehir E ku di bersivdan6 de zehrneti dik6qc, biaqil nay6 hesibandin Gcr 6zing neyä av6tin li navö agir mehküm6 vemirin6 ye Minaqeqey6 de ji gava bersiv ney6 dqvin cih de ditemire.

Terk neke qet dost6 xrve ü y6 bavä xwe Bö bangewazi qet ncge mala bavä xwe ji N{irin ü war€ rniriyan her birgi ye qet t6r nabe ji Qar,6 temakar t6r nabe ji mal6 dinyay6

Gava tc dit ku kesek di axaftinä de dilezine Zanibe ku ew cahil ü b6 fikir e Bi gotir.rek6 tu nikare zarok terbiye bike Ger nizanibe ku rvö lödan6 bixwe

Zilam6 ku qehr ketiye dilä wi hcr tim tehriq dike E h6rs, her xirabi ü gunehö dike Zik6 y6 rencber t6r dibe y€ zarokän wi ji Y6 b6kar ü betal ii her feqir dibe.

E kuji dä ü bavö x.lve didize, Ger b6je min nekiriye, dibe heval ü qirikä guhehkaran 0 ku rexneyä tehemul neke ü dilkevir be Mina bahoza ku ji niqkö ve t6 dikeve ü gareya w6 nine.

Qük difire ü näz dibe ber bi mirinö ve 0) Kesö nezan bi bazdan dige sel büycr6n vala C www.arsivakurdi.orgo) E ku sebr6 dizane ji li ser m6rxasan re ye Ü ku h6rsa x-we digireji li ser qrala re ye CJ r{J Hiqyari: Di orjinal0 v6 helbest6 de herfa "sode" ten6 carek6 derbas - dibe. 81 Ji helbesta sesemin (Waw) Wey li wi y6 ku qenciy6 nake ü xwe teslimi qehwet6 dike Qimki ew hemü dexla xrye di erd6lag6 r:we de diqine T6kgülna mezin wä li wi iEkence bike ü ji wi biqine

Adem6 ku f6kiy6 ba:tqeya cinet6 xwar bi 6qan ket Dilä wi bijiya w6 xwarina tije gin Armanca hemü mirov6n cihanä ev e: Z6de bibe pere, mal ü milkö wi, ü di nav gel de qedr6 wi

Ho y6 zana! Ya zehmet qezenckirina tirsa Yezdan e, Ji bedäla mal ü milk w6 qezcnc bike. Bine bira nve ku weki her kesi tu y6 ji di qala go16 de birizi Ew perey6n ku te bi dest xistin, nakin arikariya te.

Hiqyari: Di orjinal6 v6 helbeste de herfa "waw" ten€ carek6 derbas dibe.

Ji heltrestän Patrik Nüh6 Libnani (Derbarey6 zayina xwe de) Tora v6 dinyay6 di sala 14516 de ez kiqandime tariya x:we Bi qemgiyan ez dame ber kotekan Bi zincir6n venabin ez gir6 dam Ez noqi kürahiya behr6 kirim mina risas.

Zen neke ku em xulam6 te ne ü tu ji efendiy6 me Mixabin ji ber wd guneha ku me kir te em kirine xulam. Tu dayika min büyi, te ez herimandim ü sehweta te ji b6bexti Ii min kir. Qawa bawer bikim ji te, qet gareya min nine lewra ji te hatime aflrandin..

Täbini: Ev metn, di o2.11.2orzan de li M6rdinö, di Yekemin Festivala Helbestan a Nametewef ya bi navö "Helbestvan6n Zinciriye"y6 de, hatiye päqkäqkirin. a) L www.arsivakurdi.org c) .l () B 82 HEVPEYVIN: AHMED KANi

Lr sER KARE wERGERIYE ü wE.leva sonani Br BEsAM MtsrEFA RE revpevviu

Besäm Mistefa, niviskar, wergÖrü hetbestvanekikurd e. Di01 .1 2.1 977an de ti bajarö Hesi(e yä Rojavaye Kurdistana ji däyik büye. L6 hemü zarokti 0 xortaniya xwe [iQamigto derbas kiriye. Besam l'4islera ku bav ü katän wi piSti be5dariya di §oresa 5äx 5eid6 Piran de rasEi sirgünä tän ü di sat6n 1 930an de, ji Serxete derbäsi Binxete dibin, zarokliya xwe li gund6 Cimay6 y6 ku bi düriya 5 kilometran dikeve rojhilale bajarä Qamistoye de, bihurandiye. Meseteya jidayikbÜna wi va li ba.jarö Hesisey6 ji, vedigere w6 yekä ku bavÖ wi karmend6 banka xwin6 b0ye ü siku di wö dem€ de (sat€n heftdyan ji sedsata bori) banka xwinä ti Qami5to nebü ü tene li Hesiqeye hebü, lewma ew [i wir [6 ser rÜyä dinyayÖ, tä piSti wä bi demeke zü, dema banka xwin6 ti Qami§to vedibe, ew tevi maL- bala xwe vedigere Cimayä. Xwendina xwe ya seretayi 0 navendi ü tiseyä ti Qami5to xilas kiriye. Pa§ä di fakutteya edebiyat 0 zanin6n mirovi de, be5a wäjeya ingitizi [i zaningeha Hetebä xwendiye. Di sata 2003an de icaza xwe ya diptoma standiye. Pi§t re, dorä du satan ti Qamislo rl gunddn dora wC mämostetiya ziman6 ingitizi kiriye. Di 16ä räbendana 20064n de derbasi ba§ürä Kurdistänä brlye. Nivis ü gotarän wi di gelek rojname Ü malperän kurdi de haline we§andin. Besam Mistefa endamo desteya niviskarön kovara werzi, ya bi nav6 Höwara N0 bü kuji h6ta Kombenda Kawa bo eanda Kurdi ti Hewtäre derdi- ya Kombeßda Kawa bo keL. Herwehä Besöm endame Komiteya Biravebir () www.arsivakurdi.orgeanda Kurdi bü. Niha, Besam endamä redaksiyona rojnameya RÜdaw, a C gapa Ewropayä ye. Di sata 201 1an de, Besam desl bi kurmancikirina berhe- o) mänji zaravä sorani kir üji wä dem6 ü vir ve, bi gelemperi romanÖn sereke .l o yön zaravayE sorani [i kurmanci werdigerine. Besam MisteFa niha diwaneke iai hetbestan jiji bo qapä amade dike. = Niha Besam Mlstefa ti Hewt6rÖ diji. 83 T,VERGEREN Wi 1. M, Eirok, SCrzad Hesen, Wesanxaneyä Avesta. 2011 z. xewno Pirepinddn, roman, SCrzad He. sen, Wesanxäneyä Avesta. 201 1 3. Jineke Xinani,roman, §€rzäd Hesen, Wegänxäneya Avesta. 201 1 4. Evara Perwaney€, roman, Bextiyar Eti Wesanxaneya Avesta. 201 2 5. Ap€ min Cemgld xon ku hertim b€ ew li ber xwe dibir,rcman, Bextiyar Eti, we. $anxäneya Avesla. 2012 6. Püole ji bir dikin n,, yexwi4 hetbest, Ci- narNamiq, Wesanxaneyä RonahL 2012 7. Aulän §oran.toman, Etä Nehäyi, Wesänxäneyä Avesta. 2012 8. Hotql Europe, rcman, Ferhad Pirbat, Wesanxaneya Avesta,2012 9. En livh in, qtuok,Beroj Akreyi, Wesanxaneya Avesta. 2012 1A. funtiogo de Compostel4 roman, Ferhäd Pirbal, Wesanxaneya Avesta.2Ol3 11. Bolindeyän Li Ber 84 romän, Eta Nehayi We5anxaneya Avesta. 2013

Ahmed Ka:ni: Berl her trq$.ri bo zelalkirina mijarrt me ü guf- tugoAa tne, ez dinaazim pirseke giqü. bikbn Tu kar€ nae qanoa bi nao diki gelo? Wergöfr, translctibekirin an liheroanina herdu zora- uagän kurdi tn tenö ueguhdziga hinek bdjeyan? Ji ber ku eu berhem herilu ji bi kurdi töne niuisin.Ileu zaroluaji heu cudane... Besam Mistefa: Gotinek heye dib6je, 'P6wisti dayika afirandin6 ye'. Me- besta min, ev kar6 ku ez p6 radibim, yani guhastina berhem6n edebi y6n bi zarav6 sorani ji bo zarav6 kurmanci, ji p6wistiyek6 tän. Ev proje ü proseyeke edebi ye. Nav ne giring e, 16 bäguman ev prose dikare gelek deriyan li ber ponijin, nirxandin ü l6fikrinä veke. Armanca min a serekeji vi kari ew e ku n6zikbüneke edebi di navbera herdu zarav6n sereke y6n ziman6 kurdi de päk b6. Li Bagür6 Kurdistan6 ku di piraniya waran de di rewqeke baEtir de ye ji pargey6n di y6n Kurdistan6, gelek berhem6n edebi y6n curbicur salane t6n qapkirin ü belavkirin. 1,6 ji ber ku ev berhem bi giqti bi zaravay6 sorani ü bi alfab6ta erebiarani ne, le.n rna kurd6n kurmanciax6v, bi tay- O C ji www.arsivakurdi.orgbeti li Bakur6 Kurdistan6 ku hejmara heri mezin li wir e, ji van berheman C) bäpar diminin. Hinek caran, begekji van berheman t6n wergerandin ji bo

A.K: Bi uc'n pirtükön ku niha bi sc:ya serä te gihigtine Bakurä Kurdistanä re, geqbineke berbigav ketige nau usöjeya Bakur de. Te gourr ilest bi ui kari Itir gelo? Ji kü derket eu kar? B.N{: Ji xwe yek ji armanc6n min ji r''i kari ew e ku geEbünek bikeve edebiyata kurdi de. Niha, piqti heta hedeki baqtirbüna rewqa kurdan a giqti, edebiyata kurdi hinek gav6n bergav ü baq dar'äje. Lä h6j k6m in Li gor der- dorö ü cihan6 bi awaycke giqti ji, di warö edebi.vat6 de, em li paq in. Sedem ne paqketina mejiy6 me yan p6nüsa me ye, na; 16 sed ü yek hezar sedem he- bün ji r''ö yek6 re. L6 belö her gawa be ji, div6 em hertim k6masi ü gerrtiy6n xrc di hemü waran de nexin stüy6 yÖn di bi ten6, b6 guman em ii gunehbar in. Heq e niha edebiyata me ji v6 ast6 baqtir büya. Heq e hemü janre ü ekol6n edebi di kurdi de ji ci girtibana, ku mixabin h6j ev yek päk nehatiye. Bi ta1öcti li Bakur6 Kurdistan6, ku hejmara kutdan a heri mezin Ii r,r'ir e, k6masiyeke mezin heye. Asta zimanä kurdi ji li lvir nizm e. Berhem k6m derdikevin. Asta wan ji ne wek t6 xlvestin e. Hin hewldan ü ceribin hcne, l6 t€r nakin. TeEwiqkirineke p6wist li ser edebiyat ü war6n afirandinö nay6 xuyakirin. Hin barcri bi ziman6 kurdi, wek amrazeke ku dikare hemü hest ü nest6n mirov6 kurd, xewn ü h6r'i ü gikestin6n wi niqan liide durist nebü- ye. Kiriza ban'eriy6 heye. Dinyaditin bi gav ü ruheki kurdi hÖj p6k nehatiye. Hin he)'bet ü sehwa zim6n ci negirtiye. Berhem li b6jing6 nay6n xistin, giku

di gelek h6lan de rüneniqtiye. Lelvrna heta baweriya me CJ hin ziman bi xrr, a www.arsivakurdi.orgme ney6 wek amüreke ku dikare jiyan fi milin6 ji bi kurdi der bi ziman6 ol bibire, em6 leqayi edebiyat ü berhem6n qerase ü astbilind ney6n' Ez disa .:) a) dib6jim, niha rewq bagtir e, 16 divö kar ü xebat pir gurtir bibin. io'

A.K: §öuseya xebata te Qa.tt,rr ye? Ki uon pirtfikan hildibiiäre = ü bt qüDa ilest bi uergera berhetnekä diki? 85 B.M: Hilbijartina pirtükan bi hevahengi di naröera min ü rveganxaney6 de t6 bicihkirin. Bi taybeti weqanxaneya Avestay6 ü x-lr,-ediy€ wä Ebdullah Keskin, ku guhdaneke mezin dide pirsa guhastina berhem6n edebi y€n bi zaravay6 sorani ji bo zaravay6 kurmanci, ku ez ne gaq bim Avestal€ yekem berhema xwe ya kuldi ji ji sorani kiribü kurmanci ü wegandibü. Proseya wergerä bi rastiji zehmet e. Gerek e mirovji bo kareki weha b6 valakirin, 16 mixabin mirov nikare p6 biji. Wergerän ku ez dikim dikarin wek kar6 min 6 duyem b6n hejmartin. Lewma ez rasti k6qeya dem6 t6m, dem teng e. Dema ez berhemek6 r'r'erdigerinim, ez di seri de rv6 carek6 du caran bi sorani dixn'inim. Pigt re ez dest bi llrrgerandina wä dikim. Pigti ku werger tliqede, ez soraniya lt'6 didel.nim aliyeki ü li kurmanciya wä vedigerim ü hemü1,ö serast dikim. Hing6 ez dihinör'im ji weEanxaney6 re. Elv ji berhe- mö carek6 edit dikin ü tisten ku nehatibin f6hmkirin van guman li ser wan hebe destniqan dikin ii berhemö ji min re diqinin. Ez disa berhem6 di bin galzn re derbas dikim ü deverön destnigankiri serast dikim ü li weqanxa- ney6 vedigerinim. Ku w6 kat6 ji qapkirin6 re amatle ye. Wek hcr edel.ri- yateke di, berhernön balk6q ü y6n h6jayi rvergerandin6 heta hedeki xuya ne. Nüser6n navdar ku cih6 xrve bi xurti di v6 edebiyat6 de girtine, naskiri ne. Em roman, girok ü helbestan ji werdigerinin. Em dixwazin berhem6n qend nüser6n mina Eta Neha1,i, Bcxtiyar Eli, §6rzad Hesen, Ferhad Pirbal ü Mihemed Mukiri bi giqti bikin kurmanci. Yani et, projeyeke mezin e, ku heye ne kar6 tek keseki be, 16 kar€ dezgehek6 be. §6weya wergerandinä bi min baqtir € ger em bi dor6 berhem6n van nüseran wergerinin, qiku her nüserek cihaneke 14 ya edebi ya tal,bet heye, mesela em hemü ber.hem6n Bextiyar Eli bikin kurmanci ü piqt re ber6 r:we bidin nüsereki di. 1,6 em bi hevahengi ü li gor plana weqanxaney6 kar dikin, ku w6 ji serkeftina xrve heta niha tekez kiriye.

A.K: Li gori te, eü xebata ku ht niha diki ä qi bide ufieya kut di? Bi berfirehi nt dikrrri siroue bilciji keretna xuse re? Belki di uarö auakirinohiqrnendiyekä de nöäkatigeki göke lö di uarA nääkkirina zarauaAon de ji gelo tu dibäji ä hetnan alikariyä bike? Ji ber ku qtxö xuendeoo,nön kurlnanrc berhernän sora.ni bi kunna:nci bibinin, banuer no,kiln yän bi sorani bixurinin. E zehrnet be ji rr,ol re. Hetn ji bo alfabeyö hen ji ji bo cudatiyän C) di naubera zarcrtagan de. x www.arsivakurdi.org B.M: Berevaji v6 yek6, werger hertim mirov ber hi w€ yek6 dajo ku :,:we

A.K: Di dema wergerä de t€kiliya te tri niviskaran re gGdibe gelo? T6kiliyeke qawa div€ hebe di navbera wergGr ü niviskar de? B.M: Bel6, di dcma werger€ de t6kiliya min bi nüseran re berdcwam e. Haya wan ji heye ku ez berhem€n wan wertligerinim ü eu,. k6fxweq in ji bi v6 yekö. P6rvendi bi r6ya hevditin6n rü bi rü dibe, yan bi r6ya email ü facebook6, li gor rcwqa her nüsereki. Ger nüser sax be, qiku carina dibe ku milor. berhem€n hin nüserön kogkiri ji wergerine, bagtir e ku täkiti di navbera r,lrrg6r ü nüser de hebe. Wek minak, gelek caran ez hin pe1w6n taybet ku di ferhengan deji nin in, ji nüseran bi xwe dipirsim. Hin caran cz teksta kulmancijiji hinekanji wan re diqinim. Eta Nehavi li Baneya Rojhi- lat6 Kurdistan6 rüdine, ji bo her du berhemön r,r'i y6n ku min wergerandin (Gul6n §oran ü l3alintley6n Li Ber BG), em gend caran bi r6ya internet6 bi hev re a-rivin ir her tiqtö ku ne zelal bü, r.vi ji min re zelal kir. Ferhad pir.bal ku li Hewl6rä dimine, ji bo herdu berhemän wi (Hot6l Ewropa ä Santiago De Compostela), piqti u.elger6 em bi hev re rüniqtin ii me hemii pe.r,w6n ne zelal saff kirin, §6rzad Hesenji, di tlema wcrger6 de her tiqt6 ku ji min le ne zelal xuya dikir, min jö dipirsi. Beroj Akreyi ji xwe bi kurmanci baq dizane ü wi bi xwe berhema xrve serast kir (Dm Li Vir in).

A.K: Gelo rnbto,kän ueke uö xebo'ta te di uöjega ciho.nö de hene qet? Te bihistiye ku rli uöjega cihanä de uergät ekji zara- uageki uediguhAze zo:ratayeki din? B.M: Di vi wari de, ez dikarim beltsa zimanä erebi wek nimüne bikim. Di zimanO erebi de, gelek der,.ok ü zarava hene. Li her welateki em tlikarir.r b6jin ku zaravayek heye. Wek nimüne zarava_yä misri ji y6 lubnani cih6 ye, 16 ji ber bandora medya, drama ü sinamel,€ hemü ereb bi giqti zaravay€ misri f6hm tlikin. Lä bclö süri ü lubnani ji zaravav6 tünisi 1,an mexribi baq föhrn nakin ü carina di medya ü sinemayä de dema kesck bi zaraval,ö tü- nisi dipeyive, n'ekj6rnivis ziman6 erebi j/6 standard t6 nivisandin. L6 li vir tigtek heye. Ereban hem zimaneki standard heye ü hem ji wan .,J Qur'aneke www.arsivakurdi.orgheye, ku mak ü bingeha ziman ü r6zimana crebi ye. Len ma ew zaravay€ ku ol ez behsa wan dikim bi pirani devki ne, ü ne niviski ne. Yani di n'arä nivisan- .l (ll dinä de ereb hemü bi yek zimani dinivisin ku ziman6 eur'an6 ye fi ziman6 :oi 6la p6xemberä islamä (Qureyq ) ye. L6 rewqa zimanö kurdi cuda ye. Me ne _:l: zimaneki standard ü ne j'i Qur'anek heyc. Ez dikarim b6jim her zimanek 88 ceribandin ü ezmüna xrve diji. Bäguman li cihin din 6 dinyat€ ji minakön weha hene, 16 dibe ku haya min baqji wan nebe. Hebüna du alfab€tanji, ku di ziman6 kurdi de heye, pir balk6q e. Bi vi rengi em dikarin b6jin ku rewEek nenormal xwe dide p6q. A.K: Gelek gotin, biroäj... pir hene ku di ferhengan de ci nagirin. Weke rncrteryalön zinän. Ti tA pitsgiräka uetgerö ga uso qareser diki? B.M: Bel6. Her nüserek cihana wi ya edebi heye, ü ziman bi awayeki taybet bi kar tine. Carina hin pelvan ji saz dike. Dema di teksta resen de pend t6n ho16 ez hewl didim pend yan metelokeke kurmanci ya ku heman watey6

A.R: Iöjcrn zehmefr detketine pöSiao te heta bo di tuorö uer- gerö de? B.\{: Werger hemü proseyeke zehmet e. Div6 tu berhemö pelw bi pelv bi;,'-wini ü hen'l bitti ritma wä li ser yek ast yan h6l6 ji p69i heta dard bih6le' Di rrarä kurmanci ile, kömbüna ferhengan ji kögeyek e' Mesela, niha mirov gelck caran werger6 yekser li ser laptop yan komputeran dike Bi gigti hemfr ziman, ferheng6n wan hene, 16 kurdi ü bi taybeti kurmanci di vi lvari de qels e, nemaze wergera Google ü y6n di. Weki din ji mesela dem6 heye' j6 Disa dib6jim karcki wek 6 ku ez dikim, gerek bi k6mani mirov re bihata valakirin ii tevahiya dema xwe bidaya wi kari.

A.K: KäoLn cure pirtik tu dixtuozi uetgetini? Pb'ttrkeke ku te bi tagbeti ilixuest uergerini ft hin eu iletfet neketi destä rc hege gelo? B.M: Li tenigta pirtük6n edebi, min dlxwest pirtük6n rexne ii l6kolina Ne ten6 ji sorani, 16 bel6 ji ingilizi ü erebi ji Ez niha etlebi ji wergerinim. ,9 hinek hewldanan di vi wari tle ji dikim. Kitäbek tqvbet belki niha nayä bira www.arsivakurdi.orgo) ez min. 16 ez hewl didim hejmara heri z6de ya pirtükan ji zarava ü ziman6n

B.M: Bi qasi ku ez dizanim li cihan6 rewg ne weha xirab e, 16 bel6 di nav me kurdan de bel6 rewg pirxirab e. Li cihanä, hem r6za morali ü hem ji ya madi ji werg6ran re heye. Di gelek caran de, karä wergär ji y6 nivisk6r bi xwe ji girigtir e. Dibe ku nüserek bi zimaneki ten6 zanibe fi p6 binivise ü nikaribe wergerdji zimanän di bike, Iö werg6r negar e zädeyi zimaneki ü bi bagi ji zanibe. Lö disa herdu hevdu timam dikin. Kar6 wan ne düri hev e. Ji ber ku em bala xwe didin6 piraniya nüser6n navdar di heman dem6 de werg6rji bün. Hem di nav kurdan de ü hem li seranser6 dinyay6. Eta Ne_ hayi ü §6rzad Hesen ü Beroj Alreyi, hemü li tenigta nüseriya xwe werger6 ji dikin. Beri demek€ Beroj Akreyi berhemek mezin a qairö irani yä navdar Ehmed §amlü wergerand kurdi-sorani. Lewma etv nerina ku nüser di ser werg6r re dibine yan berevaji werg6r di ser nüser re dibine, nerineke qe*t e. §iku her du ji afirincr in ü di qada dah€nan ü afirandin6 tle kar dikin. Rewga werger ü wergöran li seranser6 dinyay6 ji rewga *,ergör6n kurd pir baqtir e. Dü re, ü dürji dirüqm ü slogan6n qelew ku ti zikä birr;i t6r nakin, gi ziman.ii be heta pere neke qimet6 wi ji nay6 girtin. Divä profesyoneli bikeve war6 nüseri ü werg6riya kurdi de. Div6 werg6r bikare bi wergera xwe biji ü nfiserji bi nüseriya xrre. Wä dem6 dä pöqketineke bergav di qada edebiyat ü wergevaniya kurdi de p6k rvere.

A,.K: Di uö serd.etna globalizasyont de ku ädi etn dingag| ueke gundeki dibinin ü :":.oendina pirtitkan ji her dige kämtir dibe, userger qi ifade dike ji bo kurdo'n bi ya te? B.M: Werger wek tekane r6ya ku d6 hurdan bigihine perav6n v6 glo_ balizasyon6 ye. Bi ya min xwendina pirtükan käm nebüye, lä niha dibe ku behtir kitebän elektroni ü dijital t6n xwendin,ji kitäban kaxez. Hin ji kit6ba kaxez Ii ber xwe dide ü cih6 x:we ji bi timami dest netlaye, yani hin ji ili 9er6 bi teknolojiyay6 re winda nekiriye. L6 d6 rasti rewgeke dijwar b6 di siberoj6 de, giku teknoloji metirsidartirin tiqt e li ser siberoja ins6n ü kes nizane d6 me bighine kü. L6 ez bawer dikim ger kit6ba kaxez bi arvayeki demki winda ji bike, piqti gelek t6kqün üjidestdan6n mezin, C) disa d6 lijiyan6 vegere. Qiku di destpek6 de pelw bü, di dawiy6 de ji her peyw e. Her tigt d6 winda bike, o) www.arsivakurdi.org ji bili peyw6. Ji kurdan re, gelek qoregän yek

A.K: Du teori hene di derbar6 wergerÖ de. Yek dib6j6 divö wer- gär n6ziki zimanö orijinal fi niviskar be. Ya dinji dib€je div6 wergör näziki ziman€ xr,vendevanan be. Kijan giringtir e li gor"i te? B.M: Ne ev ü ne ew, 16 ya di navbera herduyan de, yani t6kelil'a herduyan. Nab6 berhem peyv bi pelw bä wergerandin, 16 div€ bi ziman6 jiyan6 b6 wergerandin, b6 ku zimanö nüset bä pigtguhkirin. Werger bi ziman6 xwe werger6 dike. Ew ji dibe xwediyä nü yä berhem6 ü peqkek6 ji ruh6 x'we bi ser berhem6 de dirijine. Mebesta u'i ne razikirina nüser yan xwiner e, 16 bclö razikirina xrre ye. Ji ber dema ew xrve razi bike, d6 hem nüser ü hem xwinerjij6 tazi bin. Heta ji rverg6r b6 divä 6min ü rastgo be bi zimanä teks- tä y6 resen re, 16 be16 hineki ji ruh6 xwe ji 16 z6de bike, ne ku tiqtine nü Iä z6de bike, na, 16 bel6 bi stila xu'e ya taybet berhem6 rvergerine' Gelek caran em rasti d.u wergerän heman berhemö t6n, lä herdu ne wek hev in Qiku her wergärek ruhek e, cihanek e, stilek e E min ez pelw bi pelv werger6 nakim, ez armanc dikim ruh6 nüser bigihinim x:wendevanan, 1'ani uüser xlvestiye qi b6je, mebest yan namey'a wi bi r6ya ruh6 xwe ü bi r6ya ziman6 xwe bigihinim xwineran. Berhema resen cara yekem ji malzaroka nüscr derdikeve jiyan6, v6 carä yan cara duyem divä di malzaroka min de -rver- gär- b6 xrvedikirin fi ronahiy6 bibine. Dibe ku li hin cihan ritm bi§ike, yan hin köqe peyda bibin, 16 belö ya giring erv e ku ruh, mebest ü nameya nüser bigihe xlvecliy6 x:we gcr hebe.

A.R: Li gori te oLst& utergera bo§ Ct ye? Gelo di uergerd de diul dengä uergär bö bihistin an diu6 niuiskar bi het anoayi bö hiskirin? B.M: Wergera baq en'e ku werg6r bikare nameya nüser yan armanca wi bigihine x-winer. Berherna wergerandi heta hedeki dibe berhema wcrg6r jö ji. Wergera baq ilivä ritm ü ruhiyeta berhcma resen xira neke' Heta b6 ämin be ii teksta resen re. A,K: Koü.n'a me Wöje ü Rexne gihigte ilestö te banoer dikitn' Te gauts dit? Nirxanilinän te qi ne gelo? o) www.arsivakurdi.orgB.M: Belö gihiqte dest6 min Bi giqti kovar wek hejmara yekem baq dixu- C ID ji Diyar e ku kedeke baq li ser hatiye xercki- ye. Lö dikare weha bastirji be. rl rin, lö div6 hewl bide ku bibe jäder ü bingeheke bag ji bo l6kolineke edebi o) :ai ya kurdi ya zanisti ü moilern ü nüjen. Qiku p6wistiyeke mezin bi vi wari di edebiyata kurdi de heye Bi taybeti rexneya wöjeyi ku hin nebüye zanistek = 91 di nav eclebiyata kurdi de. Kovara W6je ü Rexne gaveke giring e li ser v6 r6ya düvdir6j. Bi ya min div6 kovar b6htir guh6 xwe bide parge ü zaravay6n diji, wek sorani ü zazaki. Herwrha röji l6koter6n nüjen re veke ü di xeleka qend nav yan kesan de as6 nemine. ü taybetiy.ek6 bide qada werger6 ji. Div6 ne dubare berhemanina tiqtö berhemhati be, 16 tiqteki nü, taze, germ ü süprizhew6n p6gk6g bike. Ziman div6 guhdaneke pir taybet bistine. Mese- la, di hejmara yekem de di rüpela yekem de, di nav6 kovar6 de tipa (ü) wek (u) derbas dibe, nabe tigteki weha dubare bibe.,Ii me re ya giring ziman e. Herv,eha edebiyata klasik, bi qaveki nüjen, ji heta hedeki mezin hatibü pistguhkirin. Gelo ma güna ber bi nüjeniyä ve t6 wateya pistguhkirina edebiyata klasik? Bi ya min klasisizm qavkaniya nüjengeriy6 ye. Lewma ger l6kolin6n nüjen ü kür Ii ser edebiyata klasik hebin d6 pir baq bibe. Di rv€ hejmarä de babeteke sorani ya bi tipön latini hebü, evyekji pir baq bü. Div6 bä zödekirinji, ji bo zaravay6n din ji herweha. Herweha l6kolineke behdini ji hatibü latinezkirin, ew ji kareki pir h6ja bü. Mesela rawestandina li ser dosyayek6 ji di cih6 r-we de bä. Bi giqti, kovara Wäje ü Rexne w.ek yekem hejmar baq bü ü dikare bagtirji bibe ü gopekö li dü xwe bih6le di qada etle- biyata kurdi ü bi taybeti rexne ü l6kolin6n edebi de. A,I{: Di kouara rne de em heul didin ku ciyeki taghet bidine uerget ö, Ji hejmrrra pöSin ji digar e ji noe. Tu uö yekö gauo di- bini gelo? Astlr wergerän tne qanoa btt? B.M: Qiqas guhdan bi rverger6 hebe baq e. l,6 divä hewlclan bö kirin di rvergeran de hin pelwän kurdi cih bigirin li qüna peyw ü t6gehän cihani y.ön qada rexne ü l6kolin6n edebi. Ev dertetek baq e ku tiqteki weha bö p6kanin. Rast e, em hemü tüqi vö k6qeyö t6n di dema l'erger6 de, lö kovareke weha dikare rah6je barcki weha ü hin t6geh ü t6rman di kurmanciy6 de bi ci bike. Xem nake ger törm6n cihaniji b6n bikaranin,16 bi k6rnani hewldanek hebe ku peywin kurmanci ji b6n peydakirin ku heman watey6 biilin yan n6ziki w6 bin. Mesela peyivin kurdi; ji bo t6rm6n wek modernizrn, postmodernizm, formalizm ü htd b6n peydakirin, ü herdu bi hev re bän xebitandinji bo kesö ku nizanibe van ziman6n cihaniji bikaribe bi kurdi wan fähm bike.

A.R: Hinek rexnegön neyöni li me hatine kirin ku tne ci pir d.aye uergerö, fu ji uristr diltkh,i geto?

B.M: Na. Wek min got qi qasi cih ji werger6 re hebe baq e. L6 div6 werger 0) bi zanebün b€n hilbijartin ku xizmeta x www.arsivakurdi.orgkovar€ ü armanc6n w6 bikin. 9

Ä,.K; Niha kflan berhem ili ilestä te de ne? Di pöqerojö de ern G qi bibinin ii bixurinin gelo? B.M: Niha di nav dest6 min de romana Bextiyar Eli ya bi navä Koqka Balindey6n Xemgin heye. Piqt re ji berhemän Mihemed Mukiri, Eta Nehayi ü tlisa Bextiyar Eli hene. Herweha ji bili werger6 ez niha li ser diwaneke helbestan ji dixebitim ü ji qap6 re amade dikim.

o xC www.arsivakurdi.org0-l <- o) iaJ' = 93 IBRAHIM SEYDO AYDOGAN

wE.reya KURDi ü eiR*

" HingA, mirou uan qawa binirxine? Di qada huneri de piuaneke rast t1.Dle ye. Hetui hikumAn estetikt temineke Sexsi ye; IA belA texmineke tueha ae ku noe

N{ilan Kundera, Ie rideau, r.3o

Di diroka w6jeya hemü zimanan de, afirandin6n w6jeyi bi tevl6büna du kirdey6n cuda ve p6k t6n'. Yekji wan kirdeyan civak e, bi wateya xwe ya giqti ve, ü endamän w6 civak6 ji kirdeya duyem p6k tinin ü bi xebateke herpar ve dibin afirinerän w6jeya wi ziman6 ku di nava w6 civak6 de diji. Di w6jeya civakek6 de beri her tigti bireke giqti heye. Ew bira 9i9ti bi guherina mirov re, bi büyerän qandi, civaki, rrvezayi, siyasi an ji takekesi ve tö dewlemendkirin. Civak gawa kesan ava bike, kes ji bandora xwe li w6 dikin. Ev dewlemendkirina duali ji r::we ber p6k t6 ü temen6 w6 civakä giqasi pir be, bira w6 ji ewqasi dewlemend dibe. B6guman, tökiliy6n w6 civak6 y6n bi ciran6n wö re ü bi bira ciran6n w6 re ji dibin beqeki gavkaniyön bira w€. Bira ciuakekä, herweha diroka w6 ye ji ; 16 bel6, bir bi dirok6 bi ten6 nay6 avakirin. Xwezi ü h6viy6n w6 civak6 ji, li gel bir ü baweri ü adet6n wä y6n heyi, rengö w6 bir6 diyar dikin. Lewre 6ir herweha ber6 xwe dide siberoj6ji. CJ xC www.arsivakurdi.orgMirov, bi awayeki xwezayi tim bi serboriyön xwe re diji ü rabirdüya xwe C) bi xwe re tine. Ji ber ku mirov dixwaze dema xwe ya niha tim girove bike

nivis, ci gotin, Qi muzik, qi mimari, qi qandi an ji gi w6jeyi bin, berhem6n w6 qalakiya her'par in. Er6, y6n ku wä galakiy6 dikin, qexs in, kes in, takekes in, lä bel6 him qavkaniya xwe ji bira giqti ya civak6 distinin ü him ji bi galakiyeke qexsi ve, di ser bira xwe ya qexsi re dibin begek ji bira gigti ü w6 bir€ dewlemend dikin. Ango, her du bir di nava hev de, bi hev re ü bi bandora hev ve dijin. L6belä, ewbir jikana biro mirouahiy| lJa giSti,ii bira gerdrini ji vedixwin. Hing6, qalakiya bir6 yek ali nine, Sirti ü bisinorkiri ji nine ü gava ku em dib6jin bira gigti, di esl6 x-we de em bira ciuaki, bira netetLseyi, bira uelari ü her weha bira gerdüni ji tev lö dikin ; bira qexsi bi van hemü biran, di nava wan de, li ser wan, bi wan ü ji wan ava büye. W6je bi xweji berhemeke wä qalakila herpar ya her du biran e ku bandor6li hev dikin. Hing6, tigtekji xwe ber ava nebüye. Li gori w6 qalakiya ku me lijor6 behs kir, bira g§ti-gexsi berhem6n xwe y6n w6jeyi Ii ser berhem6n xvre yön berö ava dike. Ew berhemdari bi r6ya pe1v6n p6giyan, biwej, metelok, qirok, stran ü destanan ve diyar dibe. Ew weke alav6n dewlemendiya bir€ tev li w6 berhem6n birc aqtigersi disa (1) www.arsivakurdi.orgdibin ü dibin malä herkesi. Ji ber w6 ye ku x:wediy6 biwöjekö an ji pelveke C C) p6qiyan an ji destaneke weke Menrä Älan nikare bi zelali were diyarkirin. <:f ne, dib6jin Em ji wan berheman re ku mal6 her kesi ne ü berhema her kesi c_) ;ai "berhemän uöjeya geläri" an ji y6n uijeya deuki. Ew berhem dikarin bi dem6 re biguherin ji ü weke x:we ji biminin. Lewre tecrübeya civak6 dikare bandora xwe li berhem€n ber6ji bike ü wan adapteyi xwe bike. 95 Jiboditinav6 galakiyaguherin6mirovdikarebalaxvebidehinberhem6n ku ji aliy6 civakä ve baq t€n naskirin. Em bibäjin weke minak MemA AIan, Denrö96 Eudi, SiyabendA Sihui, Cembeliyö kurä Mirö Hekariynn ü hwd. Ev destan6n kurdi iroj li gelek deveran ü bi gelek varyantan ve tän gotin ü hin ji lvan hatine qapkirin ji, da ku mirov bikare cudahiy6n varyant6n wan bibine. Heger mirov bi dema qeyda van berheman bizane, mirov dikare wan bi h6sani bide ber hevji. Destana Mem6 Alaniroj v€ derfet6 dide me ü em 6 bi r6ya w6 ve hewl bidin ku qalakiya guherina di ser heman berhem6 re baqtir were ditin.

Em dikarin versiyonön v6 giroka evina Memi ü Zin6li gori qeydän dem6n wan y6n cuda nas bikin. Di sedsala rTan de Ehmedä Xani, di sedsala rgan de Mele Mehmüd6 Bayezidi ü di sedsala zoan de Roger Lescot hewl dane ku v6 girokö derbasi nivis6 bikin ü herk6 bi formeke cuda nivisandiye. Ihtimal heye ku her yekiji wan tiqtek li gori xwe 16 zöde ji kiribe, tiqtek guheribe, an ji tiqtek j6 av6tibe. Weke ku Qanat6 Kurdo bi xwe ji li ser 8 versiyon6n Mem tt Zinö käye, heger em bi tenä wan her s6 versiyonan bidin ber hev, em 6 bibinin ku ne bi ten6 di gikl ü forma x:we de, l€ herweha di büyerän girok6 de ji ü di taybetmendiyän lehengan deji guherinän balk65 d6 ber bi qav6n me ve bikevin. L6 disaji xeta sereke ya navenda qirok6 her weke rwe dimine: kurek ji kegekä hez dike, keg xwiSka miri ye, l€ ji ber kufesadi tlikeue naua qiroka usan, kur ji aliyö miri ue tA cezakirin fi bernLtedana kuri ji dibe setlem ku eu qirok bigihiie heta iro.7. Iß ev girok, li gelek deveran ü bi nüans6n cuda ve t6 gotin, li gel ku navä lehengan weke xwe dimine. Hing6, em dizanin ku berhemeke giqti li gori deman, li gori cihan, ü li gori kesan dikare were guhertin. Ji ber w6 ye ku Mem6 leheng6 vä qirok6 di hin versiyonan de kurö mireki Mexrebi ye, di hinan de xwarzäy| Qureygigan e; 16 di hin versil'on6n din de kurä Mireki Kurd e. Ji nuha ve vaye s6 taybetmendiy6n Memi y6n cuda bi dest6 me ve ketin ku agahiy€n li ser wi y6n bingehin in. Belki nasnameya Memi di dem€n ker.n de ne ewqasi giring bü, 16 bel6 bi taybetiji di versiyonän nü de ku temen6 wan ne z6de ye, kurdbüna Memi weke guherineke balk69 xuya dibe. Dibe ku Mem di eslä x:we de mexrebi be ü ne kurd be ji, dibe ku ew welat6 Mexrebi ku di destan6 de behsa wi dibe bi ten€ her6mek be ü li mexrebö Cbirähe, yani li rojavay6 w6 beji ü Mem bi xre ji kurd be, em v6 bag nizanin; 16 belä, hürgiliy6n ku div6 c.) www.arsivakurdi.orgdi nava v6 9irok6 de bala me bikiginin, bi mirov didin famkirin ku Mem kurd o) e, ji ber ku di tu versiyon6n v6 girok6 de nay6 gotin ku M em i Zinbi ziman\n

Piqti büyera keq6n periyan fl hermaskirina Memi ü Zin6 ya di xeu€" cle ku di pirraniya versiyonän w€ destanö de heye, gava ku Mem dixwaze r6ya welatö Zin6 peyda bike, em fam dikin ku her du welat an ji her du heröm an ji her dubajarjihevdu geleki dür in ü li lr,rlat6 Memi kes bi räya Cizira Botan nizane. Lö piqti ku dide ser r6ya rast ü bi hespä x-we yö bi nav6 8oz6 Rewan diqiy6, em dizanin ku zü digihije Cizira Botan. Di vir de taybetmendiy6n hespö wi yän fantastikji giring in. l,cwre di hin versiyonän v6 destan6 de t6 gotin ku 8oz6 Reivan "räyo gäst rojan di Ee9 rojan de q ge" . I,e bel6, nay6 gotin ka gelo ew r0 li gori qi hatiye pivandin. Ji ber ku tö gotin ku ew destan di sedsala r3an de peyda büye, mirr.rv texmin clike ku alav6n veguheztinä yön lezgin y€n mina dema me nebün ü hingö bi ihtimaleke mezin behsa karwanan dibe. Hingä ew q6st roj6n w6 dem6 ir §Cst rojön dema me, ne mina hev in. Li cem me, ew q6st roj belki nekin qar saet ji. Em fam dikin ku 8oz6 Reivan yG ku ji deryayä t6 derxistin, lvelatan n6zik dike, lewre weki din di v6 girok6 de tu bandoreke i,r'i 1a giring tune ve. Orjina wi ü giroka peydakirina wi ji v6 tal,hetmendiya r,r,'i ya surrealist temam dike ü xurt dike. Li ser wclat6 Memi agahiyeke din dikare ali me bike: di hin versiyonan de tö gotin ku bajarö ku Mern lö diji li keleka Derya"i,6 1,e ü gelek deriyän wi hene. L6 kurd him ji herem6n cuda rc dib6jin urelat ü him ji ji golän mezin re diböjin dery«, rveke trehrc Wanö kt di esl€ xwe gol c, 16 li ser deryabüna w0 stran ji hene. Referans6n ku di vir de hatine bikaranin (weke uelot ü derya) li gori deman ff cihan diguherin. Hing6, em dikarin bib€iin ku di cirokö de diyarkirina cih6 welat6 Iüemi ne h6san e ff kurdbffn an nekurdbüna wi ji, di hin versivonan de, ne zelal e; lö, weke ku me got, mijara zimanö ku Mem p6 p6rvendiyä bi 7,in€ re datine ü nebüna agahiy6n zelal wi ber bi kurdbünö r,e dibe ; 16 disa ji giringiya kurdhüna »i li gori dcmä digul.rerc. Hingö, bir ü baiveriyän oli ü siyasi bi ihtimaleke rnezin bandora xwe li v6 girokö ji kiriyc. Ji ber ku ol an ji siyaset li gori demä dikarin biguherin, bandora u'an ji dikare li gori demö cncamön cuda bide. Di w6jey6n zimanön ewropi de, girintirin qalakiy€n wäjeyi y6n pögin veguheztina berhem6n de,,'ki y6n ser nivisä bün. Bi r..i arrayi, rvöjeya 1) www.arsivakurdi.orgL C)

Qavkani: A-vdogan, ibrahirn Seydo (2oo9), "Celadet Bedirxan ü gavkaniyOn Heuer?i kurdaniya l.rirewer" diZend, hejmara havina 2(x)g'an, Stenbol, r. 40-55. Aydogan, iblahirn Seydo (zoro), "Guman : Pirozi, avakirina neteneyan ü wöje", in Le Montle diplornatique kurdi, Berlin, n' rz, giriya p6qin zoro. Aydogan, iblahim Seydo (zon), "Pexsan ä roman di rv6jeya kurdi de" I r rr 24 in Aydogar & Ergul ( zorr), Zin«n ü Wöjeya Kurdi: qoturAn konJiransö, Colem€rg: u'c9an6n Zaningeha Hekariy6. Aydogan, ibrahim SeJ'do (2o12), "Littarature par la presse : une nouvcllc voie cn kurde" (Wöjcya bi röya gapemeniyö ve: dengeki nü di kurdi de) in yOD, Paris: INALCO, rr. (1l 37-51. a www.arsivakurdi.orgAyclogan, ibrahim Seydo (u or::), "Wöjeya bi röya qapemeniy6 ve: ji -KurdürcrnJ heta ILr.!,ort" rr. 253-zB3 in Aldogan (ed), Kw'doloji:. gotat'öi KonJetansa C) ilr (urdolojiyd, Colem6rgr Weganön Zaoingeha Hekariyö. r. 3:8 i5C)

li bo agahiyon bcrnrch, li gotara nivisk€r ya bi nave "(leladet 13edirxan, gavkaniydll = Hawar€ ir Kurdaniya Birewer" bilihere ku di kovara 7,endi de hatiye belavkirin. 99 Aydogan, ibrahim Seydo (ao13), Cum«n r : Ziman, Klod| Dentsazi, Wotesozi, HeuoksaziA Goter, Afied I Lis, r. 368 Bakhtine, Miküail (1978), EsthötiErc et thöcrrie du roman (traduit du russe par Olivier Daria), Paris: Gallimard, r.488, (Collection « tcl »J. Barthes Roland (1966), "L'introduction ä l'an.rlyse structurale du röcit" in Comrrüniccnb4, no 8, rr. 7-33, r66ditd en 1981 par 6ditions du Seuil dans la collection "Points - Essais", r. r78 Bres, Jacques (1994), La Noffatiüitä,l./JttvainJa-Neuve : Ducülot, r. 2ol, (« Champs linguistiques »). Calve, l,ouis-.Iean (2oo5), La guerre des lutques et les politiques lirgulstigues, Paris : Ilachette, r. 294 Celil, Celil6 (1985),.,riyono reu,genöiri ü srycsi ../c /{urdar, wergera Eli§6r, Stockholm: Jina Nü, r. 2oo De Vogue Eguene-Melchior (1897), ,e Romcn russe, Elibron Classic, 2oo5, Fdc- sirnild de la 4e 6dition, Paris i Plon, 1897. Doblin, Alfred (zor3),Itrits sur la littdrohte (1918-1948), \\ergera ji aLnani bo fransi ya Michel Vanootsthuyse, Marseille: Agone, r. zo5, ("baDc d'essais"). Eco, Umberto (1966), ",Iames Bond : une combiflaison nanative" in Communication, n" 8, rr. 83-99, r€6dit6 en 1981 par dditions du Seuil dans la collection "Points Essais", r, 178 Eco, Umberto (1978/1993), De.s'uperaon aü Surhommc, Paris: Le lilae de poche, r. 217 G€nette, Gdrard (r972)r Figures rl, Pa s : Scuil, r. z8z (« Po6tique »). (199 G€nette, cdrard \), Fiction et (liction, Pads: Selril, r- r 5 t Hamburger, Krite (r957 / 1986), Logiqrc des genres littdroircs (tmduit de l'allemand par Cadiot Pierre), Pa s: Seuil, 3rz r-, (« Po6tique »). Kundera, Milan (zoo5), 1-€ Rideou, Parisi Gallimard, r. r97 Kundera, Milän (1986), L'afi du roman, Paris: folio, r. 198 Kurdo, Qanatö (1996), Merni hn: Duwanzde uari.lnt, Stockholm: Roja Nü. Kutlay, Naci (1998), "Itomana Kurdi" in War: Kovara l,ökotin ii L6gerin6, n. 5-6, havir-payiz 1998, Stenbo], rr. rz5-r34. Parla, Jale (2ooo), Don Kisoltcul bugüie roman, Istaobul: Iletisim, r. 889 Rey, Pierre-Lolris (1992), /-e rom«n, Paris I Hachette,lg2 r.-, (« Contours Litt6railcs »). Robbe-Grillet, Alain (196:l), Pout ün nouu.rcu romc[, Paris: (]allimard, r83 r. (" Collection id6es »). Tadie, Jean-Yves (1982) Critique litlöruire ox XXe siacle, pa s: Agora, r. 3r7, ("Pocket"). Uzun, Mehmed (1993), Höz it Bedewilje P1niisf, Stockholm: Nüdem, r. zo3 Wooli Vir8inia, ,'drt du tontan, wetgeta j i ingilizi bo fransi ya Rose Celli, palis: Seuil-Points, 1979, r. 23r al) ( www.arsivakurdi.org C)

ROMAN U DIYALOG

Destp6k Regtiya FiriEteyan ku berhema nü ü heri dir6j a tsextiyar Eli ye, ji bo geqbüna bilez ü berdewam a romana kurdi bangeke din e. Dibe ku di ro- manekä de ten6 nivisandina "Kitöba Yekem" ü "KitÖb' ku li pey tä kareki rast nebe. L6 belä ji ber giringiya vö roman6 ü cih6 berqav 6 niviskar 6 li Kurdistan6, behskirina taybetmendiyän v6 berhema taze dibe kuji bo geq- kirina cihana roman6 ü tehmgirtinä ji xwendina tekstän edebi y6n kurdi bibe hewlek.

Pöqeki Giringiya diyalogö ku tay'betmendiyeke sereki ya roman6 ye, ji destp6- ka p6khatina roman6 ü geqbüna vi cureyö edebi ve bi awayeke berdewam bala romannivis ü rexnegir6n edebi kigandiye. Di vö gotar6 de ez 6 him ji höla felsefi rr him ji ji h6ta teknika romannivisiy6 ve li ser sedem6n giring 6n diyarileya di1'alog6 rawestim. Di r'ö p6wendiy6 de em 6 awire'ki bidin teorisyen6 bergav ä vö qad6, ango Mikhail Bakhtinä ku bircwer6 mezin 6 .J www.arsivakurdi.orgdestpäka sedsala bistan a Rüsyay6 ye. Paqö di roniya vä pä9ekiy6 de ez ä i._ a) xwendineke bilez a berhema nü ya romannivis6 navdar 6 kurd Bextiyar Eli

Bakthin ü Diyalogizm Eger dem ü cih6jidayikbüna Lev Tolstoy (1828-1910) -ji ber navtlarbü- na wi ya li tevahiya cihanö- rast be, dem ü cih6jidayikbüna Mikhail Bakh- tin (1895-1975) ji -ji ber ku demeke dir6j mirovahi ji raman6n vi birewerä häja y€ Rüsi b6par maye- rast nebü. Raman6n Bakthin ön li ser roman6 hav6yna jidalkbüna qend t6geh6n taybeti y6n teoriy6n edebi ne. Ev t6geh ji pirdengiya diyalogi, genddengi, yekdengi, kronotop (cihüdem) ü karna- val6 p6k t6n. Ev t6geh di asta yekem de ji bo ravekirina roman6 ku li gor Bakhtin curey6 heri giring ü sereki y6 edebi ye, t6n bikaranin. R6baza di- yalogizm6 an ji jirb6jiya guftügoyä ya Bakhtin behsa w6 yek6 dike ku qawa berhemeke edebi ji faktor6n biryarder 6n weki deng6n cih6 ü awayän go- tar6n kod6n curbicur än civak6 p6k t6. Tegeha kronotop6 ya Bakhtin w6 p€wendiy6 p€nase dike ku di navbera aliy6n dem ü cihön ku bi awayeke huneri di edebiyat6 de tö derbirin, heye. Kronotop her wisa curey6n edebi ü cih6tiya curey6n edebi p6nase dike ü dem6 wekxala sereke ya edebiyat6 datine. Kronotop wek kategoriyeke sereki bi awayeke fermi ü heta radeye- ke mezin di edebiyat6 de wäney6n mirov diyar dike. imaja mirov bi awayeki naveki tim kronotopi ye, ango gir6dayi cih ü wext e. Bi ditina Bakhtin di serdema kevn de s6 curey6n kronotopa roman6 hebüne ü ev s6 cure heta niveka sedsala hejdehan bi awayeke bergav bfine xala diyarker ü biryarder a beri gegbüna roman€. Ev s6 cure kronotop ev in: r-Roman6n serp6hatiy6n giran: Tevahiya van roman6n yunani t sofisti yän di nevbera sedsala qeqem heta sedsala duyem a beri Zayinä hatine nivisandin. Di van romanan de qop6n dem6 qet tune ye. z-Roman6n serp6hatiy6n jiyana rojane y6n mina satir6n ker.n 6n pet- ronius ü Kerä Z€rin 6 Apuleius. Di roman€n bi vi rengi de qop6n kür 6n dem6 li ser mirov ü tevahiyajiyanö heye. o) L www.arsivakurdi.org3-Serp6hati ü jiyannamey€n keur. C) Bakhtin her giqas koka raman6n t6geha kronotop6 bigihine .l serdem6n o kem 6n dirok6ji ew bi awayeke eqkere dib6je ku romana serdema nü ü mo- :ai dern cih6 ye ji serdema ker.'n. Ew amajeya ku Balhtin Ii ser serdema ker.n a romanä dike rast e. l,6 bel6 ev cure roman bi zehmeti p6naseya kronotop6 102 ya Bakhtin hildigirin. Ji ber v6 yekä bi ditina Bakhtin, ya ku sert ü mercän p6khatina roman€ afirandine, Ronesans bü. Bi ditina Bakhtin serdema antik ü keln roman6n wisa neafirandine ku em iro di serdema niha de wek roman ango girokeke dir€j a li jär bandora modela jiyannamey6 nas dikin. Di berhem6n Rabelais ü Cewantes de curey6 roman6 kariye hemü taybet- mendiy6n xwe päk bine ü dest bi p6kanina roleke mezin di formulekirina hiqyariyeke nü ya edebi ü zimannasiy6 de bike. Karnaval ji bi ditina Bakt- hin niqaneyeke dijberiya xelk6 ye li hember cidiyeta literatura zal a sedsal6n navin ü serdema Ronesans€ ü gavkaniyeke p6khatina roman6 ye. §ahiy6n karnaval6 dijberiyek bün li hember literatura fermi ya feodali ya serdema navin. Bi ditina Bakhtin kevneqopa karnaval6 wek büyereke rexnegiri ya civaki ü xuediy6 tayebetmendiyän dualizm6, pirdengi ü p6kenin6 divä bi roman6n Rabelais ü Dostoyevski re bigunce. Karnaval ku ji gelek dengan p6k tä, literatureke civaki ye ku nüneriya ye§irti ya ciheti ü pirdengiy6 dike. Karnaval, bi r6ya p6kenina ku bi awayeke fermi hatiye qedexekirin, dijber6 Iiteratura serdest a derebegiy6 radiweste fi kemeqopiyan paqguh dike. Di karnavalan de jiyan ü lag diji literatura izolasyon ü riyazet6 disekine, jiyan ü mirin ji hev qut dibin. Bi baweriya Bakthin bandora karnaval6 li ser curey6n edebi y€n micid ü komedyay6 ü bi amadebüna tovän dema niha ü ezmün ü dah6neriya azad ev curey6n edebi dibin tekst6n qend göweyi ü pirdeng. Bi ditina Bakhtin ev tov ta-vbetmendiya sereke ya p6naseya roman6 p6k tinin. Div6 em li vir cih6tiyek6 di navbera monologa wek teknikeke nivisandina roman ü monologizmawek t6geha Bakhtin de danin. Teknika monolo56

Kegtiya tr\ftqtego:n "§oreqger6 her goregekö li ciheki dibin cana\4€r, dibin ejderhay6n bijehr ü dibin afirindey6n qil dev fi qil dest..."3 Ev gotin ji h6la Hoqengä Bul- bulyar ve di civineke qoreqgeri ya navbera her,riyan de pisti t6kgüna 1975an t6 kirin. Di rastiyö de ev ramän kakil ü cehl,era sereki ya temal,a romana

'Ievahil,a 2 w,an ]lrijarön li ser ditin€n Bakhrin ön der hcqe roman ir di1,.atog6 deji van gavkaniy€n ku liiörö hatine nirisanrlin. hatine wergirtin: Bakhtin, M. \1. ( 1968). Rabelor.r n nlt Itis Wbrld. weL ltelcn Iswoldsky.. MA: N{ IT presij. Cambridge. o) L Bakhtin, tvl. M. ( 1984), Prohlems oJ Dortarclrh,lr 1,oe11..!. C.rryl Eruerson (cd. ü wer.), N,lanchester Univcrsity Press, Marchcstcr. c_) www.arsivakurdi.org Bakhtin, M. M. (1988), The

London: Fabel = 15 !-argas. I losa, M a'ro. The Featt ol the God1, wer Edith Gros§man, 109 afld Faber. 2002. nay6n nisandan. Em bandora kuqtina hespan ku di destp€ka jiyana qoreg_ geri ya Wefa de qewimibü li ser Wefa dibihizin, l€ belö hürgitiy6n kuqtina qar jinan a bi dest6 Wefa ku di destp6ka raperin€ de p6k t6, em nizanin.,6 Bi wateyeke din eger resamek bixwaze wäney6 gelek karaker6n /(eghya Ftrigteyan x6zbike, b6 9ik begeke anji gelek be96n bedena wan nediyar an ji q€lü dibe. Bi heman awayi eger derünnasek bixwaze xü ü reftar6n karak_ teran wek p6§sertek ji bo vekitandina kesayetiya wan tomar bike, li rasti gelek xal6n kol fi rvenda t6.

Bextiyar EIi niviskareki j6hati ü r:wedi qiyan e ü bi fantaziya fireh ü bi serkeftina berdewam a di naviskariyö de mirov ec6bmayi ttih6le. pirs ev e: Gelo gima niviskareki wisa x-wedi giyan ü jir di xemilandina roman6n xwe ya bi mantiqa giftirgoy6 de wisa serkefti nin e ü nikare tina dil6 xwiner6n xwe y€n profesyonel biqkine? Di rastiy6 de ev, pirseke giring e ü ez p6 ewle me ku kek Bextiyar bixwe ji dikare bcgdareki baq a r,€ gengeqiy6 be. Mirov div6 ji aliy6n cih6 ve li v6 pirs6 bikole, ji bo ditina bersiveke t6r ü tije bixe- bitc, süd ji teoriy6n cih6 i,r,erbigire ü bi encamtlayina gelek alivön ezmüni (empirica[) y6n vi uzri, hel,l bide ku bersiv€n heri t€r ü tije bibine. Li vir ez ten6 arnaje bi qend aliyan dikim ü di v6 mijar€ cle l6kolina zädetir dih6_ lim ji bo derfeteke din. Bi ditina min yekji fakteran dibe ku zimanG kurdi bixrve be. Zimaneki ku ji ber gelek fakterön gandi, siyasi, civaki, rewqenbiri nekariye ge5büneke p6wist päk bine ku bigihije kolan ü goqey6n derüni yön mirov ü perdeya be;ön vegarti yön jiyan6 bide aliyeki. Nebüna ezmüna z6cle a nivisandina bi vi zimani, hervlnedana pispori ji bo kategorikirina q6weyi ya ziman a di war6 cih6tiyan de pistgirökeke micid ji bo niviskar diafirine. Xwerübün ü wefadariya niviskar a li ser qaqijgitina ziman6 kurdiji peyr6n zimanän biyani, bi bcrdewami firetiya qada tevger6 ya hilbijartina peywan k6m dike. Ji bel ku li her pargeyeki Kurdistan6 perrerclehi ne bi kurdi ye, di dema axaftin6 de ji bo afirandina karaktereke roman6 kurd div6 zima_ neki biafirinin,,. Zimanek ku di jiyana rojane de süd j6 ney6 wergirtin tli axaftin6 de bi temami nay6 bikaranin. Egerji bo kuji karakteran re arl,ay6 herij6hati ü qewi y6 axaftin6 bibinin niviskar6n ingilizi ü spani ü fransi li pey ditina nehiniy6n nav zim6n ketibin, niviskar6n kuril ji bi berdewami ji bo ku pelveki ziman6 erebi, farisi ü tirki nekeve ser ziman6 karakter6n xwe, divä xwe sansur bikin ü paqöji "rexnegir,, bib6jin ku niviskarön kurd I nizanin. Divä were gotin ku li vir armanc ne ew e ku zimaneki diy,arkiri ol www.arsivakurdi.org (l l6 Eli, Bextiyar, l.(,)/iv Frr'tstekdn, r. 878. (l- 17 Li Basüre Kudistan6 rcws cihe ye i ciheji büye. Lö bele ev yek nahe eger ku ji bira r(lJ me biqc ku niha ji bi awaycke gisti .l zimane savkani ziman0 ercbi 1,e. ene bala xrr,e bidiü axaftinCn = nav holir Parlamelltoya Kurdistane ü biberdeu,anri vegotina tekstön yasayi ya bi zimani erebi wö rastiya teirl tisäni lnc dide ku [i vir ji ziman€ kunli hin 110 ji zimaneki mar]inalizekiri yc. ango ziman6 kurdi t6ri nivisandina roman6 nake. Her ew e ku di serdema niha de sedan roman6n kurdi hatine qapkirin fi belavkirin ü ev yek niqan dide ku ziman6 kurdi x-wediy6 v€ potansiyelä ye Iß bel6 ji bo gehiqtina asta jiyana roman6n serkefti yön cihanä wext heye' Ji ber ku roman rengdanön hizri ü civaki ya her civak6 bi hev re girö dide ü di awayä bikaranina ziman de xwe derdixe, beqeke sereki ya berpirsiyariya gegbüna ziman ü peydakirina gareseriyön kürtirji dikeve ser mil6 romannivisan. de Qelsbüna romana kurdi ya di berhemanina deqa giftügoya serkefti dikare w6 pirs6 tlerxe hol6: Gelo sedema w6 yek6 nebüna gand ü kevnegopiya iliyalogö ya civaka kurdi ye? Hcr giqas gotineke wiha di rastiy6 de gelek l6vegerker (retluctionrst) e, t6 bel6 bi ditina min hin aliyön w6 y6n rasti ji hene. Nabe ku em van rastiyan inkar bikin ku roman6 wek "hemaseya cihaneke nifrl6kiri"'s, berhema qandeke sekuler e ku tä de behsa tiqtan ü gengeqi t6 kirin, qik ü guman tA dewsa yeqini ü yekdengiyä' L6 bel6 gelek minak6n diroki ü yän dema niha hene ku behanela ramaneke bi wi awayi didin ku pöwendiyeke rasterast di navbera kel'neqopiya diyalog6 ya civakeke diyarkiri ü romatta w6 civakä de heye. Joseph Conrad6 Polonyay6 ku li ingiltere-vä bi cih dibe ü bi ziman6 ingilizi berhemeke mezin weki Dilä Thrihyd dinivise, minakekä dide ku tu her qiqas ji h6la p6Eketina civak6 ü hebüna kevnegopiya diyalog6 r'e ji järxaneyeki hejar were ji dikari 1'ek ji romanön serkefti y6n cihanö binivisi Chinua Achebey6 Nijeryali ü romana wi ya serkefti TiEt Hitdiwegin minakeke din a serkeftina romanniviseki ji j6rxaney6 hejar 6 gandi ye. Li vir dibe ku pirseke wiha derkeve hol6: Eger ev du niviskar bi ziman6 lngilizi neniv'isanda, gelo ew 6 wisa serkefti bibüna? Ev ji pirseke wisa ye ku bersiva rv6 ten6 bi amajekirina Achebe ü Condrad nay6 dayin. Xaleke din a v6 qarqovel€ di edebiyata kurdi de nebüna rexneya micid a edebi ye. Rexneya edebi wek rexney6n din än civaki ü siyasi .vön civaka kurdi ji bendön paqilemayi rizgar nebüye. Hin ji rexneya edebi wek niqaneyeke dijberi ü dosti ya niviskareki t6 ditin. Dema ku niviskara/ö romanek6 li rasti rexneyeke micid a edebi ney6, zehmet e ku bikareji taybetmendiy6n berhema xwe agahdar be. Eger rexneya ku hözji teoriy6n edebi werdigire, nebe, niviskareke/i diyarkiri ilibe rizgarkereke/i hemü hävi1'6n päknehati maneya tekst6 bi awayeke },än x-wineran. Evji wisa ilike ku w-eki Iset dib6je, dibin h6man6n o rasterast bi tekst fi xwiner re rü bi rü nebe ü täkter6n din L www.arsivakurdi.orgwatebexq 6n dilxwaziya tekst ü "Civaka Raveyi" (interpretiue communitg) a) cih6 raveya azad a ferdan digire.'o

Di Kegtiya Firigteyan de tu pirsgir6keke xwiner di zanina dema ve_ gerin ü dema rasteqine ya büyeran de nabe. Bi gotineke din, b6jer rasterast dema büyeran destniqan dike. Wek minak her di destp6ka roman6 de Wefa dib je ku di "Min cara ewil, meha Gulan6 ya sala 1974an Livitant nas kir,,. Büyer6n roman6 paqä wek xeteke rast li dü hev 16z dibin ü bi büyer6n siyasi y6n Kurdistanö re ber bi p69 diqin. B6jer niha, gelek sal pigti destpäkirina büyeran ü güyina wi ya nav ref6n p6qmergeyan, rünigtiye ü behsa büyeran dike. Xwiner mina ku bi zemaneki xeleki re rü bi rü ye. Lä bel6 di rastiy6 de zemanö roman6 zemaneki xeti ye ü tenÖ guhertinek di vegotinä de p6k hatiye ku ev ji ew e ku di her begeke romanä de b6jer bi xaleke taybeti, bi awayeke rasterast agkere dike b6 ka behsa niha t€ kirin an raboriy6 tä kirin. Wek minak, navö bega yekem a romanä "pismaman,, e ü ev ji ew cih e ku Wefa cara ewil diqe ü li wir yekemin roja wi ya p6qmergeti dest p6 dike. Di vä beq6 de ku ji heft rüpelan p6k t6, qala büyer6n raboriy6 t6 kirin. paq6 b6jer t6 ser mijareke din, behsa "Der bar6 zaroke Nizar idris,, dike ü bi hür- gili behsa bav€ Nizar dike ku diqe "Naverast,'6 wel6t ü piqti geryaneke du salan "Perisa"y6 nas dike, w6 dixwaz6 ü vedigerin bajar6 xwe y6 li baqür6 Kurdistan6. Piqti derbasbüna wexteke dirs b6jer di rüpela 3zan de ji sala r974an derbasi destpäka sal6n r99oi dibe ü paq6 ji derbasi sal€n rg8oyi dibe. Qend beqji rasterast vegerina raboriyä ye ü paq6 ji di rüpela rzzan de "Pisti sih ü du salan, ango di sala zooTan de Liwa Cengiz bi awayeke ewle di päpelük6n koqka Nexede Mardini re" hildikiqe ü ji aliy6 xanim Martlini ve t€ p6qwazikirin. Paq6 di rüpela:oran de digihije sala zoogan ü behsa serdema "tirs6n mezin" dike. Ev guherina wextan tisteki gelek ciwan ü bal- k€q e ü di hiq6 x-winer de dibe egera tevgereke tije enerji ya navbera serde_ m6n cih6. L6 bel6 girift di w6 de ye ku her vegerinek li raboriy6 hevmane ye bi asäbüna me ya di nav wi zemani de. Bi gotineke din, dema ku b6jer dige xizmeta Nexede Mardini, hemü begji bo hevditina wan t€ veqetandin. paqö dema ku vedigere qalkirina büyereke sal6n 198oyi, 6di p6wendiya vegeri_ na li "niha"ji hev dibe. Ev, rast e ku bäjer di derbasbüna wert6 de ber bi p69 ü ber bi pag dige ü nah6le roman wek xeteke rast bi 16 ve bige. L6 bel6 xrviner pir bi h€sani ü b6 pirsgir€k dibine ku her beqeke roman6 ji xetek6

AJ Fish. C Stanlcy, 'lnterpretirg thc Variorum,, di nav David l_odge & Nigel Wood (cd.) de, I www.arsivakurdi.orgModern Critit:i.tm and Theor.,-: A Readcr. Second Edition. Harlow. T_ongman, 2000,

Temaya Sereki Ya Kestiyo Firistegan ü Ramana Niviskar Ji höla naverok ü tema vc Kesftyd Fir$telJan dibe ku manifestol.ek ji bo derbirina ramana 5oreq6 ü encam6n qerö qekdari be. Her giqas aliy6n v6 y6n gigti ü cihani hebe ji fezaya romanä ü amajeya rasterast a nir{skar a li ser cih ü dema büyeran dike gesteke taybet a di nav welatek ü serdemeke taybet: Ba9ür6 Kurdistan6 ji sala t974an ve di qav€ beqdareki galak ü coq 6 bi nav6 Wefay Refet Beg t6 nigandan. Wefay Refet Beg xwendeka16 pola s6 ya beqa kurdi ya Zaningeha Bexdal,6 ye ü bi destp6kirina qoreqa kurdi a ku qar sal pigti lihevhatina meha Adar6 ya sala r97oan dest pä kir, tev li refön p6§mergeyan dibe, temen€ wi bi du merhale ü bi endamtiya tlu partiyän cih6 derbas dibe. nivis6n Wefa o) Ji em hin dibin ka ew qawa bi zor t6digihä ( ku goreqek ku wi hemü jiyana x,ve j6 re feda kiriye ü zehrneti kigandiye, diji (l_) www.arsivakurdi.org

Jiyan ü berhemön Camus, dostiya l'i 1,a kurt a bi birener6 Fransi.Ieän Paul Sartre rc bi tema.va sereki ya romana /(eqhyo friristeAan, ango L.li pirsa goreq ü encamän w6 re ne b6 p6wendidar e. Camus weki Sartrc di nav bereya gep de bü ü di ger6 duyem 6 cihan6 cle li hernber faqizm ü Naziyan helwest danibü. Lö belO piqti ku qer bi darvi bü ü ger6 sar bü nasrarneya sereki ya serdema piqti ger, Camus gelek aqkere dij Ii binp6kirina azadi ü mafän mirov a li Sov1,et6 derket ku wO demä Saüre bi hinceta berjewendiya gini ya karkeran ü xebata rizgariya v6 qinö pigtgir6 bereya Sor.yetä büye ü gavö xwe Ii binp6kirina maf6n mirovan a li Solyet6 girtiye. Camus bi awayeke agkere dib6je ku ew bixwe aligir'6jiyan6 ü dijber6 her sistemeke totoli- ter e. Ew, hinceta Safire ü Simone De Beaul.oirkuji bo piEtgirikirina sistema So\yetä hatiye danin wek dijberä parastina edaleta civaki bi nav dike ü dib6je ku sistema Sor.yetö 6ri5 dike ser azatliy6n takekes ü azadiya siyasi ü div6 mirov dij li v6 sistema totaliter raweste. Ev ramanön Camus bi tay.beti di kitäba §oreqger / Serhildör (Rebel) de bi t6r ü tije t6n qalkir.in. Di vö kit6be de ku di sala r95ran de hatiye r,r'eqandin, Camus di edebiyat ü dirok6 de Ii qopa t6geha "qoreq" / "serhild6r" digere ü bi hürgili behsa civaka ku ew dixwaze, dike ü dij li her cure sistemeke kontrola dewlet6 radiwestc. Di vö kit6bä de raman6n birewer6n weki Dostoyevski ü Nietzsche t6n vegotin ü diyardeya "goreq" / "serhildan" ji h6la diroki ü zem6n ve t6n qirovekirin. Camus diyardey'a "qoreq"6 di serdem6n cih6 de bi awayeke cih6 kategorize dike ü xal€n hevbeq än "serhildana metaffziki" ü "serhildana diroki" ü karaktera ola xristiyani di v6 p6wendiy6 de dinirxine- Di encam6 de Camus xal6n hevbeq än di navbera raman6n Hegelä xristiyani ü Marks6 ateist dibine ü hemüyan dixe ber neqtera rexneya xwe ya hürbin ü bibandor. Bi baweriya Camus di navbera bihügta xristiyani ü civaka b6gin a Marks de cih6tiyeke cewheri nin e ü di rastiy6 de herdu ji encam6n raman6n me- tafiziki ne. Soza Yezdan6 xristiyani yaji bo bihuqt6 ü utopyaya civaka higin

nJ a marksist di rastiy€ de heman tigt in ku mirov ji bo bidestxistina wan xrve www.arsivakurdi.orgqurban dikin ü kesön din ji dikujin. Camus gelek aqkere b6bawerbüna xrve () ya li ser bihüEta xristiyani ü dinyaya b6grift ü b6qin a komünist der dibire ü o, ew wisa hizir dike ku ev baweri ü soza bidestxistina wan a li vö .(]' dinyaya xeyali hinceta her cure kar6n dijmirov in. Bi baweriya Camus xwequrbankirina xristiyanek6/i ji bo güna bihuqt6 bi qasi xwequrbankirina marksistek6/i 118 ji bo komünizm6 qewt e. Bi baweriya Camus herdu civak xeyali ne ü tu car nay6n bidestxistin. Camus bi destniqankirina mijarän weki hev än t6g6hiqtina baweriya oli ü marksisti ku diböjin dirok ü zeman wek xeteke rast p6E dikevin ü ev xet r-wediy6 destp6k, armanc ü encamek6 ye, qewtiya hei'du baweriyan niqan dide. Digel ku Camus li hember raveya diroki ü jiyan ü armanc6n t0geha gelek e. "goreq" / "serhildan6" 1e, li gor wi eu't6geh egera p6kanina nirxan Bi baweriya Camus, ya giring ew e ku rnirov 16 nedin hewldan6n bi armanca x6r ü diji diyardey6n nex6r ku di dawiy6 de dibin berhcmh6nana heman diyardey6n nex€r. Her ji v6 h6l6 ve div6 mirov bib6je ku rexneya Camus a dij li Marksizmö bi maneya dijberiya wi ya hemü aliy6n vö endigeyä nin e. Ji ber vä yek6, em gelek car dibinin ku Camus pesn6 Marks dide ü dib6je ku goreqa Marks diji kedx'rari1€ ü diji objektkirina karkeran e ü piqtgiriya bilindiya mirov e. Marks tu car nexwestiye mirov li rasti 6§6 werin." Her ji v6 h6l6 ve Camus giringii'ä dide tägeha serhildan ji bo teslimnebüna Ii absurdi ü b6manetiyän ji1an6 ü di felsefeya Camus de giringiya serhildanä gotineke eger ji bo weki giringiya endiqe.y6 -va felsefeS.a Descartes e. Bi din Descartes hizirkitin cgera büyin6 be, ji bo Camus serhildan egera briyinÖ ye'

Gotina Dawi KeStiya FiriStelJanji h61a berfirehiya cihana fantazi ve romaneke derr' lemenil e. Kegtrya Firigteyan rvek rexnegiriya li encam6n qoreqG ü cih6kiri- na qoreqgeranji armanc6n ger6 wan, xwediy6 h6man6n dewlemend ön hizri ü siyasi ye. Romana /(eqtiya lirigtegan derfeteke zärin ji bo lökolinerän civak ü diroka Kurdistan6 afirandiye. .Ii ber gelek egerön siyasi ü civaki, nabe ku l6koliner6n kurd behsa bü1'er6n diroki weki r"we bikin, bi saya v6 roman6 cliv6 gelek k6masiy6n qoreq6n kurdan ü pirsgirök6n nalxwey'i werin l6kolandin. Wek minak güna Livitant ü Nizar ji nav goreq6 ber bi nav hikumetG ü berevajiya w6, mirov dikare zemineke l6kolinö li ser kesayetiya kurdan biafirine ku bandora desthilatiy6 qawa di navbera cemsera dijbe- rilan de guhertinan dike. Serp6hatiya Wefa ü Livitant dema ku piqti bü- yerän dawiya salän r98of, diqin bajar6 Seqizi, minaka kereseya baq e ji bo l€kolina derz6n kesayetiya kurdan ü hewldana ji bo domandina h6viya zindimayin6. Dema ku dibinin Wefa ü Livitant li ser w6 p6k t6n ku her CJ www.arsivakurdi.org6var6 Livitant gkence li Wefa dike ü bi vi awat' hebüna xwe ü Wefa ispat ( dike, ner6kbüna mirov6n me askere dibe."r' Mijareke din ku vö roman6 ji a)

civaki ü jiyana xwe 1,'a tay'beti donzileh sal xistiye nar,'bera gapkirina berga yekem ü berga duyenr a romana xwc Don QurTote ü gelck pirsgiräk ü girif- t6n siyasi wisa kiriye ku niviskar6 ir.ani l,Iehmädi Dewletabadi rl:mana xwe Kelider tli ll'cxteke dürüdiräj cle birveqine. Bi 1,a min bi xwiner bi aqkere nizane ka qima navberek diker,.e nav gapkirina berg€n 1teqtiyu Fir"iqteyan. Giringiya v6 amajey6 di rG de ye ku di darviy€ de wegandina raman6n cih6 y6n li ser berga vekern dibe ku bandor li ser niviskar bike ku ber6 nivisina belg6n din biguherine, Ez hör.i dikim ku ev bandor hander ü cr6ni bin. Xweai hemii bcrg€n Kcstiga lirigteyan di heman demö de bihatana qapkirin. Ez bi hewesdari Ii benda berg6n din 6n v6 romanö me ij h6rt dikim ku kekä Bextiyar rveki calan serkefti be. -(1) www.arsivakurdi.org a) rl oi ra- :; 120 JOANNA BOCHENSKA

BILA NrvisKAn ü wE.lENAs uevEn KUsnN!

Gava ku w6jc fi w6jenasi t6 ber gav6n mirovan pirsyarek derdikeve holä: w6jenas ü rexnegir ki ne ff i96 n-an gi ye? Gelo m'endevan bi ser6 xwe nikare maneya pirtük6 fahm bike? Egel wöjenas niviskareki ne scrkefti be? Gelo rola rv6jenasi ev e ku mebest ir fikr6n niviskari p69k0gi xwendevanan bike? Ü eger pagö niviskar bib6je ku mebesta rvi ne ew bü ku rcxnegir ilan kir divö em <;i t6 bilikirin? Gelo rexne;iir an ji niviskar, kijan ji wan bi ser nehet? Ü belkü hertlu serkefti ne? IvIa xrvendevan bi x-we nikare bibe rexnegir? Bersivän van pirsyaran gelek in. imkar.ra niin li vir nine ku li ser hemü bersivan bisekinim. Ya ku bala min dikigine t6kiliya di navbeyna teksta w6jefi ü ya wäjenasi, pirtük ü girove.va w6, ü niviskar, rexnegir ü xwendevanan de ye. Ü belkü edebiyat bi xrve ji dikare wek qiroveya w6jey6 b6 hcsibandin? Di diroka edebiyatnasiy6 de gelek sinor0n ta1'bet hene, yek ji wan serdema postmodernizm€ ye ku gelek azadi aniji xwendevani re. Roland Bart- hes (rgrS-r98o) ilana "mirina niviskarl" kir ü got ku ji aniha maneya teksta rv6jeyi t6 maneya xwendin ü giroveya xrvenderani, ü ne jiyana niviskari, ü erv bo vä yek6 p6wist in. Bi ya n'i metna edebi bi t6kiliya digel (-) neji bi xweji ( www.arsivakurdi.orgtekst6n din pek tä ii mane-v6n cur bi cur bi qasi tekstileke rengin vediqäre'. Lr Ev ragihandina Barthcsi b6guman deriy6n nü li ber w6jenasiy6 vekiriye ü o rola niviskariji guherandiye. Li rojavay6 niviskar nema "xwed6" ye, ku pey- = I tsarthes, Roland, The Dedth of the Author, hLtp:/hvwrv deathoitheauthor-com / (20.0r,2014) 121 va wi ber6 carna bi qasi ya p6xemberi giring bü,. Ji biti vG postmodernizm6 mebesta niviskareki, ü nivisa wi ji holö rakir. Tiptek veqafü nemaye ku rexnegir dikare peyda bike ü p6qk6qi x"wendavanan bike. Digel daxistina rola niviskar ü wöjenaseki, maneya exlaqi ya pirtük6ii winda bü, wek "didaktiz- ma" neguncan. Nabe ku kes bixwaze bi saya pirtükö xwe perwerde bike. Ew li gori nirxandina irofn ya gelek kes ü rexnegir6n postmodernizmö hewce ye b6 tam ü bä mane beji ber ku edebil,at bes "leystik" e. Di v6 atmosferek6 de div€ em disan bipirsin wöje ü wäjenasi qi ye? Rola estetik ü exlaqi ya edebiyat6 ya iroyin gawa dikare b6 fahm kirin? Bi taybeti li ser qada edebiyata kurdi de ku aniha li cih6 r:we v6 di nav edebiyat6n din y6n din1,ay6 de digere ev pirs zahf giring e. Ji ber ku rola niviskar ü w6jenasi eger bi rasti ji miribe belkü ne lazim e ku kurd iro serä x-we bi afirandina edebiyata xwe re bi6ginin, karän din y6n xrreqik hene. Lö bel6 gend deh sal piqti gorega Barthesi gelek kes qik6n wan q6bün. Gelo bi rasti ne pirtük ne ji niviskar armanca wan nine ü tigtek nemaye ku w6jenas dikareji bo xwendevanan zelal bike. ü bi edebiyat6n dinyay6, bo nimüne y€n Afrikayi yan y6n Asyal,i divä em qi bikin? Ger em realiteya welateki ya ku kitäb j6 tä baq nizanibin, em nikarjn maneya tekst6 bi kitekit töbigihinji ber ku konteksta w6 ya gandi, civaki ü siyasiji nay6 ditin. Wekfr Hamid Dabaqi di pirtüka xwe ya li ser sinemaya iranä de bag amaje pi kiriye, b6yi konteksteke kürya ganda lranä, El.rüpa ü Amerikaya Bakur nikarin dewlemendiya filmön vi welati fahm biHn t dcv6 rexnegir6n rojavayi bi lefz6n püg ü vala ve tiji ye. Bi qasi ku cw pelwa "humanizm" ü "nim6n humanist"gelek car bi kar tinin, ev peywb6mane dibin ji ber ku tenö bi kr.rn- teksta E$Topayi t6n berawirdkirinn. Ez dibinim ku mixabin heta niha em di v6 gax€ de ne ü maneya mctn6n cih6reng y6n rojhilati li rojavayö ü y6n rojaval,iji li rojhilat6 baq ü kür nay6ne fahmkirin. Ji aliyeki din ez baq dizanim ku iro ne niviskar ne ji rewqenbirän kurd rola w6je, niviskari ü w6jenasi käm nabinin. Piqti wan hemü sal6n kuqtin ü feramogkirin6 hem ziman hem ji edebiyata kurdi h6jayi w6 yek6 ye ku bala mirovan bikiqinin ser xwe. Gelek kes taybetmendiyön edebiyata xwe ya nüjen derdixin holä ü p6 mijül dibin. Ji bo xelkä poloni ku bi gelek salan li azadiya welat ü qand ü ziman6 xrve geriyane, ev rewq zahf zelal e ü girovey6 naxwaz e. 1,,6 piqti ewqend sal6n xebat ü cehd ü lebikin6, pigti gi- (1) higtina armanca x-we, ditin6n me y6n Ii ser edebiyat6 bigeki gori ü L bün ez li www.arsivakurdi.orgvir dixwazim tecrübeya me biqeki bi we re parve bikim. Dibe ku lazim be... o)

c-)

2 Bi taybeti di serdema romantizmt = de 3 Dabagi, Hamid Ty're Ma ster and Masterpieces of ltunian Cinenn, pdf, L1bta..r of 122 Congress Cataloging in Publicatior Data, 2007, r. 22 Gelo qima niviskar ü wäjenas hatin ku§tin? "Mirina Niviskareki" ya ku tsarthesi ilan kir (r968) bigeki diqibe "mirina Xwedaf" ku sedsaleya ber6 ji aliy6 fflozof0 alman, Friedrich Nie;tzsche ve (1844-r9oo) hatil'e ilankirin. Ü belkü ev herdu büyer t6kili di nav wan cle he-ve. Bi qasi ku hem Nietzschc hem ji Bafthesi digote "mirin" dixu'estin bäjin "kuqtin" ji, kuqtina y6n ku I'ek "hebüniy6n" nep6wist dihatin ditin+' Sebeba n6 hebü. Nietzsche azadiya mirovi dixwest ü Barthes ji azadiya xwendevaneki ü teksteke ku ew dixwine. Demeke diräj li Eit'ropayä niris- kar ff wäjenas cih6n xwe pir bilind cliditin. B6yi niviskar, iiyan ü serpöha- tiy€n wi, b6y'i w0jenas fi kifq6n rvi kesi nedikari tiqteki li ser pirtük6 bäje' Em dikarin biböjin sazümana venigaqiya xrendevanan bin hiküm ü tesira niviskar ü w6jenaseki dc bü ü tenha qirovel€n wan wek y6n binirx dihatin hesibandin.

Nimüneyeke baq ya c1i derbarö vä rcll'g6 de, em dikarinji nav edebiyata kurdi ya nüjen pe1'da bikin. Di novela5 Hesen6 Met6y{ ya "Eq" de, lehengä w6 Darin6 Daryo digc civina niviskar ü relvqenbir€n ku li ser edebiyat6 go- tin6n pir cidi dib6iin tÖ nam'azin qedr ü qimet6 bidin deng6 cotkareki ku maneya mecazeki radike. Yani bi gotineke din bi raya wan cotkar ne häjafi ji e, ne ivä yek6 },e ku tefsira edebiyat6 bike. Qima? Ji ber ku, ne 1'ek wan endamö eliteya rewqenbiran e ku xwe wek kral6n li ser text6 bilind dib'inin' L6 di i.'i iEi de dengä cotkareki pir binirx eji ber ku behsa naverok ü maneya mecaz6 dike ku tu kes ji ivi baqtir nikare p0 bizane:

Bi van gotin6n wi re ji guhdaran yek rabü ä..-.Xwed6 dizane ji deqt6 bü, mirö min, rabü ü got6: gima, 16 ,,- Ya maqüI, meriv nokan av nadin ku..." Nizanim mirö min, li ser ran gotinön wi y6 de5ti seminerdar kurt IÖ vegerand ü bi enirin got6: ,, Tu nokan av nadi, lö ez av didim!" Ew ö deqti disa pÖ da zanin ü gotö: ,,- Ne ku ez av nadim, ezbeni N{in negot, ez av nadim. Min got nok nayöne avdan!" Seminerdar bötir tengiji, dest6 §r'e ji li ba kir ä 8ot6:

,,- Tu fam naki. Wek ku min got, dema ku min ev gotin6n nve di kon- terans0 de gotin, p6nsed kesanji min re Ii qepikan xistin, hezar dest li hev ketin ü ji bo van gotin6n nin deng derxistin Ü anuha ev deng Ii her deverä belav büye. Lö tu....tu t6na86hiji." Ew i de5ti disa daner:war, mirä min, go- tin6n xu'e dubare kirin ii disa got6: Ez dib6jim I www.arsivakurdi.org,,- K6ji te re dest ü lingän xrve li hev xistine e\'\'ti§teki din e. nok nayöne avdan ü gima nay6n avdan ez ji te re bib6jim: Dema ku nok bi 0)

Di v6 pergeya -Üq€ cle Mctö ironiyeke gelek lrv*'esik ava dike ü xwebilin- dkirina niviskar ü rewsenbiran tine zim6n ü pö dikene. Loma ji da.ristina ,'noka wan bfr armanca soreqa Barthesi, da ku xwendevan bi t€kiliya mecazi ü "noka zindi" y'a zeviyä xwe ve mijül bike ü h6jahiya w6 baq bibine ü ne ku bi gan ü gohreta nir,{skar ü w6jenasan ser6 xwe bi6qine. L6 bi qasi ku,hok,, t6kiliya w6 bi dinya ü zeviy6 re heye, t6kiliy6n pirtük€ bi pirtük ü berhenr€n din yän qandi reji hene ü xwendevan divä biqeki p6 bizanc. y6n ku bi kom- kirina van zanist6n eclebi yani l.ri xwendina gelek pirtükan mijül in dibin lv€jenas loma rola r,r'an bigeki diqibe 1'a rehberi ku 16 cli nal'beyna tekst6n cih6reng de nas bike ü clikare niqani xwendevanan bide. L6 ilisa ji bi qasi ku niviskar nikarc bibe "xr,'edä" ku hcr tiqti bizane ü idareya rnuxayileya xwendevani bike, iväjenas ji nikare ü div6 her carji bo riy6n qiroveyän din ji vekiri be. Bo nimüna di teksta Met6vi de ew cotkareh e ku deril,6n nü ber bi maneya pew ü ziman6 vedike ü divä hemü reu'qenbir li ser v6 yek6 ser6n xwe bitewinin. Ji bili v6 di vö perqeya tekstö de em baq dibinin ku t6kiliya di navbeyna *hestdar,, niviskar ü r,eb6jer de hö maye, nehatiye kugtin. Ev t6kiliya e, bi saya wö niviskar dir-waze tistek ji me re bibdje, mebesta u{ heye7. Ev ironi- C- ( 1,eke xwegik ü bi rasti ji estetikeka teküz e ü armanca nir.,iskareki va exlaqi (I) www.arsivakurdi.org vediq6re. L6 potansiyelcka mezin ya v6 climena exlaqi ev e ku di cih de nav€ (i)

NigaEa niviskareki di edebiyata kurdi de Ji ber van sebeb6njor ez dixwazim biqeki li ser lv6ney6 niviskar ü rewqenbiran di edebiyata kurdi de bisekinim. Ev babeteke balk6q e ji ber ku ne tenä wek siroveya realiteya me ya irol,in derdikeve holö lö 1i8ür ü sem- bolän ji p6q i,'e vedijine ü rvan tefsir dike. Di edebiyata kurdi-kurmanci de nimüneyeke heri balk6q b6guman Mirnanneya Jan Dosti ye ji ber ku behsa nir''iskar ü i96 wi dike. Ü ew y6 ku leheng6 vö roman6 yeki ketüber nine, qexsiyeteke mezin yö edebiyata dinyay6 - Ehmede Xani ye' Wek Mustafa izzedin Resül di pirtüka xwe da8 dibäje agahiy6n li serjiyana Ehmedä Xani k6m in ü piraniya wan ji berhem6n wi, bi taybeti jiMem ü Zn€ dikarin b€ne komkirin. Ev ji bo niviskareke iroyin 1'6 ku dixuaze behsa Ehmed6 Xani bike hem avantaj hem ji dezavantajeke mezin e. Avan- taj e - ji ber ku imkana mezin sazümana veniga§iy6 dide, dezavantaj e - ji ber ku ev imkan, azadiyeke b6 sinor e ü mirov zü dikare p6 bixeniqe' Jan Dost bi raya min bi v6 yek6 bag zanibü ü xwe baq hazir kir. Teksta iroyin ya Mem ü Zinöbi siroveyen xwe amade kir!, bi xiret ket nav teksta Xaniyi da ku cli nav atmosfera rvan beytan de biji. Ü fikra pirtüka wi ya ku ne Xani bi xive ber lö mirov6n ku pisti mirina t'i behsa wi dikin li ber gav6n me t6n raxistin ditineke gelek xwesik e ji ber ku bi rasti ji realiteya me ya iroyin vedibevine. Diyar e ku em h6 tu tiqti li serjiyana wi nizanin. Ji perspektif6n cihä 16 tenaqe dikin 16 tu cari nikarin bi temami p6 bizanin. Ev ji bi x"we nepeniyek e bi qasi sebeba mirina wi ya ku pirtük behsa w6 dike' ya gelek de ya ser Mirnamel'a Jan Dos- Lä belö di gotara xwe balk6g li IJ ti, Remezan Alan diböje ku bi hünandina nepeniy6 di romana xwe da Jan C www.arsivakurdi.orgit) ü nameya ji mir de Xani u'6 bi xwe Dost heta dawiy€ serkefti nebfiye bi bo rl 0)

Ehmedi Xafü le Mem ü Zin, i. Resul, Mustafa, Bir s air D tüfiür w Mutctsavvf olatak . Avesta, istanbul,2007 Ehmedö Xani, Mem ü 2i,7, §irove ü Kurdiya lro: Jan Dost, Al'esta 2010 125 diyar dike ü dib6ie ku ev "jan ü keser ü hesret6n wi"'" bün sebebän mirina id. L6 bi rasti Xani di v6 name],6 de bes dibäje ku "evjehr hibra ni bü". Ev ji ne pir zelal e ji ber ku name ji ber giliy6 xirab büy'e. Yani ev xwendina rexnegiri ye ku hibr t6 maneya "jan ü hesretö". l,ö di päqiya romana xwe da Dost dib6je ku:

Hibr e bi h6sran ü xu.in6 tökel dibc bijehr6ji dibe mirin dibe jiyan

Ev "h6sr ü x:win" in ku bi hibr6 t6kel dibin, 16 disan ji "jehr" cuda ye yani rasterast nqvä maneya hibr€. Em ji dizanin ku kujer6 ku wek Mirov6 Rünüxamti t6 nasin jehr xist di nav hibr6 deji bo ku Xani verve ü p6 bimire lä paq6 poqman bü ü pirtüka bijehr da yeki din. Motifa piftüka bijehr digibe

romana navdar ya Nouä Gulä 1,a Umberto Ecoyi. Li wir ne hibr 16 melhema bijehr e ku Yorge, yekiji kegig6n manastir6li ser karez6n pirtük6 misexl dike ji bo ku kes nikaribe pirtüka heri h6ja ya Aristotelesi bi\.wine ü rastiya li ser h6za p6k6nin ü komizm6 bizanibe. Belkü ji Jan Dost xwest ku v6 motifa xurt bi ya dil6 xve bi kar bine. Hingä maneya w6, w6 pir xr,veqik bibüya ü bi rasti ji wä naveroka romana w-i pir fireh ü kür bikira, bi qasi tekstileke Barthesi. Gelek caranji em pä dihesin ku hibrdanka Xani tö dizin. Belki yeki din, ne ten6 Mirov6 Rünüxamti hebü ku dir:rvest Xani bikuje. Em nikarin tiqteki es- seh b6jin, bi raya min imkaneke baq hebü ku ev raz ü nepeni neyö qikandin. t€ Dost ew kuqt ü ez dikarim gotin6n Alani li ser maneya hibrö clebül bikim. Ev hibra Dosti t6 maneya 'Jan ü keser ü hesret"6. Lö k6masiya heri mezin ya v6 roman6 ne di problema "otoriteya niüskareki",, de dibinim. "Otoriteya niviskareki" carinan heye, carinan tune ye, wek di berhem6n hemü nivis- kar6n dinyay6 de. Bi raya min problem kürtir e, ne ten6 ya Jan Dosti ye fi p6wendiya wi bi vizyon ü konsepta "nMskar" ü "niviskariy6" re ya di ganda kurdi ya iroyin de heye. Bi rasti di ll4irnomey6 de hibr t6 maneyajan ü hes- ret6. 1,6 ji bo ku bi v6 mecaza hibr6 Dost behsa niviskariy6 bike ew ne ten6 o C www.arsivakurdi.orghünandina nepeniy€ 16 fikra pirtük6 ya sereki bi xwe ji qels dike. Gelek caran C) di romana wi de hibr ü niviskari t6n behskirin, ji bo nimüne:

Ez ji mitina xr,r'e dinivisim!'3 Hibr jan c, lö tir büye'+ X{irin.ii nivisek e.'5 Ez rlixwazim derdö dilö xwe bi xeyaleke hiqyar ü hibreke serxwe§ binivisim'6' ü gelek y6n din

Ez nizanim xwendevanen min ve helwesta niviskari qawa dibinin 16 ez p6 diwestim. Ü ne ji bo ku ez "yeka rojavayi me ku nizane jan ü hesret giye ji ber ku li rojavay6 jiyan xwegik ü asan e", lö ji bo ku ne Xani ne Mem i Znavti tän maneya'Jan ü hesret6". TiEteke wisa y'ekali t6 da nine Ez 6li vir qend perqey6n Memü hnöbibita we binim. Bo nimüne teswira Newroz ü n6qir6, daweta Siti ü Tacclini, hem ji evin ü erotizma di navbeyna wan de (gelo ev erotizma xwegik ten6 di wateya xnr ya tesewüfi de ye? Bawer nakim...) ü gelek motif6n din. Dinyaya kuji xwiner6n nve re ava kiriye rengin e ne takereng ü tari ye. Berhema wi bi mirina lehengan diqede 16 disan ji ma bes xemgini ye? Gelo ew ne "Bekirö heri xerab" bü ku Zin ü Xwed6 ew efü kirin ango j6 bihurin. Ma ev xemgini ye? Gelo ne hevaltiya Zin ä Siti ü Mem ü Tacdini bü ku ji hemü k6qeyan xurttir bfi? Fikreka sereki 1'a Xani Evin e. Evin ku maneya wä pir fireh ü cih6reng e, aleteke sereki ya di desten Xwed6 de ye ü dikare mantiqa jiyan ü dinyay6 bide eger ku mirov hazir be p6 guhdari bike. Ev Evina ku Xani afirand t6 maneya "jan ü hesret6", 16 herwiha t€ maneya ;adi, bedewi, berpirsyari ü idareya baq ji' Lä di pirtül'a Jan Dosti de cv bi temami ne diyar e. Xani tenö bijana xwe ve mijül e ü p6 dinivise, derd6 dil6 xwe der dike... Em ji nizanin ew qimaji §eng6 hez dike ü qima bav6 w6 Zuhdi Bazirgan ewqas b€rehm e. Gelo hemü bazirganän v6 dinyay6 hov in ü bes ji perey6n x-we hez dikin? Ev wäne geleki serveyi ye' Xani di pirtüka Dosti de dibe wek keqiq6 xilwetgeh6 ku täkiliya wi bi jiyan ü x:wegiya jiyan€ re nine. Eger Xani li ser h6za mey ü erotizme tu ti§t neza- nibüya gelo mimkün bü ku r6z6n ewqas xveqik li ser wan binivisanda? Ev konsepta "niviskar" ü "niviskari"ya ku di Mirnameyä deli ber qavän me t6 ra-ristin yek ali ü sexte ye. Gelo nivisin bes tö maneya jan6 ü ne tiqteki din? ü zanist6n nü ji werbigrin Lä carina bi saya nivisin6 em dikarin perspektif o) L. www.arsivakurdi.orgku me ji 'Jana jiyana me" bigeki xilas bikin' I

Bi p6kenin ü laqirdi dib6jin: - V6ga girok ne kasibkari ye, tu pereyan ji vi kari derdixi? Dema Enwer ji min dipirser - Di girokan de pere hene? Min bi cesaret digotr - Nex6r, bira.,.. M6\'an6n na\teng sitür dikin loqe-loq, te digot hirgön semakeran di zik6n wan de ye, ewqasi bi tesewas digotin: - VAga tiste ku pere t6 de nebin gima tu diki navniqana xwe?

Pir caran, qer,an dema bi li gel Enwer redir.warin, ü.ivhisky, §ampanya ü vodka ewt€r ü serxweq dikirin, dihatin oda min a bi tenö ü t6r xem, hcya derengi qev€ dema xwe bi min re derbas dikirin, kitobön min serobino dikirin, yeko yeko ü qefle qefle dihatin oda min, dest€ wan dilerizi. piyal6n r,r.hisky ü qampany.ay6 dirijiyan ser kit6b ü kaxez€n min, ew kaxezön ku xemgini, birgritiya zarokatiya rnin t qerm ü qikestina rewaltil,a min ü gu_ man ü dudilila min i niha li xwe girtibün, dev ü löv ü simb€l6n xwe yön bi whisky gil büyi, bi m6zeya mast, caciq, tebüle, ü tif ü gehrveta xwe bi wan kaxezan paqij dikirin, min ji wek mör€ ku Ii ser kerö hatibe girtin, xwetund

c-) dikir ü kaxez ü kit€b6n xwe didan hev. Dihatin oda min ü urk ku dest€n C X xue direji nav qehpeka t) www.arsivakurdi.orgranö bikin, pirbi kirati ü mestane deston xwe davö_ .l tir kit6ben min. Her yeki axaftinek dikir: CJ B - Qima nay€ nav m€ran, te qi li r€ od€ ditiye? 128 - 26r ü gewher! - Na gun6 min diti1,e.

- Jin u'iha Ii m6r dike, bi qelefa min k6fa min li cih be ez Ö her hefte jinekö mehr bikim ü yekÖ berdinr. - Gunehö te ye, b6m6ji, yan na kcsi xaniy6 nve li ser nav6 jinekö tapo kiriye. Mola min nedihat bersiva wan bidim, lö bersiva k6 bidim?...Civaka zila- m6nb6rik-germ, seri-betal, zik-t6r, nav-ran birqi, kornelekeji min jin-hiztir, tcvi ku bi kirasä pereyan xemilandi ne, piyän rrve li kit6b6n rnin didan- Ew qiqasi heywan in, ew giqasi bav-beraz in, van gam6San piy6n xwe datanin ser Dostoye\§ki ü Tolstoy, piyen r:we datanin ser §oloxov, Aytmatov, Law- rence, Balzac, Joyce, Steinbeck ü Hemingway, Van gcnd m6keran pehin li s€likön Mozart, Chopin, Qayakofs§ didan, ew qend betal in, dahol in,ji bö- kariy6 bökafiir ji p6kenina xw'e bi Beethoven ü Chat'lie Chaplin dikirin, h6rs dibüm, ielcbüyi üji derb-keti, b6h€z ü larvaz h6rs diketim 16 bi nermi '7

Niviskar6 ku leheng6 v6 girokö ye belkü h6rsa wi nerm e, 16 yä ku v6 qirokG dinivise hörsa wi zehf z6de ye ü zirare digihine iEä wi. Ez nizanim xwendevanen min y6n bir6z hün gawa wä dibinin 16 gava ku ez r6z6n wisa dixwinim dixwazim digel van dewlemendan piy6n xwe danim ser Dosto- yefskan ü y6n din ji. Ji ber ku ev edebiyat bü sebeba xivebilindkirina lehengi ji mirovän din. Ew di derdä xwe de bü qral ku rewga mirov6n din nabine. Ez dir-wazim bipirsim ew dewlemed6n kurd w6 ji ku bizanin bedewi ü h6jahiya w6jey6 qi ye? Gelo hemü kes6n Ii seranserö dinyay6 mecbür in ji edebiyatö hez bikin? ü eger hez nekin, em ö gi ji wan bikin? Wek berazan em 6 wan bikujin? Bi raya min eu'mirov6n dewlemend bi dileke safi ü sa- mimi hatin cem wi y6 nexr.',eg da ku bi tcnö di odeya xwe ya tari de nemine l€ ew wan gelek biqük dibine ü di dil6 xwe de bi rvan clikene. Ew bi v6 yek6 dihesin loma ji räz ü hurmet6 16 nagirin ü tevz ü tinazö xwe p6 dikin...?

Ez nab6jim ku rv6ney6 §Orzad Hcseni qaq e. Rastiya w6 b6guman heye. L6 ev rastiyeke yekali ye. Dewlemend6n wi dibin "beraz" ü hew. Ti5tek din ncma- ye em 6 16 temaqc bikin. Ü ev ne ten€ pirsgir6ka cstetik, lä ya exlaqi ye ji. Ew niviskar wek Yorgeji romana Ecoyi ye. Ji p6kenin ii komizm ditirse. Nizane bi :*:we bikene. Zanibüya wö ewhörs bi saya p6kenin ü ironi)'eke xurt bigkanda da ku hem maneya h6rs6 lä binaya hem ji sivik ü deu'lemendtir biba. o) ( www.arsivakurdi.orgEdebiyata poloni bi bilindkirina derc16 xwe ya gax6 perqekirina welat€ Lr me baq dizanc ü xwe hädi h6di j6 azad kiriye. tä iro ev "bilindkirina derd6 xwe" wek tisteke gelek komik ä sexte t€ ditin. T6 bira min qend sal bero 1, min pirtüka nir''iskara rüsi ya nüj6n ya bi nav€ Oksana Robski xwend. Nav6 ;-

I I 5 2 53 125 I 7 Hcsen, §€rzad, M, ji sorani bo kurmanci BesaDl l\listefa, .§esra, Stenbol, 20 , . piftüke bi qiklä modem bi inglizi bü - Casual,s - ü behsa deu'lemend6n nü ydn rüsi dikir. Ji wan dewlemendan rc xelk dib€je "rüs6n nü" ü gelek caran ken6 xve bi wan dikeji ber ku perey6n rvan zehf zöde ne ü ji ber v6 yek6 piraniya wan xwe mezin dibine. L€ ev pirtükji min re bü pencereyeke nü.ii bo realiteya "rüs6n nü"ji ber ku bi saya l.rigirinek6 erv wek mirovön bi ruh ü dil niqan dan ü hewcehiya xwendevani nema ku ji wan nefret bike. Wö pirtük6 sinorekc bilind daxistil.e 16 pergeya teksta Heseni sinor6 di nava mirovan de bilindtir ü xurttir kiriye. Ez bawer nakim ku dewlemend ll€ bixwinin ü p6 xrve paqij bikin... Ji xwe dewlemend ji pirtiikan hez nakin....? ü yön ku bixwir.rin u€ h6rsa wan ya li diji dell'lernendan z€de bibe. Li virji pir diyar e ku mebesta edcbiyat6 her car bigeki der.w'6jeyi ye ü div6 em ji u,ä netirsin lö kür ü fireh bi wO biramin. Ez bawer dikim ku ne postmodernizm ne gaxeke din nikare v6 potansiyela edebiyat6 ya mezin biguherine ü bigiik bike, ji ber ku wek hir6z AristoteJesi ji ji ber6 dc nisan daye t6kiliya her zimar.reki bi nirx6n estctik ü exlaqi re her hebüye.

§iroveya edebi ü qiroveya w6jcnasiy€ Romana Jan Dosti wek ku Remezan AJan ü w6jenasän din ji fiqaran lö dikin bi rasti pir ne xerab c. L6 div€ em vä roman6 wek giloveva trerhema din ji bibinin, rvek giroveya edebi ya Mem ü Zn6 ji ber ku gelek ji van le- heng6n Mirnarnev6 diqibin leheng€n Xaniyi. Evji peydakirineke pir xwcqik ya Jan Dosti )'e. Helrvcsta r,r'i da ku Ii gentl prr.rtotipön leheng€n Mem fi änö bigere bi rasti fikreke h6ja bü. Bi saya venigaqiya rl4 r;end ji lehengön Mem ü änö hatin vejandin ü bün lehengön romana näjen. Ev p0vajo di edebiyata kurdi cle nü nine. Li vir em djkarin nimüncya romana Seyit Alpi ya seruk bidin". En, munaqaseyeke balk6q digel Mem it Zina Ehmed6 Xaniyi bü. .Ian Dost naheve munaqasc)'an Ie di\-\r'aze ji nir ve lehengän Xanil.i rvek miror,ön zindi nisani xwendevanan bide ku li rnaneya vö destan6 ya di jiyana xwe da digcrin. Miroveki Riinuxamti b6guman digihe Bekiri ü N{ir bi xwe bi Mir Zeydi t6 ku vek ji bcrpirs€n kirl,arän Bekir/mör*uji bü1,.e- Gelo geng6 diqibe Zin€? Belkü bi xem ü b6gariya xr,ve di5ibe l6 rväney6 wö pir qels e. !tm li ser v6 jinö pir k6m tiEtan diznnin lö Zin bi kitekit t6 teswirkirin. §iroveya eclebi ya tcksta edebi ü tefsira rvej6nasiy6 ne wek hev in. Ecle- x) www.arsivakurdi.orgbivat d'irok, rv6ne ü lehenan ji nü ve diafirine, ü teksta wöjcrrasiy6 Ii peyv6n iJ l8 Po6cru, O«cana, Cd.s irl, PocMgH llpecc, l\,locxBr,2007 i l i9 dizanim ku rli fz gelek rvi;cnas€n keud lrd bi rnin re hikcvin nrunaqaseyan ü l,€ bib€iin ioi ku Seyit Alp, ne nir'lskarcki kr.rrdi ye ji ber ku Li rirki dini.i,isnnd. Ld rnin di pirriika xv:e da y.r Di narbena turi ü runahiyi clc. t,i ser ns ane i) et:!(:bit.tta kurdi d,e = lnligelzy ciemnoici| i lwiatlen. O kurcLyj*iei to,sanolci i lilüalurz.:, Krakd$' 2011) ew \{ek 130 niviskareki kurd dihesil>anrl ir cudahiyeke di navbera rvi ü \'a;ar Kcmal riEan da. abstrakt digere da ku bikaribe nraney'a berhem6 bigihine asta nirx ü kon- sept€n teoretik. W6jenasi termeke nüjen e ü di gaxa nüj6n de ya ku.ii gelek peyv6n abstrakt p6k t6 kariyera xwe kiriye. Ii rojavav6 pe1.vän abstrakt ü teoretik gelek caran tän bi kar anin. Bi xweji carina dibin rvek birca Babel. Manel,a pey.reka teorctik ji pe1'r,'ön din y6n abstrakt p6k t6, loma carina fahmikirina tekst yan gotinön rewqenbireki zahmet e. L6 bi raya min yeki scrkefti nc ew c ku gelck pcp'ön r,r'isa bi kar tine, 16 y6 ku mar.reya rvan dizane ü heman naverok6 dikare bi peywön bingchin ü asan an ji bi mecazeke xwegik ifade bike. Lc.rma ji r6y'a di navbeyna realite ü wöjc ü tcrm6n abstrakt div6 her car vckili bc, da ku em bikarin bigihijin asta lütkeya birca Babelö 16 paq6 ji div6 em ri1'a vegerin6 ji bo mala xr,r-e ya bigük ü mutel,'azi bizanibin. Wek min ber6 ji behsa kiri1,'e yek ji term6n wisa "humanizm" bi xwe ye. Ev rexnegir€n ku nikarin maneya filmdn irani baq fahm bikin dib6jin ku "humanizma {ilmek6 pir tlewlemend bü". Loma naverok bi say'a vä perr'ö tari, ne ku zelal dibe. Her wexti lazim e ku rexncgir mancya "humanizrlö" li gori motif ir nirx6n berhem6 ispat bike. Bi gotineke din lazim e ku rexnegir ji telisl an jiji film6 gend motifän taybet hilbij6re, niqarri xrvendevanan bide ü tesr,,,ir bike da ku bi saya rran ditin6n xre ispat bike. Bi saya n-6, ev r6y'a di nar.'beyna realite ii w6je ii term6n abstrakt y€n sirol'eya rcxncgili de hem duali hcm vckili dinrinc ü cm dikarin bi köfxrveqi ü bi ban'eri bikevin ser l€ r'iy€. Egel wdjoras ji liitkeya birca Babel y6n termän xwe nikaribe r.'egere nav ziman, stil ü u'äney€n edebiyatä ew ji bi qasi nir,iskarö li ser textä bilirrd dirnine ü kontakta wi digel edebiy'at ü jiyan6 qut dibe, maneya pe1w6n w-i rvirda dibe. Ez gareseriya vä yek6 di tevger ü bezina di nai.'beyna van hemil perqey'En fahmkirin ü tefsirkirina realite ü rv6jey6 de dibinim. Nabe ku ern statik bir.ninin. Üii fo tLr em statik neminin dir'€ ku em ji gelek xezine"v6n zanist6n jiyanä agahit'an kom bikin. Rojava ji bo v6 1,eke termeke abstrakt peyda kiriye irjö ra dibäje "interdisciplinarity". 1,6 bi rasti ev "interdisciplinarity" di qax6 antik de ji hebii. Aristoteles ii filozof6n din haya wan ji gelek babet6n cur bi cur hebü ü bi saya rvan bir ü raman6n wan gclck xurt btrn. Lä ilo zanist pil ii pir in. Mirovck nikarc bibe pispor di gelek birsar'6n zanistö de, 16 dikare hemberi wan gir1i an ji vekiri be. Lorna lazim e ku pisporän cur l.ri cur bi hev re bixebitin ku zanist6 bi p€g ve bixin. LG ji bo vä yek6 qertä heri giring ev e -ji hev re 16z girtin ü xwe qurre nekirin. Ü disan em vegerin 1n1, pirs6n exlaqi y6n ku ne ten6 maneya estetih yn edebiyatO, 16 p6 re ma- ai www.arsivakurdi.orgneya zanist6 ii xurttir dikin. i_ Bawcriya min bi edcbiyata kurdi ji licyc. Ez dibirrim ku naveroka wö q potansil'eleke pir lireh ü xurt heye. Eger gend k0masiy6n w6 hebin ji divä () em wan rvek pirsgir6kinän gelek normal l,6n ku dikarin werin gareserkirin i[i ,-j bibinin. l)i destpöke de bi ray'a min lazim e ku em pireke saxlem di nava nir,'iskar ü xrvendevan ir rv6,jenasan de ava bikin da ku kes ji hev netirse ii 131 hemü ditinön xwe yön bimane ü b6mane ji v6bejin. Lom a ji Wöje ü Remeyö wek inisiyativeke geleki giring dibinim ü gelek pö qanaz dibim ku imkana min hebü li vir teksta r:we li ser edebiyata kurdi biweqinim.

Töbinir Ev nivis di gargoveya projeya l6kolini ya bi nav6 "Deng qawa t6 bihistin. Berdewami ü guhatinön qand ü realiteya civakö yön kurdi di perspektif6n postkoloniyal" de (www.kurdishstudies.pl) hat nivisandin ya ku Navenda Za- nisti ya De\^deta Polonyayö bi biryara DEC-2ot2loS/E/HS2/o3n9 ew ji bo fi nansekirin6 qebül kiriye.

(-l C www.arsivakurdi.org o)

= 112 CHRISTINE ALLISON WERCERA JI iNCILiZi: §EHMUZ KURT

QTO B tYOC RAFr, S^ERBO Rr U ROMANA KURDI: EREBE §EMO U PEYREWEN WI*

oBsrpEr P6qnümay6n p6qin 6n v6 gotarä di konferanseke li flrivan6', li welatö Erebä §emo (b6tir bi nav6 rfiski Shamilov" t6 naskirin), niviskar6 romana otobiyogra{ik ya p6qeng a kurdi, hatibä pöqk6qkirin. Ew bajar di heman dem6 de bübü yekem (belki ji yekane) welat6 ronakbir6n kurmanci-axöv y6n ku ziman€ wan 1€ dafk6 ne zaravay€ k6mayetiyeke bigükristi, 16, digel civakeke xwenda, arnüreke bir6küp6k ya tleq6n akademik ü ragihandina civaki bü (bi r61a pirtük, rojname ü rad.voyan). IJer qiqas li bajar6 wi, li cih6 ku häj ji gelek nas6n wi dijin, li cih6 ku lewheya li ser diwar6 mala wi hilawesti, wi bi bir tine, behskirina bi kurti li ser Ereb6 §emoyi mijareke guncav xuya dike ji, ji v6 mijar6 hin pirs6n berlirehtir derdikevin hol6, yän li ser t6kiliya Erebä §emof i ii niviskar6n kurd 6n li dever6n din, di derheq6 curey€n nivisandin6 y6n weki serbori ü otobiyografi],6 ü cih6n wan di kurdi de, ü di derheq6 asta xwe-veböj6n (se|fnarrariues) bi kurdi di nava z6dehi- ya nivisän wekhev y6n iroj li iran€ ü Tirkil'ey6 qap dibin. Ev gotar d6 li ser van mijarän bcrfirehtir bisekine, 16 sekinandina bi awayeki t6rker li ser van www.arsivakurdi.orgmijaran, bi b6gavi li derweyö sinorän yekane gotarö yc. Di ve werger€ de ji bo b€jeya "autobiography'l em ö kurdizekirina rvö 'btobiyograff"ye hikarbinin (§.K) Düyeorin Civina ASPS ya Dusalki, 2 5 Nisana 20044n. Ez bi taybeti spasiyCn xlve p6§kösi ibrahim Seldo Aydogan ir Timür Müheddin dikim ji ber p6§niyär€n wan än li ser mijarä, ii rv€ dem€ heta oiha, PirtükCr §emo, di savkaniyan de bipirani li bin na\.6 Shamilov t€n kätalog kirin. 133 oroBiyocRAFi ü xwr-vrrs.l or Nav pEwzNDE DE

Cudahiya di navbeyna otobiyografi ü serboriy6, 1,a gelek caran t6 qalkirin wiha t6 pdnase kirin; otobil'ografi ew te\.n e ku di nava w6 de serwexti bi serp6hatiy€n biher-regirödaf ve bi hürguli t6 hünandin. Peyrvirön w6 yän weki ravekirina xwe, kifgkirina x:we, ronikirina xwe, al'akirina xrve, p6qkäq- kirina x"we, mafdarkirina xwe hene. Ew hemü peywir bi h6sani dikarin cih bigirin, lö hemü li ser 'xwe'yeke ku bi p6wendiy6n x:we ü serpöhatiy'än xte haydar e kom dibin. (Weintlaup, r. 824). Li aliy6 din, bi p6qani, serbori qeyda büyer6n hatine tecrübekirin e. Lö bel6, di navbeyna herdu r6bazan de derxistina p6q 1a kesayet ü tekamüla veb6jeri gelek diguhere ü hin earan cudahiya di navbeyna hertlu r6bazan bi zo16 t6 ditin. Otobiyografi, bi r6ya hürbüna li ser jiyaneke bori, li ser t6gehigtina kesayeti disekine. Bi vi awayi gotina liie Kedorie (r. 9o) "bingeha xwe ji ganda Rojavay6 digire, 16 taybetiyön xrve hema b6jc di nava sedsala dawi de teorize kirine' cihä x'we digire. Ev aliyä otobil.ografiyö, weki hin akademis- yen dib€jin, li ter'n6 ganda Rojhilata Navin nay6. Her giqas ev n6rin li oto- biyograff-nüs6 mezin, St. Augustin6 Afrikaya Bakuri y6 niviskar€ Hippoy6 neheqiyek be ji, li Rojhilata Navin ya ber6ji dem6n modern b6tir serbori hebün. Qeyd6n'tiqt6n min kirine (i aliy6 qral ü giregirön di),'tiqtön min ditine (anku p6kenok0n Evliya Qelebi), ü'tiqtän min fikirine' (kurtey€n za- nayan li ser likr6n wan ü veb6jön di ferheng6n jinenigariy6 ji di nav de. Bi pirani bi erebi ne, 16 bi farisi t tirki ji hene). Gelek deq6n otobiyograflk yän Rojhilata Navin a pöq modern xrvedi mebestän exlaqi ü teqeyi bün (pir caran heman tist li deqön Ewrüpiji dihat). Jiyana ta),bet qet nedihat vegotin, gi dayik, qiji hevser an ji x:wiqk bin, jin bi awayeki eqkere Ii tu deri nebün. Ttrnebüna kcvneqopiya otobiyografiy6 ya e5kere di qanda islami de ne tenä weke diyardeyek6 hatiye pejirandin, 16 bel6 ji bo rewg6n w6detir weki bingehek6 hatiye ditin. Heta ku di sala 19916 de Kcdourie wiha dibäje "... ev tunebün bixrve, di kemegopiya qanda islam6 de, niqaneyek b6eleqedariya kesayeti, taybetmendi ü sosretiy6n w6 ye" (r. 89-90). V6 rewq6 di nava lökolinerön Rojaval,i vän di nav civak6n kevneperest (conseruafiue) y6n Rojhilata Na\in jiyane, tevliheviyek derxistiye. Wan 16- kolineran gavn6ri kiriye ku her giqas di fermiy'et6 de civak bi t6geh6n hev- C) par hatibine bibiranin ü teswirkirinji, bi rastiji di jil.ana rojane de mirov, bi ü www.arsivakurdi.org gelemperi, bijiyanä kesayetan ü, tay'betmendi ü sosretiy6n wan r,.e eleqcdar qani te püqkirin. Li gori wi, xeletiya nebüna otobiyografiy'ä di nava gandän islami de Ii ser van bingehan ava büye; kämbüna agahiy6n li ser kevnegopiya niviski ya ereban ( ya rast, ji y6n destä akademisyenan b6tir metn€n jinenigarki hatine nivisandin) ü xelet t6gehigtina curey6n niviski. Gelek argüman6n Relnolds ji bo pöwanda qandi ya iran6ji dikarin b6n bikaranin ü kar6n niha ji aliy6 diroknas6n iran€, Afsaneh Najmabadi ü Oliver Bast ve t6n kirin, bäguman d6 närin6n me Ii ser v6 mijar6 berfirehtir bikin. Ev q6wey6n xwe-veb€j6n kevn nivenda vö nivis6 nin in. Ev nivis weki Reyrolds dib6je, betir bi 'xe- leti.vän Rojavayiyan've eleqedar e, lewre ev l,eke mijara n6rina ewropayi ü rohilata navini ya cureyan niqan didc ü täkiliyan tli navbeyna herduyan ilerdixe hol6. Mijara cureyan ü bandora rv6 li ser mebestän editori ü ben- dewariydn xwendevanan geleki giring e.

oToBiYOGRAFi Ü NOMEN ji o www.arsivakurdi.orgBalk6qe ku di serdemön niijen de, bo vejandina otol.riyografiy6 pirs- L gireka ji aliyä Rel,nolds ve hatiye niqandan, wekheviya wö ya "namzet-ro- (|) man" (romcn munquö') 6 ye. Ya rast di päwenda kurdi (ü helbet ya tirki ji)

hene kuji vegotina giroka 'rastin' ya ji aliy6 jiyanö ve hatiye sinorkirin bötir (l_) C www.arsivakurdi.orgdi nava dirüvä roman€ tle derkevin hol6. Belkiji v6 y'ek6 tuwanc dike, weki g) Andre Gide ji dib6je; yek di nava roman6 b6tir n6zi rastiy6 dibe (Gursel, r. rl) ro5). Gursel wiha didomine, diyar e ku bi r€ya romanä Yasar Kemal ne tenä CJ Mehmed Uzun. Wi jinenigari- ya kurd6n navdar y6n weki welatperwer6n p6qin Celadet Eli Bedirxan ü Memdüh Selim Beg, ü dengb6j Evdal6 Zelnik6 hünandine.6 Ev yek vehü- nandineke eqkere ya di navbelna kesayet6n diroki y6nji xwe haydar ü bü- yer6n di dem6 wan de ye. Vegotina wi ya Memduh Selim Beg li ser dijberiya daxwaz6n wi ü b6gaviy6n hebüna r.r,'i di nav siyaseta kurdi de ava dibe. Her giqas berhemön wi bi kesä säyem hatibine nivisandin ji ew geleki diqibin p6naseya Weintraub ya otobiyografiy6. L6 disa ji hünandi ne. Dirüveki di y6 roman6n "berhemön biri", büyerön diroki y€n "romanki" ne. Bo nimü- ne, yön di nava zargotinö de hatine parastin weki giroka lehengi ü eviniy6 ya 'eqir6n kurd y€n sedsala tgan, Deurrä9d Eurdi ya Eyüp Kiran; yan ji yän

li ser bilyer6n hin n6ziktir y€n weki serhildana Araratä ya di Ser Qi_r7a da ya 'EIi Evdilrehman de hatiye vegotin. Heke mirov otobiyografiy6n bi kurdi parqeyekji van berhem6n biri y6n wöjeyi bihesibine w6 dirusttir bibe.

HILBERANDINA PIRTÜ K-EN BI KURDi Kurdan di sedsala zoan de, nemaze di panzdeh sal6n dawiya v6 sedsal6 ü pey de dest bi hilberandina xwe-veb6jan kirin, lewre bi giqti di gapkirina pirtükän bi kurdi de z6dehiyek gäbü. Di her6m6n iraq6 1,6n di bin dest6 kurdan de li navend6n weki Silemani, Hewl6r ü Dihok6 gend gapxane ha- tibün avakirin. Li Kurdistana iran6, li Senedej, Bana, Seqiz ü Mehebadä ji gapxane hebün. Pigti serbestbüna weqangeriya bi kurdi li Tirkiyey6, ji bo 0) a www.arsivakurdi.orgqapkirina pirtükön bi kurdi, digel wergerän ji bo kurdan hatine kirin, qend qapxane (Scalhert-Yücel, ()E hatin vekirin r. 3r5-4o). Ji sal6n r97oi p€ ve di- o) .(l' 5 Ez vö bi mebesta Ricoeur "gcm bi;r€ (.travail de memoire)" bi kar nainim, lC bi mebesta 'he\\'1 dan (enterprise )" i "hllbcrandin (pn(lud) '^bitC bi kar tinin]. = 6 Ew berhenr ev irr: §rya Evind (1989), Roiekji Roj€n Evdali Ze"-nikö (1991),i Bira 138 2cdeft (19951 yasporaya kurdan bi hin weganxaneyän li Slv6dä ve galak e ü gelek berhem hilberandine ku hin6n rvan li ser internetä pey'da dibin (Scalbert-Yücel, r. 282-g1o). Celek berhem6n li van tleran hatine qapkirin pirtük6n dersan ü raporän rojarre ü hin6n u,an ji roman bün. IIaEim Ahmcdzade (r. t79) tine zimän ku di sal6r.r r9Soyi deji duzinek6 z€detir berhem nebün 16 deh salan paEi heri k6m sed berhem peyda dibün. Weki ziman6n iran6 yän ili, romana kurdi ji li gori cureyön din dereng derketiye holö. Geqedaua w6 weki romana farisi g6büye (Ahmedzade, Ii gelek cihan). Nivisandina pexqan€ bi rojnarnegeriy6 ü kurtcgirokan dest p6 kiriye ü li pey sö sedsal6n helbesta klasik (bi zaravayän cih6reng) ü gelek scdsal6n w6jeya devki hatiye. Li gori wäje1,a farisi, geqedana w€jeya kurdiji du aliya ve tevlihei.tir e. Ya p6qin, di 6rrra p€q-modern de gelek kurdanji bo berhem6n w6jey6 zimanän lr€jefi, nemaze erebi ü farisi bi kar dianin. Ya duyem, di sedsala zoan de, ji ber b6 deu'letiya kurdan ü parqebüna Kurdis- tanö di navbeyna netew-dewlet6n ku ziman ü ganda wanji ya kurdan cuda, ü siyasetmedar6n wan dijmin6 bikaranina kurdi bün, standartbüna w6jef ya herdu zaravay6n sereke, kurmanci ü soraniy6 gori ya tirki ü farisiya nü- jen gelek giran göbü. Div6 b€ gotin ku her qiqas serjimareke p6 barver li ser jimara pirtük6n hatine firotin ü xüya xwendin6 nebe ji; di deqa kurdi de pirtuk6n gapkiri gori medyaya giqti (nemaze bi r6ya wesanän peykan ü heta radeyeki rojname ü kovarön qapkiri) ne cureyä serdest e. Ya rasti h6j gelek kes bi hevdi- tin6n rübirü ü tevnän siyasi y6n veqarti ve agahdariyan digire ü vediguhözö. Lö disaji qi hünandi r;i nehünandi bin pirlük6n qapkiri b6 r6jeya xwineran, cureyeki qedirbilind in ü xu'edi giringiyeke sembolik in.

EREBE §EMO Roman6n Ereb6 §emoyi hers6 cureyön "berhem6n biri" y6n li jor hatin galegalkirin dihundirine. Otobiyografi heye (§ivan6 Kurmanca ü Ber- bong), diroka malbatö heye./iyono EextewariHopo,i vegotina romanki ya büyereke diroki ya bi r6ya tradisyona devki gihigtiye iro, Dimdim, hene. Ev nivis dö bötir li ser §iuanA Kurmanca ya di sala t935an de li Erivanö hatiye gapkirin ü bi pirani weki y'ekemin romana kurdi te pejirandin bisekine. Kurmanca beriya Der Adler uon Kurdisten Kurdistan6) $iuanö [Eyloy6 al,l ya Kamiran Eli Bedirxan (li Elmanyay6 di sala r937an de hatiye gapkirin) c www.arsivakurdi.orgC) hatiye qapkirin (i ber ku bi elmani hatiye nivisin berhema Bedirxan di bin <) niqaq6 de ye).? Ji ber v6 yek6 bivänevö niqagän li ser hilbijartina yekemin o i0i = 7 Miü1kün e ku haya K. Bcdirxan ii §ivane Kunnanca hebe: balkeE c ku wiji rveki Erebe §emoyi mijarcko ji lolklorC girtiye ü guhertoyeke giroka Sit aäeado r egotiye 139 romana kurdi derketin hol6.8 Ez bi xwe ya Ereb6 §emo dipejirinim. Wi n6- zik6 bist salan beriya Yaqar Kemal ( disa ji wi gori Yagar Kemal ji zo salan bätir navber da piftükqapkirinä) ü hema b€je niv sedsala beriya "Nifgö Sw€d6" yän weki Mehmed Uzun, dest bi pirtükgapkirin6 kir.

Ji nav rejim6n pigti §erö Cihan€ y6 Yekem cih girtin, rejima ku ji bo geqedana neteweperweriya xwe ziman6 kurdi tisteki eröni didit ten6 Yekitiya Soryetä bü., Helbet gelek dcq6n netewpenveril'a kurdi ne bimaqül bün, 16 nemaze di sal6n p6qin de wextä dibistan hatin avakirin ü bernamey€n perwerdehiyä hatin destp6kirin ziman bixrve weki amüreki §oreq6 dihat ditin. Rew§ gori Komaran diguheri, lä z6dehiya kar6n penverdehiy6 ü akademik li Ermenistan6 p6k dihatin. Di sala 1934an li Erivanä kongreyek p6k hat, di kongreyö de gegedana heta wä dem6 hat nirxandin ü zaravay6 kurmanci y6 li Ermenistanä dihat axaftin, li temamä 11(SS (USSR) iveki kurdiya fermi hat hilbijartin. Weki Basil Nikitin diani ziman "... nav kurdan (yän \'I§S) bibün pöqeng6n ganda kurdi; ... kongre blo,,,re niganeyeke v6 yek6 bü, givan u gundiy6n kurd y6n nexwenda, niha galegala dahatiya ziman ü

ganda xrue dikin, ü rängbereki berä niha xwedi wesf6n nar,neteweyi 1,e 0 dikare weki delegeyeki bipeyive" (Nikitin, r. z9o). Belki ji ji wan kurd6n biwesf, y€ heri navdar Erebä §emo bü. Wi weki givaneki dest bi kar kiribü, pagi di dema §eri de beqdari gengeqil,6n qini bibü üji bo Bolqevikan bi nas- nav6 "Misto" xebitibii. Di sala r9z7an ji bo perwerdehiya kadroyön kurd bi Stalin re hevditin kir ü di heman sal6 tle beqdari xebatän avakirina sistema niviski ya kurdi bü. Di räveberiy6n van kadroyan y6n li Gurcistan6 ü Er- menistarö bü ü li l,rivanö bü serok€ dibistaneke kurdan. N6ziki damezrl- ner6n rojnameya Äiya Teze ya di sala t93r dest bi weqan6 kiribü, bü ü di heman sal6 de ii trivan6 gü Leningrad6 ü 1i wir di sala 1934an de doxtoraya x,r'c qedand. Di sala r93zan de novelayeke bi nave Kurdl EleqezA weQar.d. Ev pirtük qirokeke sosyalist bü ya li ser serboriy6n wi y6n di nav cqiran de, ü weki kesö s6yem bi navö "Misto" behs6 xne dikir. Di dewr.a xwe de p69engä heri navdar y€ jiyana gandi ya kur.dan bü, ü bandoreke er6ni li ser niviskar ii akadcnisyenön kurd yän weki Qanadä Kurdo (Kurdoyev) ji kir. P6qk6qiya wi ya di sala r934an li Kongreya Erivan6, ya li ser rervsa sosyo- aboriya civaka kurdan, gengegil€n bizavdar derxistin holö (Nikitin, r. zqz).

Di sala pey re li Erivan€ §iuanä Krrrntanca 1'a weki yekemin romana kurcli t6 nasin gap kir. Gelek balk69 e ku di sala t93t6 de guhertoya v6 roman6 ya ac_) CJ www.arsivakurdi.org (her giqas t3edirxan girokji bo amrancön guherandibeji).

§IVANE KURMANCA Ji ber pirsgir6k6n bidestxistina metnä orjinal, li Ewropay6 qirovey6n heta niha li ser §ivan6 Kurmanca hatine kirin qels ma),'ine. Di sala 1989an de Enstituya Kurdi ya Paris6, bi navä §ivan6 Kurd metneke du zimanki qap kir. Di vö metn6 de wergera bi frensi ya Bazil Nikitini ji gapa rusi ya §emoyi kiri ü wergera bi kurmanci ya Nureddin Zazay ji wergera Nikitin kiri cih digirt. Hin bätir, gelek kesan ji hebüna metneke orjinal yä bi kurdi guman dikir." Di §ivanö Kurd kurd de gelek pirsgir6k hebün. Stila Nureddin Za- zay6 ku bi esl6 xweji Tirkiyey€ bü, bi xwebaweri stileke edebi bü ü gelekji ziman6 Ereb6 §emof y6 rojane i cudabü. Guhertin6n devokiji z6de hebün. Pirsgir6keke di (belkijiji ber edisyona ruski ya li Ewropay6 k6m cih digirt) jivegotin geleki rüxali ü b6kesayet bü (dijberi büyer6n dramatik y6n dihatin galegalkirin). Veb6j er p6rgi gelek büyer6n ec6b dihat ü gelek serboriy6n b6hempa diborandin lö hegko bandora wan nedihat ditin. Ev berhem di dema geqedana "realizma sosyalist" de hatibü nivisandin, t€geha "realizma sosyalist" bi awayeki fermi di Cotmeha 1932an de pisti "civina veqarti" li gel niviskaran ji aliy6 Stalin ve di raporeke berfireh de hat ilankirin, 16 salekä beriya ilankirina vö t6geh6 berhem ketibü ber gap€. Ev tägeh encama niqag ü gengeqiy'6n li ser g6waza guncav ya huner6, w6je ji di nav de, di dewleta piqti qoreg6 de bü. Wan p6wistiy€n realizma sosyalist li ser jiyan ü genge- qiy6n veb6jeri tu bandor nekir, dijberi vö yekö, §iuonä I(urd necazib hiqt. Xr,r'ed6 kir ku niviskar ü l6koliner ibrahim Seydo Aydogan orjinala w€ ya bi kurdi peyda kir ü bi saya w6 niha em dizanin ku §ivan6 Kurmancaji §iuanä Kurd cazibtir e ü b6tir kar6 hostetiy'ek€ ye. Mixabin disa Japharova ü Jamo hin qirovey6n xwe li ser metneki neesil ava dikin.'" Pirtük bi dev6 kes6 yekem ve bi q6rvazeke rast ü b6 flashback hatiye vegotin. Her giqas niganey6n rewga niha hebinji eu'igareti dema nir{sandi- l0 Hcr giqas weki Ahrncdzade radigihinc (r 171) ku Rcsirl dibdje gapa wö di sala l927an C) dc yc (r. l0). disa ji ez llsteya Japharova ya wcsan ü dirokan dilopinim (r. 252). ! www.arsivakurdi.orgl1 Ez minet6 ji ibrahim Seydo Aydogan dikim ku di sala 2004an bala min k€;and ser vö ür pirsgirek€. Ev gurnan ne biy€u liEwrirpayÖ vc sinorkiri bün. Di sala 2005an, editore R'ya .) Tczc, Imerikd Serdar gote min ku. rvck crv dizane metne orjinal yC bi kurdi, di esase xwc o) dc, guhertoyeke ber6rehkiri ya Ber-näargö büyc. )2 Ya rasti gelek Janra yön binccih ytn li ser cudahiya $ivane Kumlaflca u sirovey€l = Beräong€, gir€dayi cudahiya di navbcyna §ivanö Kuxl iSlvanä Kurmanca de yc,ji bcr ku Br:r-6ang ji hema b€je hetnan nrctnc. 141 na berhemä dikin. Di k6m binbeqa dc materyal€n folklorik, nemaze giroka navdar ya Siyabend ü Xece t€ vcgotin. Piftük bi giqti hejariya serpcze ya zarokatiya niviskari, rveki qivancki bigük yö kur6 baveki givan ü rängber.y6 ku täkoqina yekitiya malbata xwe dike, vedib6je. Her giqas di astengiyä de ü bö derfet bin ji, ji bo debara xwe gi ji destö rnalbatiyan t€ k6masiy6 nakin ü gi kar bikeve dest6 wan dikin. Malbateke kurda ya ciyau,az in lewre qend sal6n x»'e li gundä Nteleganan (nezi Qcrs6) diborinin. lli saya tlilovaniya mamosteyeke, Ereb f6ri xwendina bi rfrsi dibe ü gava mezin dibe di qeri de dibe werg6r6 Kossakan, pasre kar'6n veqati y6n siyasi y€n BolEcvikan dike ü di daniyä deji bo Art69a Sor' (Red Army) dixebite. Pigti geri, §oreq 6di dest diaväje qolwariy6 (countryside), 16 hnrdi ji axa ü began dihat ne- dixu'ast dest.li imtiyaz6n xwe berdin. Paqle nir,'iskar dibine ku c16 ü bav6n wi, n eki gelek sivil6n di di clema qcri de jiyana xr,l'e ji dest dayne. §6waza §ivan6 Kurmanca ii r6zikör.r di Kongreya 1934an a Erivan6 ji bo zimanä edebi hatine girtin Ii hev t6n. B6je ü hevoksazi diqibin zimanö rojane, ü di hemü berheman de hegku yek bi devki behsa serboril.Än r:we dike (i alil'6 r,egotinö ä saziy6 r,e geleki diqibin qeyd6n hevpeyr.in6n diroka edebiyata devki yän min bixwe li Qewqasan, Tirkiy6 ü iraq€ girtine). Rcfe- rans6n wi pir caran iqareti dikin ka paqle gi p6khatiy'e ü rasterast vediböje, bo nimüne: "Bihar hat, ez büme golikvanö gund. Xüqka min Gog6 ya ku niha saxe, li Tiblis6 ser fabrika tutune dixebite, - ali min dikir." (§ir,znö Kurmanca, 2oo9, r. 78),ir. An ji (h6j di vegotina dewra zarokatil'a Ereb de) behsä hevalekö bav6 xwe, Pil Cewo dike, pi5ti gend sal6n derbasbü},i, 6di Cei,i,o gelek pir birye ü li Axparan (Ermenistanö) diji: ew ü Ereb li ser rojön dijwar ön ber6 bi devil- keni diaxir'in ü Pir Cervo dib6je 6di her tiqt bagtir c lewre (piEti Eoreqä) ke- sen scrdest zordady6li hejaran nakin (§ivanö Kurmanca, r. 65-66). Eleqe- yeke mezin a vegotina rasterast ü pepm6n siyasi derdikeve p6qberi me. Her giqas Ereb6 §erno di t6koqina gini de galak be ji hemü endam6n gina serdest xirab niqan nade. Ji bo Meleganan dib6jc elv di t€kiliy6n xwe ir6n bi karker ü r6ncber6n xrte de gort idealän mezin y6n din6 xrve tevnagerin (§i- van6 Kurmanca, 2oo9, r. 63-64). Gundä denlemend y6 Meleganan y€ n6zi Qersä, y6 ku gandiniya modern l€ dihat kirin, wargeha kcsayet6n cuda, _l€n ([l zordest iteki kegiE6 serö miha gulan r-wari bi zalimane Ii Ereb xisti (zoo9, r. X'- www.arsivakurdi.org o) 73) ü yän baq ü birehm h'eki seydava ku !)reb weki karkcr girtil,e dibistan6 .l ü hini xwendin6 kiriyc. Keqa seydal,ö ya qasi rv6 birchm N{arusiy'a (ya dil6 :5Cr ::-: l -'l Ji bcr ku disa wcrycr neyete kirin rnin pnsajin $ianA Klt.nan coa ydn di we u ergr-ri de ji gapu "Ercbi 'givani 142 $cn'to. Kutmturrzr', Arnd. Misrctä A),dogan. (iapa Yekem. We;anxaneya Lisö,2009" girtiye iLjimareya rüpelan yin vö Qapö nc. s. K. Ereb ketiy6) pirtükekö p6Ek6qi wi dike: diya Ereb bawer nake ku pirtük diya- riyek e üji bo tesdiqkirinö diqe ba seyday6 wi (zooq, r. 88-8q). Hevnasina Ereb ü seydayä, gava nameyek6ji lvä bo m6r6 w6 dibe Qersä q6dibe. Wextä Ereb li malö digel m6r6 seyday6 ü zarok6n di tlirüne, beriya güfina gundi, j6 re xrvarin t6 ü bi ten6 xwarina xwe dixwe. K6r ü getel ji jä re t6n danandin. \4t berö qet getcl neditibün; nedizani ku p6 xrvarin t6 xwarin ü r'eki p6listokek6, diyariy'eke ji wi re hatiye dayin hesiband. Lewma, r;eteli dixe berika xwc, ü gava hervl dide ku derkeve, xuyangeke gelek tehl diclewime, ii ber ku m6rä seydayä wi dibine ü t'i bi diziy6 teuanbar dike. Pa5re tiji mal6 ciranön meraqdar kom dibin, pigti demeke kin mesele safi dibe (§ivan6 Kurrnancaj 2o09, r. 8z-83). §enna Erebi ji paqdemayina xll'e kiri ü hörsa lvi bi awayeki zindi hatiye vegotin. Hin ciran6n jin 6n ermen dib6jin :"Kurmance teva ussa dizin, qagaxin" (zoog, r. 8z). Ev nebaweriya kurmancan (li gori Ereb'eqir6n ku bi kurdiya bakur diaxivin) di piüük6 de mijareke dubare 1'e.'a Ev dibe sedemä terkkirina gund6 Melegana ji ber ku bar'€ Ercb bi diziya clewara wan hat tewanbarkirin, 16 ya rastin ew ji aliy6 kurmanceki di, Mirza Temoy6 Kero hatibü dizin (zoo9, r. 94-95). Her giqas civakön cuda cuda li käleka hev dijil-an ji ji hev gumankirineke veqafii her hebüp. Ereb0 §emoyi hemü gavan behs€ kunnancan bi baqi uekilil,e. Gclek mirov€n ji 16zö rrcki pak hatine teswirkirin, 16 mijara axa ü began cuda ye. Li zozunan i märg6l bilind feqir ü belengaz6n eqiret6 divö ji bo yön dewlemendtir bötir bixebitin, heke sala b€ heqä wan namine ku disa derkevin zozanan; beg i:xalert "xrvina wan belengazan dimöt" (2oo9, r. 1o2-1o3). Usib Beg ü Cihangir Axa (niha Ii Komara Ermenistan6ji ber qerä rvan yä li hemberi tirkan di §erä Yekem y€ Cihanä de, weki lehengin diroki t6n ditin) bi pirani weki drlminön ginan dihatin tesrvirhirin. Gava bav€ Ereb ji bo alikaril,ö dige ba Usib Beg, ji wi '\r6qköEa begtiy6" hatibe standin ji bo sal€n wi Ii nav IMeleganan rler- bas kiri, heta ku begi alikariya wi kiri (zoo9, r. ru). Zaval'6 (mör6 mcta wi - rver.) Ereb bixwe ji xayintiy616 dike. Di wex't€ §eri de, gava xort6 me dest ji karö bo Kossakan dikir bcrdide ü wan di- terikine, li ccm rüsan kareki dibine ü li mala zavay6 xne dimine. Diiä r'r'i dikeve keqrneta wi, Karä. Biryara zcwacö didin, ü ji ber r,6 yek6 xort6 me pereyön xwe kom dike ir ji bo qelen6 biitk6 bi teqsid dide zavay6 xlvc. Gava teqsida dawi did6, zavayö wi inkara lvergirtina perey6n di dike. Li ser v€ o, yekiwww.arsivakurdi.org dibe pevgiin ii di darviy6 de qer6 herduyan, ir Ereb bi bödcsti zavay6 tI

(]l ' 1,1 Gclck niqaE 1i scr wateyä bajeya lrrrr./,]( hcnc. I)ibc ku nc henlwate.va bejcya "ktlrd c. 1ö ji bo qismckiji wi mileli t€ hikära in. II(-r qiqas Iö wateya gLLndiyarl b0 csir" ji. :a cq, irlznrrcär §crno behs€ wan dikc eqil in. Zirrane kLr em weki turnanci clizaoir, Lli wcxti Y'ckitiytr Sovyeta bere dc cihö l(/drye digirt. 143 xwe dikuje. Di nav aloziya piqti v6 büyer6 de direve ü evina xwe Ii pey xrve dih6le. (zoo9, r. 129-131). Xuyanga kugtin6 ya ji aliy6 ciranan ve tä ditin, weki xuyang6n di yän bizavi bi zindi, bi retorikeke diqibe vegotina folklorik ya kurdi, t6 teswirkirin. Ereb di rewgeke pagwendi de ye lewre ji malbata xwe i dür e ku ji bo Kar6 biq6wire ü ji ber v6 yek6 zavayä *{ bi häsani wi dixapine. Her giqas li ser r6zik6n egirki tu qirove nekiribin ji, diyar e ku ji ber xwindariya wi dest p6 kiri, Ereb mecbür maye reviyaye, ü bi dilsoji tine zim6n ku di dawiy6 de zavay6 wi, Sefo, giyaye evindar6n ciwan ji hev veqetine (2oo9, r. 131).

§IVANE KURMANCA Ü BERBANG Gava yek behsa §ivanä Kurmanca, giringiya wä ji bo w6jeya kurdi ü Ere- b6 §emo bi xwe dike, div6 bi misogeri behsa Berbang| ü sedem6 nivisandina w6 ji bike. Di sala r958an hatiye qapkirin (hema piqti vegera niviskari yaji misextiye) ü paqre di sala rg69an de di nav guldesteyeke bi nav€ Bere- uok, digel Jiyana Bextewar i Hopcryä hatiye gapkirin.'s Dubareyeke §ivan6 Kurmanca ye ü gelek bend pelv bi pelv weki hev in. Disa ji hin binbeg6n nü y6n b€tir li ser Meleganan ü beqeke serbixwe li ser efsaneya dewlemendiya Amerikayä, ya t6de qiroka malbateke Melegani ya bi h€viy6n mezin kogi Amerikay6 dikin ü dikevin nav belengaziyeke ew qas xirab ku li gundö xwe qet nediti, t6 vegotin (1988, r. gS-+S). Hin cudahiy6n bigük dikarin bi p6wenda siyasi ya dewra gap6n herdu pirtükan b6n ravekirin. Bo nimüne;

"Eu' gund6 ku em Eün€, nav6 wi gundi hö berö, r.rcta Rom6da, jöre digotin Komesor, lö teze hatiyöd ürisa, melegana nav€ wi gundi danibüm Al6ksandrovsk, bi nav6 bavä padg6 hatibü avakirin€ ew gund€ teze" (§ivanö Kurmanca, 2oo9, r. 6z). Eu.bend wiha hatibü guherandin: "Melegan, ji ber dinö xwe, y€ ku gori ermenan gawiri bü, ji Rüsyay6 hatibün nefikirin ..." (.Berbang, r. tz)

Teswira tehdehiya Kossakan (§ivan6 Kurmanca, 2oo9, r. ß2) ji di Ber- bangö de cih nedigirt, li güna wä weki zilma tirkan hatiye teswirkirin (r. 7z-74) ü balkäq e ku ji dev6 kurdeki hatiye vegotin, ne ji dev6 ermeneki. Ji bili van guherin6n siyasi, gelek guherin6n diji ber sedem6n w6jel hatine kirin. Eerbang :r.rvedi gargoveyeke berlirehtir ya bäjeyan ü z6detir lehengan e, gelekji van cudahiyanji bi mudaxeley6n biqük derketine hol6. Bo nimü- c-) C www.arsivakurdi.orgne, piqti veqetandineke düv diräj Ereb vedigere mala bav6 r.rnre: p

Ev hiirguli di §iuanä Kurmanca de cih nagirin. Cudahiy6n wihareng kürahiyek6 didin kesayetan, 16 §emo di nav sinorön realizma sosyalist de dimine ü hestiyariy6n xwe bi fikr6n siyasi ü civaki y6n mezintir ve gir6 dide. Di navbeyna herdu romanan de gelek cudahiy6n di ji hene y6n ku bi temami li ser realizma sosyalist ava büne. tso nimüne, dijberi p6wendiya wi ya li ser folklor6 ya di vegotina Siyob end ü Xec6 de diyar dibe ü dabeqkirina adetön civak6 weki kr.rdön koqer ü melegan, §emo gelek köm behsö baweriya xwe, din6 6ziditiy6, kiriye ya bi pir aliyan ve bandor Ii serjiyana malbata wi kiri. Ji bo tiqt6n weki st€r6, cihä piroz y6 li mal6n Ezidiy6n Qewqasan, cih6 bave Erebi ka-xiz6n xwe y6n giring ä pere1,6n xwe Iö diveqarlin (§iuan6 Kllrmanca, r. 9tl), referansön dini geleki clels mayine. Her qiqas xwiner6n piftükeke bi kurdi li Ermenistan6 hatiye qapkiri dä Ezidiy6n ku haya wan ji kevneqopiy6n 6zidiyatiyä hebin ji, li wir kurd6n misilman ji hebün ü dibe ku l,lrebä §ernoyi xwiner6n berfirehtir hisab dikir. Diyare ku wi bi zanayi xwe ji niqaq6n dini dür xistil'e, niqaq0n ku ji aliy€ entelektüel6n w6 demä ve der mode clihat hesibandin ü helbet ji aliy€ otoritey6n Soryet6 ve tigteki baq nedihat ditin. '!V6 dem6 Berbonq, ne pitükeke cuda 16 veniviseke §ivan6 Kurmanca 1,e. Diyar e ku Ereb6 §emoyi, ne ii ber sedemÖn siyasi, lö ji ber yön wöjeyi, dixrvast ku ew guhertoya w6 ya heri tlawi be. Heta niha ez negihiEtime tu delilan ku §ivan6 Kurmanca ji aliy6 otoritey6n Solyet6 ve rvek pirsgir6kek hatibe hasibandin, anji sedem6 bingehin yö neff kirinä. Disaji ev niqaq bi dard nebüye.

PET'REWEN §EMOYi: NTViSKAR-EN Di yEr.r OTOBiYOGRAFi U SERBORTYE, Pigti §ivanä Kurmanca, gcnd xwe-veböj6n kurdi yön di ji hatin rrrqau- din. Her qiqas dahürina hemüyan ji deri yckane nir{s6 ye ji, p6kan e ku em CJ hinwww.arsivakurdi.org minak0n uanj6 bigirin ü wekheviy6n wan (heke hebin) li gel berhema L p pöqang ya Ereb6 §emoyi niqan bidin. Qawa p6wist e Erebö §emo ne ten€ di <) 16 giqti di nav päwenda kurdiji b€ ditin, herwiha nav p6rvenda Soryet€, bi !) div6 niviskarän di ji him di nav p6wenda kunli, him ji di nav päwenda dew- Ietän J6 dijiyan b6n nirxandin. Div6 bä zanin ku ji destpäka sedsala bistem ü r,ir de li seranscr6 Rojhilata Navin kes6n päqeng serboriy6n xwe Ii gori 145 kariyer6n xu'e ü cih6n xwe di nava büyer6n giring de dinir{sandin. Kes6n weki Said Paqa, ser-wezirä Siltan Evdilhemid, wiha kiribü fi cv adet di nav p6rvenda kurdan ji belav bibü. Scrboriy6n ihsan Nüri Paqa, sedeqrkereki Osmaniyan y6 ber6, y6 ku di Serhildan Agiriyä de serokatiya gen'an6n kur.d kiri,ji nigey6n wi bixwe hatine komkirin ä b6tir li ser b[ryerän giring disekine, ne li scr "jiyaneke borandi".

Paqre ihsan Nüri li iran6Ii miq6xtiyä tlimine ü balkcac ku piqti Peymana Ceza1.ir6 ya Iran ü irak6 (rgZS) dawi li serhildana Mela Mistefa Barzani ya li ilaqö ani, ihsan Nüri li miqäxtiy6 (lim iran6) serdana Mela Mistetä dike. Li u'ir ji Mela Mistcfa dixwaze ku ew ji bo nifqän liurd y6n p6Eeroj6 selboril,ön xwe binivise. Mela Mistefa v6 p6qniyar6 napcjir.ine 16 paqre kur6 wi Mesutl, vegotineke diröj dinivisine (bi Erebi dinivise ü kurteyeke u.ö ya bi ingilizi ji hatiye qapkirin) ya ku di derheqä }Iela N{istefayi de gelek aga- hiyän nü dihundirantl. Hin kurd6u di ji, minak Evdilrehman §erefkendi (bi nasnavö Hejar), y6 ku di Komara \{ehabad€ de geleki galak bü, ii bo kurdan serboriyän xrve (bi sorani) nivisandibün. N{irov dikare b6je ku p6qengön kurdan dixrvestin serboriy6n xwe binivisin lot're tunebüna dewleteke kurdan hiqmendiya civaki ku van serborilan qeld bike gelek qels ü asteng dikir. Bö dewlet arqiveke neten eyi p6knedihat ü qapki- rincke bi r6kfip6k y,a pirtük6n dirok6 ku li dibistan ü zaningehan b6n r':wendin g6nedibii. Netel. dewlet6n her6mö, nemaze Tirkiyel,ä, rveki antropolog Paul Connerton diböje 'Jibirkirineke bizai.'l" p€k diani ü hindiji dest dihat ncdihöla ku kurd dirokä bi n6rlna xwe bixw{nin. Ev berhema biri ya anti-oubli "da emji bir nekin", anji w6detir "da ku haya kes6n di jiji me hebe", bi gelek tlirüvan vc dcrketil,e holä. Qenal6n kurdan yän televiz1,on61€n li scr pe1'kan wegan6 dikin belgefilm6n diroki, bi tay-beti ji li ser mczaliman dirveqinin ü gelek malperän internet6 bi ziman6n enrüpi beqän li ser van bü1,eran vediqetinin, bo nimüna binbeEa malpera Hikümeta Her0ma Kurdistanö 1a li ser Helet4ey6. Hin kovar ji hene, bi minak, Birnebün li Sn6d6 derdikeve, ü li ser serboriyön kurd6n Anatoliyata Nar,in disekine (Scalbert-Yücel, zoo5: r. r46-47). Helbet xwe-veb6j ne hi kurdi ve sinorkiribün. Hatirularim (serboriyän Min) ya Müsa Enter minakeke serkefti ya nve-veb6ja kurdeki bi tirki ye; vegotina qiloka aarokatiy6 (zarokatiyeke *rnda ya bi r€ya miEextiyä yan ji hihve- qandina memleketi ya ne düri kurdan e,ji alit€ lr{ehmüd Baksi ü Hiner Satim 0-l ( ji ve t6 vegotin) fr serboriy6n girtigeh6 y6n N{ehdi Zana ne ten€ di nav p6wenda (l) www.arsivakurdi.org w6jeya girtigeh6 ya Tirkiyeyö, lö div6 di nav ya her6mä de ji b6n ditin. Disa ji normal c ku serboriy6n "da em ji bir nekin" y€n kurdan, gelek li ser nasname- o) ya nirdskari ya kurd disekinin.'6 =

146 16 Ev yckc di war0 roman€ de ji yek e, hema b6je hemü romanen hcta roja me hatine nirisandin Gclek serbori Ii ser mezaliman disekinin. Enll lengeytr Hüseyin Yikli- rim minakeke balkeq ya vi cureyi yc. Ev pirtiik ji h6viyän xrvineran tr€tir tiEtan vediböje ü ji sinorön serboriy0 derdikeve ü ber bi otobiyoglafiyö r'c diqe. Gori niviskari, cw serboriy€n jinekä ya ji komkujiya Dersim6 (1936- 3B) birindar filiti)'e, bO guherin vedibäje. Eu,jin di dawiy6 de ji birinan seqet dimine ü nikaril'e mileki xrve bikarbine. Ji bcr vä yek6 nav6 dibe Emaya seqet. Konrkuji bi awayeki zindi hatiye teswirkirin ü li ser ganda her6mi hin agahiy€n bandolker hatine clayin, 16 ya balk6q er'r,'e ku turik6 Emayä tiji tiqtän vcgotin6 ne yan ji Hüse,vin Yildirinr dih6le ku ji komkujiy6 l.rOtir tiqtan r,'cb6je. Bi awayeki berlireh vedibäje ka komkujiy6 jiyana rv6 qawa kiril'e cehenem. Ne tene kovaudara lvcndakirina hemü malbala xr,r'e ye, lä birin6n wö ir seqetil,a rv6 bihnc sedem6n nezervicina wö. Xr,r,'e ji kes6n derdora xwe cuda dibine ü divö bi tena ser6 bimine. Ji paExaneyeke gundi tö ü nexwentle I'e. Ku gori r6zik0n 'egirkini yek nikare bi tena serö xr've jiyana xrve bidomine, li gel ycki rveki iv6 seqet dizewice, lö ji bel ku cw zcvac b6 r'ini bü,ve, ji m6r6 xr,r'e diveqete. Paqre djl6 r,r,'ä dikeve yeki di ü b6 zewacj6 zarokeki tine dinva)'6 ü rvi zaroki bi tena ser6 xrvc mezin dike, ku paqre v6 yek6 ji xr,r'e re lveki serkef- tinek6 dil.rine, Ev bega dawiyä ya pirtük6 6riEek e li ser u6rina ker.neperest ya Ii ser namüsa jin6. Helbet em ji Hüseyin Yildirin.r tenö dizanin ku ev gotin6n Emayä bixrve ne, lervre dibe ku u'i materyal ji nü ve li hev anibin I'an ji hin tiEt iä derxistibin. Heke wi ev bega pirtük0 ji bini ve nerehandibe (ku ne mimkun dixuye), minaka hestiyar6n Emay6 ü cihä ivö di civak6 dc pir balk6E e lewre li ser ifadckirina "xwe" disekine ku emji serboriy0 r€detir, dikarin weki otobiyografi bihesibinin. Weki Ereb6 §emo},i, cwji ji hörsa li hembed civakeke ku cih6kariya rv6 dike süd digirö, läji p0qveqiina xrve b6tir tiqtan vedibäje. Hin "otobiyografiyön" kurdi, y6n ku b€tir weki serboriyan in,ji bo xwi- nerän ne kurd hatine nivisandin. Bo nimüne, Ma uie de Krrde ( Jiyana nijn ueki kurrieki) ya Nüreddin Zaza minakeke ji v6 cureyä ye. Sernar'ä pirtük6, otobi),ografiyrke rojavayi tuwanc dike, lä ya rast evv' serboriyek c ya ku t6 de biranindn zarokatiya wi ya Ii Tirki1,ey6, karän siyasi y6n li iraq ü Süriy6, ü mig6xtiya wi ya li Ewropay6 ü zewaca wi bi yeka ewropayi, tä vegotin. Disa ji dahürineke hestiyariyön r§'i tO dayin. Ji ber ku piftük ji notön di dema nexweEiya wi ya dawi de hatine girtin p6k tä, away6 pirtükö ji hev veqetiyafi dixuye. kurdeki ji iraqö y6 di nava Yekitiya NiEti- o) Serboliy6n Ehmed Bamerni, a www.arsivakurdi.orgmaniya Kurdistanö (YNK) de qalak, hi gelek awayan digibe vegotinän kur- O) d6n Ii Ewropayö bi salan ji bo partiy6n kurd xebitine: cazib, balk6g, zindi rl 1,e ü ji bo bazara Ewropay6 hatiye nivisandin. Cih6 niviskari di büyer6n C)

bi KurdistanS ü kurdayetiy€ ve girCdayi ne. L6 romana cvine ya lbrahl'n §eydo Aydogan = Leyla Figant, yari de nasname,va serlehcngan nc pir giringe,ji deri vC rewi6 ye. 147 diroka kurdan de ü tirsa gelek kurdan ya pisti Mela Mistefa Barzani di sala r975an, li pey Peyrnana Cezalr6, serhildan daye sekinandin bi awayeki zindi t6n teswirkirin. Di v6 salö de lNKya ku Bamerni ji di nav de cih digire, t6 avakirin. Lewre ne supriz e ku bi hest6n xurt ve girödayi vä partiy€ ye. Pirtük bi ar'ikariya rojnamevaneki ve hatiye amadekirin, ü qäwaza w6 ji bi r6zkirineke berfireh ü avakirina xuyangan ve v6 y.ek6 niqan dide. Bo nimüne, her qiqas Bamerni bixwe hebüna x:we ya li wir red dikeji, vegotina qervan6n päqeng yän YNK€ (hemü qeruan bi nav€n xwe ve hatine vegotin) li ser giya bi hürguli hatiye teswirkirin. Xwe-veb6ja Bamerni, weki y6n di, bi t€kogina kurdan ve gir6dayi ye. Gori pirtük6 büyer6n mezin y€n diroka kurdan, di heman dem6 de xal6n giring y6njiyana wi ji ne. Ji tecrübey6n xve y6n herpelvin6n diroka devki dizanim ku kurd6n xwedi higmendiyeke siyasi ji meyldar6 kirina heman tiqti ne: jiyana wan [r dirok di qargoveya neteweperweriya kurdi de t6n ditin.'z

ENCAM: EREBE §EMO; MiNA.IGKE SERBIXWE? Ereb6 §emoyi, di nav päwenda karän siyasi yän li Yekitiya Soryet6 de, romana sereke ya entelejensiyaya nü-azad ya kurdan, §ivan6 Kurmanca nivisand. Wi dikari mina temamiya Kurdä Elegezö, li ser lehengän kliqe vegotineke sembolik yan ji alegorik avakira, weki vegotina (Kamuran) Be- dirxani li Elmanyay6 kiri, yan ji weki kar6 ibrahim Ehmed di yekemin romana soraniJani Gel (rg56an hatiye nivisandin ü 197zan gap büye) de kiri. L€ li qüna w6 dest avätiye berhemeke biri ü jiyana xwe vegotiye. Piqti büyer yan ji pcriyodän giring y6n diroki vegerina li ser raboriyd tevgereke normal e ü bä guman dawiya imparatoriya Osmani ü wextä §erä Mezin yekji van periyodan bün. kwre nexqeji nü ve hatin x6zkirin ü cih6 hemü civak6n Rojhilata Anatoliy6 ü Qewqasan hat veguhastin. Heta sal6n 192oi her tist guherin; her6m nema diqibiya halö di salän r89oi. Vegerina cihaneke wendaji bo otobiyografiyan giga karekiji 16z6 ye, ü gelek roman ji, weki Yaqar Kemal, wiha dikin. Belki div6 bä gotin ku helbestkar6 "v6n niv-ingiliz niv-elman Robert Graves otobiyografiya xwe (ne serboriyek) Bi Xatira Her Tigti (Goodblr to All Thot), piqti sih saliya xwe, di sala r9z9an de qap kir. Sedem6 w6 y6 mezin ji ew bü ku §erä Mezin cihana ku wi beri dizani ü höviy6n wi ji jiyana ku d€ borantliba guherandin. Her giqas ji bo q www.arsivakurdi.orgher kes6 ku di dema §er6 Mezin de Ii Qefqasyayö dijiya hiskirina ewle d6 ne I h6san biba ji, ji bo Ereb6 §emoyi, §oreq6 d6 dahatuyeke zelaltir avabikira rl (ya rast jiyana Ereb bix-we ji ne gerif bü). Ew bi h6rs li dewr6n beri C) §ama

= l7 Di hcvpelwina li gel p€qengekiji malbata Haco Axaye ji Süriyey6 de ev t48 yeke geleki eqkere bü. Bcrlin, havina l998an, geri din6re ne weki nostaljiyek6, ü her giqas hestiyar6n xwe kifq nekiribin ji diyar e ku wan büyerän neg6 bandor li ser wi kirine. Qiroka wi ya zarokeki hejar li pergala nü t6, lewre peyamän sosyalist dihundirine. Ji ber ku vegotina w6 pir digibe a-xaftina rojane, serboriji gelek aliyan ve bo kurdi-a-r6van büye curey6 pexgan6 y6 p6gin. §€waza Ereb6 §emoyi ya axaftinki, bi anek- totl ü referansän ji bo rewga niha ya lehengan ve, geleki diqibe axaftin6n rojane. Ji vegotina heqko mezineki ma16 ji bo malbatiyän xwe behsa jiyana xwe dike (ev xuyange di gelek herpel'vin€n min y6n li ser diroka devki ya kurdi de dihat bira herpqrvineran, leure ev yek ji riyän heri belave ya agahdarbüna derheq6 diroka malbata r,,re ye) ber bi vegotina pir axaftinki ü anektodi ya §ivanä Kurmanca ve dige. Ev r6bazake roman nivisandin6 ya pir ciyawaz e ü ji ya Mehmed Uzuni pir cih6 ye. Lewre Mehmet Uzuni kurdiyeke pir w6jel ya gelek ji a-xaftina rojane cih6 bi kar diani. Ev nay6 v6 watey6 ku li hevkirina beqan, di berfirehkirina sinor6n vegotin6 ber bi diröjahiya roman6 ve, ü di hilbijartina hürguliyän folklorik ü didaktik ya §ivanö Kurrnanca de niqaney6n hünera vegotin€ cih nagirin' Her qiqas mijara sereke ya §ivan6 Kurmanca b6dadmendiya civaki ji be, hal6 ku kurd t6de ji bag nigan dida. Ereb6 §emo hevbandoriya gelek civak6n li her€ma Qers6 dijiyan bi qend awayan ve vedigot da ku n6rin6n civak6n ne-kurd li hemberi kurdan (kurmancan) ü tekiliy6n di navbeyna kurmanc6n dewlemend ü y6n hejar derbix6 ser dikö. Weki civak ü netewe- yek, li ser kurdan geleki disekini. P6qkäqiya wi ya di Kongreya Erivan6 ya sala rg34an, li ser rewqa sosyo-aboriya civaka kurdan bü. Li ser v6 Nikitin wiha dib€je; " li ser hebüna qanda diroki ya neteweya kurd, niqaq6n zindi derxistin hol€" (r9s6, r. z9z). Berhema wi ya di Dimdim xwedi mijareke xurt ya netewe),{ ye (Japharova, r. r2o-22). Weki berhemdn wi y6n di §ivanä Kurmanca ji pergeyän qada nasnameya kurd ava kirin. Wek encam dikare bä gotin ku Ereb6 §emoyi ji r6zika antioubli "da em ji bir nekin" ii süd wergirtiye. Ne dix-wast ku, him malbat6n axa ü began him ji gina karker, b€dadiya ber€ hatiye kirin ji bir bikin. Ne päkan e ku mirov z6debüna otobiyografi ü serboriy6n bi kurdi, nemaze di van sal€n dawi de, ji ber bandora Ereb6 §emoyi bibine, y6 ku jixwe di nav kurd6n dervef Soryet6 de negehiqtiye hejmareke mezin ya rl{- C) ner6n. Ya rast ew e ku b6 zanin ku qapkirina >.-we-veb0j ü berhem6n biriji C www.arsivakurdi.orgji (Ix ber faktor6n di dema Erebä §emof de li Qewqasiyayä ü niha li Tirkiye, iraq, iran ü Süriyey6 de di rewac6 de ne. Guhertinän trawmatik y6n sedsa-

Heke cuclahiyekc zelal di navbel.na otobiyografi ü scrboril,€ de b6 kirin, n.rirav dikare b6je ku xwe-veb6j6n ji alil'6 kurdan ve tön nivisandin ji otobiyografiy'6 w6detir nözi serboriyö ne. Disa.ji ne p6kan c ku ev yeke weki nisanelreke böeleqedariya kesayeti b6 ditin. Eleqedariya li ser hesayetan ii jiyana wan di curey6n di y6n weki romana jinenigarki de b6tir. derdikeve p6gberi me. Gelek ji xrve-veb6jän hemdem yön l.ri kurdi, niha li hemberi jibirkirina wan li ser r6zkirina diroka büyeran disekinin. Y6 yckö him ji bo agahdarkirina neteweyen ne kurd ilikin, him ji ji bo vejandina diroka xll.e parqeveki berhem6n biri y6n netewe,y-i dibinin. Her giqas di r.rav päwenda tirki, iraqi, siiri yan ji irani de b6n nivisandin ji. ew bcr.hem6n hiri ne yin ji bo azadiy6 li pev kifgkirina nasnamcl'a kurd digerin. l)i nav p6*'enda Sov- yetä de, §ivan6 Kurmanca berhemeke rvihareng bii/e.

QAVKANi H. Ahmadzadeh, rV

Planning i11 Turkey," in Connermann and Haig, zocl3, pp. rzr-5o. 'Abd al Rahmän Sharalkandi Hajar, Cheshti MeiQwer, Paris, tg87 A.Hassanpour, ,N'ctionalism a]nd LQtlglnge in Ktffclislat tgrB-r985, San Francisco, 1992. M. Jamo. "Vie et oeuvrc tomanesque d'Erebe §emo," DRLA (postgraduate diplonra) thesis,Institrt National des Lalgues et Cjvilisations Orientales, Paris, 1988. L. Japharovu, "Littdrature kurde de la pdriodc sovi6tique (Annöes r93o- r99o): Prose, po6sie et dramaturgie kurdesavecleurs slstÖmes d'images, leut langage et leurs thömes p ncipaux," doctoral thesis, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Pads, 2(]o1- Y. Kamal, Yofrnurcuk Kulu, Istanbul, r98o. Idcm, Kale l(rrpisi, lstanbul, 1985. Idem, I(onin ,§e.si, Istanbul, r99t. E. Kedourie, "Biography and Ps1-chohistory," in Kramer, ed., pp- 89-96, E. Kiran, Der,rdEd'Eudi, Istanbul, :oo3. KurdLth Autobioqraphy, llemoir cLnd Nouel ttg NL Kranrer, ed., Middle Eastem Liues: The Practice of Biogtuphy arul SelfNarrctiue, Slracuse, 1991. P. I-ejeune, Ie Pocte AutobiogtapliEte, Paris, 1975. ts. Nikitine, Ies l{urdes: ätude socioloclique et historique,Paris, 1956, repr., Paris, 1975. P. Nora, "The Reasons for the Curent Upsurge in Memory," Transit Online, no. 22, 2oo2. Ihsan Nouri, Ia J{duo tte de Altri Dagh : "Ararat" (1927-1930), Geneva, 1986. M. T. O'Shea, "Betw-ecn the Map and the Realitv: Some Fundamental Iu),ths of Kurdish Nationalism," in Bozarslan, ed., zoo4, pp. 165-84. yeu C) www.arsivakurdi.orgL. Qaso, 5t ü SA Roi, Stockholm, 1999a. C o) , Xezeba Azadiyä, Stockholm, 199b. <- , tVäran, Stockholm, zooz. CJ I. M. Resul, "Qirnki nw0y kurdi," Ilcuibün, \o.1,1997, pp.64-72 (o D. Rqnolds, ed., Interpreting the SelJ: AutobioqYrphA in the Atllbtc = Litcrary 'lladition, Berkeley, Los Ängeles, and london, zoor. 151 H. Saleem, tre Fusil de Mon Pöre,palLs,2oo4; tr. Catherine Temerson as MA Fother's Rifle: A Chiklhood in Kurdistcn, New york, 2oo5. C. Scalbert-Yücel, "Conflit Linguistique et champ littdraire kurde en Turquie," doctoral thesis, Universit€ paris IV, 2005. E. §emo, Krrrdskiy PostuÄh, Leningrad, r931, repr. libilisi, 1935. ,Ku A Ebgezö,Yerevan, 1932. , §iüene Ku,.lnatrca, Yerevan, 1935-

, Berbong, Yerevan, 1958, repr. Stockholm, 1988.

_, Jigirta Bexteuur,YerevaD, 1959.

_, Dimdim, (Kurmanji ed.) Yerevan, 1966. , Dym-Dym, (Russ. ed.) Moscow, 1969.

_, Bereuok, Yerevan, 1969.

_, Ilopo, Stockholm, 1988 (Kumanji Kurdish in Latin alphabet, transcribed from Clrillic script)

, §iuand kurd, tr. Basile Nikitine as Le Berger kurde (Kurdish and French editior), Paris, 1989. M. Strohmeier, Cru cidl hnoges in the Presentatiott of a Kurclish Notional IdentitlJ: Hcroes and Potriots, Traitors and Foes, Leiden and Boston, 2oo3. M. Uztß, Mirina KolekiRind, Stockholm, 1987.

, Sryn Euind, Stockholu], 1989. , Rojeke ji Rojön Euduli Zeynikd, Stocldtolm, 1991. _, Bira Qederö, Stockholm, rgg5. _, Siyn Euind, tr. Fawaz Hussain as la pourstite de I'Ombre, paris, tggg. t2o Studies on Persiancte Shrdies^ K. Weintraub, "Autobiography and Historical Consciousness," Critrcql Inquilt 1/4 t975. S. Wikander, Recueil de textes kourrnenrl.T/, Uppsala, 1959. H. Yildirim, Ema Lenge: une.femme temoigne sur les rnassacres ou (r!rdr.sto,?, tr. M. Achard and G. Chaupin, Pads, 2oor, M. ZaDa, Lo Prison No, 5: Orae ans dans les geöles turgues, as relatcd b) Andrd Vauquelin, Paris. r995. N. Zaza, Mavie de Kurde, Geneva, 1993.

Wehsites cited Kurdistan Regional Government (3o IUarch zoo4): wmv.krg.org/ cJ Transit Online (r: February2(]06): http://www,ih.an,at p www.arsivakurdi.org

SIRGÜN Ü ENTEIEKTUEL*

Sirgüni yekji wan eninivis6n heri xemgin e. Di dem€n päq-modern de sirgüni nemaze cezayeki pir xerab bü, qimki ew ne tenä dihat wateya ser- gerdaniyeke b6armanc ya ku ji malbat ü cih6n nas dür e, 16 di heman demä de dihate wateya keseki der-civaki (outcast) y6 ku tu car xr"re li mal6 his neke ü bi dorhäla rwe re li hev neke, bi rabirdüya xwe re nerihet be, bi hal6 xwe y6 hazir ü dahatüya x:we re ji dilsar be.

Angasteke popüler 16 bi temami gewt heye ku dibäje rewqa sirgüniy6 lap veqetin, tecrid, bi awayeki b6h6r'i ji reh6n xwe qetin e. Xwezi ji x6ra x'weziyan re ev jihevqetina peni rast büya, w6 demö qet nebe tu yö r,vediy€ w6 teseliyä büyayi ku tiEta ku te Ii pag xn'e higtiye, bi awayeki, nep6kan e ü bi temami r6ya ne-veger€ ye.

Rasti ew e ku ji bo piraniya sirgünan, zehmetiya ku rü dide nejiberkoq- beriya bi darä zo16 ye ku dibe sebeb6 jiyaneke ji ma16 dür, 16 ji wä z6detir -di dinyaya iro de- bijiyana li gel ti§tän ku rastiya sirgünä tinin bira me ne ku ji me re dib6jin rasiiya x-we de mala te ne z6de dür e, hatügüna normal yajiyana nüjen te bi cih6 berä re dixe nav danüstandineke daim ku te wetr6 cl C tu d6 cih6 xwe y6 ber6 16 ew h6viya te nabe rasti. x www.arsivakurdi.orgbigihiji C] Lewma sirgün di navber6 de dimine, ne li bi temami bi dorh6la nü re (l o dikare bibe yek, ne ji dikare ji ya berä bifitite; li ser niv-beqdariyan ü niv-

* Reilh Lectures 1993: Representations of an Intellectual, Bdward W Said, Lecture 3: Intellectual Exilcs, Transmission: 7 July 1993- BßC Radio 4 153 veqetinan e; li mileki nostaljik ü hestiyar bc li mileki din zarikerekij6hati an ji bi awayeki nepeni ji civak6 der büye. Dema hu mal,ina li jiyan6 dibe p6divil,a sereke, bi xeterela rehetil,a z6de ü enle tchdideki g6dike ku divö guh hertim hemher v6 tehdid6 Eiyar be. Serlehengö romana V. S. Naipaul a bi navöÄ Bend irr the Rtuer (Qiva- neka Q6m) Salim, ji entelektüel6n moder.n €n li sirgün6 re minakeke biban-

dor e: misilmaneki xrvemali 1,.ö ji Rojhilat6 Afrikay6, ji keviy6 diir dikeve ü ber bi hundir6 Efriqay6 ve dige ku li wir li deu'leteke nü ya ku li ser modela Zahireva MobLrtu ye, bi zel.rmeti jiyana x.i\,e berde\.vam dike. tsala derasayi ya Naipaui dih6le ku ewjiyana Salim ya di'qivaneka göm' dc lveki cureyek n'elat6 b6x-wedi binitirine; qöwirmendön Ix,ropi yön entelektuel (ew kesön ku misl,oneriya idealist a dem6n kolonyali de bi ser ketin), her wiha es- ker6n bipere, talanker ü 'ebaboz6n Dunyaya S6yemirl ku Salim mecbür e bi l,an re di heman rewgö de biji, di aloziyeke ku her dige z6de dibe de, p6gi mal ü milk6 xwe pey re ji rümeta xlve vinda dike. Dema ku em ber bi dawiya roman6 diqin helbet armanca niviskar ya ideolojik di v6 deq6 de dihare b6 niqas kirin - kes6n xwecih ji di l,elat6 xrve de dibin sirgirni, daxwaz6n demdemi yön X{irov6 Mezin € desthilatdar € ku Naipaul ew bi rnebesta ku bibe sembola hemä rejim6n paq-koloniyal g6kiribü, pir düraqil ü b6qerar e.

Ji nü ve sererastkirin6n ax€n berfireh yön piqti serä Cihan6 y6 Duyem bü sebeba livin6n mezin än demografik - bo nimtne, Misliman6n Hindi y6n ku piqti dabeqkirina r947an gün Pakistan6, an ji di dema avakirina is- rail6 deji bo ku Cihüyön Ewropa ü Asya1,.6 re cih vebe Filistini hatin belav kirin van guherinan bi seredor.i rä li ber form6n politik y6n melez vekirin.

Jiyana politik ya israelC de ne tenö diyasporaya Cihüyan, 16 bi heman dem6 de politikayän lihevaliyayi ü dijber y€n gel6 Filistini ji hebü. Di isra- el ü Pakistana nü-avabüfi de, penaber6n nü weki pergeyekji mubadeleya nifüs€ dihat ditin, 16 ji aliyä siyasi ve kömaron ku berö hatibün qewisanilin, di dewletän nü de weki ckseriyet6n xwedi avantaj hatin hesibandin. Da- beqbün ü ideolojiy6n cudaxwaz y6n van dervletän nü ji d6leva ku seröqiy6n aligiriyä qareser bikin, agir6 w6 ji nü ve vejandin ü bi gelemperi ji gurr kirin. Li vir be a min z6detir li ser sirgün6n h6cihüwarbüy'i ye ku Filistini an ji penaberän Misilman y6n di navenda parzemina Elr.'ropay6 anji Rojavay6 iD Hindistan6 ü reqik6n Afriki y€n li ingilistan6 ji wan re minak in; hebüna c-) www.arsivakurdi.org wan qik6 dixe nav angasta ku dib6je civak6n nü y6n ku ew di nav wan de dijin hornojen in. Entelektuelö ku xwe weki pergeyek o) rewqa giqti dibine ku :ai ev rewEa bandor6 li ser civakän neteweyi 1€n b6cihüwarkiri dike, ji ber v6 = yek6, ne ku u'eki qavkaniya hilgir6 kultur6 anji gavkaniya lihevhatin6 ye 16 154 z6detir meyla wi/w6 heye ku bibe keseki b6qerar ü böistikrar. Ev yeka nay6 lvö rvateyä ku em böjin sirgün€ tu kcs6 ku bikaribe li wclat6 nü, bi civak6 re baq li hev bike, hilneberand. Dewlet6n Yekbüfi di pozisyoneke wisa nebinaf i de ye ku du pe1-wirdar6n ku xit'edi ast6n zehfbi- lind in lö kar tririne Henry Kissinger ir Zbigniew Brzezinski herdujien- tclektuelän li silgün6 re nrinak in, Kissingerji Almanvaya Nazi, Brzezinski ji ji Polonyaya kt:munist e. §er6 Cihan€ y6 Duyem ji alil€ penaber6n mina Thomas Mann ve wck gerö qedera Rojava ii rihö Rojar''a dihate ditin. Di vi '9er6 baq' de Deu'1et6n Yekbüyi dilqO xetasker dilist ku nifEeki entelektuel, hunermend, zanistv'an bo imparatoriya nü ya Roiava, ji faqizm6 direviyan ü Dewlet6n Yekhüt'i ji xwe re dikilin penageh. Qadön rvek ilmän beqeri ii civaki de, komek mezin ya hin zanyarön penaber - wek Leo Spitzer ü Eri- ch Auerbach ku gellek bijare bün - zaningeh6n Amerikay6 bi berhemendi ü serboriy'a xrve ya dunyaya kevn ve deu'lemend kirir.r. Y6n din ku di nav rl,'an cle z.anistvan6n we.k Edward Teller fr Werncr von Braun ji hebün, wek Arner'ikayiy6n nfi ketir.r nav listeya §er6 Sal ku li hember Yekitiya Sov,u-et6 bi hcmü h6za xwe ve bo serkeftinön gekdari ih pöqbaziya qad6 dixebitin'

I.)z ä mijara krr entelektueleh qarta di dcsthilatdariyeke bih6z ya nü an du ders6n din re bihälim' j'i 1,a ku her tiige geq dibe de cihö xrve digire, her Li r.ir ez dixt-azim bala xrve bidinl li ser mijareke berevaji ya na'r''bori; ente- lektuel6 ku jiber rlest6 sirgtrnä narikibe ar.r ji nikare birikibe (adapte bibe), ji ii d6teva vö xwe ji ilen'ey6 pirani ü dcsthilatdariy6 dih0le ü t6koqin6 bo xwe hildibij6re. Her wiha, her gi qas sirgün rewqeke fiili be ji, di heman dem6 de ji bo armanc6n min xrvcdi wateyeke mctaforik e. Hetta entelektuel6n ku tle- meke dir6j er.rdam6n civakeki ne ji bi arvayeki wek kes6n ji derve ü kesänji hundil dikarin bibir.r du beq: Li mileki, kes6n ku civaka wan gawa be wisa ji bi temami aidä civaka xwe ne, b6yi ku bi hesteke gurr ya liherarekirin ü ixtilaf6 ve li civaka xwe rabin ku em van kesan wek kes€n er6-b6j (yea-sayers) ilikarin bi nav bikin; li mileki din ji kesän na-b6j (nay-sayers) hene ku ev kes bi civaka xwe re li hev nakin ü lewma ji aliy6 imtiyaz, h6z ü rümet€ ve ji l,ek kes6n biyani ü sirgünkiri ne. Forma ku entelektuel wek keseki xerib clestniqan dike ku bi baweriya min ji bo entelektuel6n roja me roleke rast e, baqtirin manend e ji bo rewqa sirgüniy6 ku di vä destüdar6 de tu car bi temami aclaptas.von p6k nay6. Lewma di v6 p6wenda metafizik de, ji bo C) entelektuelan sirgün tä wateya b6hizuri, lebat6 ü ew him herdem diqilqile i www.arsivakurdi.org0l t him ji y'ön din diqüqiline. ?] A duy'em, - dema ku ez vö gavdäriyä dikim, ez xwe hineki metelmaf a) :o' dibinim - weki miqext mcyla entelektuel heye ku bi fikra xemginiy6 ve bex- - tencr bibe, minani behntengiyeke li ber sinor6 b6spasdariy6, lenetiyeke 155 ku digihe asta mirüziy6 ji bo entelektuel ten6 nabe q6weyeke raman6 16 di heman dem€ de her gi qas demdemi be ji dibe wareki nü. Mirov dikare entelektuel wek Thersites6 ku gotin€n tewsomewso dike, bihesibine. Ji bo fikra di ser6 min de, minakeke mezin i diroki heye ku ew ji ji sedsala 18an sexsiyet6 bih6z Jonathan Swift e; piqti Toryler di sala 1714an de ji desthilatdariy6 bü Swift ji qedir ü qimetä ket ü tu car ji bin6 bandora vä b6qedriyä derneket, ü dem6n jiyana:rwe y6n mayin li irlanday6 wek migext derbas kirin, hema hema gexsiyeteki bi cirnexweqi ü härsa xwe ve li ser zar ü zimanan bü - wi ji bo xwe li ser k6lik6 xwe saeve indignatio* nivisibü- derbarey6 irlanday6 de bi kerb ü kin bü, lä li hember zordariya Britani ji par€zer6 wi bü; Gerrön Gulliuerö Ä Namey€n eumaEfirogi y6n ku ti lütkeya edebiyata irlandi cih giftibün, gani me didin ku m6jiyeki südmend gawa ji kul ü keseränjiyan€ berhemGn x6r ü xizne derxistine. Heta radeyeki, p6qwext6n x-lve de V. S. Naipaul - niviskar6 ceribandin ü geru6, nistecihe ingilistan6 y6 ku di nav hatüqün6 de ye, her tim ji nü ve li kok6n xwe y6n Karibi ü Hindiyani (xrvecihän resen y6n Amerikayä) vedigere, paqmandey6 kolonyalizm ü post-kolonyalizm6 ji hev dike, b6yi ku dil6 r:we bi keseki bigewitine saw fi sepet6 dewlet6n serbixwe ü peyrew6 wan 6n bawermend dide ber pirs ü pirsiyaran - dikare bibe misal6 sirgüna modern ya entelektuel.

Theodor Wiesengrund Adornoy6 ku li gori Naipaul, bi awayeki tundtir ü x:weragirtir bar6 sirgüniy6 dabü li ser milä x-we, bi min, di nivä sedsala zoan de bibü wijdana enteleltuel ya sereke ku miroveki tund ü heta b€ji batk6q bü di seranser6 jiyana r.we de li hember faqizm, komunizm ü meza-xöneriya girseyi täkoqiya. Berevaji Naipaul y€ ku bi dewlet6n Dunyaya S6yemin re her tim bi danüstandineki de bü, Adorno ji seri heta piyan Ewropi bü, di qad6n wek felsefe, muzik (gagirt ü hejmekar6 Berg ü Schoenberg bü), civaknasi, w6je, dirok ü dahürandina kulturi de xwedi behremendiyeke profesyonel bü ku di nav qandan de bi qanda heri bilind ve hatibü rap6qandin. Adorno y6 ku qismen ji binemaleke Cihü bü, demeke kurt pigti niv6 salön r93oan de Nazi hatin li ser desthilatdariy6 ji Almanyaya ku cih6jidafkbüna wi bü, veqetiya. Pey reji bo perwerdehiya felsefey6 gü Oxford6 ku li wir kit6beke pir dijwar li ser Husserl nivisi. Adornoy6 ku dorh6la wi bi zimanö rojane ü felsefevan6n pozitivist ve hatibü rap6gandin, bi keserküriya Spanglerr.r.ari ü bi fehmeke bilind ya diyalektika metafizik ya Hegeli ve li wan deran pir C) C belengazi kigand. Her qi qas bo demeke kurt vegeril'abe Almanyay6 ji weke CJ www.arsivakurdi.org endam6 Enstituya Civaki ya Zaningeha Frankfurt6, bi awayeki b6dil ji ber Hergend e ku Adorno di sala r949an de ji bo kar6 xwe y6 ber6 profe- 156 soriy6 berdewam bike vegeriya Frankfuft6 ii, sal6n ku li Amerikavö derbas kiribü hetahetayi mohra sirgüniy6lä xistibü. Ji caz6 ü hemü pekhateyen qan-

Felsefevan€ italyan y6 sedsala rSan Giambattista Vico y€ ku ji ev celeb pozisyona entelektuel re prototipeki mezin bü, demeke dir6j leheng6 min bü. Keqfa mezin ya Vicoy6 ku wek profesoreki nenas yä Napoli dijiya, bi nanoziki idareya :*:we dikir, ne bi d6r6 re ne ji bi nas ü dostan re li hev dikir, ev bü: räya rast ya f6mkirina rastiya civaki ev e ku mirov rastiya civaki weki pävajoyeke ku ji xala destp6k6 diz6 f6m bike, yek her tim dikare w6 di rewqeke pir dilnizm de bi cih bike.Vico di berhema xwe ya mezin Zanista Nü de ev digot, ev yek t6 we wateye ku gawa miroveki gihigtiji zarokeki ku dike bilebil t6, eyni bi vi teheri ji tistji destp6k6n diyar dinizilin. Vico idia dike ku derbar6 dunyaya seküler de ten6 bergehek (poinr o/ uieru) heye, ew dubare dib6je ku ev dunya teqez miqeder nin e, 16 di qanün ü p6vajoy6n w6 y6n diroki hene. Evji v6 hewcedariy6 derdixe holä: li hember civakä div6 räzgirtin hebe ne ku mezinkirin. Tu li desthilatan din6ri, bi gaveki ku ew ji ku hatine, ü wä xwe bigihinin ku; tu li hember kesayetiy6n mezin an ji saziyön bilind nakevi nav tirs6, 16 ji bo keseki xwecih (notiue), ji ber ku ew nikare di qavkaniya desthilata ku her tim t6 ditin (lewma ji li hember rAz t6 girtin) de kok6n insani y€n ku ew qendji ne biheybet in, bibine, bi gelemperi neqar dimine ku bädeng ü korkorane ser6 r:we li ber desthilat6 da1ne. Entelektuelä li sirgün6, biv6nev6 ironik e, gumanbar e, heta qän e l€ reqbin nine. Ji bo entelektuel, bi sirgün6 ji war6 xwe dür ketin t6 w6 wateyä ku ew ji kariyera xwe ya adeti ya ku t6 de, 'idare kirin' ü gülna li pey qop6n rliyar xal6n bingehin in, xelas dibe. Sirgün t6 w6 wateyö ku tu y€ her tim marlinal bibi, ü tista ku tu y6 wek entelektuel biki div6ji aliy6 te ve haiibe kirinji ber ku tu nikari r6yeke diyar biEopini. Eger tu v6 qeder6 ne wek mehrümiyet ü tisteke he){ 16 wek azadiyek6, li gori p6vajoyeke keqf6 ya ku tu li gori CJ C www.arsivakurdi.orgmode ü armanc€n päqiya xwe destniqan diki, biji, w€ dem6 tu iv6 tehmeke 0) b6hempa bistini.

(L] www.arsivakurdi.org( ol

161 EMIN ASLAN DI WARE ANALIZA TEGEHA ZAYEN DPERESTIYA C!VAKi D E BERHEMA sEBRn stEvnui YA Br NAVE MERYEMAYE

DestpAk Zayendperestiya civaki, pirsgir6keke civaki ye ü bingeha wä ji bi tegeya cudavaniya arastef jinan derdikeve hol6. Qareseriya v6 pirsgir6k6, mina pirsgir6k6n din 6n civaki, bi gelek biwaran e. Em nikarin cudavaniyö ten6 bi nirxandina kirariycke cuda ya di navbera wekheviy6 de an ji wateyan de bikin. 86 em bi gelek cudavaniy6 qiraqan w6 analiz bikin. L6ji ber ku em ö li gori naveroka roman6 biqin em 6 v6 cudavaniy6 li gori t6geha zayendperestiya civaki analiz bikin. Romana Mergema, bi awayeke objektiv ü bi rengeki derün-civaki, realizma civak6 qani me dide. Roman, her giqasi bi diyalog6 dest p6 bike ü heta dawiyö bi vi awa1,i dewam bike ji bi gelemperi bi monolog6 didome. Ji ber ku karaktera li hemberi serleheng€ k6m caran ü bi kurtasi bersivan dide ü p6 re nakeve di nav gengegiyan de. Nav6 roman6, ji ber ku roman bi gelemperi Ii ser n6rina perdeya keqaniy6 büyeran derdixe hol€, bi hiqmendi ji nar,'ö kegina Meryem6 -a ku dayika nebi isa- hatiye hilbijartin. Serlehenga rornanä, yeke zirek, zana ü j6hati ye. Li ser her bü1'era ku bi neyini ser6 () bi www.arsivakurdi.orgw6 cle tö, bi scr xwe ve tö ü xwe ji nü ve vedijine. Serleheng, bi ser keval6n o) x-we de him analiza nigar ä reng6n w6ney'6n xwe him ji analiza derüniya

Di r,ö xcbat6 de me ji xwe re kire mebest ku bi t6geha zayendperestiya civaki, direfg ü neqqän nehäni y6n di berhema Sebri Sil6rani ya bi nav6 Meryemayä d.e derbixine hol6 ü li gel van direfq ü neqq6n neh6ni bi germi- ganga zayendperestiya civaki, pirsgir6kajin6 ya di nava civaka pederqahiy6 de vekolinin. Mebesta me ew e ku em, romana Sebri Sil6vani ya bi nav6 Meryemayäbikirayi vekolinin ü sernbol6n nehäniy6n li ser pirsgir6kajin6 ya ku di nava civaka n6r de hatile qirkirin ü metafor6n ku di nava roman6 de hatine veqarlin rapöq bikin. Di encama van vekolin ü dahürinan de, em 6li ser karakter6n m6r bisekinin ü li himberi m6raniy6 avakirinajin6 analiz bikin. Di dawiya v6 analizä de em 6 bigihijine wö encam6 ku nMskar t6- kogina di navbera nemiqa jin6 -ya ku Sebri Silövani afirandiye- li gel jina ku di nava civak6 de tä mehandin ü helandin niqan dide ü herweha bi w6 nemigö vebiyandina Kurdistan6 qani me dide.

r. Feminizm ü Zayendperestiya Civaki Di dema modern de feminizm, repin6n xwe li gori felseyek6 ü tevgerek6 ji Serdema Ronakbün6 ya sedsala 18an digire. Bi taybeti dawiya sedsala 18an ä ser6 sedsala rgan dewra, ji bo jinan avakirina civat6n zanyari, bi xireta niviskarön mina Mary Wollstonecraft, ,Iohn Stuart Mill p6nasineke diyarker a li ser kategoriyajin6n di nav civak6, l6kolin6n li ser maf6n jinan ü zayendperestiya civaki ye. Zödetir ji di sedsala rgan de feminizm, ji ber ku jin di nava civak6 de pozisyona di r6za duyem de t6ne ditin ü ba$€riya tevgerina bädadiy6 bi ser wan ve zäde diqe, dibe tevegereke komi. Dozineya feminizm6, zayendperestiyö di dirüv6 hikumraniya civaki de dinirxine ü armanca w6 f6mkirina xwezaya "newekheviya zayendperestiya civakö" ye. Ji bcr vö sedem6 soreqeki bi pergala serweriya m6r6n ku zor- dariy6 didine beden, nasname ü keda jinä dipejirine. Zayendi, gewqin6n bilrclojik ü fiziki niqan dide. Zayendperestiya civakiji, rolön ku bi civakä ve veavabüne li ser zayendän m6r ü jinan ifade dike, vedib6je.

"Ji bo Marksizrn€ ked gibe ji bo feminizmä ji zayendi ew e; tiqta ku bi or www.arsivakurdi.orgtevahi aidö wan e,16ji nirovan hatiye sLandin." (C.A. Mackinnt.rn) C () <) Marksizm her qiqasi ideolojiyeke azadiy6 be ji pirsgiröka azadiya za- (1) yenditiy6 li piqt xwe dih6le. J€ re ya giring rizgariya p6khatina .() civak6l'e; v6 jj ji bi tekoqina proleteryay6 ye. "P6gxistina nakokiya ked-sermayey6, teqeyön kedxwariyän din li piqt dixe. Feraseta serfraziya ked6 y6 cureyän keclxwa- 163 riy6n din gareser bike, di pozisyoneke ragirtide ye." (Marx, r. 64). Ev nayä wateya ku qimet nadine azadiya zayenditiye 16 bel6 gareserkirina v6 pirs- giräk6 ji bi vi awayi li piqt dixin. "Feminizm, ji ber ku bala mirovan bi ser bindestiyajinan ü zayendperestiya civaki de dikiEine, Ii ser dax-wazän jin€ y6n ku tevi ketine nava jiyana civakä de piqtgiriyeke giring dike." (Goldman, r. S4). Feminizm, n€rina Marksizm6 bi awayeke "Fvas€kirina zayenditi" dibine ü rexne dike. L6 feminizm ji mina marksizm6 nakokiya m6r ü jin6 nakokiyeke bingeh dihesibine ü metodolojiya Marksizmä diqopine. Ango nakokiya "ked-ser- may6" ya di Marksizm6 de bi nakokiya "m€r-jin" di feminizm€ de ci digire. ,Ii ber ku liberalizm pirsgiröka azadiya zayenditiy6 di bingeha gerdü- niy6 de bi arasteyen ideolojik piqt gavan digire, marksizm rizgariya jinä spartel rizgariya gelemperi dike ü feminizm ji azadiyajinö ten6 bi tekoqi- neke kedxwariya li ser zayendiy€ dike n6rin€n li ser wananji ser e1,ni para- digmay6 q6dibin ü koka wan ji modernite ye. Li Kurdistan6 dozineya feminizmä zöde bi pä9 de neqüye. Her qiqasi bi tevger6n siyasi pirsgir6ka jin6 b6 ser zim6n ji xebat ü l6kolineke bag li ser vä mijar6 nehatiye kirin. Mojab sedem6n vä pirsgir6k6 di pirtüka xwe ya bi navä Deuletsiz Ulusun Kadmlart (Jinön Netewa Bö.Deu,let) de berfireh nivisandiye. Ji pirtüka wi j6gireke kurt:

"Ev 2o-go sal e em qahid bün ku li rojavay6 "teqineke agahiy6" li ser feminizmä dibe. Bi wergeran ü hewldanön her6mi, n6zt6dayina feminizm6 di dinyay6 de deng dide. Ir{ixabin, mina agahiy6n ku me di jor de goti di derbarö jiyana jinön kurd de li ser dozineya Feminizmö tu xebat nehatine wergerandina kurdi; ku ev ziman di nava 6.6oo zimanö dirryay€ de r6za gili ydn ku heri t6ne axar'tin de ci digire. Weku min ber6ji diyarkiribü ku, hevär- keke p6khatina bastana l6kolin6n li ser jinen kurd heye: tu akaderrisyenön ku li serjin€n kurd xebatan dikin ninin, li ser v€ mijar6 xwendekar6n ku gotaran binivisin ninin, koleksiyon€ pirtükxaneyan, bürs6n J6kolin6 ü derf6t6 weqan0 ninin." (Mojab, r.3z).

r.1, Di Kurdistan6 De Diyardeya Jin6: Ya Li Ser Minaka Baqürä Kurdistanö o) L www.arsivakurdi.orgJi bo mijara me bag werä f6mkirin em beri ku behsa di civaka Kurdis- o, tan6 de diyardeyajin6 bikin em6 li erdnigariya Kurdistanä binörin. "Dema

"P6qgotineke kurdan heye ku dibGje "NI6r siwan6 y6n din e" yani m6r par6zger6 jin6 ye. Ger ku mörö jin6 (an ku ez6b be bavö w€) nebe ew dite wateya ger ku hatina derbd jin6 li tüqi pirsgir€k6n civaki ä yön abori. Di civaka pederqahi de, t6geh6n giring "namüs" 0 "eybi"yö ku namüs6 p6wendi bedena jin6 dikin de, jinön ku parezger6n t'6 yani m€r ü bavö rv6 ne li cem u6 be mirovbi awayeke qikberi16 din6re. Jiberv6yekö endam6n mal6y6n rn6r dixwaze ku jin6 ü zarokön wÖ ji n6z ve biqopinin ü kontrol bikin. Di nava kevneqopiy€ de mör, berpirsiyariya jin ü keg€n di nava rnal6 de mina "meseleyeke namüs6" dihizirine." (Yusif Yunis Ceu'her, Veguhez6r Choman Hardi, r. 2o7).

iro di dinyay6 de welat6n ku z6de bi pöq de negüne taybeti li parzemina Efriqayä- nireta sineta jinan heye. Bi v6 niret6 t6 xwestin ku jin ji aliy6 zayenditiyä ve gir6dayi m6ran bibe. Zayenditiya jinan mehkümi mö- bi v6 meseleyä vc ar'6tina t6geha "namüs"O ji bo jinan ran kirine. Herweha (Ll www.arsivakurdi.orgdib6 tirsa xeweke req. Etimolojiya peyva namüs6 ji pelva "eco-nomus" a ( Yewnani dite. Wateya w6, di jiyana mal6 dejiyineke herpar e. L6 her giqasi C)

Rasteqineke din a giring heye ku piqti Enfal6 gelekjin6n baqür bö semyan ü bä cih mane. Ketine nava valayiyek6 di neqeba mirin ü jinä de, derff- niyeke nefni li ser wan q€büye. Li aliyeki 69a wan a giran li aliy6 din pirs- gir6k6n abori ff xwegirtina nava civak6. Gelek zori ü zehmeti kiqandin. IIer qiqa pisti ku dewleta kurd li wir avabü mehane dane wan ji h6ji di nav wan pirsgir6kan de ne. Gelek j6 ji h6 li hestüy6n nasön xwe digerin. Belki em nerita Kurdistana Basür nikarinji her s6 pargeyen Kurdistane re bikine minak. Di pargeyön din de maf6n jinan bi encama tekoqina azadiya jin6 bi xve ve hatine standin. Guherin-veguherina Kurdistana Bagür ji bi x-wepar6ziya jin6 yö bi x-we p6k b6.

2. Metaya Civak6: Jin ü Metafor6n di Roman6 de

z.r.Ji Qav6n Meryemay6 Zayenda N€r

"Bibore Narina min, belö ser€ gend salan e ü ew jin6 weki makerekd dibinin, xerab6 wan 16 siwar dibe ü qenc6 wan bar0 xwe 1€ dike ü ä b6dengji dixwaze dev6 wö lixav bike. Bel6 ew roj qü... Qänek b€l'eger. Jinö biryar da, er0 biryar da ku biaxire ü qahidiy6 li ser kiryarön hemü1,an bide, b6awarte."

(MetVema, L 19) .

Zayend6 n6r bi gav6n Meryemayd pir ney6ni ye ü pirsa n6rina pal.ebi- lindahiya m6ran a ku li serjinan dike. Meryema, rexneyeke tüj li ser m6ran dike ku m6r li ser jin6 fermanrewa ye, qimeta jin6 ji nizane, xnre di nav kevnegop6n rojhilati de wenda kiriye ü mina metayekö ten6ji bo xerizeyän xwe yän zayendi bi kar dibe, weki her giyandarek6 tenä dixwaze hest6n xwe t6rbike ü weki din ji bini naxwaz6 bikeve nav hest6njin6 de anji derüni ü cihana wä de. Li gori Meryemay6 m6r, jin6 weke rebeneke saff dibinin ü ti- naz6n xwe bi rastb6jiya w6 dikin. Herwiha jin6n ku ji keganiyö ketine Ii ber qavön wan dehmenpis, necis ü heram in. Meryema, di p6r,ajoya diroki de bala xwe didä m6ran ku gend sal derbas büne, gelek tist ü cih hatine guhar- tin, 16 ew h6 wek x-w'e mane ü h6 ji ji bo zik ü binzik6 xrve dijin, herweh a mär CJ a www.arsivakurdi.orgji ber v6 yek6 tu cudahiy6 di navbera r.we ü hel,rvanan da nah6le ü baweriya o) xwe ji tuxm6 zilaman wenda dike. Derfiniya Meryema xera dibe ü her tist6 ku xwe n6zik dike gori w6 16 (Ll li n6r dibc. Ji m6ran zehl dike di heman dern6 i0) de ji ji wan hez ji dike. Di xewn ü xeyala xwe tle m6reki ku wä bag nas bike ,-r ü w6 tenäji bo w6 hez bike didejiyandin ku ew m6r 6 rojekö derkev€ rasti 166 w6 ü w6 bi xwe re bibe. 2.2, Di Nava Ol ü Kevneqopiyö De Mafä JinG Di nava kevneqop6n rojhilati de mafän jinÖji aliy6 mör6n feodal ve hatine standin. Mör6n feodal, jinan li gori köfa xwe bi awayeke meta),{ dibinin ku kar6 x'we p6 binin ü devji wan berdin. Mör6n feodal 6n ku kevneqopi ü din ketiye nava wan ü ew xistine bünewereke din, jin6, lawaz, bigük ü mina metayek6 dibinin ku ilikarin ji x-we re tära l'rl,e jinan binin, kengi bixwazin wan b6mehr bihälin, bi sünceki ligel m€ran de ten6 jin6 ceza dikin, s6dar dikin. recm dikin ü bünewer€n mä di nava hebün6 de nabiniu. Civak, bi giqti ber bi zayenda nörbün6 ve dige ü heman civak ji bir dike ku gengist€ rn6 y6n ku ciwan ü afiröner in, bi ser wi hal6 wan dejinan li piqt qibakel€n tari ü gir6dayi dih6lin. Nir{skar, di roman6 de rexneya civak6 dike ü vö yek6 ji di nava dog- may6n rojhilati de qer6 hebünajin6 bi awayeke ilmi ü p6qketi dike, kevne- qopön rojhilati dide ber teyrok6 ü ji bo gareseriya w6 pirsgir6k6 alternatifa xwebünek6 derdixine ku jin di nava w€ civakä de xwe ji nü ve biafirine ü bi wö afirandin€ wan kevnegop6n düri aqilan bixe di bin6 erd6 de.

"Li bira min tC, careke li kilasa 9e5€ seretaf, mamostay6 perwerdeya ayini di dersö de bi qanazi got; "Li dii din6 islamö, maf6 zilami heye heta ear jinan ji bine" Qetji bira min naqe dema ku min bi sersami pirsyar ara§te kir: "Seyda, gima maf6 zilaman heye 16 mafö jinan tune 1'e?" (Meryema, t. zz).

Herweha rexne li ser ote ji heye ku ji aliyek6 ve di o16 de mafä m6ran Ii ser jinan bi pirani he1'e ü ji aliy6 din ji jin xemsar dih6lin. Di heman dem6 de ew civak bi hönceta o16 maf€ hezkirin, evin ü azadiy6 li jin6 heram ff qedexe dike. Bi q6weyeke kir6tijinö diqewsinin ku agahiya kesekiji öq ü kulän jin6 nebe. Mina ku li jägirtina ku me Ii jor daf Meryema seri li wan EaEiti- yan radike ü dir:waze ku maf6 jinan ji di nava civak6 de ciyeki giring bigire.

"Min bav6 xwe dit bcl6 höj min Xu'ed6 neditiye. Heger hebe rv6 ru'e niga min bide. [,6 wexta x\\'e nisa min da ez ö qawan wi nas bikim? (...) 16 ez hest dikim ku yek Xrved€ heye ü hindek caran dir-wazim di mihraba ui de guneh6n xwe agkerabikim, xwe a qurban bibinim, belö.,." (Merqelna,t.57).

Di filmeki Maiid Maiidi de zarokeki kor dib6je: "Ez 6 dest bidime hemü ez 6 j6 ku ev k6- tisti heta ku Xwed6 bibinim. Wexta ku min ew dit bipirsim o) L www.arsivakurdi.orgmasi qima daye min ü ez 6 hemü tiqt6n di nava dil6 xwe de j6 re vekim ü j6 (Rengö 1999). Meryema ji bi jögira ku me li jor daye, I re bib6jim." Bihüqt6,

"Perdeya keganiy6 büye pivan bo möbürö, btrye qert ü merc bo kegini ü dehmenpakil.G. Bel6 heger her kunikekji laq€ kegik6 perdel,ek pö r'e hebäya, tu bib6ji ku seransefi r'i welati keqikck saxlem mabüya?" (Meryenta, r. qt)-

I\'leryema bi vG gotin6 rexneya xwe ya Ii ser n6rina perdeya keganiya dike. Henveha di civak6n paqketi de perdeya keginiyö giring e ü rv6 dikine hdncet ü gova exlaq ü paqijiyajin6. Ji bo vö perdey6 gelek rüdan6n cliltezin diqewimin. IIinek keg ji bo w€ nikarin bizewicin ü carinan ji t6ne kuqtin. Helbet ev ne tiEteki baq e, tiqteki gelek qewt ü böwate ye. Mervema, perd6 an ne perdey6, rd ramani püq dibine ku u,€ li serjinan dikine rnerca namüs ü paqijiy6. Di:'-waze ku civak devji v6 närina xrve berd6 ü bi qaveki din, jin6 ne bi perdel,a keqiniyo bi paqijiya dili bibinin.

2.4. Diyardeya §imendifer6 ü Keval6n Meryema

"(,..) li benda qimendelirek6 me heta ku b6, min siwar bike ü dür bibe, dür dür, ber bi hindek istgeh6n ku min neditin. Na n, ez ditirsim bimirinr ü qimendefirä nebinim. Däköla w6 di kevalön min de di1,ar dibe, bel6 erv bi xwe, r.a." (Meryetna, r. t5).

§imentlifer, di nav hizr ü xeyalön N{eryema1,6 tle ciyeki mezin digire. Meryema, p6vajoya jiyana xwc mina qimendiferek€ ü her m6r6 ku di jiyana w6 de ci girtine rnina istasyonek6 dibinc. Metaforek6 di navbera wan de digeqinc. Meryema li bendö ye ku rr-rjek6 eu'istasl,'on ango ew m6r dä wer6, wä ji v6 ten6tiyö xilas bike ü rahile w€ bibe. Em 6 rvan istasyonan di nava beqa "karakterän p6nc möran" de niqan bidin.

"Ki bersivan bide. gava ku ez di xelu,etgehö de kirasö rniriyan Ii keval6n xwe dikim, ü singa min bo kul ir mereqan dibe senderik? Itingö, bödeng'i ziman c, rawcstiyan zeman e. Ji nü dizanim ku perdcla keginiyö tu qimet nin e." (Meruern«, r. S4),

N{cr}'ema li ser keval6n x*e hem analiza nigar ä reng6n w€nev6n xwe dike hem ji analiza derüniya xwe ü di ber reji serpähatiy6n xrve yän di nava o) C civakä de dike. Meryema, dcrz6n rihä xwe 1,6n ku ji ser6 wö bihur.ine bi ke- (L) www.arsivakurdi.org valän x-we dide der. Di keval6n wö de yek€ tirmehö, derz, perdeyön qetandi, 1l t) marän kore ü dükela qimendifer6 j6 re bfibüne sembolön sereke. Herwiha <.1)' nav6n kevalön t'ä ji ji serdemän jiyana u€ p6k tön: "Dük6la qimendifer6", = "S€va sor bi dara rüt ve", "Scrlyan", "B6kes", "§ünwar" ü yön din. Merye- 168 ma, li ser destnigariyöji xwe bawer e ku ew dikare di kevalän xwe tle Xwed6 bibin6 an rvenda bike. Ew ji mirov6n ku keval6n w6 dikirin gazinan dike ku di nava hemü kevalän w6 de derz ü perde hene 16 kesekiji w€ pirsiyara wa- teyen wan sembolan nekirine, tenä erv ber6 xwe didine astän formi yän di kevalä de, nadine ast6n giyani. Meryema, bi 5üna kevalan de rasti zilam6n ku di jiyana wä cle ci digirin dibe, rasti Hejar, tslam ü Kirmanc. Niviskar, metaforek6 di nal'bera kevalan ü jiyana w6 de p6k tine.

2.5. Meryema ango Kurdistan

"Ev u'elat e ii ii keginiy6 hatiye xistin be16 h€j em qanaziy6 p6 dibin ku (Meryema,r.5t) welate me ),e. Ma tu ferq di navbera welat ü keq€ de heye?"

Li gori jegirtina li jor ü naveroka roman6 em p6 dihesin ku niviskar di romanö de metafora welate bindest, Kurdistan li ser Meryemaye ava kiriye. Herweha karakter6n di nava roman6 de ji serdemeke ku ji ser6 Kurdistan6 rewqeke bag de pök süye temsil dikin. Weke t6 zanin ku beri dagirkeran ew di de ye ü höviy6n w6 y6n p6qeroj6 pir ü pak in. Piqti ku bi dest6 dagirkeran ve t6 pargekirinji raya x-we derdikeve. Ji bo rizgarkirina wä gelek räbazan dice- ribinin 16 heryekji wan r6bazan b6htir wä ji pakbüna w6 dür dixe. Demaher milet ji bo dewleta xrve serfiraziy6 p6k tine Kurdistan ji gelek azineyan ji bo serfiraziya xwe diceribine. Hin dib6jin qareseri di komunizm6 de ye ku isla- m6 Komunist w6 temsil dike, hin dibäjin di o16 de ye ku Heci Hawar we temsil dike, hin diböjin bi t6koqin6 ku Hejar6 P6gmerg6 w€ temsil dike R6baziya komunizm6 ji ber ku gel häj bi higä ber€ yä feodalizm6 de ye di nava gel de baq rünane ü nayä qebülkirin. Räbaza o16 ji ber ku ne li gori nijad ü milet, li gori o16 tevgerä dike ew ji päk naye. R€baza t6koqin€ ji ber ku gelek mirovan ne Ii gori x:westin ü ser{irazila milet tenä li gori köfa r-we üji bo berjewendiy6 nve dige ew ji serfraziy€ pök nayine. R6baza häviya ji dewlet6n mezin ji ber ku milet qayili bindestiy6 nabe ew ji encameke xwegik dernaxine hol€ Di ceribandina ango leqaf pev rasthatina wan r6bazan de gelek birin6n mezin mina enfal6 tä de g6dibin. Herweha piqti gelek ceribandinan mina van r6ba- za :,rwe ya rastin dibinin, xwe bi p6g de dixin, hemü tigtan för dibin lä v6 car6 ji ewbirin6n rv6 di nava serfiraziy6 dejaneke balk6g dide w6. Mina karakter6 Kirmanc ku ew yeki ideal e 16 ew ji ji m6raniya rrve derketiye. Niviskar bi r6ya Meryema rewqa Kurdistan6 ya niha tine ser zim6n ku c-) www.arsivakurdi.orgdema di bin zilma dagirkeran de bü milet6 rv6 zädetir qimet didane hev. C Niha gel ketiye ser rehetil'6 ü di nava Modernizm6 de hino hino adetän ,g rl nve, mirovahiyön xlve ü taybetmendiy6n xwe wenda dike. (D Henveha ji bo sererastkirina vä pirsgir6k6 niviskar minaka Kirmanc dide me. Dema ku Meryema dixwaze her6 ivelateki din ku li wir bäkari = nine, hejari nine, kermeqop6n paqketi nin in, ten6 zilam hene be16 ewji di 169 bin pergala ivä der6 de büne mina roboteki ku baweriya wan ji ne bi tariy6 ü perdeyan, bi ronahiy€ ü mirovatiy6 heye rasti Kirmanc t6. Kirmanc güye welateki din ku ew der welateki ciwan ü paqij e, maf6 hemü tiqti didine wan ku ki li wir biji 6reniy6 p6 dibin. Ew difikire ku ew hewceyi welateki xwecli maf ü mirovan e 16 m6ze dike ku ew welat ne mihtaci wi ye. Ji aliy6 din ji difikire ku welateki din 6 bindest heye ü navö w6 Kurdistan e, welat6 wi ye ü pö hewce ye. W6 dem6 radibe ü vedigere welat6 xwe kuji bo p6gketina w6 alikariy6 bide w6. Meryema ku van gotinan ji Kirmanc dibihise dev ji gü- yinä berdide ü qani me dide ku bi nik rehetiyö pirsgir6k nay6ne qareserkirin em 6 ji bo xweziy6n dil6 x-we, ne di bin bandora welateki xerib de li welat6 r:we di azadiya xwe de biafirinin ü xwegbün6 p6k werinin.

2.6. Giringiya Meha TlrmehG ü Demsala pGncan

Niviskar di nava roman6 de pirani meha tirmeh6 bi kar tine. Meryema, di tirmeh€ de ji dayik dibe, hemü serpähatiy6n w6 di tirmeh6 de destp6 dikin. Her qonaxa naskirina mär6n ku dijiyana wö de ci girtine di tirmeh6 de derdikevine p6giya w6. Qüyina Kirmanc a Ewropay6 ü vegerina wi ya wel6t di tirmehä de p6k tä. Weki ku demekä li Kurdistana Bakur zaro tomari gel- he1€ dikirin rojbüna wan bi tevayi yekä gileyä dinivisandin li Kurdistana Baqürji w6 demä bi gelemperi rojbüna zaroyan yek6 tirmeh6 li gelhey6 hatine nivisandin. Rojbüna niviskar bi xweji di nasnameyä de yek6 tirmeh€ ye. Niviskar bi v6 metafor6 xwestiye ku li ser v6 pirsgir6k6 bisekine ü wan rojan bin6 bi biranin.

Li heyam6n zarokiya sehend, min bi kelegermi ü tehrey,i ji har.'in€ hez dikir, ji hemü demsal6n din b€tir, heya radö xiret€ (...) Min b6qam ji havin6 hez dikir, w€ hizir€ bike, hindek caran min ji r-we re digot: "Ileger bi destö min be, ez 6 havinö bikim salek ü ne ten6 demsalek." (Meryerna, r. t5).

Meryema heta 13 saliya xwe bi gaveki din li dinyay6 din6re, di nav xewn ü xeyalan de ye. Ew difikire ku bi di1.a xu,e Helima ü bav6 xwe D6wali re li cem hev bin ü pev re bijin. Ew ji dinyayä h6vidar e ku ew 6 di siberoj6 de tiqt6n xweq diyari w6 bike. Mina ku di jägirtinän li jor de goti, havinä ji hemü demsal6n din bötir hez dike. Jiyana xrue ji mina demsala har{nä dibine. Dixwaze ku di sal6 de tenö ew demsal hebe ku jiyana w6 ji bi wi rengi o) L her tim xrveq be. L6 di s6zdeh saliya r-we de havin ji li ber gav6 w6 sar dibe; h6vi, 0,1 www.arsivakurdi.orgdaxwaz, xewn ü xeyal6n wö diqikin. Havin Ii ber baweri ü hezkirinön

3. Li Diji M6raniy€ Avakirina Jin€ Meryema, rasti zilameki dibe ku ew, havina w6 ü her s6 demsalän wö yön din ji sar dike herwiha tli demsala x-we ya pöncan de ji li gar zilaman rast t€: Kabira ango Mihemedö MeyT ä ku ew keginiya wä jä distine ü dem- sal6n w6 dikuje. Hejar6 P6qmerge ku ew ji jinan ten€ ji bo seks6 dibine. islamö Komunist ku mejiy6 rti ji feodaliteyä paqü nebüye' Hawarä islam ku ew fanatikeki o16 ye. Kirmanc6 Kamira ku Meryema wi li gori dilä xwe dibine 16 mixabin ew ji ji m6raniy6 ketiye.

3.1. Kabira ängo Mihemedö Mep6

"Narin, Kabirafi ez carekä ten6 kugtim ü hödi hedi f6ri jara ku§tinä kirim (...) Erö, k6 r6k da Kabiray0 ü henü r6k li ber min girtin? K6 h6z da rd ü ez bö höz hiqtim." (Meryema,r.39-4o).

Meryema, hest€n x-we y6n ku h6 s6zdeh sali büyi bi I'i avaf tinö ser zimän. Mervema, piqti ku bavö w6 dimir6 li ber destö jinbava xwe Men- coleyö dimine. Di heman dem6 de Kabiray6 ku bi nav6 Kabira bi h6nceta derxistina Zar6 Mezin yani cin kuji nava w6 derxin6 destdir6ji wä dike. Piqti wö destdiröjiy6, Kabira, Meryemayä ne ten6 böperdeya keqiniy6 dihele' tig- t6n ciwan 6n di cihana w6 de xewn, mereq, nav, dirok, reftar ü ramanan, hemüyan diqikine. Meryema, di nav behra xwinö de dixeniq6, keseki ji bo ku alikariya w6 bike, li derdora rrare nabine, li ser bext6 r-we yä req ji b6tleng dimine. Mirin ji wö re dibe darwaza heri mezin lä ji ber bi/ji kurikeki avis dibe ji v6 xrvestina xwe dür dikeve. Wi zaroki di nexwe§xaneyek6 de ji nava x-we derdixine. Bel6 ew zarok gawa heta hetayi qübe mirin6 ji Meryema u'i di nava rre de heta hetay6 sa-,< dih6le. Navö kevaleke rte ji bi nav6 zaroy6 xwe "Semyan" tlide jiyandin. Kabira, di nara romanö de zihniyeta mör6n rojhilat tlinimine. Kabira, di nava civak 0 cimact6 de xwe misilmaneki bi imana qewin, paqij ü pak dide naskirin 16 bel6 ew miroveki gemar, b6rümet ü ne- bag e ü bi xapandina ola islam6 di nava civak6 de ciyeki baqji x-we re digire.

3.2. Hejar6 Pösmerge a) (...) qav€ www.arsivakurdi.org"(.,.) ü got: "igev tu biik i ü ez zava me-" Bi xezebö temage dikir o) ü bi seliqek tüj ü a-xaftinck seyr Eeva me -a ku gerek e taybet be- t6k da, wi

3,3. islam6 Komunist

"Tu hez diki ku ezji pögiy€ ve b6m te, da ru ji keqiriyö bikevi ü ti dawiyö bi ser min de bimini." (Mergema, t. BB).

Xwediy6 v6 hevok6 islam6 Komunist e ku Meryema di p69engeh6 ile p6rgi wi t6. islam, xorteki gavgin, qeqeng, rewqenbir ü hezkiri),6 tabloyan e. Ev taybetmendiy6n wi bala Meryemal€ dikigine ü ji id hez dike. eonaxe- ke evinä ya nü di navbera rvan de destp6 dike. Gelek caran he.r, dibinin ü her qev bi telefün6 pev re dia-xivin. L6 ew evin ji ji ber ku islam, di nav hin tögeh6n m6ran de täk dige ü dixwaze ku ji paq ve wer6 w6 16 dema ku Mer- pma dixwaze ew ji p6g ve wer6 w6, ew gotina wi a ku min li jor nivisantliye dib6je ü dawi dibe. Meryema derbeke din ji m6ran dixwe, aqil6 wö nagire ku miroveki komunist qawa gotineke wisa bib€je ü di vi fikri de be. Ji xwe re soz dide ku careke din bi tu m6ran re t6kiliyä neke. islamä Komunist, di romanG de zihniyeta mejiy€ m6r6n ku jiyana r.we li ser ideolojiyeke maf6n mirovan derbas kiriye ü hatiye pälinga rewgenbiriy'ö 16 h6 jiji bandora hiz- r6n feodalitey6 xilas nebüyi dinimine.

3.4. Heci Hewar

Piqti derbl6dana islamä Komunist, Meryema hewl dide ku xwe bipar6- C) a ze ü 6di nekeve t6kiliya tu bünewer6n nör de. Heta radeyek6 di ser v6 hizr6 CJ www.arsivakurdi.orgjanine de dimine. L6 er,'xwe, xwedi kigandiya mezin, hunermend ilibine ü < ] ji bo huner6ji hezkirin€ merc dipejirine, naxwaze ku xwe b6evin bih6le. Lä o) .() ji ber ku birinön w6 y6 bi hertlu zilaman re nehatinejibirkirin p6qgiriya nve ji = bo yän bön distine. 172 Bi pirsyarek sade ü rewa, ii bo mebest, min gumana xwe bi yeqina wi piva, min got: "Heci Ilawar, guneh li cem min ew e, dema ku kesekb6r6zi16 li kesek din dike. Ii guneh li cem te gi ye? Wi bi awayeke jixwerazi bersiva min da, got: "Meryema, guneh li nik min ew e ku kesek zinay0 bike." (Mer- yemo, r. 1O1).

Meryema bi hevaleke xwe re dest bi bazirganiy€ dike. Birayä hevala w6 Hawar, bi riya rrviqka xwe Meryemay6 nas dike ü dil6 xrte berdide w6. Lä jiyana hizr6n wan ne yek in; Meryema ji aliy6 baweriya oli ve bäbawer e, Hawar ji bi baweriyeke teküz baweriya olä dike. Dixwaze ku Meryema des- mal6 bide ser6 xwe, nim6j bike, roji bigire ü li gori ferz ü pepew6n islam6 biji ü dawiy6 bi w6 re bizewice 16 Meryema wi bi vi awayi qebül nake. Hawar ji derd6 evindariy6 dikeve nav cihan de. Wi li nexrareqxaney6 radizinin Ew 6 ku her tim jiyana xwe li gori sunet ü Qur'an6 dikudand üji dev6 wi selawat nediketin nihaji derde evin€, ten6 nav6 evindara >.r,'re dinehwirine. PiEti ku ew ji nexweqxaney6 derdikev6 Meryema wateya Sunehe ya li cem nve j6 re dibäje ü dixwaze ku ew ji guneha heri mezin li cem xwe j6 re bibeje' Dema ku Hawar bersiva zinay6 didiy6 de, Meryema xwe ji wi bi dür dixe ü dev ji bazirganiyä berdide. Hawar, di roman6 de bir ü baweriya mejiy6 mär6 ku jiyana xwe bi fanatikbüna o16 ve diji 16 ji bo hesteke xwe dev ji ola xwe berdaye dinimine.

3.5.Kirmancä Kamir6

Meryema di nav van aloz€n ku hatine serö w6 de h6ji bi hestön xwe y6 rasteqine, bi dil6 xwe y6 mezin, bi b6hneke fireh li benda p6khatina h6vi- yekö bü ku kesek hebc ü ji bo wäji wö hez bike. Ew kes ku eniya w6 ü qavän u€ mag bike ü biselmine ku h6ji zanibe maqön b6guneh hene. Xwe ji bo xa- tir6 wi kesi ü w6 hezkirinä zindi dibine, ü wan dike sedema neku§tina xwe'

"Xwezi te ez biditana, te bigota qey befi hinge min tu zilam neditine, min ji bir kiribü ka tuxm6 zilaman gi bi serö min de ani. " (Meryema, r. ttz)

Meryema r'€ gotin€ ji bo Kirmanc6 KamirÖ dibäje. Dema ku Meryema höviy€n xrveji welat6 x-rare dibire fi biryar6 dide ku herä Iiwropay6. Ji bo ku C) w6ney6n pasaporl6 bikiqine diqe studyoyä ü li wir rasti serp6hatiya x.we ya C www.arsivakurdi.org(]) t6. Kirmancii welat6 Sw€dä vegeriyaye welat6 xwe ü li wir bi tlarvi, Kirmanc

"Got ez nika m te mehre bikim, ji ber ku cz bi k€ri te na1€m. Ez birindar im, di Eer€ birakujiy6 de fiqekek li uav ling6n min ket ü demara m6raniy6 qetandiye!" (MerUemo, r. tt4).

4. Encam Ji van hemü dane ü agahiyan em digihijine vä encamö ku Sebri Sil6- vani, di hemü deman de ji bo ku serleheng di jiyan6 de ci bigire gereki mezin bi ten€tiy6, jiyan6, civakä ü m6ran re dike. Ii gel her giqasi bi neser- ketine be ji tökosina azadiya zayendajin6 bi me didc bihistin ku maf6 jin6 ji aliy6 märan ve, di nava cir,-ak€ de hatine mehandin. Sebri Silör,ani, li ser navä jin6n baqüri y6n kurd rexneyek6 li civaka n6r a kurd6n baqür dike ü her yekji wan karakter6n n6rji r:wediy6 nimandineke ideolojik in ku Kur- distanaji diniminin. Herweha bi me p6 dihisine ku haya meji civakeke püg ya kr.r bi märaniy6 g6büye heye kujin6 di nava civak6 de biyani dike. Ku yek li berhem6 din6re, r6gez6n civaki y6n ku niviskar di bin bandora wan de maf ye bi awayeke direfqi hatine nivisin. Ku em li peywan direfg6n di nava berhem6 biqin, em dibinin ku niviskar serp6hati ü n6rin6n di nava jiyana xwe de bi kar anine ü nil,isandine. Ji ber iv6 yek6ji bo analiz6 em nikarin ve kitekit6 pistqav bikin. Ji ber ku serlehengjiyana xwe Ii gori serp6hatiy6n xrve y6n li ser m6ran diguherine, li gori min, niviskar her qiqas ku di ro- man6 de pirsgir6k6n jin6 ji dev6 jinekö ji bike, xuya dike ku erv disa jinä ji bindestiya m6ran xilas nake ü serleheng6 digine nav ten6tiya wä.

Qavkani Sil6vani, Sebri, Mer-yema, Kegejirck Ji Zemanek Din, Weqau€n Lis, Amed, 2011. tscqikgi, ismail, I{ürdistan Üzerine Emper!alist ßölüsüm Mücaclelest tgt5- rgz5, Wcqanön Weqfa ismail BcAikgi, Stenbol, zorz. Hardi, Chomar, Sby klrtmtn Cinsiyetqi TecrübeLeri EnJalden Kurtulan Kndrnlor. Ayesta, Slenbol, 2013. Goldman, Emma, Dons Edemeyeceksem Bu Deurim Benim Desildtr, Wesanön C, Agora, r98l. ( x Majidi, Majid (Derh6nör), Renr/ä B.äüstä [Filml, pardariya Varahonar, iran, C) www.arsivakurdi.org 1qgg.

JrN ü qinorsnzi"

Mirov dikare vA gotarä bi du awayan binvine: Heye ku ew qäli jinan ü giroksaziya ku ew dinivisin bike, yan ji g€li jinan ü giroksaziya ku di der- heq6 wan de hatiye nivisin bike. Ev nediyari bi zanebün e, ji ber ku mirov jinan wek niviskar hilde dest, ev rewg bi her alif ve tä ki§andin; hewce ye ku mirov derfet bide yek6 da ku tevi kar6 xrve bi tiqtän din re ji mijül bibe; ew kar gelek di bin kart6keriya gert ü merc6n ku tu eleqey6n wan bi huner6 re tune ye, maye. Pirsiyariya heri giqti ya di derbarä nivisiua jinan de ji niqka ve gelek pirsan tlerdixe hol6. Qima -em ji niqka ve pirs dikin- beriya setlsala hejdehan nivisandineke clomdar ji aliy6 jinan ve nedihate kirin? Qima wan pag6, hema b6je bi qasi rräran biröküp6k nivisantlin ü bi w6 nivisandin6 re, li pey hev, qend klasik6n qiroksaziya ingilizi alirandin? Ü <;ima hunera wan w6 dem6 teqeya giroksaziy6 hildigirt, ü heta radeyek6, hin ji, hildigire? Heke em hineki din ji bifikirin em ö bibinin ku bersiva v6 pirs6 z6detir 'qiroksazi' I'c. Bersiv v6 gavä di rojniviskön kevn de kilitkiri, di berk6qk6n kevn de tiji, di biranin6n pir ü kalan de nivco ye. Di jiyan6n tari - ön serda- jinan nesazkar b6n nivronak 6n dirokö de figur6n nifq6n lrusa sekan wlsa C) Sedema vä ew e ku di derbar6 jinan de pir köm t6 zanin Diroka x- www.arsivakurdi.orgtön alitin. (l) ingilistan6 diroka nit§a möran e, ne ya jinan e. Derheq6 bavön x-we de em .l qend dizanin, qend cudahiyan. Ew leqkel bün an ji deryavan tim rastiyan iai bün; wan di wan ofisan de pal dida yanji zagon q6dikirin. Löji dayikön me, = The Forum, Ädar 1929 175 dapir6n me, ji diya dapir6n me qi maye? Ji bili kevneqopiyek6, tu tigt. yek bedew bü; yeke porsor bü; yeke ji aliy6 keybanüyeki ve hatibü maqkirin. Em derheq6 wan de ji bili nav6n wan, dema zewicina wan ü zarokän ku anibün dunyay6 tu tigti nizanin. Ji ber v6 yek6, ger em bixwazin ku bizanin b6 kajinan gima di demekö de wilo kir an nusa kir, wan gima tu tistek nenivisand; 16 gima wan qaheser ji nivisandin, ravekirina v6 gelek dijwar e. Keseki ku li nav van rüpel6n kevn de bigere, divä dirok6 berevaji bike ü bi vi awayi w6neyeki rasteqin ya dema Shakespeare, dema Milton, ya dema Johnson g6ke. W6 dem6 w6 ne ten6 pirtükeke balk6q binivisine, di heman dem6 de rexnegiranji bi qekek6 bixemiline ku ew qek h6j di dest6 wan de nine. Rewsajina awarte bi yajina ji 16z6 ve gir6dayi ye. Ten6 dema ku em bizanin qert ü merc6n jiyanajineke ji 16z6 -gend zarok6n w6 hebün, gelo dirav6n w6 y6n bix.we hebün, an odeyeke w6 bixwe hebü, gelo ji bo x:rvedikirina zarok6n w6 malbata w6 alikari dikir, gelo berdestiy6n w6 hebün, an gixulä mal6 di stüyä w6 de bü,- ten6 gava ku em bikaribin away6jiyanajinan ü pratika wan ku ji bojinekeji 16z6 p€kan büye, binin ber qav6 xwe, em dä bikaribin serfirazi anji neserfiraziya jinän awarle y6n niviskar rave bikin. Wusa dixuye ku navber6n b6dengiyeke ec6b demeke galakiy6 ji ya din diqetine. §eq sed sal beriya büyina isa, Sappho hebü ü komeke bigük ya jinan, ku hemüyan di giraveke gr6kan de helbest dinivisandin. Deng6 r"we qut dikin. Paq6 derdora sala loooi em jineke ji malmezinan dibinin, Xani- ma Murasaki, ya ku bi japoni romaneke dir6j ü xweq dinivisine. L6 li ln- gilistan6 di sedsala qanzdehan de, dema ku dramatist ü helbestvan heri galak bün, jin b6deng bün. Edebiyata Serdema Elizabeth bi giqti m6rane ye. Pag6 dawiya sedsala h6jdehan ü di destp6ka sedsala nozdehan de, em dibinin ku jin disa dinivisin -v6 car6 li ingilistan€- bi awayeki neiliti ü serkefti. B6guman kart6keriya zagon ü kevnegopiy6 di van navber6n ec6b än b€dengi ü veb€jiy6 de gelek bü. Dema ihtimal hebü ku jinek, weki di sedsala panzdehan de, kutan bixwara üji odey6 bihata avätin, ü eger ew kesä ku malbata w6 j6 re ditibü nekira, w6 gav6 atmosfera hisiji bo xebat6n huner6 p6kan nedibü. Dema ku b6l x:westina xwe dizewici m6rä w6 6di -heta ku zagon ü kevnegopi derfet dida- dibü efendi ü xruediy€ w6. Tigteki asayi ye ku dema wan ji bo nir{sin6 hindik be ü kesä tegwiq nekiribe ku binivise. Lol Herwiha ev rewg di dema Stuartan de ji wusa bü. Em di serdema psika- www.arsivakurdi.orgnalitik de bi kart6keriya mezin a a derdor ü telqinö dihesin. Disa, bi biranin <:f ü namey6n ku alikariya me dikin, em t€digihijin kuji bo xebateke afirineri C) i-i hewldaneke giqas derasayi lazim e, ü star ü piqtevaniyeke gawa ji bo hiq6 = hunermend lazim e. Derbar€ van diyardeyan de jiyan ü nameyön kes6n t76 weki Keats, Carlyle ü Flaubert me piqtrast dikin. Bi vi awayi, li ingilistanä belavbüna qiroksaziyö ya derasayi ya di ser6 sedsala nozdehan de bi guherinän biqük 6n bähesab di zagon, kevnegopi ü tevgeran de destpe kir. Jinän sedsala nozclehan hinek dema wan ya vala hebfi; fr hinek penverde ditibün. Eaill bolinanii qina navin ü qina serdest hilbijartina m6r ne tiqteki awarte bü. Evji balkäg e ku ji wan gar romanüs€n gew're- Jane Austen, Emily Bronte, Charlotte Bronte ü George llliot- du heb ji wan ezib bün ü y€n zewici ji ne xu'edi zarok bün. Iß belö, wusa xuya dike ku digel ku qedexeya li ser nivisin6 rabübü, disa ji tehdeyeke giran li serjinän ku roman dinivisandin hebü. ihtimal tune ye ku ji ati-v6 qabiliyet ü kesayetiy6 ve tu jinän din bi qasi van her qaran dijberi hev bübin. Jane Austen tu tisteka w€ ya herpar bi Emily Bronte ve tune bü. Lö be16, her qarjiji bo heman kari hatibün perwerdekirin; hemüyan, roman diniüsandin. Nivisandina qiroksaziy6 ji möj ve ji bo jineke tista heri h6san e. Sedema väji diyar e. Roman beqa huner6 ya heri sade ye; mirov dikareji helbest ü ganoy€ h€santir destp6 bike, nar''ber6 bidä ü pa96 16 bizivire. George Eliot ji bo bav6 xwe devji nivisandina berhema xwe berda. Charlotte Bront ji bo ku xwarin6 g6ke p6nüsa xwe dani aliyeki. Ü di odel'a rünigtinä de rünigtibü, derdora r'6 mirov hebüu, jinikek hin bü ku hi56 xwe ji bo gavd6riyä ü li ser helsengandina leheng6/i veke. W6 wusa r:we hin kiribü ku bibe romannü- sek, ne helbestranek. Heta di sedsala nozdehan deji, jinek hema b6je bi tena serä xrve di mala xlve de bi hest6n x-we ve dijiya, Ü ev roman6n di sedsala nozdehan de, her qiqas balk6q bin ji, jin6n ku ew nir'isin ji ber cinsiyeta xwe ji hin tecrübeyan bäpar man ku v6 ji kartäkeriyeke mezin da ser roman6n wan. Bäguman kart6keriya ezrniingeril€ li ser giroksaziyö gelek e. Weki minak bega heri baE a roman6n Conrad w6 serobino bibüna eger ew nebüya deryavan. Tols- toyä ku weki zilameki ciwan ö dewlemend ku perwerdeya wi her cure ez- miingeri dabüy6, dema ku hemü tiqt6n derbar6 leqkeran, jiyanä ü civakö de dizanibü ji hol6 rabüya §er ü Aqiti (Wo r and Peace) dö bi away'eki derasayi tlels bimaya. Iä be16 Pride and Prijudice, Wuthering Heights, \1llete i Middlemar' ch ii aliyä jin6n ku -ji bili ezmüngeriya ku li odeya m6vanan a gina navin bidest bixin-ji hemü derfet6n ezmüngeriy6 bäpar mane, hatine nivisandin. 0l Rasterast nedibün xrvedi ezmüngeriycke qer, deryavani, kar ü politikayä. - www.arsivakurdi.org(1) Heta dunyaya hestän wan ji bi awayeki tund bi zagon ff kevneqopiyö l'e di- .1 hate Gava ku Georgc Eliot curet kir ku bi Lewes beg re b6fi ku birävebirin. a-) bibe jina wi biji, raya giqti ew hetikand. Di bin tehdey6 de ma, di her6meke

L6, ne tenö qada teng a ezmüngeriy6n niviskar6n jin kartäkeri li ser ro- man6n wan kir. Romanön rvan, qet nebe di sedsala nozdehan de taybetmendi"veke din ji derdixe holö, ku ev ji ber cinsiyeta wan bü.. Di Middlernar- ch ä Jane Eyre de -weki em ten6 kesayetiya Charles Dickens di roman6n wi de dibinin - em ten6 kesal'etiya niviskar€ nabinin, 16 di heman dem6 de em hey'inajineköji li wir dibinin, yeke kuji ber tökiliy€n bi cinsiyeta xrve re diqetrire ü heq6 cinsiyeta xwc dirwaze. Evjiji niviskariyajinan re h6ma- yeke ku hig di ya m6ran de tune ye p6k tine; heta ku ew ne niviskareki m6r, y€ki xebatkar, regih, yan ji ne ycki ku ji ber qend sedem6n din ji kämasi- ya xwe agahdar be. Niviskariya jinan hilrvegandinek6 tine ü ew ji carcaran dibe sedema qelsbfinä. Dema nir,'iskarek bixwaze öq ü nerazibüna xwe bi devö lehengeki pirbäj dcrbibe, ev katökeriyeke xemdar päk tine. Weki ku bala xwendevan ji niqka veji d6lva bi aliyeki de bige, bi du aliyan ve dige. Jane Austen ü Emily Bronte 6n zana tu demö bi qasi w6 dem6 bi h6za x'we bawerker ninbün ku angaqt ü daxwaz6n wiha piqtguh kirin ü bi awayeki rrvinsar li ber k6mditin ü rexneyan sekinin. L6, ji bo ku bikaribin xwe li ber härsbün6 ragirin hewceyi hiqeki aram ü h6zdar bün. Qerfkirin, rexne, filan an bövan qäweya kämditine ku li serjin6n bi huner6 re t6kildar dihate barandin, bi awayeki xwezayi ew diqehirandin. Mirov dikare v€ kart6ke- riy€ di h6rsbüna Charlotte Bronte, di sertewandina George Eliot de bibine. Disa, mirov dikare v6 kart6keriy6 di berhem6n niviskar6n bigüktir de -di hilbijartina mijareki de, di xwebarveril,a derasaf de, di sernermiya derasayi de bibine. Her r.iha, nejidilbfrn hema b6je b6hemd derdikeve holö. Di derbar6 otoritey6 de n6rineke wan heye. Ev n6rin an z6de m€rane dibe an ji z6dejinane; Berhem duristiya xwe ya teküz ü bi r,r,-ä reji weki berhemeke huneri tavbetmendiya xwe ya sereke winda dike. Guherina mezin ya ku h6di h6di heriki nav nMsa jinan, rvusa t6 xu- yay6 ku guherineke tevgeri ye. Nitiskarajin 6di nema xemgin e; 6dinema bih6rs e; 6di nema bi lava an bi itiraz dinivise. Em hö negihijtibin ji em n6ziki w6 dem6 dibin, err dema ku bandora biyani ya acizker li ser nivisa o www.arsivakurdi.orgw6 hig nine. W6 bikaribe li ser n6rina xwe hür bibe b6vi ku baldariya wö ji !p derve ve xira bibe.

() www.arsivakurdi.org- o) <- ido) = 181 oSMAN DE§Tt

MATEMNAME LE §i'Ri KURDI DA

PGqeki Matemname yrkök le babet ü mebeste serekiyekani gi'ri kurdi klasik p6kdeh6nöt, Ie pal komelli babet ir mebesti dike le w6ne1.; rvesf, stayiq, ga- nazi, dagorin... tad. Babet ü naweroki qi'ri be q6weyeki gigti lelvaneq matemname be jyani kollayetil,ewe gr6tlrawetewc, herboye rengdanewey dyardey xem ü matem ü pejare le qi'r da le kati merg ü matemini mirot'e- kan qt6ki asayi ü d6rine. Herbol'eqe em dyardey.e le qi'ri kurdi da hem regu riqeyeki qülli heye, hemig pantalyeki berini lay qairan ü le qi'ri kurdi da girtotewe. Em base hewl6ke bo ziyatir tiqk xistine ser em layeney qi'ri kurdi ü rtmallkirdinäke bo goniyeti rengdanewey. Baseke xoy Ie dü teweri sereki p€k dät bem g6weye:

Teweri yekem

Qemk fi p6nasey matemname: Matemname parse 9i'r6ki lirike tiyay da qa'ir hestusozi xoy le ast kes6ki Ie destgü dexate rü. Le rexney konda matemname legel gi'ri stayig weku dü dii.ri draw€k seyr krawn, kat6k rexneg- rani 'ereb 'ecem gün cl ü way bo kewa rnatemname heman geqni qi'ri stayiqe i_ www.arsivakurdi.orgü ewende heye be röjey rabridü dehondirötewe.' Ewan lew bawerdan ke C) cyawaziyeki ewto le n6wan matemname ü stayiqda niye, tenha ewey l6§an <-) ü helaw6r dekat eweye ke Ie matemname da hew6n6k heye le t6kiste qi'riye- iai keda keway lö fam dekr6t, ya way 16 dexw6ndirötewe kewa bo kes6ki kug- = 182 1 Qudäme Bin Ce'fer Neqdul Edebi,r.356. kirdü gutrabät.' Diyare em bogün ii t6geyiqtne deqawdeq gw6zrawetewe bo naw rexney kurdiS, bol'e kesäki weku Dr. Xeznedar sebaret bematemna- me, weku mebestöki qi'riy dell6: "Em core qi're weku pyahelldanan ü medh waye, bellam bo mirdü bekar tleh6ndirö."3 Le rasti da em core nasandin wl6kdaneweye bo qi'ri qing6rt'in' ü matemname ta endazeyek bogün6kiy wiqk ü uawatfiye ewiq lcdillaireneive: Yekem hellwästi Ea'ir le näwan em dücore gutare qi'riye regawnekrawe. Qonkä hern le rüy qoniyetiyer'r'e whem le bari qÖrvazu derbrriteu-e zor le1'ek dürucyawazn' Duwem ewhest ü sozey ke le derünewe helldeqüll6 ü ew keq ü hewayey ke ball beser deqi qi'ri dadek6q6t, kc be fezay Ei'r'i denasröt, lewdü mebeste gi'riyeda cyalvazn.s Matemname le bingineila le suy6 rnergi paqaw serok ü serkirde ü pyawani teriqet ü kesani zana ü nawdar, ya bo mergi dostan ü kese nizikekani ga'ir dehondir6tewe. Tiya da wesf ü sifeti baq ü pesend krarn'dexr6te pal kesi kogkirdü ü wa heye weku kes6ki nimüneyi nigan ded- röt, ke renge le heqiqet ü waqi' da wane büb6t. Weku le sereta da Sutra matemname le rüy celt'heri gi'riyewe beE6ke le edebi lirik ke qa'ir hest ü ihsasati derüni xoy tiya da derdebrr6t' Le rüy qalb ü ruxsaret'e ya le qiwey pargey liriki biguk da deb6t, ya le formi qesidey tlür ü dir6j, enca gi qesidey asafi b6t, ya qesidey musemmet ü terci'bend ü terkib bend b6t. Matemname le edebi 'erebi fr farsi ü elvrupafyekan: Em core edebe m6jüyeki d6rini heye ü regu riqali degerrätewe bo ew srut ü 16 ii resme ayini ü efsaneyyaney lekati naqtini mirdüda le qaristaniyete konekanda p6rewi lö kirawe. Bo nimüne degutrÖt begw6rel' tirri elrandin ke le apre asmaniye- kanda heye, hezreti Adem wek qon mirovi xullq6ndrawi yekeme, zor gti dikey yekemini drawete pall, le waneg ewele ke ew yekemin kes6k buwe matemnamey le seremergi Habil da gutiwe kata bedesti Qabil kujrawe'u Le edebiyati 'erebi matemname le serdemi cahili da pile ü payeyeki diyari hebuwe ü berz nirxändirawe. Ya beg6weyeki giqti pi'ri fexir ü medh ü matename (mersiye), wekus6 mebesti sereki gi'ri koni'erebi, ke leyek qwar g€wey giqti da ko de- kir6newe, le babetekani tir ziyatir be gawi rözu pesendiyewe seyirkirawin ü

El-Undeti.rt Mehdsini',s §i? c. 2, r. 166. 3 Miji.ti Edebi Kurdi,b l: t. 176 taziyebari, c-) 4 ' Le fcrhenge kurdiyekan da, §in, §il1ü lawanindine, iin ü gcporr" tazimane t C Seyri em wqc ü www.arsivakurdi.orgmatemini, screxosi... tad bo cm bone ü munascbetane bekarbrawn (L) zarawane bke lc ferhengi (hembane borine).

Matemname le edebiyati farsi da ziyatir le j6r karigeri matemnamese_ rayani 'erebda buwe ü her le dewrani seretay edebiyati farsi derriyewe em babete qi'riy'e bedi dekir6t, Iew naweda (Rüdeki/qa,iri sedey qwaremi kogi) beseramedi qa'irani fars le qellem dedr€t ke lewbabete qi,ryan danawe, lew bwareda ew gi'ri matemnameyey kewa (Ferxi Sistani/ ke le 4z9i koqi da mirduwe), bo mergi Sulltan Mehmüdi Xeznewi gutuyeti be behäztidn babeti qi'ri matemname denasr6t le edebi farsi daz Cor6ki dike le qi,ri matemname le edebi farsi, ew begeyane ke le taziyebari imamani qi,e ü endamani alibelti päxemberewe gutrawin ü be "matemnamey mezhebi,, denasr6t. Eme layen6ki gewre le qi'ri farsi diwabediway damezrani Dewleti Sefewi p6k deh6n6t, serqawekan amaje bo gi'reki terkibbendi (Muhteqemi Kaqani/ le salli 996 kogi da mirduwe) deken, ke be mezintrin sa'iri matemname x-w€ni farsi wesf dekir6t, ke bo qin ü matemi Dwazde imamekani qi'e honrawetewe ü qi'reke xoygi le dwazde bendi terkib p6khatuwe.s Le edebiyati rojawaq matemname weku babet6ki gi,ri m6jüy.eki koni heye. (elegig) ke weku zarawe bo matemname bekard6t, riqekey le zarawey (elegia ya-xudelegos)i grikiyewe hatuwe. Le edebyati griki ew qi,raney ke sebaret be 'eqq ü ceng ü merg ü awarebffn ü jyan dehondranewe k6q6ki taybe§an hebuwe ke be k6gi matemini (elegrtrc) nasrawe. I,e rojgarekani romani ü latiniq da matemname her bew gemk ü p6na- seye mawetewe, kewa gi'r6ki kurt, ya goraniyeki ahengtlare ke bnawani le 'iqq ü xogewisti ü merg ü le destdani mirov6kewe berpabuwe.e Le sedey qanzehem be dwawe matemname le edebyati ewrupa le fcrrm ü nawerok6ki taybetda meyiwe. Be nimüne edebi ingilizi le rabriclüda qend nimüney qi'ri matemnamey nawdari hebuwe, le wane matemnamey (t6ni son), be nawi qameyek bo mergi doqi Wellington de (on the death ol the duke of Wellington). Herweha matemnamey Alfred Tennyson, gewrey 0) C qa'iri derbari Biritanya le niwey duwemi sedey nozde, ke be nawniqani lin pX www.arsivakurdi.org memorione ü bo mergi qa'ir6ki dosti honiwyetewe, enca odin Audeni qa,iri rll C) i(D- 7 Ferhengi lrti lahAti Edebi, t. 434. = 8 Wijenamcti Htmeri gäir, t. 239. 184 9 itcr),L\'(yt fesu, r. t39_ nawdar qameyeki qing6rri zor be sozi bo yadi qa'iri irlendi hawrräy W. B Yeats honi\nr'etewe.'o Cor6k le qi'ri matemname le edebyati Ewropa be taybetig le ferensa ü ingiltera perey senduwe ke beqi'ri matemnamey §wankareyi nawddrkrawe, tyayda hem matemnamexolm ü hem matemname bo xoändra ü le gäwew akari qunkarew xelki d6hat wäna dekr6t, kewa srugt ü gjurya wgull ü gull- zari tebi'eyg debne gerik ü brabeqi ew mateminiye." L6reda ü ledidi rexney edebiyewe detwandir€t dücori matemname destinisan bikr6t, cor6kyan le hest ü sozöki rasteqinewe serhelldedat kewa serqare le hest ü soz ü sütane ü be koll le dill ü derüni gatrewe le gäwey lawanindneweyeki xemnak hellqulawe. Cor6kiq matemnamey resmi ü farmayqiye, kewa ga'irani derbar weku coräk le erk ü wezife le taziyemaney gewre ü weli ni'metekanyan, ya kes ü kari nzikekani ewan, c6 becäy deken. Ke düre Ie her core hest ü sozäki rasteqine ü le dil ü deründa karigernab6t.

Teweri duwem Matemname le edebi kurdi da: Dyare matemname le g6we seretafyekey ü lay hemü komellgakan bo ew 16 ü resm ü neritane degerr€tewe ke le kati taziyebari ü Iawandnewey mirduwekan le arada hebuwe, sereta le q6wey srut ü du'a ü parranewe buwe le xudawend le rüberrübünewe legell dyardeyeki sersürrh6neri weku merg, paqan bote bend ü sllaw ü pesn ü p6dahellgutin bew umödey bo mir- dü le gorrxaneda bb€te mayey arami ü oqreyi." Dab ü neriti kurdewarig le rabridü her bew core buwe. Le hengami koqi miru mezn ü cwam6randa, ya cwanemergi kurran ü kgani law benakami, jnan betaybeti le merasimi taziye barida kori qinyan bo g6rrawe $iying6rran be watay qeporr ü 96wen ü zari d6t be deng ü be awaz ke beg6weyeki taybeii berräwedeq6t.'3 Taziyebaran cili qin ü nili, (ke bexim rengrräj clekra) rlepogn ü serejn6k deb6t be (9ing6rr) ü be deng ü awazäki xemawi bebendi qi'ri ü pexgan mirduweke delawänätewe ü p6yda helldellB, akare nawazekani destinigan dekat ü ew nehameti ü kostey lew kogkirdine da kewtotewe bas dekat, dwa be dway ewiq kori jnani gingärr be ahu hesret ü qullpi giryanewe, le ser ritmäki taybet weku kors boy desennewe. ü 'ere- C) Her em nerite peri senduwe ü lepal cekewtew karigeri §i'ri farsi C X www.arsivakurdi.orgbe gekerekirdini coräk le bas ü babeti nawe- bi, weku sergawe bün bnemay c)

Bi corekani matemname le qi'ri kurdi: Ilegbey qi'ri kon ü klasiki kurdi pirryeti le deqi gi'r.i ptew ü pirrle gewher ü huner le babeti matemnametla, keu,-a l6reda gestök be n6w er ,- gull ü gulzareda dekeyn:

r. Lawanindnewey miru paqayani L-urd: yekemin t6ksiti matem- uame ler,r.barewe ke Ie berdesLman daböt si'röki [hmedö Xani (165r-r7o7) ye, ke bo koqi dwayi Miri Bayezid, NIir Mihemedi kurri Baluli Söyem, honiwyetewe, Xani pe]'wendiyeki pteu,i legell ew mire da hebuwe, leserdemi ew ü bawkigida, xani weku mirza iL namenüsi derbari mirayeti kari kirduwe, le dr.r'ay kogi dwayi Mir Mihemed Beg le sali (1091k/16812), Xani be qesideyeki nask ä besoz del.law6nteu,e ke le for.mi bendi qwarine daye ü le (34) bend pekhatuwe, ke eme dü bendi seretakeyeti:,a

Kan6 Muhemmed Beg gelo Kan padiqah6 serhedan lroJt dll blgrrin delo Kan padiqah6 serhedan?

iro bibinin 'ibretd Axa ü xelqö higet6 KanE xudanö xiret6 Kan padigahE serhedan?

Weda'i (ke le sedey nozdehem da jiyawe), matemnamel'eki le ser r6w- qiw6ni t6kistekey Xani, le sali r8zri zayini le dway merg ü kujrani (§äxibegi Begzadey Hekari) honiwetewe. Ke brity-e le (38) bendi gwarine, ke be zman ü q6waz6ki rewan ü paraw honrawetewe seretakey bem coreye:

iroji dest6 felekä I(an€ cihangir6 cihan Bigrin ji bo §6xi Beg6 I(anö cihangirö cihan

ID Mirö bi iman ü kerem (Jt www.arsivakurdi.org Kan sahib cüd ü ni'cm (l Wesf€ div0 herd6 bidem 0) .o)' Kanö cihangir6 cihan = 186 14 Cewahirü lMeäni,L 2'18 41. Le bendi kotaf iq da m6juwekey be hisab ü herfi ebced tomarkirduwe: Ya qenc ewe em v€ bikcl'n Nart Ii tarixö bideyn Bo xeyn ü r€ ü Iam ü zeyn (tooo + zoo + 30 + 7 = r237kl 18212) IGri cihangirä cihan'5

'Iäksit6ki narvclari Nali he"ve, kewa zor hunermentlane ü qareza dü mebesti dijber fi p6k nakoki (matem ü stayig)i le 1'ek bote da kokirdrrtewe ü harvam6zi )€ktiri kirdün, ew le kat6k da Sliman Paqay Baban (ke le sali 1838 zayini mirduwe) delaw6netewe, le heman kat da stayi§i hatneseftext ü desellati Ehmed Paqay kurri dekat. 'Ienanet Nali twaniryeti le yek take belt ila, labaläki bo lawanindnewe ü laballekey tiri bo stayiqi nawberawan terxan bikat weku lem nimünane da berqaw dekew6t:'6 l*rballi yekem/ le lawandneuey Sliman Paqa da r Ta felek dewri neda sed kervkebi arva nebtr- 2 Ta negirya asnan ü tem wllati danegrit. 3 Ta gemcn pira Ie ser e6lli derxiti laneda. 4 Ta (Sule].rnanan) nebüne sedri texti .iret.

Laballi duwem/ Ie stayi§i lJhnled Pa§a da r Kewkebey mihri mubarek ghil'eti peyda nebü. z Gull qemen ara nebü, hem löti xunge wa nebü. 3 Fer'i taze xurrrem ü berz ü bulend balla nebü 4 (Ehmedi Muxtari öme) §ahi text ara nebü.

Diyare kokirdinewey em dü mebeste dijbeyeke (wate matem ü stayi§), le yek botey si'ri da kar6ki zor sext ü dijwar e,le desellati ga'ir6ki hellkewtüy weku Nali neb6t nehatuwe.lT Em deqe qi'riyey Nali pargeyeki liriki kurti (8) däriye. Le beramber da (Salim) qesideyeki (+s) beyti heye kewa le tazimane ü matemini mergi (Selim Begi §iwekell) da gutrawe, eme yek€min matemnameye ke le q6wey qeside da honrab6telve ü bem §6we-veye:'8 Iim gerrön ba giryekem didem be didey xunfigan Nayell6 yekdcrn be rahet rabw€rim asman (Selim) Qunke siweli qedimin hecl le pag hehdi Daye des Mehmüdi hatem dill qira-ri düdman

o) 15 Dituni l4teda'i, r. 108 27. L Diwani Nali,r.310. www.arsivakurdi.orgt6 C) lew corc berqawdekeuin, t7 Lc Ei'ri klasiki ercbi da gend nirnüneycki degmeni

Dinyay be],net kem, dinyay beJnet kem Dinyay na snext sel1 ü bel,net kem Sya dil neseng skoy say stem Xayin xunixwar xellwel\anev xem 'Ecüzey 'aciz, post rü kinya Tepil bed namit ne her cajinya

Ta le kotayi da dellet: Qunke dunl'ay dun toy mezher pey gi§t Hergi p€t waqün heqim ha nemgit (Rencüri) ta wad axir henasan Her a-x axgen pey merg xasanle

Be heman q6we Mirza 'Ebdurrrehimi Wefayi qend qesidey berz ü soz- (be naki kurdi ü farsi) le dway hewalli merg ü pirsedari qöx ü pirekey §6x 'Ubeydullay §emzini le salli 1883 da nüsiwe. Yek6kyan em t6kistel,e ke britiye le qesideyeki (6o) befti ke le ser käqi hezeci heqt Hengawi tewaw: (mefallun mefatlun mefa'ilun mefa'ilun mefa'ilun) x2 honrawetewe. Le rasti da em matemnameye sayani eweye ke weku nimüneyeki berz ü balla ü tewawi gi'ri matemname ü ging€rri le qi'ri kurdi klasik da gawi 16 bikr6t.* Eme gend d6r6ki seretayeti:

Dr6xa bay xezan daye behari qox ü re'nakem Le izhari 'emel kewt aftabi 'alem arakem Wereq rizan xezan kellte rezan, wez'i qemen gorra Be serqü feslli gullgest ü temasay bax ü sehrakem Xezan hat ü qemen sol bü le nexmey bulbul ü qumri Dr6xa hesreta bo gull'izari seru ballakem Le giryan asman damani sürbü qini g6rrawe Meger girawe yamayl beqam bü roji r0nakem?

Diyar e kogi gäx ü pir ü zana ü nawdarani ter{qet ga'irani o) hesti bizüni- C dwe ü qendin deqi matemnamey pirr le soz ü kul ü xosewistyan bo gutun o) www.arsivakurdi.org ke läre da mawey be serkirdeyan nab€t.

t9 Dhrani Rencüri, i 200, 188 20 Diwdni We{q)i, t.2lO. 3 . Lawanindnewey xÖzan ü hawser ü xoEewistan: L6re da amaje bo dü qa'iri nasrawi sedey nozdey nawqey Hei\Taman ü Goran zemin de- ke1n. Ke yekökyan (Mewlewi tawegoziye/ (1806-1882), ke bo koqi dwayi ('Enber Xatüni) X€zani nüsiwn, ke her kam6§an bigrit debini sozöki mi- rovaney qüli l0 hclldeqü16t." Eme gend dOr Ie nimüney yek6 lew tOkistane:

imsall nerv wehar gon xezani serd Bergi werdi ba-,< me'düm berd pey herd Mqöw talley nlin xilaf engäz bo Wcrne kö key di wehar gullrr6z bo! Dill wekeq baziy gepgerd bazig werd Cift arezt kerd, gepgerd taq awerd Boy'enber ne toy demaxim dürkerd Firsetis awerd heway webay derd

Ewe key tir (Ehmed Begi Komasi) ye, kewa qesyeyeki zor nayabi §in- g6rri da-xdari le ser gilkloy hawserekey honiwetewe, ketyayda hawar ü amani le dest tenyayi ü le desdani hawser ü dostda 16 hellsawe, eme gend d6r6§eti:

Gillkoy tazey leyl, gillkloy tazey leyl Aroqim weser gillkoy tazeY IeYl Nc payey mezar ew leyli Pirnnel'l Nedidem r6za esrinan qon seyl §im we seriniq we dlley Pirr coq Sengi mezarg gartim ne arog

Krrtzanewey qa'ir Ie ser gilkoy hawseri le destqüy dr€je dek6qi ta (55) d6ri t6kistekey xayanduwe, ke le kotayi da bem core ye:

Her gend perö min to elwedaten Axir serencam i cage caten H6nde xak ü seng we cestem baren Nccagey ovab, nerray guftaren Ehmed perö kog gay cemin caman Restaxiz kero ta merg samalr'"

Le beramber da gini x6zan ü hawserekanigman heye ke bo mergi m6r- du serdarekani xoyanyan g6rrawe le kati kog woxirkirdinyanda. Eweta a C herdü jine qa'iri kurd Mah §eref Xanimi Kurdistani/Mestüre ü Zelmeb www.arsivakurdi.orgCJ Xatüni/ Hezine lekati le destdergüni märdekanyan, em kost ü karesateyan

Xesrevrrr 6qm, xesrewm €qm Ce cervr felek nasoren 6qrn Cger ke1'l hün henase serdim Esrin senvazcn 1r€ gihrey zerdim Xusus fidat bam gal.kcmcr lall irn Enqcw ce siiziq cger zuxall im Perö nakamit me grelr?m weta.\\, Cebedbexti tv6m sernvaln wexaw!3

Her berr. rengeq (Zelreb Xatüni X6zäni [Iela 'Ebdulllay Celizade/Hezi- ne) le sozi kogi dwayi rnärdekey, qini gerawe, eme Qend där6ke lew t6kiste:

Ey refiqani qeri'et b€n biken giryan ü qin Hey{e bo ew qutbi kamil koqi kird bo jör zemin He1.fe bo erv kohi'irfan ü delili rahi heq Piqeway ehli mehebbet ew (reis el-asiqin)=r

4. lawanindnewey qareman ü serkirde qurriqg6rr.ekani kurd: qend rüdaw6k le m6jüy kon ü nwöy kurda rOyan dawe, lc kati xoyda rveku kost ü u0gusti ü zay'e sel.irkrawin, le ranc nergi qareman ä serkirde ü kese qurrqig€rrekan kewa galran weku zmanhalli millet neyan hälalr,e henva tö- perö, bellku da-x ü hesreq,an bo hellrrigtirn ü be qi'ri lawanindnewe ü matem- nameybesoz yadekanvan zindü ragirtulve. yek€k lemane gehidkir.dini serkir- dey kurd §6x Se'idi Piran fi desteyek lew gurriqg6raneye ke Ie salli (1925) cla le s6dare dran. Plrem6rdi neutir matem[ameyeki bo qehidani em karesate honiwetewe bcnarniqani (§ir,r,eni §ehidani Kurdi Se ), ke tii,ay da dellö:

Em asmane qine kewa bergi mateme Tehlili lr.a krawe, qubbey xeme teme

Qerx6ki kone makiney jengi girtu$'e Qewri neka bexwön peti sürrani kevtuwe

Le kotayiq da delli:

Bo 6me lazme hemü sall0k heta dejin o, Em roji z4i eyare bikeyn be;in C www.arsivakurdi.org Q Rojdke ke roji mirdin ü jine braderan {l Ferze xeza, meqlube neqdi dill ü zuban"s C)

Kes nelä em b€qe golc ü em ze'ime mirduwe Qaremani bdgirve qöri Kurdistane nitstuwe P€t bll6n1 Ei kirduwe bo xizmeti kurdi hejar l,aperrey m6jüy be xwöni ali xoy nexganduwe'7

§öx Nüri §6x Salih le qesitle matemnakey da be nawi (§iweni §6x Meh- müdi Scrok) tla dellä:

Qi nüki xencer6 bü u,'a brri riqey dill ü giyanim Qi tini agre bü wa be carö cergi sütanin Le ser qawe), teqiwi dillmewe xr,r€nat'i al ü geg Benaw geryanekana döte sergalvey dügawanirn's

Nimüneyberzi matemname weku janer6ki ;i'ri'e" le qi'ri nwäy kurdi da lew qesideye da berceste deb6t be nawniqani §6x Mehmüdi Zindä, Kewa Dilani qa'ir le kogi matemini q6xi nemir da honiwetiyewe ke le dübendi seretakey da wa hatuwe:

Payz xezani temalvi ü merge Gella Iliq ü pop xunqe bejenge Asman ne Eine ne pirozeyi Ne gerv crilvey est0rey Ecnge

Piqko temi nard le bo ararat Henau'i ezmir bc kaj aw benge Bellarn kurdistan ba Ie qinab6 Gwä hellixrawey ar,razi zenge3"

(l-) 26 g1x Mehmitd le §i'ri Krrdi da:61 lO0. ( www.arsivakurdi.org27 Di--dni Qani' :225. Lr gix 28 Diwani n" ri $€t Solih:354.

Barzani pallewani kurd hiway pir ü cewani kurd Xeberyan p€dam to mirdüy be dimen leberqaw win büy Min dezanim to namri to le mirdin beh6ztirit,

Le dwayi ewes hemü sal6k be q6weyeki berdewam bo mawey (rrsal), her salle ü qi'r6ki bo sallyadi ew koqe nüsiwe ke hemüyan lew qwar q6weye dan.3"

5. Lawanindnervey kesayeü ü nawdaranl komellge: Renge em babete firawan b6t ü mirov netiwanöt pey be hemü layen ü lliq ü popekani bibat, zor wa heye Ie kati kog ü matemini kesayetiyeki nawdar ü xizmetgu- zari naw gomellge qa'irani kurd matemnameyal bo honiwetewe, ewey le- berdestman bCt l€re da gend nimüneyeki deh€ninewe.

Heryeke le Remzi Wehbi Sl6mani ü Esiri Kerküki matemnameyan bo Sallih Zeki Begi Sah6bqirran honiwetewe, kewa kesayetiyeki kurd buwe ü le salli 1944 da kogi dwayi kirduwe. Hi yekemyan be nawi qini Sallih Zeki Beg ew tiya da dell6.

Le b6qey zindegani ü hestiya gäri jyanim ro Le baxi rasti ü serberziya seruy rewanim ro k burci kurdewari ü ewci danayi ü siyaset da Mehi mihir ü wefa qehbazi 'irfan aqyanim roar

Matemnamekey Esiri be nawniqani qini Sallih Zeki Begi Sahibqirran ew bem d6rane destp6dekat:

Nebü ey pilawi qak Qar

Her lem bware da bo kogi dwal ü leqley matemini ke sayetiyeki weku (]) C www.arsivakurdi.orgMihemed Emin Zeki Beg da, ke le salli (1948) da koqi kirduwe, heryek le o) Piremärd ü R. B. Hewri ü B6xud ü §6x Selam ü B6kes ü Ewrrehman Begi

Emrroke roji matem e 'A)len dlJi pirr Ie xem e Rüy asman hewru tem e Bo cwanemergani wcten

Weten deräni letlet e Girodev dawi negbct e Xcwu xoraki mihnet e Bo cwanemergani wetel,r"

Enca her (B6kes) §ini bo kesal'eti ü nawdarani kurd lew6ney, Mihemed Emin Zeki Beg ü Mistefa Mezher ü Qaley Ayqexan g6rrawe.a' Le beqi ginname i diwani §ari /'lii'Arif Axa da qend deqi qi'ri matemname heye ke bo kesayeti ü nawdarani kurtü rojgari xoy honrawneter'r'e.r"

o 35 Muhenmed Emitt Zeki:29 41. C 36www.arsivakurdi.org Dix'ani Evdirrehman Begi Baban:58. x t) 37 Pi.eminl, B. 1,329 361. .l Diwani Selam:93, 101.222. 38 c-) 39 Dhl,uni $ix Ntlri $ix Salih: i45.346. ((I) 40 Diwani Bökes'.80. - 4l Dix,ani Bikes:140, l4l, 159. 42 Diwani §ari:241 254. 193 Em babete eger be dway da bqin wa be zü1.{ kotayi nayet, kurd wateni em hewire aw zor dekäqi ü zor täksiti matemname heye ke le w6ney gew- heri yekdane diwani gi'ri ü genciney edebiyati kurdyan razandotewe.

6, Lawanindnewey hawrr6 ü kese nizikekani qa'iran: Zor carwa buwe le mergi hawr6 ü xizm ü kese nizikekan, qa'iran firm6ski xem ü hesret- baryan hellrrigtuwe ü teksiti xemname ü rnatembaryan bo honiwenetewe, diuani qa'irani kurd lem bwar ü babete da deqi Ei'ri zoryan bo dewr kirdüy- netewe- lßre da herbo nirnüne awrr€k Ie diwani ga'iri behremendi kurd (Go- ran) dedeynerve ü debinin kerva mergi }rerdü ciger goqekani (Hiwa) ü (Gul- Ialle) gon düzami qülli xistote perrey cigeryewe ü le dü matemnamey pirr Ie hensik ü nalle ü firm0sk da gon gini bo g6rawn. Le (giweni Gullalle)da dell6:

Kiqim. mayey jiyanim, l adigari §ebabim, noberey girini dari Xerani kem dewami'umri lar.r'6m, Dillopi xwäni germi agrawim? Ciger goqey'ezizim. nüri qawim, Seri talledezüy amali xar,r'im. Qi zü mirdi? Kiqim he1'hat kigi xom, Qi zü mirdi? Qi zü kewtite bin gom?r3

Herweha le bendi diwaf matemnamey (le sere mergi Hiwa da) gutu- ye:

Sabom birn^/ane terbew eawane! Rolle mirdine ü firm6sk barane! Hiwa rolle ro, korpem role ro Ew kullme alle nerm ü nolle to Ew qije zerde ew gawane ro Ew nexmey fdaye) ü (babc) citrane ro Ta demman ekeu€ wek to: Hir.ay daye ro, hiway babe ro.+q

7. §in ü matemnamey qa'iran le naw xoyanda: Wa buwe ga'irani kurd le n0rv xoyan da t le kati merg ü mallawayi yek6kyan, hawrr0kani le xem ü taziyebari ledestqfini Ein ü matemnamelan bo g6rrar,r,e ü yad ü bi- reweryan le m€jüy edeb ü le dilli rolekani gcl da be zindüyi hE§totewe. Hem te'biryan le nasori dill ü hest ü sozi xoy'an kirdotewe sebarct be Ie destdani hawrröyekyan hemise crv kost ü ziyan ü zaye'eyan bercestekirduwe kewa o) L www.arsivakurdi.orgIegell ü niqtiman kewtu\\.e. Di).ar e em dyardeyc le edebi hemü milletan da 0,) bedi dekr6t ü Icrn maweye da p6wist be h6nanewey nimüne nakat. Ewey

Disan felek em daxe qi bü nay becgerda Ern agre qi bfr Ic dli 'alemi berda Disan qiye em qorre le naw milleti kurd 'A1lem hemir xerqe Ie qurr ü;in ü Eemerdaa5

Enca her (Kemali) matemnameyeki bo kogi dwayi (B6kes) i sa'ir honiwetewe.a6

§6x Nüri §äx Sallih le giweni da bo Mela Mehmüdi B6xud matemnameyeki besozi honiwetewe ke tiya da t1ell6:

Xemim nediwe ke dill helldirr rveku neqter Xeurim nediuc wcku tir bida bendi le cger Xemim nediwe ke rünaki ü fere.h ledilla Weha neh6ll6, le c6gey nem6n6 qwön ü eser Xeurim nediwe le scr texte nerdi dinya da Wehabbest6 le xogi ü lepökenin geqder Xemim nediwe beri xw6ni dillweha berda Le fivareyi dille$c hellqullöte dide ü sed,

Le merg ü matemini (Pirem6rd), ga'irani kurd hestu nesti xoyan le §cnd deqi si'ri pirr le xem ü matem da derbirriwe ke lew gley rnateminiye da ke boy saz kirawe p6qkeqyan kirduwc. Lewane matemnamey Bixud, 'Eb- dalrehman Begi Baban, Hicri Dedey Kerkuki, Remzi Mela Marif, Haci Baqi Bengine, R. ts. Hewri, Qani', Ehmed §ukri ü Exul ü lladi Sab e. k n6w emancda Hicri Dede matemnameyeki xw6ndotewe ke le gwar beg p6khatuwe ü herbeqey be dyial6kt ü ziman6ke bem g€weye: begi kurdi mukri: 8, begi kurdi hewrami: 16, beqi farsi 4 bendi p6ncini musemmet, beqi turki: 19 belt. Dwatir em qin ü matemnamey qa'iran hemüy letek komell€ wtar ir babeti tir her lem babete da, le kt6b6k da gap ü bllawkrane- tewe.as Herweha Goran le gin ü larvanindnewey B6kes da matemnateki honiwetewe be nawi Hawrr6m Bäkes, le q6wey gameyeki dr6j ke (7) laper- rey diwanekey giftotewe. Goran bem g6weye destip6dekat: www.arsivakurdi.orgo) i--

Le bendi kotayi§ da dellä:

Ey g€we gox, ey peri Danige layjür seri Wek yari wefadar be Berrasti xefetbar be Qji zerd ba pe96w b€ Bestem xem leser l6w bö Tu bll6 ü mini havvrr6 Ta destim qellem bigr6 Enüsim; d6r d€r, ben ben Bo B6kes si'd siwena,

Katek dlle gewrekey Goran le l6dan dekew6t ü koqi dwayi dekat, em hewalle be Kurdistan da bllaw debätewe ü degerr6 le Mukriyanewe Hemin bang ü hawari 16 beriz deb6tewe matemnameyek bo (§ini Goran) dehon6- tewes'"'. H€min bem §6weye matemnamekey destip6dekat:

Her le Botalewe heta Soran Hcmü sorani sine bo Goran Her Ie Kr'6stanewe heta Germ6n Yexeman dadrrawe ta dam6n Le Cizire heta Behri Re§ Mye kij6 seri nenab6le heq (i) C www.arsivakurdi.org49 Dirvani Goran:83. I 50 "' Rojfia rc! Kurdistani qafi r;aran. xoy taybet kirduwe bo birewcri (l .iimarcycki koqi dwayi Coran, tCda nilser fi rojhelat kometeyek bas fi wetar ü {) sa'irani si'ri .ai matemnameyan lew boneye da belarvkirdotewe. Binva e: Kurdistan,jinJ,arc(43), sali qiwarem,27iturye 1963. Herweha lejimareyekip6§ütiri§ = ('Abidi Siraceddin) matemnarneyeki (23) deri bo ew kose belawkinlotewe. Herweha 136 (§ini Goran)i h6mni5 bu yekemctr le jimare (46)i ew rojnamcye bclawboteu.e. Le Diyarbekirewe heta Urmo Ser be qor, mil bekuyrre nör ü m6 Her le Kerkukewe heta ku Sine §in ü ro ro ü fixani piyaw ü jine Bem rengeq diwal,i p6 hönawe: Royi aw-ati birde bin gli reE Roy,i kurd mawe bö kes ü bä be§ Haci, Goran ü Pirenr6rd mirdin Danekcm kurdi eme her kurdin Kurdin ü tüsi roji tenganen Merdin ü dili desti böganen.s'

Kat6k H6min bo xoqi demrö ü mallawayi dekat qa'irani kurd be komell gini bo deg6rrn ü le pirse ü taziyebari ew mirove ü qa'ire behremende, ke weku saman ü simbul6ki neteweyi lew rojgare ü lew wextey xebat ü teko- qani milletekey seyirkrawe. Mergi H6min le Kurdistani Rojhellat, lani kem bo gini xw6ndewar ü ga'ir ü nüser ü nawendekani ferheng ü edebi kurdi kost6ki gewre buwe, kujanewey meqxel ü blläseyek le rojgar6k da kewa ew xellke um6di zoryan p6 hebü. Boye merg ü mallawaf kirdini qellemi qa'irani kurdi bedeste cem'i h6nawete qin ü firm6sk hellwerandin. Eme bote dyardeyek le möjüy edebi kurdi ke p6qtir nimüney kem buwe.s""-' Mezin gairani kurdi rojhellat be gigti ü be taybetis qa'irani Mukriyan komel6k matemnamey berz ü huneri pirr le hest ü soz ü kol ü keseryan bo honiwetewe, le w6ney: Heqiqi, Seyd Tahiri Haqmi, Mamosta Mela Mhe- medi Rebi'i, Hejar, H€di, Xallemin, Seyd Kamili imami, Fidayi, Seyd'Eb- dulqadiri Siyadet, Rawgi, Usta, Marf .dxayi ü Emin Gerdigilani ü qendani tir, ke hend6kyan le didi rexney edebiyewe be qakaru sertopi gi'ri matemnamey kurdi derdrr6ne qelem, l6re da gend nimüne dehininewe ü bepi§t- bestin be guteyey ke dellä, miqtä nimüney xerwar6ke destberdar debin:ss

§ingärd Heqiqi: Biral, bezim Ie pas to min itir seyrusefanakem Bemeryi to bedill me1'li keju köwu giya nakem Be dnri to weha cergim birrawe hestemejinim Bezam ü öqerve mergim dew6 derdim dewa nakem Ewa degt riqya qinew le xaki nigtman qine Willati kurdi xemgine dell€ terki 'eza nakem

(CJ www.arsivakurdi.org5l Tarik ü Rün:153. C) 52 "" Min xom dirvatir le kak Selahi ciwanemergi küi mamosta HCmüim bisttlwc, rl kcwa ziyatir le (50) §i'ri ;ingdri bo kogi H€min nüsmwe. ke ta Csta henddkyan o bclawnekawnetewe. .c-:i 53 Nimü[ekan lc scrgawey ciya ciyawe ri8u,äzra\\n. hme Ic krröbekcla ke he hlwkari dost = ü hevr6man (Kak'Eli Debaxi), xcriki amadekirdin ü le gapdan ii belawkirdincwcy dayin, u6zik be hemü ew deqe si'riye singCriyancman kokirdotewe ke destman p6y m geyi§ti bö 197 §ing6rri Seyd Tahiri Haqimi: Behari kird bepayz mergi zanay basefa H6min Legel xoy birdi hoq ü daniq ü fezl ü zeka H6min Dr6x züxawi xward ü renci bird ü melneti k66a Ke gel rahet bji ä bellku negi renci beba H6min Ke gil sall derdi nakami ü bellay gewsanewew xari Gwara kird Ie xoy bo berziyeti gel merdi ra Hömin Le bo genci mirad qend qar ü dö bed6 ger4,a Legel sirwey beyani hawderni yadi seba Hömin

§ing6rri Mela Mihemedi Rebi'i: Le dunya da kes6 renci bebab6 heres girtüye hergi k€we bab6 Behari bd gulli bd bulbuli kurd Xezane kirdera,ey wek ka ü ba b6 Le kost6ka ke kurdistani dagrit Rewaye qiwen ü qin ü herab€

§ing6rri Sidiq Borekel: Xak xem oisten u,'eserkurdistan Xar xem ruwan ceber kurdistan Bulbul menalu cebax ü gullzar Masi megru ü cederya ü rübar Qerxlg xokerr b6 cexewxay merdim Ay gend giyan sextim kewa nemirdim

§ingärri §6x 'Ebdulkerimi Hirani (Wirya): Ger heb€ qa'ir len€w kurda berrasti h6mne Xosewisti ew hemise wa le naw hesti mne §i'rekani wek qray ränake bo rögey xebat Nüki xamey ew bew6ney qiqlli qawi dujimne Merdi meydani xelat wbulbuli baxi huner §a'ir6ki paye berz ü bir ü bauerr roEne

§ing6rri Hejar: Kak H6min biray Eirinim Qawan deg6rim natibinim Zil kw€ran de1l6n mirduwe yekcari C) Kogi kirduwe C www.arsivakurdi.orgDilley pirrkllolli hejarim p Gilani bö oqre ü qerarim

Ta dell6: Minig nall6m H6min kem hat bebira Nallöm Hdmin royi qedri negira Esleq nalldm werin rFzi 16 bigirin Min her dellöm degel kesi ramegirinsr

Encam Weku encamgiri kotayi dekirä gewhe basekeman lem qend xallane da girr bikir6tewe: 1- Matemname weku ianer6ki laweki qi'ri, begwärey räbaz ü qutabxa- ney edebi klasik, regu riqey bo edebi kon ü klasik degerr6tewe. z- l,e qi'ri kurdi da matemname dü serQawey buwe: yekemyan neriti komellayeti matemini ü taziyebari le komellgay kurdewari da, duwemiq qi'ri rojhellati 'erebi ü farsi.

B- Matemname le wäneytewn ü rayelle le gendin cor ü qäwe da le hemü qonaxekan ballapogi 9i'ri kurdi buwe ü lay begi here zori ga'iran bfin ü berdewami hebuwe.

Serqawekan a- kurdi: r Afradin i Mircltn le eJsaney Kurdi da,ferhad'Eziz Xognaw, Namey Master, Zankoy Selaheddin, Hewl6r, zo13. 2- Be Yadi to Diji dili'm, Hejar, Le Belawkirawekani Komeley Ferhengi Sw6d - Kurdistan, Stockholm, 1993. 3- lro l(urdiston, Hejar, Dezgay Qap ü Belawtirdinewey Aras, Her\'16r, 2oo1- 4- Piremlrd ü Pödagttteweyekl NaA bo Jiyan ü Berhernekani, UmCd A§na, § 2, Dezgay Qap ü Belawkirdinewey AIas, Hewlör, 2oo9. 5- ?cri,t ü Rlin, Ilömin, l-e Belawkirawekani Binkey P6qer-a, Bexda, 1974. 6- Ilidari §i'ri l(lasiki Kurdi, Heme Se'id Heme Kerim, Daru'l Hurriye Lit'tebae, www.arsivakurdi.orgBexda, 1986. 54 Diyari 6me lem basc da üguzereki x€mman bc §i'ri matemnamey Kurdida kirdu*e '; ü dmali send laycn€kiman kirdewe ü §cnd nimüneman lew barewc xistote lü. Diyare meselekc bcwcnde kotayi [ehatuwc, bclku Ie diwani 5a'irani kurda be deyan i0t digir€t ke lc boncy ko9 0 matemini kesan ü rädawi t€ksti si'ri matcmrame bedi = ciya ciyada hunrawetewe. Eger wirdtir bo meseleke bigüyina.ve we rumali hcmü 1 gg tCkstCkani mafl bikirdaye erv e b69ik le qovarey em base da cigey ncdibttw 7- Dirao.ni Ehmecl Begi Korrd.si, Nluhemmed 'Eli Sultani, Mclbendi Rei{§enbiri Hewmmall, Sl6mani, 2o12.

8- Diroani Esiri, Dr. Kurdistan Mukriyani, Dezgay Qap ü Belawkirdinervey Aras, He1vl6r, zoo6. g- Diwar]j Ew.rehman Begi tsaban,Mehmiid Ehmed Muhcmmecl, Qapxaney Zema[, Bexda, 1989-

10- Diuani Bökes,Mihernedi Mela Kerim, Qapi Duwem, Qapxaney el-Edib, Bexda, 198(). yekem, 11- DiutrniRencAri, Mihemed'Eli Qerednxi, Qapi Qapxaney Afäq-i Erebiyye, Bexda, 1983.

12- Diwani Selonl,Um€d Ifukereq, Qapxaney el-Hewädis, Bexda, 1990. 13- riu,aniS(llim, Qapxaney Kurdistan, Qapi Dur,r,em, Hewlör, rg7z. t4-Diurani§ori, Ehmed Huseyn Ehmed, Qapxanev qiwarqira, Sil6mani, zorz. 15- Di.roni §i',' (Muhernmed Salih Dilan), 'Ebdullla 'Eziz Xälid, Emiudari Rewqenbiri ü Larvan, Bcxda, t978.

16- Diuani §'dx Ärliri §äx Saftä, Azad 'Ebdulwahid, Dezgay Qap ü ßelarvkirdinervey. Aras, Hewler, 2oo8. t7- Di:ulant Qani', Birhan Qani', Berera-berayeti qapxareyi Zankoy Sl6mani, Slämaoi, 1979- 18- Diu.rani .Kemcrli, Kemal'Eli Bapir, Dezgay Rer-qenbiri ä Bclawkirdinewey Kurdi, Bexda, 1986.

19- Diruani corun, Muhemmedi Mela Kerim, Qapxaney Kori Zanyari'traq, Bexcla, 19Bo- pexqi zo- Diwani Mewleui, Mela'Ebdu'lkerimi lluderris, Dezgay Qap ä Serdem, Sl6mani,2oo6.

2t- Diw(ni Mesture, Nlacid Nlerdüx Ruhani, Sazman Qap ü NesirAras, Erbil, zoo5. 22- Diwani Nali, Mela 'Ebdü'lkerimi IMuderris, Qapxaney Kori Zanyari Kurd, Bexda, 1976. z3- Diwana Wedol, Se'id Döregi, Dezgay Spir6z, Dihok, 20()8- z4- Dtwani Wefayi, Dr. Osman Desti, l€ Belarvkrawekani Ekadimyay Kurdi, Hewl€r, 2012. z5- Rojnatney Kurdislan, Amadekirdirri Binkey Jin, Le Belao.krar.r.ekani Ekadimyav Kurdi, b 4, Hewler, 2()12. göx (urdi z6- Mehmud Ie §i'ri do, LetifBerinci, l,Ietbc'etir's Seqäfe ve sebbäb, Erbil, 199o.

27- KoAe Le Reuti Sarrstanryet r&r, Kerim §arcza ü Kesali tir, Beröwcberaveti Giqti Qap ü Belau'kirdinewe, Hewlör, eo09. 28- Goüari Kot.wen, Jimare (93), Sali Duyem, Hewl6r, Adari 1992. 0) zg- Muhernmetl Emin Zeki, 'Eläeddin Seccädi, Qapxaney Ivleärif, Bexda, t94B- C www.arsivakurdi.orgilo- MAjüu E(lebi Kurdi, Dr. Me'rüfXeznedar, Dez,gay Qap ü Belawkirdine1\,-cy Aras, b a 1, Hewl6r, 2oot. .l 0) 3t- Yadi l'irenl4rd,' Eleeddin Seccädi, Qapraney Meäril tsexda, r95r. ;ai J 3z- Henlnne Borine, Hejar, Srus, Tehrafl, 1369. b. 'erebi: 200 g3- Tortrd)'t Edebtt'I Erebi (el-'Esrü'l Cahili), Dr. §ewqi Qil g g, Därü'l Meärif bi Misr, Qahire, r96(). 34- Ceu:ähiri'l Medni f §erhi Diuani Ehmed el-Xanl, Tehsin ibrahim el-Doski' Darül Spiriz Li't Tebaeti We'n Ne§r, Dihok, 2oo5. 38- El-'Umdetü Ji Mehäsini'E §i'r ue Ädob e we'n Ne;fde, EbiEli el-Hüse]'n Bin Re§iq el-Qeyrewani, 'Ebdü'l Hemid el-Hindawi, c 2, el-Mektebetü'l Esrilye, Beyrüt, 2OO7. g6- Mi'cemü'l Mustelehätü'l Eclebiyye,Pol Aron we Auon, t: Dr. Muhemmed Hemüd, el-Muessesetü'l Camiilyetü li Dirasäti we'n Ne§d we't Tewzi', Beyrttt, 2012.

c. farsi; 37. Enwai Etlebi,Sirus §emisa, intiqarät-i Firdews, Qap Dehhüm, Tehran, r38:. 38- Ferheng-i istil«hät-i Edeöi, Simadad, inti§arät-i Merwadd, Tehran, 1382, 39- Ferheng-i Tetusif-i lsüilr.hAt-i Edebi,,!'n 1 q. A]brimiz, t: Seid Sebziyan, lntigarät-i Rehmä, r387. 4o- Wöjenctme-i Huneri§äiri, Me)T nenet Iuir Sadiqi, Kitab-i Mihnaz, Tehran, 1373.

ZankoY KoYe Fakulti Perwerde Begi Zimanl Kurdi

(lJ C www.arsivakurdi.orga

= 201 DAW|D YE§ILMEN

Dr RoMATEN runoi oe AVAKIRII{A KABarrenEru ERMEN ü remsiLA wAN

DesqrGk

Di diroka civak6n bindest de, ku kurdji pargeyekeji vä dirok6 ne, vego- tinän w€jeyi, di avakirina bira civak€ ü di kamilkirina tecrübey6n civaki de roleke mezin digirin. Civak ü w6je, ji nav w6jey6 ji bi taybeti roman, ji ava hev vedixwin. Romana kurdi ku di van dem6n dawin de büye enstrümana avakirina v6 bira herpar ya siberoja civaka kurd ü her roja ku derbas dibe, bagtir bi rola x.lve ve radibe, agahiy6n pir giring dide xwendevanan. Bi ya min di vi wari de berdevkiya civak6ji dike. Bi kurtasi rab6ja romana kurdi dibe war6 avakirina bira herpar, dirok, bir ü w6jey6 digihine hev. Temay6n weki qer, kugtin, ferman, serhildan, xela, sirgüni... ku di v€ sedsala güyi de, ciyeke mezin di bira her.par ya civaka kurd de giftine, be- guman di civaka me ya ku ne xwediy6 diroknüsi ü argivkirinän sistematik e, bi alikariya qanda devki gihiqtine heta roja me ü niha ji bi form6n nü y6n w6jeyi, li ber dest6 me diminin. "Li gori v6 yek6, politikayän bibiranina bi rab€ja romani ya kurdi re, di nav serdem6n zinde de roleke giring didine ser piqta x.we ku di bingeha xwe de avakirina 'bira herpar, ü diroknüsiya nüjen ya ku ne ten6 ji bo kurdan 16 herwiha ji bo gelän ne misliman y6n o) tirkiyG ji d6 k6masiy6n diroknüsiya niviski qareser bike.,', yek6, C Ji bo v6 yek ji van trajediy6n ku di bira me de ciy6 xwe girtiye c-) www.arsivakurdi.orgü iro di qert6n p6gketi y6n <) w6je ü romana kurdi de, ketiye di nav bira me ya helpar de, ciyeki giring o) :a; dide komkujiya gel6n ne misilman ku hin ji nebüne mijara niqaq6. An ten6 = I Galip, Özlem. Ile Polili..\ oJ Remembering: M.tssacres agninst Nol1-Muslims in 202 Kurdish Novelistic Discozrrue, Hrart Dink Workshop, ( 1-2 Jullc 2013) di gargoveya siyasetö de, bi awayeke sembolik t€ niqagkirin. Weki hilbijartina parlementereki suryani bi ray6n kurdan an hevserokeka qaredariyek€ an restorasyona d6rek6 ku hclbet qimeteki vanji heye... Wäjeya kurdi ku di sedsala dawin de tim li wareki digeriya, li ber p6l6n bindesti ü derbideriy6, dihäri. W6jeya kurdi, li Qefqas.va, §am, Stokholm, Stenbol ü gelek dever6n din y6n cihan6, li ber x-we dida. Ev periyoda ku bi sedsalan domiyaye, em dikarin weki periyoda berxwedana w6jeya kurdi bi nav bikin. Parastin xal ü qona.xa giringtirin bü. Lä niha 6di u'äjeya kurdiji merheleya parastin6 derbasi merheleya avakirina w6 bira her.par büye ku mijaravä gotaräji f6mkirin ü analizkirina fermanan e, bi taybeti ji ferman€n komkujiya ermeniyan e. Di v6 gotar6 de, ez 6 li ser v6 bira her.par ya ku di derbar6 komkujiya li ku diji ermeniyan hatiye p6kanin de ye ü rengä w6 di w6jeya kurdi de bi qend serenav ü xalan vekolim. Bi taybeti di avakirina diroka devki ü avakirina bira herpar de rola vegotina romanön kurdi gi ye, ez 6li ser bisekinim. Ji bo vi serenal'iji, ez ä li p6nc romanän nüjen ku di van heft sal6n dawin de qap büyine, binärim. Sedema ku min roman6n heta heft salan hilbijartine, bi awayeke tesadüfi bü. Gava ku min xwest roman6n ku di derbar6 karakter6n ermeni de bün bix-winim, min ev roman berhevkirin tä diroka gapkirina wan bala min qet nekiqand, 16 bi l6kblinä re min dit ku tevahiya wan piqti kuqtina rertqenbir6 ermeni Hrant Dink hätine gapkirin' Helbet li vir, ji agahiya diroka qapkirin6 z6detir agahiya qedandina romanä ji bo min giringtir e, 16 mixabin ev agahi di dest6 min de nine. Di qa-x6 ku pirsgiräka ermeniyan geleki li ber qavan bü ü herkesi bi dileki hestiyari li ser difikiri ü niqaE6n mezin gödibün, nMskar6n kurdji dest bi vegotina v6 trajediy6 kirine. Gelo dibe ku niviskar6n me ji di bin v6 bandor6 de roman6n xwe nivisibin an na? Ez ne xwediyä tu agahiyeki me. L6 bi qasi min 16 kolaye, beri kuqtina Hrant Dink, tu roman6n di derbar6 komkujiya ermeniyan de bi kurdi nehatine nivisin. tß disaji ez naxwazim bib6jim ku ku§tina Hrant Dink büye sedem. Dibe ku faktoreke ji gelek faktor6n din be. Li vir taybeti- yeke din ya bira civakekä ya herpar berevaji bandora ku wöje li civak6 dike Iö v6 car6 civak ü ew bira hei,par ya civak6 16 li ber wäjey6 vedike. Niviskar ü rewqenbir6n kurd ber bi mecburiyeta niqaqkirina komkujiya ermeniyan ve dibe. .Ii ber v6 yekö, tayöetiya van romanan ew e ku komkujiya ermeniyan bi karakter6n xwe y6n ermeni re, ciyö xwe di navenda roman6 de q6kirine ü mijara serekc ji li serjiyan ü trajediya wan karakter6n ermeni ye. -o www.arsivakurdi.orgo Ez Mele Selim im, na Ap6 Üsiv im, na na Aram im... t- Romana pägin ku ez dixwazim Ii ser bisekinim, romana Päsengeha Sü- a) iai retan e kuji aliyö irfan Amidayi ve hatiye nivisin. Niviskari ber6 objektiva r"we daye ser sedsal6n ber6 y6n li derdora M6rdin6 ü li ser bira hevpar ya = ku lijor hatiye behskirin kür tlibe. Roman, yekji minakön heri serkefti y€ 203 w6jeya kurdi ye ü di navenda roman6 de giroka r:wiqk ü birayeke ermeni ci digire ku malbata wan t6 qetilkirin. Pigti wä trajediy6 herdu xwiqk ü bira gawa li jiyan6 diminin, t6kiliya wan ü kurdan ü qedera wan ü ya kurdan gawa ye, roman bi giqti li ser van pirsan disekine. Em ji destp6k6 heta roja me, dibine qahid6 diroka n6zik ya herdu gelan. Di romana ku t6 de bi teknika "flashback"an tevna qirokeka sedsalane bi hostetiyeke mezin hatiye hünandin, b€hna helbestvaniya niviskör ji em dikarin seh bikin. Ji ber ku ev roman piqti gend diwanön helbestan romana yekemin ya niviskari ye t6 de ritm6n müzikal ji t6n bihistin. Herwiha ji ber dema fireh ya metn6, girok6n di nav hev de ü teknika veb6jer ü vegotin6, weke romaneke ku zor t6 xwendin t6 naskirin. L6 rastiyeke roman6 heye ku sinor6 ziman6 kurdi firehtir dike ü derfet6n nüji bo vegotina w6jeya kurdi diafirine. Roman, qiroka s6 nifqan vedib6jä. Aram6 ku bi xwigka r,ve re ji komkujiya ermenan ya di sala rgr5an de difllite ü li cem seyday6 medresey6 mezin dibe ü xarigka wi A5xana ku li ber dest6 begeki kurdan dimine. Rasti ü xeyal, iro ü duh di nav hev de ne. Xwiner piqti demek6 van diyardel.an ji hev nas nake. Em dibin gahidä komkujiya ermenan, Aram ü sxan, s6wi diminin, \xan li ber dest6 Temir Axa mezin dibe ü paq6 bi kur6 wi Be- dirxan re dizewice ü dibe Fatma Xanim. L6 biray6 wä j6 bi dür dixin, didine seyday6 medresey6 ü Ii ber dest6 seydayi mezin dibe, i1m6 medreseyä dix-wine ü dibe Mele Selim. L6 qaxä qiroka malbata r:we dibihise, dinyaya wi hildiweqe, baweriy6n wi hidilwegin. Nasnameya xwe wenda dike. Li pey qopa xwiqka r-rve dikeve, vedigere gund6 w6 ü li wir meletiyä dike. Li D6rik6 li ramana sosyalizm6 germ dibe ü nav6 "meley€ kominist" bi pey dikeve. T6 giriin ü igkenceyan dixwe ü mecbür dimine ku bireve Stenbol6 ü li wir bi nasnameyeke din biji. Di vö serencamö de ne ten6 dibe qahid6 jiyana x-wiqka xwe 16 herwiha derbeya legkeri ji diji, qert6 sal6n nodi y6n kurdanji diji ü dibe gahidä qer6 li Kurdistan6 ji. Li Stenbol6 pä re em dibine qahid6 xwendekar6n kurd. Li vir neviy6 Fatma Xanimö, Servan ü dildara wi Zelal ku di rastiy6 de qiza heval6n wi y6n salän Dörik6 ye, hevaltiy6 bi Ap6 üsiv re (Mele Selim- Aram) dikin. Her w6neyek dibe labirenteke hiqi ü xüner ber bijiyan6n t6kgüyi, perqekiri ü nasnamey6n cih6 ve dibe. Romana ku bi sikratkirina Fatma Xanimä destp6 dike, w6 ji ber sikrat6 radike ü dibe nav kavil6n d6übav6 wä ü trajedi destp6 dike. Roman ji gar wäneyan p6k t6. W6neyek giroka Fatma Xanim6 an Aqxan6 vedib€je, yek ya C) C Mele Selim an Apä Usiv an Aram, ya din giroka Servan ü Zelal6 ü ya din ji CJ www.arsivakurdi.org qiroka her.par ya tevan vedib6je. L6 di girok6 de kronoloji nine. Xwiner heta

'Ez. Mele Selim im. Na na. Ez Aro:ll. im. An ji nizanim ki me Selimö sötui. Fcqe Selitnö euindqr, Mele Selitttö kornunist. üsiuö dikand.lr t blkes. BirC Asxanö- Nq no Fafrma Xanimö,"8

Servan6 ku tevi hürguliyan serwexti rasti),an dibe, di dest€ wi de qutiya cixarey6 ku Ap6 Üsiv 16 spartibü, vedigere war6 r:we.

Ez ji Xwed6 ü ji isa Mesih xeyidime Di romana Gofinan Gunehkar deHesen6 Met6, me ber bijiyaneke nis- tik ve dibe. Qax6 mirov li romanä dinih6r6, z6de qala mijara me ya temsili- ya ermeniyan nake. Ten6 di yanzdeh rüpelan de qal dike 16 qa,x6 xrviner bi gigti li berhem6 din6re, bandora komkujiya ermeniyan li seranser6 romanö t6 hiskirin. Xwendekar€ ilahiyat6 Behram dibe mävan6 xwediy6 xaniy€ xwe Lülü Xanä. Diqe gund6 wi Argon€. Li gund dibe qahid6 gelek hüyer6n ec6b ü derbasi cihaneke din, cihaneke mistik dibe. Dil€ wi dikeve qiza Lülü Xanö, Nadina, ü bi w6 re derdikeve räwitiyeke xewni. Di vä r6witiy6 de li bapirä Nadinaye y6 miri rast tä ü ji wi giroka wi guhdari dike. Qiroka zarokiya wi, malbata wi ü b6 gi bandor li wi ü li zarokön wi kiriye, yek bi yek em j6 guhdari dikin. Niviskar6 ku vegotina girokb6jiy6 bi kar aniye, Mekrüs Efendi dike girokb6j an veb6jerö vä giroka trajik. Behsa qirkirina malbata x"we

= '7 Hb, r.245 206 8 LIb., r. 246 seliba wi weke niviqteki qädike ü bi stüy6 wi ve dadileqin6 ü bi vi awayi ji mi- rin6 difilite lä bes xebereki ji d6, bav ü x-wiqka xwe distine. Pigti demeki kirivä bavä wi y€ kurd tö ü wi ji hevala diya wi distine ü dibe cem xwe. Edi li gund6 kiriv6 bav6 xwe, li Argon6 mezin dibe. Li wir dibe golikvan. Edi liyana wi tev dibine golik. Nav6 wi y0 Markus, ku navö ezizeki filehan bü, vediguh6zä Mekrus di nav zarokan de ku ewji navä mireki cinan e. Ji bo v6 ji wiha dibäj 6: " Dizanim ku Xwedö jä ne razi ye, lA ez ji naui xwe razi me."'t Weke ku min li jor ji behs kiriye, weki sedema qirkirina malbata xwe, Xwedö dibine ü j€ hesab dipirse:

"Bi krLrtebiri di eut kar tL kerametä Xwedö de ez hini öSö büm: ez hirt bttm ku metiu qawa dö ü bauö xute uendo dike, gauta noenga \1oe a mezin wenda dike i xemgin dibe, gawa narihet dibe ü qawa li hembet phnziyan esö dibe... ez wel€ birn. Ez ji Mesih g'ikiyam, ji Xruedd sat büm. Seruext büm ku xöra wa:n atne ye, ueki din ji clheki bi nauö dojehA tLLfte !1e, seruext bürn ku dojeh tenö rewEek e, weke wö reusa Ii pigt cl€ra Eziz GeL)olg.-."'u

Di berdewamiya axaftina xwe de dib6j e, " a rasti di baweriya min de ol nema."" 0di 6ris dibe ser Xwedö ü guneh6 p6gin, ku büye sedema qewirina Adem ü Heway6 ya ji buhuqt€. Di roman6 de qelsiyeke vegotinö heye ku, karalterä sereke Behram z6de b6deng dimin6 ü pir häsanji Mekrus Efen- di ü Lülü Xan6 bawer dike. Karaktereki ripürast e' Di roman6 de z6de b6 nasname dimine. Di dawiy6 de baweriya Behram hildiweqe, qa-x6 vedigere bajar6 xwe ji devji ;'rvendina xwe berdide.

Prapiyona Z6dega Boulleh hineki cihätir e ji roman6n din. Romana Yaqub Tilermeni, perqeyö s6yemin 6 S6bareya M6rdinö ye. 1,6 ev roman berevaji y6n din, pirani li Stenbol6 derbas dibe. Qar kurdän ciwan didine pey qiroka pirtükeke ku behsajineke ermeni dike. Ev jin li Sakaryay6 mezin dibe lö di gax6 qirkirina ermeniyan de tO heta derdora Märdin6 ü li wir yeki kurd w6 digire cem l,.rve ü di nav kurdan de nezin dibe ü bi yeki kurd re dizewice. Herwiha em di roman6 de panoramayeke zindi yajiyana politik ü sirgüniya kurdan ya dawiya salön nodi ji dibinin. Romaneke ji h6la karakteran ve dewlemend e. w6nesaz Taybet, evin- C) dara wi Nadyazin ku qiza rewqenbireki kurd 6 li sirgüniy6 ye, hevalön wi www.arsivakurdi.orgermeni C) Lewend ü Kamran, ku ketinc di navjiyaneke politik dc, w6nesaz6

" Li uir esker ji nau me clerketin i geqen, ereb ü kurmancan gertiyarön me ji nau me derdüstin, dibirin Ii cigekt nepeni tlikuStin. Enkegik bün, xue- qik bün ji ru:e re dibirin- En ku bttku salö bin, ciwan bün.ji *oe re dibirir. ü ez ji neh sali büm. Diqüm dibistunä, pola sisögan. Hina berdilka min li min pista (J bü. Qentey6. min li min bü. Mirouek bi nau6 Remö Eud.o rabü ser xwe, f ji X wö ez nue re bibirama. Wö gax? yeki gegen, ez dizanim gegen bii, ji ktm1 C) www.arsivakurdi.org serö wi tA bira min. Hat li ber min sekini, reh$t her du memikön guh1n min <- ü güharön min bi heu re kigand. Xwin bi ser qirika min de daket. Wä qaxö O :(]- Remö Eudo bi gepleyön min girt i ez bi xwe re birim Grtndö BelIA.'\,

208 12 Tilemeni, Yaqob, BavrTei, Wesanen do,2009, Sterbol, r. 125- 126 Li gund xelk bi gaveke pir xerab 1ä din6rin, heqaretan 16 dikin, wÖ pir biqük dikin. Di dawiy6 de bi yeki pir fbqir re dizewicinin. Herdu b6 xani ü ci ü war dijin. §eq 1aw6 w6 g€dibin. Pag6 dide pey gopa biray6 xwe y6 ku reviyaye Amerikay6. Bi alikariya keqey6 De)'nrlzaferan6 xrve digihiniy6. Di beqeke din a roman6 de ji, gava yeke gundi dimire, 6vareki gundi t6n ü kefen€ wö j6 dixwazin 16 Prapiyon nax'waze bide. Dib6je ga-x6 ez hatime gund6 we, we kincän min tev ji min kirin ü ez bi goqt6 min i heram hiqtim ü niha bi qi rüyi tän ü kefene min ji min dix'wazin. Ü wan ji mala xrve diqewirine. Gundiy6n ku j6 pir aciz dibin,li pey dib6jin: "Em bähr§ in ku me ji bo kefeneki xue rictthi baufilleyekö kir ;"3 Qaxä xesüya wä ji gazin ji m6r6 w6 dike wiha dibaje "ka eu baufila, li ku xtte distexilinä disa?'\4, Prapiyon dib6j6 ku v6 peyw6 mejiy6 wö dileqand ü biranin6n wä ü malbata w6 tim dianin ber qavö wä. Herwiha enrji law6 w6 disa biranineki dibllizinl. " Cara yekenin geruanan di bin Eeuä re li deriy| frra Hedla r.stibfin. Plra ku tli xaniyA kerpiq de bi tenä climq bi aratni ew wergirtin hundir i bandoreke bolkä; Ii ser ruan higt. I(rr serEensan mebesta xtoe ü sedema hattna gutd ji pirö re qal kir, pirö di warö kurditiyö de li rliji tui tlerket. Mijara guftugoy| ueguheri ser ku;tina ernteni- yan. SerSeruan behsa zilmu dewletö ga Ii ser kurdan kir: Ftö got, "We ji beri heftä sali hernan zilmli me kir." Serseruana keg got,'Wö quxö ji clewlet silim' kar bü ü serboriya xwe ya qüyina Amerikagä ki' bi möuanAn ttte re ytarue kir: Ji ber ku Seruanan x,:cue gend rojan Li nnla aA ue§ortona, bi kÖJntteqi li girokr wö guhdar kirin...'1; Di vir de n6rineke ideolojik heye. Heger em qerva- nan rveke berdevk6 kurdan bihesibinin ji bo w6 dem6 ku serä salän nodi bü, bi awayeki n6rina siyaseta kurd a Ii hemberi ermanan ji t6 re tlixweye. Di biranineke din de ji weha diböje: "Carekä kega tiranö me ji mtn re gotibü, 'Zödegayö'. Ez li ser uA peyu1 bi rojan Ii wö bobelatö fikiribim. Ligel ku hemü izmAn min bi böwijdani tune kiribitt ji, ez ji weke zödehi dihattm ditrn."'6 Bigükditineke bä tolerans heye di vä bäjey6 de. Qebulnekirinek heye. Weha dom dike Prapiyon: "Ilerqiqasi ji ermeniy6n maf re digotin berma- hiy6n 9ürji, peyva ku heri b6tir rewga me dihundirand, pe)'m 'zedega' bü."'7 Heger em ji giroka Prapiyon vegerine ser qiroka din a roman6, wäne- saz6 ermen Arman Bey, rojeki piqti niqag6n dür ü dir6j y6n di derbar6 komkujiya ermenan de, diböje ku ev komkuji ji ber derd6 bazara ewropiyan derket. Ji bo bazar€n xwe, ermeni bi kar anin. Ilerwiha qtx6 Taybet ü Nad- (L) www.arsivakurdi.orgyazin ji Ii pey sopa Prapiyon digine gund6 w6 y6 li Sakarya, EEmey6 ku di C o) 13 Hb., r. 208

Kortika Filchan Di ronrana /{trrhka Filehan ya Mehmet Deviren de ji, rornan Ii ser t6- kiliy€n du gundan ava büye. Yek gund6 kurdan e yek ji gund6 ermenilan e. Ten6 bchsa sala rgr5an dike b6 gawa kurdan bi destä dewlet6 errneni qetilkirine. Herwcha bi h6ma1.ön hiqk, civak6ji rexne dike. Reng6 ganoyeki 16 t6. Dem naherike. Diyalog6n pir qels hene di roman6 de. Evdilkerim axa heye ku li gundeki näziki Därikö diji. Ew qax ü zeman e ku dewlet li her6ma kurdan tlix*aze kontrolö bi6xö di clest6 xwe de. Dixwa- ze navendibün6 saz bike. Gundä Evdilkerim Axaji di6x6 nehye, 13 gundan di6x6 dest6 u'i ü mohr6 ji dide wi. 0di na\€ wi dibö Muhor Beg. Zilimkar e ji herkesi re. Ji gundiyan rc, ji jina xwe re ü nexasim ji filehan re. Dest bi zilm6 ü biqükditin6 dike hin di gava p6qin de. L6 biray6 wi li cliji wi derdikeve. Du hostcydn fileh tinöji bo ku jä re qesrcki ava bikin. Bi gav6 xulaman Ii wan dinih6r6. L6 fileh hin ji diböjin em weki malbateki ne. Xirab nafikirin ji bo van büyeran. Xulamön axä kuqik6 xwe bera jincke ermeni ü law6 ryö didin, kurdek,i ku li diji v6 zilm6 derdikeve, bi tifing616 dixin, bir.indar dikin, zilm6 li gun- diy6n ermeni dikin. Behsa helalbüna kuqtina wan tä kirin. Piti van bü_veran, ermeni tcvli hev dicivin ü büyer6 niqag dikin. Kurdan weke biray6n xwe bi nav dikin ü diböjin ev biray€n me ne, v6 1'ek6 ne bi ser6 xrve dikin. Muheqcq hinek kes wan dixapinin. Li pista $,an tiqtek heye. Se- rok6 ermeniyan Matyous, hawara xwe digihine mireki kurdan, Hesen beg, ku neviy6 Bedirxan beg e. Mir ji bo rer,r,.qö bi nav bike u.isa dib6j€: "Gura hölinu nue di sergA me de gökir",e Xort 6vara damö piroz dikin lä gax6 diqine mala säxO, xulam6 ax6, §6x berdide pä u.an ü li jina xll'c dixe bela qimet tlaye r,ö pirozbahiy€. eimet nade qanda xwe §€x€. Bi yekcari, niviskör axa ü xulamön r:we mina qentl o) karakler6n hov niqan dide ku ne qimet didine insan6n xu'e, ne v6n ermeni L ne ji r;anda xwe. C) www.arsivakurdi.org Dewlet destüra kustina emeniyan dide axa ü xulam6n wi. .{xa v6 yekö < J i) weke niqaneya m6raniya xwe difikire. 1,6 biray6 wi Mihemed bi awayeke oli i(ti - li diji v6 yek6 disekine.

210 1I3 Deviren, Mchmet, Kortikd Filehon,\\,lesanön J&J.2013, Amed, r. 26 Ferman radibe, legker ü xulamän axö bi hev re digirin ser gund. Herke- si dikujin. Ten€ kegik6n xiveqikji xrvc re dibin. Nav6n nü li lan dikin. Evin- dara Minous ji yek ji ivan ke<;ikan e. L€ gaxÖ axa w-6 ji xrve rc vediqetin6 ff nakujc, ew xwe dadileqine. Roja din elmeniy6n ku hatine girtin ji aliyö le;- ker (i xulamän axä r,e dibine newaleki ä tevan diaväjin newal6 de, dikuiin. N{atyous6 ku di bin mala Mihcmecl de xwe ve<1iq6re bi du zarok6n s6wi re, qev niv6 qer'€ derclikeve, bi dizi diqe rnala §€x6, ku I'ek ji xulam€n Ax6 ye, wi dikuje. Ev büyer mezin dibe 16 kes wi nabine, vedigere ciy6 xrvc disa Minous di sohbetön bi }lihemedi re de hehsa zilma ku kurtlan di dirok6 de li wan kiriye dike. Dib6je di her gava dirok6 de kurdan ent qir kiline 16 disa ji em kurdan weki birayän xwe dibinin. Minous wcki zana ü entellektueleki mezin t6 xrvi,yakirin di romanö de. Ermeni tim feqir ü b6xwedi töne xwiyakirin. Kurd6n baq hene ku Ii diji v6 zilm6 derdikevin. Mihemed, Hesen Ara ü jin6n kurdan ji yön bag in. N{ihemed ermenil'an dipar6ze di rnala xive de. Ü kurd6n nebaqji hene, Ev- dilkerim axa, xulam6n wi fi leqker. Kurcl tev pir xirab in, hov in. Qav6n rvan li jin6n ermeniyan e ü li zö16 wan e. Heta piqti ku ermeniyan qetil dikin, dib6jin belki zärji daquftandibin, xulamän axä zik€ wanji diqclö9in. Tim gireta ku siba heman tist 6 bA serö kurdan ji t6 kirin. \,Veki ku ji ber6 de dizanin b6 di dawiy6 de an di roja me de 6 gi biqcwime. Ev ji ro- manä pir qels dike.ji häla vegotinö vc. Di vä ror.nan6 de he1'fa ermeniyan bi ait'ayeki t6 standin. Ji xulanr6n axä ku heri z6de destä v'an di qirkirin6 de hebü, yek t6 kuqtin, yek din dibe ü 1.ekji ji h6lajinekö ve t6 kuqtin. Ev xaleke neditiye di roman6n kurdi de.

t)örika Qiyay6 Mazi ü biratiya gelan...(?) Di Grrhora E1.ub Guveu de mekan D6rika Qiyayä Nlazi ye. Mijar disa heman mijar e, Qetilkirin ü barkirina ermeniyan e. L6 di vä roman6 de n iviska r berd xrve daye jil-ana ermen il an Kövoy6 ermeni veb6jer e. Alikarä bav6 xre Xor6 ye ku hedadi-vä dikin ü xer- zik6 r'an hene. Rcwqa wan a abori baq e. Mövanperw-er in. Hot6la mala §ahin, ya ap6 wi ye. Henviha sinemaya D6rik6 ji ya Mala Xemo 1e ku merivön hev in. Ci sineten heyi, di dest6 mala xal ü apän wi de ne li bajör. Yek bi yek nav ü kar6n wan vedib€je. Ev mal tev 1,6n filehan e. imaieke geleki pozitif ya crmeniyan ü C) kurdanwww.arsivakurdi.org dide ku pir k6fx,,,,eg in bi hev re. Ji bo r€ I'ekd wiha dib6j6: ( o "Wek ku hünJan dtkin, ji dema auakit'hta nrrugegö ü heta sala 48oAi <- herdent nte ikurLlin uö derö wek biroyöa heu, me jigcna xtue peu re derbas (1, kiriye- Em pir clLrebitin. Döro me hehi.,Iö re digotin Dör« Sor.-."'q = 19 Guven, Eyub, Grrdr, Wesanen l{onahi,201t,Amcd, r. 14- 15 211 Ji bo komkujiya ermeniyan ji wiha dib6j6 K6vo:

"Ti5tA dihat he5ö ntin; em tlixebitin, karö nauqey6. me dikir, etn ji fam nakin ka ji ber gi bi qirkirina 1gr1on ent hatite hefi.dandin ü em ji cem heu derneketine ü bi clilö me ye. Tö hegö min hauö min, birayä min, apö mtn kes li uö derö netnabft. Lö bel6 disa deme em yeki Döika Qiyayö Mozi dibtnin, wek jt xwina noe, ji rutua dilö xte em jö hez dikin.","

Ji bo v€ mijar6 ji tim nezelaliyek heye. Karakter ü veb6jer6 romanä naxwaze giroveya tisteki bike. Na-rwaze dest bide tu mijaran ü tim ya heri pozitif ü ba9 difikire ü dib6je. Karaltereki rast e. Di roman€ de rengä re§ an rengeke din nineji bili spi p6 ve. Herkes ji hev hez dike, herkes m6van- perwer e ü alikariya hev dikin. Herwiha ji bo t6kiliy6n ermeni ü kurdan an fileh ü misilmanan ji, niqan bide b6 giqasi bi hev re bas dijiyan ü hurmeta wan hebüji hev re wiha dib6je: " PiSfr ku XaM Heci Sulögman ket camigä, ez Ii der-ue mam ü melö bang da. Iö derbas bfi, ez dittm. Silau didan min fi derbast hfrndirö camiy| dibfin.'+, Di mala ermeniyan de ji bo mövanän wan y6 misilman, sicade ji heye. Pir bi hurmeti li ber wan tevdigerin. Tim bi nav6 "kiriv" bangi hev dikin. Bi ser6 hev sond dir:win. Sonda wan ya di nav sohbet6 deji tim ev e: "bi isayä Nürani ü Mihemed". Dema behsa kirina d6ra xwe dikin, dixwazin bi semt ü sebir tevbigerin. Ji ber ku ditirsin ku disa qira wan were. Bavä K6vo, Xor6 wiha dib6jeji diya wi Xin6 re: "Xinö, wek tu dizani me demeke pir bi zehmet, dijwar derbas kirige . Demekö em hatin qirkirin. Dema em behsa döra nte bikin dibe ku deu-tlet disa t§tek? bine serö me. Ji ber uA yek|, päuist e em pir bi semt gaudn tute bau|jin.",z Em hini agahiy6n di derbar6 D€ra Sor de ji dibin b6 dewlet6 qawa ji wan standiye ü niha 6di div6 disa herin ma16 kuji wan hatiye standin, mecbür bikirin. K6voyä ku piqti herkes raketi ü p6 de, radih6j6 surehiyek qerav ü li ber paca fireh a od6 rüdine ü dikeve nav xeyal6n ber€. D6r6n xerabe yän li nava baj6r ü derveyi bajär tin6 bira xwe. Qirkirina ermeniyan ü derketina Mele iskender Kazim a li diji v6 yek6 ü Cegenwin tinö bira x,re. Li ser sedem ü encam6n qirkirin6 kür kür difikire. Mekan6n ku qirkima ermeniyan ya sala r9r5an 16 hatibü kirin, Gov6, Kortan ü Firigy6 tin€ ber gavan. Lä disa C) C bi gotina metika xwe Guhar6 ku bai,filehek bü, dib6je ger misilmanan em X (-) www.arsivakurdi.org neparastibane niha kes nemabü li navgeyä. Lä du sedem6n v6 parastin6

Em " BirÖz parözger, me eu deLolemendiyi li nou DAtike bi dest xistiye' li ui erdi deuslemend büne, bauö me kalö me gi9 ti uö derö ma ye ü mezelA min nastinä ku me i mezelö kurdq bi heu re ye, em btne birayä heu, ireta ez herim derek dinö.""s

Bi takiliya Haci Sil6manö bazirgan ku ji Ruhaya hative Därik6 ü Kävo, em clibinin ku bi giqti sinetä ku li Därikä gödibe ü bazirganiya baj€r li ser pigta ermeniyan e. Herwiha ot€l ü sinema ji di dest6 wan de ne' Ü niviskar yek bi yek kar ü sinet6n ku li D6rik6 bi destä ermeniyan g6dibin, r€z dike' Herwiha gelek agahiyän diroki ü ansiklopedikji dide di derheq6 ermeniyan de. L6 misilman an kurd6n navqey€ geleki li paq diminin' Hema b6je behsa kesi nay€ kirin bi kürahi. Haci Sil6man6 Ruhayi piqti karübarä x-we teküz dik6 ji Xorä re wiha dib6je: "... kiriuä Xo rö tu bau)er biki ez pir köfruseE bim ku ez hatim dema kurd pir ez gau we i qau mirouä naugA ketim pirr pirr köJa min hat, hün ü li heu dikin ü kes we cuda nabine"'6 yek perqe,li Bersiva Ap6 §ahin ji wiha ye: "ma tu rasfr bixaze em bine cem me cudafr nemaye ü di bingeha u:A de tu dinäi' em gil xal ü xarzigä C) n u ir."'t (to4) a www.arsivakurdi.orgo <) 23 Hb., r.58 o) 24 I Ib., r. 63 ;d 25 Hb., r, l0l 26 Hb., r 104 21t 27 tlb., r. 10,1 Qax6 ku Kövo dixwazeji bo agahiy6n di derba16 komkujiya r9r5an deji mcta Guhar6 hin bibe, dige serdana 1,.6, piqti guhdarkirina giroka ermeniyan, v6 yek6ji Guharä dibihize: "-Heu tiEft ez zanim eu e pirr keg fi xort hatiye ku1tin ü eu kugtina pirr belesebeb bü. Her kegek fi xortek nteselokek uan heye, ez bauerim eu meseloknu qiqas derkeue rüy€ dinyö eu ö birafi hin päS de here, tigteki dinö heye, ez disa diböjitn ne kurd| neuqä ba niha dibe em.jt di bhA ertlö de bfna."(44) B6hna ideolojiya iro ji vä närin6 t6. ü nar.waze kurdan bike sebeb6 v6 trajediy6. Tim gotin6n li ser biratiya kurd ü ermeniyan ji dev6 lv6/wan derdikevin. Pesn6 tökili1.6n rvan tön dayin.

Encam

1- P6nc r.oman€n kuji sala zooTan ü vir ve hatine nirisin. Xala ku p6_ qiy6 bala xwineran dikiqine, elv e ku niviskar bi hiqmendiya iro Ii ser mijar6 difikirin. Halbuki ji bo mrjaleke bi vi rengi lökolin ii x$,endin6n berfireh 1€n dirokd div€n. Piraniya romanan ji vä paqxaneyä bäpar in. Xlve ji vego_ tin6n kliqei,i nikarin bipar6zin. Her.weha ew atmosfera ser6 sedsala bistan nayö ditin di romana de. 2- Ji bo kornkujil,a ermeniyan gelek nav t6ne bikar.anin. Talan, komkuii, qe*at, qir*irin, ferman, roja qiyamet6, roja qirkirin6 qencl nav in ku t6ne bikaranin. Jibo erneniyan ji nav6n weki; z6dega, bennahiy6n qür, bar6leh, fileh täne bikaranin. Mimkin e ku em ji van navan qendan di heman rt:man6 de ji bibinin. Di vir de, di bingeha binavkirina van pelyan de, pirsgiröka aidiyet6 derdikeve hot6. Biqükxistinek, qebülnekirineke civaki heye. T6geha barfileh du tiqtan tine bira mirov. Nasnameya netewef ü nasnameya dini. Di v6 mijarä de hergiqasi rabirdü ü pagxaneya mirovan were guhertin ji, tö_ kiliy6n kurdan ü bar.'filehan nay6 asteke normal. Bar.dleh hergiqasi dibine misilman ji, di gai.€ gel de nor.mal nabin. Nabine yek ji wan. Täkiliyeke tevli_ hev p6k t6. Hesta tawanbariyö bi kurdan re g€dike. Heger bardleh hebin, ka bav ü bira ü malbatön wan? Gelo y6n ku keg6n ermeni bi dar6 zo16 misilmart dikirin ji ne kurd bün. Herwiha gax6 em li rewqa bar.filehan din€rin, tim di nav civak€ de y.6n ku biqüktir t6ne ditin ew-in. Ne aidi civak6 ne, neji cli nav civak6 de ne. Bi tal,betijin6n bar,tileh b6cleng in. Di v6 merheley6 de, gclo em Fatma Xanimö grva binirxinin ku a) di binä balgih6 xwe de selib6 vediq6re? - Niviskar vö rery§6 bi awayeki pozitif nigan dide. Lö ne pozitilbüneke li ciiji o) www.arsivakurdi.orgislam616 z6detir li diji zilm6 weki dijderkerineki niqan dide. <- Di c-) 3- romanan tevan de mekan derdora Märtlin6 ye. Bi taybeti ji cler- i(ri dora D6rika Qiyay6 Mazi ye. Em ji nav6n d6ran texrnin dikin ku Gorinän Gunehkor = bchsa derdora Dörika Qiyay€ Mazi ttike. Guftcr ji x"we bi giqti li 214 navenda D6rik6 derbas dibe. Kortika Filehan li du gund6n n6ziki D6rikö derbas dibe. Em navä gundan nizanin lö bi n6zikbüna wan 1'a D6rik6 t6ne naskirin. Romana Bax.fileh, piralri li Stenbol6 dcrbas dibe lä karakterön kurd ji M6rilin6 ne fi begeke romanö ü giroka [Iec11a5'€ ji li Mär'dinä derbas dibe. P65engeha Süretarr ji aliyö mekanan i'e geleki der'r'lernend e' L6 qiroka tu.ahiya karakteran bi artaycki di D€rika Qiyay6 Mazi re dcrdikeve' F)v heräma ku bi pirganditi ü pirolitiya xrve ve navdar e, di heman gaxi de, hemü ä96n ku di bira civak6 de cil'ö xwe girtine ku min li jor bchs kiriye' iiyane. Komkujiya r9t5an, serhildanön hurdan, Ecr ii kogberkilin, clerbeya leqkeri civeki mezin di jiyana niqteciv6n her6m6 de girtiye ü niviskar6n ku li v6 hcr6ma M0rdin6 jiyane (i bili Hesn6 Metö), ne mimkin e ku di bin bandora v6 rerv56 de nemabin. 4- Di romanan de tim kurd6n baq ü kurdän xerab hene Rengeki req ii spi heye. Ermeni ji a sedi sed baq in, hümanist in ü tenö baEi ü biratiya (Ji kurd ü ermenan dixwazin. Y6n ku zilm li wan tö kirin, ten6 ermeni ne' bili Pö S eng eha Sir et an) 5 Di vau berheman de hergiqasi qulban diyar bin ji, kuier tam ncdi- L6 kurd ji an aligir in an qet 1,'ar in. Dev'let an leEker berpirsiyar dixweyin. naxweyin di dema bü"ver6 dc, L€ dijiyana rojane de tim biratiya kurd ü erneniyan t6 destniqankirin. Dixrvazin peyama ku herdu gel xrvediyä heman qetler6 ne bidin. 6- Cara päqin e em roman6n kurdi ku qurban ne kurd in an tenö ne kurd in, ili:''winin. Heta di hinek romanan de ermeni spasiya kurdan ji dikin ku ermeni tev neku'stin e. Bi taybeti di Guhor6 de' 7- Di romanau de niqaqeke oli qet nabe. Niqaga dijayetiy6n xristiya- niyä ü islam6. Sebeba komkujiya ermenan tu cari weke encama cudatiy6n oli nayä ditin. 8- .Ii bili romana Grthtrr6, di romanan de tu agahi di derbarö ji1'ana rojane ü civaki ya ermeniyan de em nabinin B6 qi kari dikin, debara xwe garva dikin ü jiyana di nav malbat6 de gawa ye. Di Guhar6 de ji berevaji v6 yekä, kurtl nin in. Lä di roman6 de tim qala biratiya kurd ü ermeniyan dike' H6maya zarok6n kuji komkujiy6 filitine pir tö bikaranin' Li pey zarokan ji heri z6de jin tö bikaranin. 9' Di romanan de ciwan6n kurd tim empatiy6 dikin' Yän xwcndekar an hunermed. Evji weki niqaneya bandora siyaseta kurd ya iro ye ku li ser

ni§än nü dike. o) C 10- Di civak6n kevnepcrest de ku tu mafä jin6 nine, jinän ermcni bi X www.arsivakurdi.orgCJ qirikö pirani li cem pirani dibine para axa ü began. L6 lal'ik ku dibine mal, (l mele an qivan6 gund diminin. ie() 11- Di romanan de li ser sedem6n komkujiy6 z6de nasekinin' Z6detir li ser encaman disekinin' Heri z6deji li ser derüniya karakter6n sereke yön = 215 ermeni. SONJA GALTER WERCERA -]I iNCILizi: RABiA AöACANoöLU ,,EZ IM 1I'ITI BNYE DIRÜV.GUHERBAR" LI SER ROMANA RAINER MARIA RILKE YA BI NAVE DEFTEREN MALTE LAURIDS BRICGE

DefterAn Malte l.aurids Brigge}tekane berhema pexqan6 ye ku ji aliyö Rainer Maria Rilke ve hatiye nivisandin ku bi helbestän xwe (nemaze di serdema §ilr6n Nü de, r9o7) yekji giringtirin minaka moderniteya wäjeyi ya elmanan tö hesibandin. Yekane romana Rilke ye ya ku di navbcra rgoz ü rgroan de hatiye nivisandin, kart€kirina ku parisö - ber bi dawiya wö sedsalö ve, mezintirin metropola li ser rüy6 parzemina Ewropayö bü - li ser Rilke q6kiribü, romana helbestvan Rilke ji xistibü di bin bandora xwe de gax€ ku ji bo derbar6 peykersaz6 frensi Auguste Rodin de monografeki binivise hatibü Paris6. Ji bo ku mirov guherin6n civaki ü kulturi y6n dawi y6n Serdema Endustriy6 teoübe bike körhatitirin cih paris bü: Ji bo ditina icad6n tekniki y6n n'eke dikan ü camekan€n ku bi kahrebe ü gaz6 ve hatine ronikirin, tram, telgraf ü telefon6n ku beri her tigti jiyana bajari ü bajar- vaniy6 durist kirine.

Derfet6n nü y6n ku di qad6n veguhastin ü ragihandin6 de g6büne gera jiyanö ,valageh, .wext'6 heta radeyeki nü bileztir kiriye ü di gargoveya ü de ne ten6 büne sedema güftügoyeke teze li ser qonaxa huneri 16 bel6 di heman dem6 de büne sebeb6 aliy€n xiraby6n p6gketina bajarvaniy6 ku wek periqani, o) ten6ti, nexrreqi ü xizani di diyardeya metropolan de li her der6 rü dida. xC C) www.arsivakurdi.org

Parisa di nav niEana xemginiyä de Väca, di derbar6 serleheng6 roman€ y6 ku rojniviska wi di ber dest6 xwendevan de ye, em dikarin gi agahiyG hin bibin? Malte ji malbateke gun- dewar ü esilzadey6n Danimarkayä ye üji bo kujiyana x:we wek gaireki bidomine, di bist ü heqt saliya xwe de mala xwe bar dike dige Paris6, her gend6 ku ji xe1.ni rojniviska xwe neqiyabe iigtek din biafirine ü bexq bike ji. Li vir ew xwe di nav rewqeke wisa de dibine ku b6 mal ü milk e. Malbata wi ya esilzadeji dest dige, d6 ü bavä wi ji mäj ve ye mirine: "Ü miroveki wisa ye ku xwediy6 tu keseki ü tu tiqteki nine ü di dinyay6 de bi sindoqek6 ve ü li gel kit6ban digere, di rastiya xwe de, b6 mereqdari ye. Di rastiya xwe de evjiyaneke gawan e; b6mal, b6yi ku tigtek6li pey xwe bih€le, b6 küqik?"' Malte di jüreke bigük a di Rue Touillier6 de dest bi nivisandinG dike. Li vir, ew gavd6riy6n x-we y6n di derheqä Paris6 de, zaroktiya xwe a li Dani- markayB ü di derheq6 girok ü büyer6n ku beri zeman6 wi qewimine, dike. T6biniyän wi ne di räzeka kronolojik de ne, bes Defterön Malte Laurid.s Brrgge dikare weke du pifiük b6 dabegkirin: Beqa p6gin bi hemü hestan ve bi girani ji metrolopa Parisä re hatiye nezir kirin: "Ez li Parisä me. Y6n ji ku bi v6 dihisin p6 k6fxweg dibin, pirraniya wan p€xiliya min dikin. Bes o xeberawww.arsivakurdi.org wan e, ev bajar li gel hemi cazibey6n xare bajareki gewre ye." (r. zz) C o)

C-^ 'Xwe'ya bihurbar r-. www.arsivakurdi.org Ev motif6n bandorker 6n h6wirzeyan, b6hn ü xizaniji w6neyeke atmos- ferik a metropol6 yan ji ji tirsa burjuvay6 ya li qelsbüna civaki zädetir cih tr, .{) digre. Ev taybeti wek w6neyeki kür ji bo pöwcndiy6n navbera 'xrve' ü qago = 'dunyaya derve'balk6q in: xwe'ya Delterön Malte Laurids Brlgoe6 wek he- 218 bünek neliv an ji z6de-bergav nay6 säwirandin 16 dikare ji bo hestan wek tiqteki z6de bihurbar (penneable) bäte ditin. Malte nedikari li dij tesira liih€z ü raser Ii ber xwe bicle ü rvexta ku sinoran x6z dikeji bo ku nasnameya xweji nü ve tey'id bike t6k dige. H6wirze ü b6hn6n ku bi asani tesir li be- den6 dike ji bo konseptek z6de modern a kesayetil,6 rismek xurt i helbcsti ye. Her giqasi hest6n ditbari (uisual sense) bi rnesat§€ ve hatibin gir6dan ji hest (.sensation) bi r6ya poz ü guhan (hesta b6hnkirin ü bihistinä) r,'e t6n bihistin ii rastcrast üji hemü aliyan ve dikarin tevli bedenan bibin ii carnan ji (i bo Malte) ji bo ku p6 ferqa di navbera 'hundir' ü 'den e _v€ de bihese, 16 li ber vä 1,ek6 girtiye. Konsepa kesayetiy6 xwe li sel objektän t6gihiqtin6 serdest dike. Malte heu4 dide ku ji mesafeyeki tesira kerixandin6 mihefcze bike. lä bel6 ji d6vla rv6, dikeve di bin bandora u,.an de, lö gef t6 xwarin da ku di n€v wan de rvenda bibe, bi tirseke böpayan ve rcaksiyon6 nigan dide. Wek hevbcrcki rnotifa wendabüna di nav tesir6n dervel4 tle kesek dikare gendin dimen ü biranin6n zaroktiya wi de bibine kuji dil€ Malte täne dcr. Wek minak di tagerman de ser hiq6 xwe dige: "Piqti hind sal ir wcxtan, waye car din ew li u'ir xuya bü. Tiqta ku hundirä min bi tirsa yekem ü kür ve tiji kiribü wextä ez zarokeki nexweg y'6 di nava ciyan de büm: Tista Mezin. Min cv navlä kiribü ü erv navä ku min her gav p6 gazi dikir...I{a disa li wir e... Mina tfrmoreke cli hundir6 min de mezin dibe rveki ku serek6 duyemin be ü perqeyeke rnin be, her gi nikaribe bibe ya min, ji ber ku pir mezin bü.

Li wir bü, wekc ccndek6 heyvanek hizimet 1,6 ku lvext€ bi ser xr.,r'e ve dihat, dibü dest an mil6 min... Hewce ye ku dilä min bileztir 16 bide bo ku xrvinä bigehine n€v Tiqta Mezin. Hew t6ra hind6 xwin hebü.. Tiqta Mezin ser rüy€ min ve cliperqiü ü gin dibü weke ku a qina germ bikele ü ser dev6 min ve qin be ü h6qnoke gav6 min y6 dawin ji bi siya w0 hate nixumandin." (r. 44) Malte mecbfrr6 iv6 yek6 dibe ku bi cendekö ku Ii wi peyda dibe nas bike ü ten6 tesir6n (rism, b6hn, h6u'irze) kuji den'e t6kili bedena wi dibin kesa- yetiy6 bix-we xilüle dike: Ev tecrübey6n ten6tiya heyini ü täkqün6n qexsi bi dimendn ji bavikän feodal ön Maltey6 heqku dinyayek birri "deri bi sexböri hatine girtin" ü "sazüman ji zemanön kevnar derbasi v6 dem6" (r. 53) ü qexsiyetan büne "fena granitö hiqk in ne guherbar in" dide ber hcv (r. rz6). 1,6 bel6 ev dinya w6 heta hetayö wiha bizivire ü 6di konsepteke kerhati- tir ya jiyan€ peyda nabe: "Qi k6fxweqiyek mezin e, heke mirov di navjüreke b6deng a malek6 ji bav ü kalan mayi de, hema di navbera tiqt6n li cih6 (J xwewww.arsivakurdi.org ü 6n aram de rüne ü guh6 xwe bide dengön ji derve kuji baxqey6 qin ü rewneq re dikevin hundir 6n qivikön ispinozan in ku deng6 xwe diceribi- tr) nin ü guhdöriya deng6 saeta gund bike ku ji dürahiyä t6. Rüniqtin ü mey- o) zandina tava pigtinivroyek6 ya weke xeteke germik ü zanina zehf tigtan di .o' derbar6 keg€n ji zeman6 bori, ü gair bün. An ji bifikire ka li deverek6 li ser = dinyayä, heke ez ji di nav xaniyeki li zonanan ön ömin ü girli de bimama, 215 jixwe ez 6 ji bibüma helbestvanek. Min 6 bi ten6 odeyek bixwesta (odeya rewneq a li qeta bani)... Li w6 der6 ez ä bi eqyayän x:we än kevn, w6ney€n malbata xwe ü bi kit6b6n xwe re bijiyama [...] Min € zehf tiqt binivisanda ji ber ku dä di hi96 min de pir fikr hebüna ü pirr biraninin derbar6 hind6 de... L6 Xwed6 dizane bö qima wiha g6nebü. Eqyay€n min di cihä ku wan h6laye ez bi ci kim, di kadin6 de dirizin; 16 min banek ji nine li ser min, ü baran dibare li hundirä qav6n min." (r. 3z)

Wek r6yek6, ditin ü nivisandin Ger devera gexsiyeta modern a malbat6 ü 9and6 r€yeke köm e ji bo destnigankirin6, Defterön Malte Laurids Brigge tiqteki weki "f6rbüna ditin6" tine li ser sehneyä: "Ez f6ri ditine dibim. Ez nizanim b6 ev di derheqa qi de ye, 1ä bel6 her tist di asteke kürtir de dihäte qeyd kirin ü nasekine di heman cih€ de. Cihek heye di hundir6 min de ku haya min j6 nebüye. Li w6 der6 qi diqewime nizanim." (r. 8) "F6rbüna ditin6" riyek tundrew ü sub- jektif e bo tegihistin ü haydarbüna kesayetiya mirov6 (Doseinsuerstdnd- nis) a di dinyay6 de dicehdide ku hemü curey6n tecrübe ü biraninan (qendi bi6qinin ji) qebfil bike wek pergeyek6 kesayetiy6. "Bi räya p6 hesandin, ji ber kirin ü bi bir anina tiqtan ew [Malte] gav bi gav di bin §6weyek sext dest bi veguhestina van tecrübeyan dike ü form dide rastiy6 ü rastiy6 radigire." r Tiqt6n ku ew di p6vajoya nivisin6 de rast hatiye rolek giring dilize di hewükirina huneri de: "Bi min, nadem ez f€ri ditin6 dibim div6 niha ü p6 ve li ser tistek6 bixebitim." (r. 17) Em dikarin rojniviska Maltey6 rasterast wek berhema xweziya wi a huneri bihesibinin - bi nivisin6 er.l'dinyaya hindurin ü derveyin vedikole ü hewl dide kuji tirsa herheyi a bi der büna/ wendabüna xwe xilas be: "Malte rr,ve di rola veb6jer6 de dihesibine lewre dikare xrare ji dimen€ dür bixe, [...] Vegotina formulatik di vek6qana mirovi ji dinyay6 di qarqoveyek6 de bi ci dike ku Malteye ji vek6qanaji wext6 wi ü cihi dipar6ze."o Malte w6 gawa v6 behremendiya xwe a nü bidomine, eger r6ya xwe di mirineke hunermendane de bibine, yek ten6 dikare texmin bike - dümayi- ka qiroka wi bi temami vekiri didome: "Di bin van tesiran de derbarö her tigti de p6zanineke pir cuda hundir6 min de p6k t6 ü niha cudahiy6n qeti ji z6detir, min ji mirovän din vediqetine. Dinyayek () hene rewga dema bori f www.arsivakurdi.orgveguharti. Jiyanek migt bi watey6n nü ve tiji. Neha bi min zortir e qimki her p tiqt nü ye. Ez destp6kerek im di täkiliy6n xwe bi xwe de." (r. 5r) <- iaio) 3 Jegirtina lJeatrice Sandberg: Mcid, Volkcr; Metzler Literaturchronik. Werke = deutschsprachiger Autoren, r 5l L 220 4 Rochelle: "Rilke's Landscape of Heart", r. 673. Qavkani: Meid, Volker: Metzler Literaturchronik. Werke deutschsprachiger Auto- ren, Stuttgart, 3., gapa duyemin, zoo6. Rochelle, Tobias: "Rilke's Landscape of the Heart: On Notebooks of Malte Laurids Brigge", in: Modernitg/modernism, hejmar zo, No. 4, Mijdar, zo13, r. 667-684. Schnell, Ralf: Deutsche Literotur uon der Reformation bis zur Gegeruuart, Rou.tolths Enzyklopädie, Reinbek bei Hamburg zorr.

o) www.arsivakurdi.orgL g

221 BRAHIM RONIZER

KARAKTEREN KU BI SER ZIMANE XWE VE NEBUNE

Di serdema rB ü rgan de li dinyay6 di afirandina berhemön pcxqani de p6leke xurt hcyc. Bi taybeti ji bo rornan ü girok6 ev angagt b6htir tli cih de

ye. Malzaroka roman6 Ewropa 1'e ü ser6 v6 geqedan6 civaka burjuway6 dikiqine. l)i roman ü qirok6n vö serdemö de di nav hokerön ku van berheman xurt dikin de 1'ek j€ afirandina tip ü harakteran e. Helbet kesön di berhe- m6n w0jef i de gig ne "tip" an ji "karakter" in, 16 serleheng ü qend kesön di päpek-rk6n nizmtir de ku serk6qil'a hünaka berheman-romanan dikin tip in, karakter in ku ew berclevk ü sembol in, saloxdana jiyana rasteqin/§6n- ber dikin. Ji sedsala zoan ü r.'ir ve bi guherina hin dinarnik6n diroki, civaki ü psi- kolojik away6n nivisandina w6jeyi ji diguherin, dewlemendtir dibin. Edi edet ü kevnqopi, röpivan6n sekanji desthilatdariya xwe dikevin. Ava coy6n rv€jey6 ber bi nüjeniy6 ve, post-nüjeniyä ve, binyadgeriy6 (stnrkturizm) ve diqe. Edi di berhem6n ku bi feraseta van ekol6n dawin hatine nivisantlin de tip ü karakter nih6ni dibin an ji rola wan ji h6man6n din €n berlrem6n w6jeyi k€mtir dibe. Helbet tip ü karakter b6htir di romanö de t6n afirandin. Roman6n () kur- - www.arsivakurdi.orgdi y6n destpök6 weki hemü destp6kan :':rvedi derbän vala bin ji hewldana o) afirandina tip ü karakteran di wan de dixwuye. Gava roman6n kurdi nü .l 1) hatibün niüsandin y6n weki Joyce, KaIka, Woolf, !'ulkner, Nabokov 6di ro-

Qonaxa Belengaziy6: Lehengji dayikeke belengaz ü bi qerpezeyi qädibe. Em bi bav6 wi nizanin an ji 'b6 bav' e, diya wi ji gava wi diwelidine dimire. kheng6 ku paq6 nav6 wi dibe Tasar, belengaziya wi ü b6kesitiya wi x-weg t6 s6wirandin. Tasarji aliy6 döübaveki ku paq6 p6 dihese ku ne d6übav€ n{ y6n heq in ve t6 mezinkirin. Tasar wek zarokeki bexlewar, tärhezkirin (her gi qas zirdiya wi wek kureki p6 re dike ji) mezin nabe, nay6 qümkirin. Di derdoreke teng de -ne bi xal ü xaltik, ap ü metik- mezin dibe, heval6n wi hindik in (em ten6 bi yeki, bi Sidar dizanin). Bav6 wi yeki xulqteng e, tahd6 16 dike. Her ku problem6n Tasar bi hinekan re g6dibin bav6 vr4, wi bi xwe sücdar dike, ceza dike. Jixwe di van mercan de perwerdehiyeke serketi ji nastine, problem6n wi li dibistan6 ji naqedin. Axir ji dibistanö ji t6 qewi-

c_) randin ü mecbüri karkirineke giran dimine. Cx www.arsivakurdi.org C) Niviskar di saloxdana belengaziya leheng de baq bi ser ketiye, mirov ji <- kesayetiya yeki ku di van mercan de mezin büye h6vi dike ku rojek6 seri li C) :ai , 2 Ayebe, Lokman, Wesanxaneya Belki, 2007, r. 188 3 Goldman, bi ragihandina J. C. Caloni- J. C. Filloux, Elestiri Kuramlarr, Wegan6n 224 Kuzey, Ankara, 1984 d6übavä xwe hilde, mala r:we biterikine,li hemberi normän civak6 rabe. Iß beramberi v6 ew baweriya ku dib6je ku leheng6 me w6 bige nav ref6n qerva- nan bi me re g6nabe. Yani ew hestön xurt 6n welatpar6ziy6, bir ü baweril'a ku ber6 yeki/6 bide riya gününehat6 di kesayetiya lehengi/ä de nestewi- yane. Weki ku ev qonaxa yekemin, qonaxa belengaziy6 me ji bo xilaseke qonaxa duyemin ü b6htir ji ji bo qonaxa s6y'emin (qiroka ewän-itira{kari) hazir dike. Di romanä debi gigti diyalog pir nehatine bikaranin. L6 hinek diyalog6n heyi ji rasteqiniy6 bi dür ketine. Gelek caran ji ber rewga rojane ya bikaranina kurmanci li bakur, ziman6 rojane y€ kuqe ü kolanan ü y6 berhem6n huneri neliheviyeke negar tinin holä (pe1v6n q6kiri, bikaraninän ku di nav zimanä gel y6 rojane de nin in, päkanina r6pivanän grametik hwd.). Ji v6 sedem0 wädetir, diyalogän di beqa beleng6z de ne li gor axaftina kesayetiya I'eki weki wi de ne. Sermesel6, "Kek6 qeto, gelo tu dikari bangi Sid6r biki?" "Li min bibexgine keko, 16 hin karä min 6 ji bo dibistan6 bi wi re hebü." "Gelo tu dikari wä lastika xwe ya qükan bidi min?"r Kubari ü fermiyetiyeke ku li leheng nake di van araftinan de heye. Keseki rz-r3 sali perwerdeyeke baq neditiye, di maleke maqül de mezin nebüye... ev axaftin 16 nay6n, ji ziman6 zarokan ji dür e. Di hinek roman6n din 6n kurdi de ji k6maniy6n wek v6 her xrluya dikin. Sermesel6, di romana Berbiska Zers de lehengeki bi navä llerjen heye. Kurikeki gundi y6 qivan e, tz-r3 sali ye. Axaftin6n wi yän di derheq6 dinyay6, jiyan0 ü evin€ de ne carinan weki yeki zo-3o sali, carinan rveki yeki navsere heta yeki pir t€n hünandin. Yani axaftin6n wi, hizrön wi ne Ii yeki di wi emri de ne ji li kesayetiya kurikeki gundi dikin. Bi heman awa1,i lehengine din ji y6n v6 romanä gundi, paräzer, jin, m6r tev bi yek dengi, yek q6wazi dipeyivin, dihizirin. Ev ji dibe sebeba bingehin ya saz.kirina karakteran. Qonaxa §erwaniy6: Qawa mirov derbasi giroka qerw€n dibe mirov pö dihese ku di dinyayeke pevxisti-q6kiri de ye. .Ii ber ku di beqa beri w6 de em ji bo guherineke wisa nehatibün amadekirin (Ten6 rojeke id6, gava Tasar dige mala pirffkfiroqö ku j6 hez dikir, li nir dibe guhd6r6 axaftineke siyasi ku t6 de behsa züma clelvlet6 ü t6koqina r;ekdari t6 kiriu. Ev hineki meraqa u'i dixwerine). Lorna a-xaftin (monolog), psikoloji ü 'binhiE'6 Sil,abend rasteqin q6nebüye. Mirov ji tipeki weki Tasar welatpar6ziyeke xurt h6vi nake piqti demek6 veguhere Siyabend. Herweha ew Tasar6 feqir i nezan i di t) ku I jiyana www.arsivakurdi.orgdinl,ayeke piqük de gava dibe Siyabend bi burjuway€-bajawaniyä, C) binhiq6 mirovan, psikolojiy6 dizane, rveki kesayetiyeke rewgenbir tlikare r) o) .O)

4 Hb. r. 36 =

5 Dilsoz. Omer, \lesanön Avcsta. 2012. Stembol, r.255 225 xwe bide ber bare rexney6n d|war. Dibe ku armanca nivisk6r -bi ihtimala heri baq- li vir ev be ku b€je jiyana gerilatiyä xwediy6 feraseteke cih6 ye ü kesayetiyeke nü diafirine. L6 xwendevan bi v€ qaneh nabe. Valahi hene ü berdewam in. Her qi qas maf6 gotine dabe leheng ü leheng peyivandibe ji, nivisk€r seri ji Siyabend standiye ü 6di axaftin6n wi reqenbirane dibin. Heke mirov giroka gerv6n serbixwe, ne Ii peyJi p6q girok€n din bixwine qirokeke xweq, w6rek ü tir e.

Qona,xa Ewaniy6: Ev romana ku li serh6man6n rasteqin 6n civaka kurd ü psikolojiya w6 avabüyi di beqa ewaniy6 de behsa büyer6n diltezin, zilma ku dewlete bi dest6 h6z6n xwe ön tari kirine dike. Niviskar bi tipa Sefayi y6 ku büye itirafkar üjö w6detir büye nefereki h6z6n tart €n dewlet6 wan sal6n qer6 qir6j ü kugtin6n bö l6pirsin bi rasteqini dihüne. Li vir leheng her bi xve re nakokiyan diji ü ev q6wey6jiyan6ji wi re zor t6 -qi qasi dewam dike em nizanin- ü gava gotina xayintiy6 bi tifekä re li ser rüy6 wi dikeve devjä berdide. Di vä beq6 de em 6di bag bi ger6 li Kurdistan6 dihesin, 16 bandora psikolojiya qer li ser civak6 x:wuya nake. Di qonaxa yekemin deji ev k6may{ her hebü. Qonaxa Evindariyä: Leheng6 me, Sefa gawa ji nav höz€n dewlet6 y6n tari xilas bü, di v6 be9€ de em p€ nizanin. Sefa ji wel6t, ji qada qer bi dür dikeve dige her6meke din. Li vir dest bi jiyaneke hineki aram dike. Li vir ya ku rasteqiniya tip di6qine ew e ku leheng6 me ji ber kirin6n x,se än der- mirovi xemginiyeke giran naji, wijdana wi na6qe ü bi xwe re nakeve nav v6 l6pirsine, ji ber van kirin6n ni xew 1ä naherime (Di beqa dawiy6 de ev mikurhatin q6dibin, 16 hö ku birin nü bü, nü ji h6z6n dewletä veqetiyabü diviya ev psikoloji ü ev rehti ü acizi p6 re peyda bibüna). Yeke din ji tirsa h6z6n dewlet6 6n tariji p6 re g6nabe, li gel ku ji h6zeke wisa tari der-zagoni qeriyaye ü gelek büyer€n ku gelekji wan di dahatüy6 de karin di stüy6 wi ve biminin, bi hev re kirine. Kijan h6z yeki ku bi van tigtan dizane bi reheti dihöle bige? Ü ew r6xistina ku wexteki qervaneki w6 bü, piqti ku li cliji w6 xebiti gawa hesaban j6 nake, nafikire xwe bide efükirin? Bexqandin ji aliyä gel ve t6 kirin, 16ji aliy6 r6xistin6 ve..?

Edi li vA xaka düri qer ü tirs6 tenetiyeke tir 16 dest dide. Her qiqasi hewl dide li deriy6 dil0 evinek6 bide ji rabirdüya wi ya t6r nakoki ü gaqiyän ku kirine nah6le ew deri Iä vebe ü rä nadejiyaneke perrebünä. Her weki gelek C] qonax6n jiyana xwe di evin6 deji t6k diqe. xC C) www.arsivakurdi.org Qonaxa Veger6: Servekirina hinek gir6kan (Girtin-radestbüna Siya-

Qavkani: Atay, O§uz, Günlük, wesanen iletisim, stenbol, 2()12, Caloni, J. C. Filloux, ,I. C., Eleptrri Kurcmlari, Weqan6n Kuzey , Eflqere, 1984 Aycbc, Lolorlan, Goua lleyat6, Wepan6n Belki, Stenbol, 2oo7. C) Dilsoz,www.arsivakurdi.org Omel',,Berb?ska Z,er, Weqanan Avesta, 2o12, Stenbol C Moran. ßt'rna, Edebiyot Üzerine. wep. iletigim. Stenb,-rl. zorz. o) Kolektil Sanatto Sosyalist GergekEilik, werger: Fe1ryaz §ahin, Wesaran Parsö- <- men, Stcnbol, 2011. o) = Ayebe, Lokman, 6ovo HeyotA, Wefan6n Belki r 181 182 227 BAWER BER§EV

HURNERINEK LI SER PIYESA MEME ALAN YA EVDIREHiM REHMI HEKARi

Memö Alan yekem piyesa kurdi ye ü di sala r9r9an de ji aliy6 Evdi- rehim Rehmi Hekari ve hatiye nivisin ü pa96 ji di l(ouara ./inö de hatiye wegandin. Piyesji du perdeyan p6k t6. Perdeya yekem di hejmara r5an de di nav rüpelön z4-z8an de hatiye wegandin (3o6 Ada16, 1919). Perdeya duyem ji di hejmara 16an de di nav rüpel6n 15-19an de hatiye weqandin (to6 Nisan6, 19r9).

Niviskar6 piyes6, Evdirehim Rehmi Hekariji di sala r89oi de li navgaya Elbak6 (Baqkale, niha qezaya Wan€ ye) hatiye dinyayö. Bav6 wi Seyid Meh- med Pertew ji binemala Seyid Evdilqadire Geylani ve. Evdirehim Rehmi Hekari x"wendina r.rnre ya seretaf li Elbak6, ya navin li Wan6 di dibistana mamostetiy6 de, xwendina xwe ya bilind ji li Zaningeha Stenbol0 di bega ilahiyat6 de temam kiriye'. Her wiha ziman6 Rüsi ü Elmani ji dizane!. Nav6 wi yä fermi Abdurrahim Rahmi Zapsu ye.

Memö Alanbähtir piyeseke li ser kurditiy6 ava büyi ye, 16 reng6 islam6 ji t6 de heye. Ji r:we di v6 del,r6 de kurditi ü islamiti di fikriyata Evdirehim Rehmi Hekari de bi hev re dijin. Ji ber w6 yekä, mijara xwe ji ji Selahed- din6 E1yübi girtiye. Qimki Siltan Selaheddin him kurd e him ji oldar e. Ji C) x-we di keseyeta Evdirehim Rehmi Hekari de du tigt li ber qav in; kurdbün CJ www.arsivakurdi.org ü oldarbün. Hazrm Krhg di pirtüka x:we ya bi navä Li Ser Eudirehim Rehmi < J

.cl' I K lf. Hazrm, Helbestvon ü Niviskoteki Welotporez Evdirchim Rehmiye Hekori, !!'esanxa[a XaDi&Bate],i, 1991, r. l5 = 2 Fcrhad Pirbal, Ebdül Rehim Rehmi Ilckari ü ro)a wi ya di peydabüna gano ü wöjeya 228 Kurdi ya modern de, Konferansa Xebatan Kurdi, isnrail tsegikgi Vaktr,r.79 de wiha dib6je: "Du aliy6n jiyana wi hebüne. Di aliye p6qiy6 da wi bi timami xwe daye ser xebata welatperweri ya gel ü welatä xwe... ya duy6; €di bi timami xwe daye ser din ü diyanet6r". Pigti ku /(ouara Jin te girtin xwe ji welatperweriy€, kurdbünä dür dixe ü nemaze bo islamä dixebite. "Di v6 demä da, dile vi da kurditi wek xruestekek pasif 16 her dimine.a" Bi dehan pirtük6n oli dinivise. lß disaji dil6 wi her tim bi kurdbünö ve büye ü tu cari xebata rrve ya li ser kurditiy6 inkar nekiriye. Her qiqas nav6 piyesä MemA Alan jibe div6 em bizanibin ku tu eleqeya v€ piyes6, bi Mem fi Zlina (r694)Ehmed6 Xani ü her wiha bi destana Memä Alon a gelöri re tuneye. Ten6 navä serlehengi Memä Alan e ü piyesä ji nav6 xv'e ji wi wergirtiye.

Qar lehengön pi1'es6 hene ü her qar navji kurdi ne; Mem6 Alan, Xezal, Qaweq il Lewend in. Serleheng Mem6 Alan e, an ji Memo ye, Xezal diya u{, Qavres iina wi ü Lewend ji him heval6 wi him ji xizmetkar6 mir e. Sehne odeyeke gund e ü li gor edct6n kurdan hatiye raxistin. Li her gar aliy6 od6 doqek ü balgi hene ü qeka Memo ji bi diwör ve daliqandiye. Piyes di dema äriqa xagperestan a di sedsala yanzdemin ü s6zdemin (rr-r3) de di navbera misilman ü xaqperestan de derbas dibe. Ev 6rig wek sefera xagperestan (hagli seferleri) ji tö binavkirin. Di v6 6riq€ de xaqperest ärigi bajarö qedim Quds6 dikin ü w6 dem6 fermandar6 misilmanan ji kurd6 navdar Selaheddin6 Ewiibi ye. Selaheddin6 Eryübi bang li gel6 kurd dike da ku alikariya wi bikin ü Qudsä bipar€zin. Di perdeya yekemin de xaqperest 6riSi Quds€ dikin ü Mirä Hekkariy6 ji bang li gelä kurd dike da ku alikariya Siltan Selaheddin bikin' Mem banga mir dibihize ü bi kelecan dibe, dixrvaze di demeke n6z de bi heval6 r:we Lewend re tevi legkerön Siltan Selaheddin bibin, IIer wiha v6 meseley6 wek qerefa kurmancbün6 qebül dike; "Ma ez Kurmanc nin im! Ma namüsa her kurdeki namüsa min nin e! Elbet... Elbet ez 6 biqim. Qiyamet rabit disa ez diqim.s" Lö div6 ji diya xwe ü ji jina xue destür ü helaliy6 bix-waze. Päqiy6 diqe cem diya xwe qala öriga xaqperestan ii banga Mir6 Hekkariyö dike ü her wiha disa parastina Quds6 yan ji islam6 bi kurdbünä ve gir6 dide; "Madem ezji Kurd im ezji Alan im, bab ü bapir6t min di v6 rö da qüne, div6t ezji di v6 16 da bigim.6" Diya Memo ji weki kur6 x-we parastina islam ü kurdbün6 piroz dibine ü destürö dide; "Kur6 min di riya din6 de ü di riya welat6 xwe o) dawww.arsivakurdi.org eger ez te helal nekim, Xwed6 ji min helal naket.r'' Pi§ti destürdafna t_ 4) (_) 3 Hb., r 16 0l 4 Hb., r 16 :ai Non, $tsanen Lis, 2007, r. 25 5 Ilvdirehim RehmilF.€kf,ri, MemA = 6 Hh. r. 26 7 Hb.r26 229 diya wi Memo dige cem xanima xwe. Div6 ji w€ ji destär ü helaliy6 bixrvaze. Di 16 de xwe bi xwe dinühire, melheze dike; "Ez w6 digim ba Xezal6... Büka hefteyek€ ye. Ez bih6lim di ci da ma insaf e? Belä, insaf e. Ler+ra eviniya welati ji hemi eviniyan mestir e.8" Xezal gü1,ina Memo bihistiye, kelogiri büye, di dest6 w6 de desmal, li benda Memo ye. Memo gend deqiqe bi qün da digih6je Xezala xwe, ew ji hestiyar dibe. Di sehneyeke dramatik deji hev re helbestan dixwtnin.

MEMO iro heft e dawet kiri Xezal6 ez ji te kiri Ez digime ber kafiri Xezala min, delala min, bes bigiri

xE:L L Memo iro bü eskere Eviniya me bü kesere Tu min bibe di gel xwe, hcre Yan bikuje, yan bikuj pa§€ here

MEMO Tu bes rohnikan bibarine iro dijmin li me kin e Westana min laiq nin e Xezala min, delala min, bes bigirit

Xezal piqti v6 sehney6 b6hiq dikeve ü perdeya yekem t6 girtin. Perdeya duyem bi axina Xezal6 destp6 dike, Xezal bi tena sere xwe li ser dogek6 rünistiye melheza Memoyi dike; "Ah... Ya Rebbi, eve bü salek gü cewab ji Mem6 nehat. Ah... Ah... Eve gi jin e!,." Ji v6 hevokä t6 fömkirin ku salek li ser qffyina Memo re derbas büye. An ji bi gotineke din, niviskar xwestiye ku xwiner/temaEevan ji bizanibin ku ev saleke Memo nin e. Axina Xezal6 heta r.wesüya w6 dige. Xwesüya w6 ji derve t6 ü mizginiya vegerina kur6 xre dide; "mirovek ji ordügeh6 hatiye, leqker6 me berdaye dijminan, dijmin teslim büne, Mem6 silamet e, van rojan d€ b6t.,," Xezal di hundir6 r-we de qa dibe 16 ji aliyeki ji c) veji fedi dike. Qimki bo m€r6 xwe keser kiqan- C dibü ü her wiha xwesüya we ji ev keser bihistibü. Li vir niviskar xwestil,e 0) www.arsivakurdi.org {l o) 8 Hb, r 3I 9 Evdirehim Rehmi Hekari, Merne A/or, Wesan€n Lis,2007, r. 33 = IO Hb., r- 39 230 1l Hb., r 40 qanda kurdan bine p6§beri xwiner. Qimki di qanda kurdan de li ber mezr- nan b6rikirin anji hezkirinönji bo m€r/jina mirov germ t6 qebülkirin. Piqti mizginiy6 Qaweq dige mala cirana xwer Xezal li mal6 tenä dimine' Demek qünde Memo li deri dixe, Xezal deri vedike 16 Memof nas nake. Memo t6 hundir, Xezal tasek dewi6 re tine ü Memo spasiya xwe j6 re dike ü dipirse; "Hün keqa malö ne, yan büka malö ne?'"" Xezal h€rs dibe, dixrraze bersivek6 tund bide m6van6 r-we, lö nade. Qimki li mala w6 m6van e ü di qanda kurdan deji qedirgirtina mävanan giring e. Xezal bersiv dide; "Hün m6hvan neban, miqabilä vö suala te lazim tat ez bi gekan cewab bidim. Qu kurdan di mala xwc da deng m6hvanan nekiriye ü daima Kurmancan di riya m6hvan6 :'-lve da can daye.'3" Pigti bersiva Xezal6 Memo ga ü qanaz dibe, r:we dide nasin. Xezal diheyire, hema radibin dest6 hev digirin, hev hemb6z dikin. Niviskar di nava kevan6 de ev sehne wiha gayesandiye; "Herdu xve li stüy6 yek didin, ser doqek€ dikevin nehisyar dibin.'r" Qaweg deri 16 dixe lä tu kes deri venake, Qavreq ji deri digikine. Büka x:we ü mävan6 di wi hali de dibine diheyire. Kur6 xve nas nake ü x'we bi x:we dinühire; "Ev gi xaini ye! Ne xÖr, ne xär! Lazime ez bibirim, yan bikujim! Qct gü Kurd namüsa xrve weha bibinit, nawestit!'5" Diböje ji x:we xwed6 ji min hesab ji napirse gimki mesele li ser namüsä ye. Diqe rim6 tine datine ser singa kurä xwe ü Memo birindar dike. Li vir mirina Memo tam nediyar e. Gelo birindar ma an mir? Memo diqire... 'Dadö'6"... Xezal hiqyar dibe rim6 di singa Memo de dibine a-xüwax dike, dest6 r-we li ser6 xwe dide ü herdu bi hev re bi yek aheng vä stran6 dib€jin.

Herö Memo, Mem6 Ebasi, Ebasi! Birindaro Memo, day6 kor bit, nenasi!''

Ü perde t6 girtin. Ev belt beyteke folklorik e ü h6ji li gelek deverän Kurdistan6 wek stran tö gotin. Wer xuya ye E.Rehmi Hekari ji bo nivisina qanoyeke kurdewari/ kurdi ji folklor6 minak girtine an ji x-we spartiye folklor6. Mebesta wi ne tenä piyeseke kurdi büye, xwestiye minak6n ku b6ne girtin jiji gand ü folk- lora kurdan be. o) C www.arsivakurdi.org(1) l2 Hb., r 43 .- r3 Hb., r- 43 !,) I4 Hb., r.44 ;ot t5 Hb.,.44 = 16 Hb,, r 45 17 Hb-, . 45 231 Di piyes6 de bandora devoka her€ma Hekariyö gelek e. Wek minak peyv6n wek6 gu, ca, vedibit, naket, digit, mileheze, Eerät, bet, tCt, harikari, trapir, cuhap, dibezit... tev peyr.€n heräma Hekariy6 ü derdora w6 ne. An ji bi kurtasi pey"v€n ku dawiya wan bi qertafa 'trit" diqedin behtirji her6mä Hekariy€ ne. Ji hin hevokan ji t6 famkirin kuji w6 her6m6 ne, wek minak hcvoka min gelek ji te minet,s bi taybeti li devera Cole- mörge t0 bikaranin.

Niviskar di gelek cihan de qala namüs6 kiriye ü parastina wel6t an ji is- lam6 wek r:wediläderketina namüs6 ditiye ü bi gisti namüs bi kurdbün6 ve gir6 daye. Di gelek cihan deji xwestiye peyaman bide xwinerä/temaqevanä xwe. Di piyes6 de s€ hevok rastcrast peyam6n nivisk6r in. Peyama yekemin Memo ber bi mala xwe ve diqe ü melheza xanima xwe dike, dihizire, gelo d6 qawa ji xanima xwe re bib6je ez 6 biqinre Eeri? Hinek li ser r€ dihizire ü wiha dib6je; "ev'iniya welati ji hemi eviniyan mestir e.",e peyama duyemin ji Xezal ji m6van6 xwe y6 xerib re dib6je; "dijminä Kurmancan l.ribite mäh- van, disa qebül dikin ü qedri digirin ü xizmet6 bo dikin.lu peyama säyemin ji peyama diya Mcmo, ya Qavreq e. Memo bo parastina wel6t ü islame ji diya xwe destür ü helaliy6 dixrvaze, Qavreq bersiveke xrareg dide; ',Kur6 min di ri1.a dinä de ü di riya welat€ xwe da eger ez te helal nekim, Xwed6 ji min helal naket.""' Gelo di sedsala rr-r3min de xorteki yan ji jinek6 kurd d6 hesten welatpenveri, neteweperweri qiqas di hundir6 xwe de bihewine ü behsa welät an ji kurdbün6 bike? W6 dem6 bähtir bandora islam€ li ser gel e"'. Ne tenä bo kurdan Ii hemü cihan6 ev derbasdar e. Fikr6n netelvevi ü welati sedsala rSmin de dest pO dikin. Bi giqti mirov dikare bib6je ku mebesta E.Rehmi Hekari ne ten6 niüsi- na piyeseke kurdi bü, xrvestiye ganda kurdan ji bide nasandin. Ev di gelek sehneyan dc ber bi gav e. Wek minak raxistina od6, milmaqkirina Ierventl, qedirgirtina mävanan gend edetän ji qantla kurdan in. Niviskar, di bin sernavä piyes6 de "Til,atroya Kurdan Fezileta Kurdan Noqi Didit" nivisiye. Ji v6 her,nk6 tä f6mkirin ku Evdirrehim Hekari, ev piyes bo r.egotina fezilet6n kurdan nivisiye. Rasti ji di piy'es6 de mazüvani. dindari ü m6rxasiya kurdan, bi taybeti ji li ser namüsiya jinön kurilan tö behskirin. Disa mekan6 piyes6, nav6n lehengan, rveki dem hilbijartina Se- laheddin6 Eyyübi, herwiha qalkirina nirektiya kurdan nigan dide ku nivis- t) L. kar dixwaze piyesek neteid ya kurd binivise. a) www.arsivakurdi.org .- l8 Hb., t. 42 CJ i(ji 19 Hb.,r, 31 20 Hb,,r 44 = 2t Hb,,r. 26 232 22 |i oii;eyön dersa Edebiyata Niricn a Kurd a Zaningeha Artuklu ya Remezan Alan qAVKANi -Evdirehim Rehmi llekari, Memd.,llan, Wesan6n Lis, 2oo7 -Krhg, Hazrm, Ilelbestuan tt Niuiskareki Welatparöz Eudirehlm Rehmiyö Hekori, Weganxana Xani&Bateyi, 1991 -Serfiraz, Mesüd, ilk Küfise Piyes: Mernd Alan Rovo,raTiroj,}jejmar-s3, t. 70-77 -Ferhad Pirbal, Ebdül Rehim Rehmi Hekari ü rola rd ya di peydabüna Eano ü u'6jeya kurdi ya modern de, Konferansa Xebatön Kurdi, ismail BeSikgi Vakfr, zor3

o) L www.arsivakurdi.orgp .J iaic_) = 23t TAHIR URPER

Dr KURTECTROFA^ 'KE§KqLA EFSUNT'^YA HESEN QrzrLcr DE §EWEYEN FANTASTTK

Di wöjey6 de 96weyän fantastik di kijan berheman de hatine bikaranin ü berhemek gawa dibe fantastik? Ji bo ku em bersiva vG pirs6 bidin lazim e em pänaseya fantastik6 bikin. Todorov wisa dib6je: "Ji bingeh ve fantastik, li hemberi büyereke neh6nidar (tekinsiz, muamma) xwe disp6re hesteke b6biryari (dudili) ku di hiqö r.winer de higyar dibe- ev ji r:winerek e ku xwe bi serleheng ve hevgirti dibine."' Li gori v6 pänasay6, kurtegiroka Keqkola Efsüni'gelo gawa dibe fantastik? Ileriya ku ez bersiva v6 pirsä bidim, ez 6 xwe bigih6nime hin berheman ku Todorov idiaya xwe li ser wan ava dike. Yekji van berheman ya Cazotte a bi nav6 §eytan6 Agiq e. §eytan6 §iq di r76zan de tä gapkirin. Karakterä roman6 Alvaro, bist ü p6n9 sali ye ü fermandar6 h6z6n parastinä y€ Qral6 Napoliy6 ye. Rojeke ji rojan bi he- val6n xwe re rüdinin ü kefä dikin. Peyv t6 li ser kabala ü kabalistan6. Yek ji wan dib6je kabala rastiyeke ilmi ye. Yän di vG qebül nakin. Di nav wan de y€ heri pir, kaleki Flaman bü. Kaloji Alvaro re behs dike ku kabala rast e ü dib6je heger tu bixrrazi ez 6 nisani te bidim. Bi hev re diqin xirbey6n Portici. Di quncikeke tari de Alvaro sä caran bang dike. Dib6je Belzeburh. Piqti v6 bangkirinä bi guh6n xwe y6 mezin ve ser6 h6gtirekä derdikeve. §ewegkä LC) X www.arsivakurdi.orgpis dev6 xr,ve vedike dib6je, "Che Vuoi?" (Tu gi dixwazi?), Alvaro dib6je, C) bibe kügik. §erregk dibe kügik. Nav6 wö ji dike Biondetta. Ji wä re dib6je (D heval6n min d6 werin x-warin6, ji bo w6 9end6 bibe xadimek. Piqti gend

= I Todorol., Tzvetan, /"ar,/{,.r1i,t. Wcrgcr, Nedret Öztokat, Metis, Stembol, 2012, r 152 234 2 Cazotte. §eltane Agik, Werger: ismail Ycrguz, Dost Kitahevi, llnqere, 1999, r 24 deqiqeyan kügik dibejinikeke pir x-weqik. Biondetta xizmeta Alvaro dike, bi wi re dir;e her der6. Biondettaji aliy6 keseke nenas ve t€ birindarkirin. Di6- qe. Eqa w€ weki ya mirovan e ü dil6 Alvaro p6 digewite, dikeve dudileyek6. Gelo Biondetta büye mirov? Ev dudili giyanä Alvaro bi her awaf digire. Bi- ondetta xwe diguherine ü li listikän ku mär p6 t6ne xirandin digere. Lewra Alvaroji, ji v6 helwesta wö qag dimine. Di dawiy6 de Alvaro dib6je. "Ax yara min, Biondetta!"3 f)üv re berdewam dike. "Tu t6ra min diki: Tu da-twaz6n dil6 min hemü peyda diki."a Alvaro 6di teslimi Biondettay6 dibe. Biondetta bersiv6 ditle, "Bila t6ra te neke Biondetta, eve ne navä min e; te ev nav Ii min kiribü, bi min x:rveg dihat; ev nav bi kel.feke mezin min hildigirt; 16 lazim e tu bizani ku ez ki me...Alvaroy6 delal ez geltan irn, ez seltan im..."5 Piqti van axaftinanji dudiliya Alvaro dewam dike. Li vir de karakter dikeve dudiliy6, xwiner ji dikeve dudili-v6. Ji x-we qert6 ku metnek bibe fantastik dudiliy6 hem l..arakter w6 his bike hem ji xwiner. Disa di berhema.Ian Potocki de ya bi navä Destniuiseke Pegdubüyi Li Zaragozayö de du jinik t6n nik serleheng y6 bi nav6 Alphonse. Nav6 wan Emine ü Zubeyde ye. Ew herdu jinik dibäjin em ji Mexreb6 hatine. Di ciheki de xwediy6 x6ni Rebecca ji Alphonse re wisa dib6je. 'Tm dizanin ku nav6n wan Emine ü Zubeyde ne, du qeltan6n m6 ne ew."6 Todorovj6girtinekä ji berhema Des tniuiseke Pegdabüyi li Zaragozay| dike. "Hema b6je hindik mabü ku ez bawer bikim ji bo ku bixapinin qelta- nan laq€ wan mirov6n hilawisti zindi kiribün." Ji peyva "Hema b6je hindik niabü ku ez bawer bikim." re Todorov dib6je "Formüla ku xulaseya ruhö fantastik6 dide eve ye. ... hest6 dudiliyö ye ku fantastik6 zindi dike."? Di navbera bawerkirin6 fi nebawerkirin6 de ye fantastik. Todorov x6zeke zirav di navbera wan de did6ne, idiala xwe li ser v6 x6z6 ava dike. Ger em werine li ser kurtegiroka "Kegkola Efsüni" Ya Hesen Qizilci, di pirlüka Hesen Qizilci ya bi nav6 Ken€ Parsek de r4 kurteqirok hene. Karakterän kurtegirokan exleb ji jiyana rojane hatine hilbijartin. Rewga wan bi awayeki realist ü zelal niqani me dide. L6 belä kurteqiroka bi nav6 'Keqkola Efsüni' bi g6wazeke girgiroki hatiye nivisandin. Hesen Qizilci v6 qirokä bi q6uaza fantastiki nivisiye. Di v6 girokä de fantastik gawa heye? Päqiy6 hewce ye ku ez behsa mijara qiroka'Kegkola Efsüni'bikim, paq6ji ez € bersiva v6 pirs6 bidim. o) C www.arsivakurdi.org(l-) 3 Hb., r. 100 (l Hb., 100 4 r or 5 Hb., r 10I 6 Potock| Jan, Desrniviseke Pt),debi!-i Li Zaragozo .y0, wetget: Melis Ece, Pirtükxancya Remzi, Stembol. r 148 = 7 Todorov, Tzvetan, F.rr,l.J,rrif, werget Nedret Öztokat, Metis, Stembol, 2012, r. 37 2!5 Karakter6n qirok6, Weyse ü Naskol li gund dijin ü heval6 hev in. Weyse kur e, Naskol keqik e. Malbata wan li gund pez xweyi dikin, ew ii bi hev re carna diqine ber p6z. Gava mezin dibin bi hev re dizewicin. Daweta wan sä gev ü s6 rojan dewam dike. Pigti du-s€ salan 69 dikeve pez6 wan ü hemü dimirin. Dibin xulam6 ax6 (Feridün Beg). Bav6 herduyanji dimire fi b6qa- re diminin. Weyse, ji bo ku debara xwe bike ji Feridün Beg re dige benigt 1eydan6. Diqe daristanä. Li daristan€ rasti zilameki rispi tä. Li nik zilama rispi du keqkol hene. Yek6 ji wan dide Weyse. Weyse v6 keqkol6 radike, dikeve 16. Di 16 de Weyse dib6je: "Ji bo qay6 ü gekir baq e."8 Di räbar6 de Weyse di dilä x-w'e de dib6je: "Xwezi niha nan ü x'warineke baq di vi keskol6 de ba."0 Li keskolö din6re ü serö wä radike 'nan ü penireki baq t6 de' dibine. Pir käfa wi t6 ü ber bi mala x:we ve dige. Axqvö gund wi dibine ku dest6 wi de kegkolek heye. Gazi wi dike. Ara, keqkol6 desteser dike ü qi bixwazejä derdikeve. Feridün Beg pir dewlemend dibe. Weyse disaji bo debara xwe dige daristan6 benir;t ley dide ü dibe sük6 difiroqe. PiEti ji sük6 vedigere 'li qiraxa baj6r xaniyeke mezin ji nü ve ava dikirin'dibine. Diqe nik xani. Hoste1,6 avahiy€, gazi Weyse dike. Dib6je'Weyse, ma tu min nas naki?"'o Weyse wi nas nake. Hoste xwe dide naskirin. "Ez ew zilam6 ku min keqkol6 da te me."', Hoste keqkoleke dide Weyse ü Weyse ji v6 keqkol6 dibe dide axay6 gund. Gava Axa qepax6 vedike. 'Cismeke bi nav6 wi be dest6 xwe av6te qelpax6 üji ser rabü. Yekser du dest6n giran ü qewinji keqkolä derketin ü qep ü rast ser6 Feridun Beg girtin ü bi geqama pe ketin."l! Weyse ji 6di t6r ü teji diji. Gava ji metneki re bib6jin fantastik, min li jär ji behs kiribü ku hewce ye di w6 nivisö de dudili hebe. Di 'Keqkola Efsüni'de dudili heye ü ew6 du- diliy6 hem Weyse his dike hem ji xwiner. Gava Weyse di daristanä de cil6n kevn dibine, dib6je: "Belki ewji bedbexteki weke min be, ez 6 li bend6 bim, belki were."': H6viya Weyse keseki weke wi ye. Lö bel6'zilameki rispi ü rüpak' derdikeve. Nav6 wi dipirse Weyse. Beriya ku zilam bersiv6 bide, ve- bäjer'Mamä Pir' bi nav dike. Niviskar dikeve navberö ü dudiliyä xurt dike. Dixwaze v6 dudiliy6 ber bi gav6 xwiner de eqkere bike. B6guman Hesen Qizilci v6 bi zanebün dike. Mam6 Pir navä xwe bi tnscn'nav dike. Bi v€ bersiv6 niviskar xumameke li zilam6 rispi dip69c ü baweriya ku ev zilam ne ji cins6 mirovan ebi mc dide zanin. Niviskar dudiliya Weyse li gori hewce- o www.arsivakurdi.org8 Qizilci, Hesen, Kefli 1'alset, Ji Sorani bo Kurmanci §ikriya Salih, Firat Kelehki, I Avcsta, Ste bol, 2001, r.63

l4 I Ib.. r- 63 9 www.arsivakurdi.orgI5 Potocki, Jat Destniviseke Peytlabüyi Li Zarogoza y€, werger; Melis Ecc, Rernzi, Stenbol, 1992, r.26 I Pirtükxaneya

§ertä ku metnek bibe fantastik hewceye dudiliyeke berbigav hebe. Di vä bersiv€ de ev qert peyda dibe. Hoste, r'we dide naskirin: "Ez ew zilamä ku min keqkola da te me."". Weyse, ka gi hatiya ser6 wi j6 re behs dike. Veb6jer dudiliyeka hoste tarif dike. Mam6 Pir dibe hostey6 ciwan. "Hostey6 ku ciwan bübü weki xodeki qit i qenc dir;ü ü dihat."", Todorov dibäje heger metneke bibe fantastik hewce ye hin merc p6k b6ne: l'antastik, bicihatina s6 mercan pöwist dike. Mercä yekem: "Div6 beri her tigti tekst, bi sviner bide ditin ku cihana leheng6n girokö ü cihana kes6n zindi 16 dijin cihanek e ü divä dudiliy6 (b6biryari) bi xvr.iner bide hiskirin di derheq6 hedisey6n t6n vegotin de, gelo dan:itrryaniyeke xweristi ye an na.""" Di cihana giroka "Keqkola Efsüni" de kesayetän zindi hene. Weyse, Naskol, bav€ wan Yare ü Pirot. Axay6 gund Feridün Beg. Li gund dijin ü jiyana rojane bi her awa5.'i di qirok6 de heye. NMskar v6 ji bi vegotineke xwezayi vedib6je. Disa Mam6 Pir, an li gori karakter6 Weyse; Derw6g. Ni- viskar bi awayeki vegotineke ji rastiy6 dür, vedib6je. Ev ji dudiliya ku To- dorov behs dike, bi xwiner dide hiskirin. Xwiner navbera rasieqini (hoste) ü nerastiqini (Derw69- Mamö Pir) de dimine. Mercö duyem; "Paq6, ev b6biryari div6ji aliy6 lehengek qirokä veji b€te hiskirin; bi vi awaf wazifeya xwiner radesti leheng hatiye kirin, di heman dem6 deji ber ku "b6biryari" di nava hemü tekst6 de hatiye raxistin, dibe qopek di nava berhem6 de; xwiner di r-wendineke sade de, x-we dixe cih6 leheng.""r Di vä qirok6 de Weyse dudiliy6 his dike, Pelwira ku Todorovbehs dike, karakter6 Weyse dide ser milö xwe. Weyse di navbera Derw€g (Mam6 Pir) ü hostey6 ciwan de dimine di dudiliy6 de. Evii di nav netnä de derdikeve hol6. Di xwendin6 de kesayeta qirok6, xrdner ber bi rasteqiniy6 ve dibe. Xwiner r"we n€ziki Weyse dibine ü leheng6 sereke ji ew e. Saya wi qirok atr) www.arsivakurdi.orgdiherike. ü

alegorik him ji yän helbesti red bike." '+ Helwesta xwiner b6guman li hemberi girokä heye. Di navbera rasti ü nerastiy6de, di vegotina niviskari de, di navbera 'Mam6 Pir' ü hostey6 ciwan ü di kesayeta karakter6 Weyse de 'Derw€q, Zilam6 Rüpak ü Rispi' ü 'hosteyä ciwan' de tö ü diqe. Ji xwe ne munkun e ku ev metin bi alegorik an ji helbesti bäte qirovekirin. §öwaza girok6 rä nade me ku em bibäjin alegorik e an helbesti ye. Tu niqaney6n alegorik6 di v6 girok6de nin in. Zi- maneki sade, zelal ü vegotineke herikbar heye. Di metnön fantastik de lazim e büyer€n ec6b hebin. Di v6 girok6 de gi böte xwestin di keqkolä de derdikeve. Evji wek büyereke ec6b em dikarin bibinin. Disa gava Weyse kegkol6 ji hoste distine ü dibe dide axä üji keE- kol6 tiqtek derdikeve, axö dide ber qeqeman. Todorov dib6je: "Di asta dawi de, fantastik bi avakirinek, bi uslübeke diyar dert6 hol6 ancax b6yi p€khatina büyer6n se1,r fantastik päk na1€. Bäguman fantastik ü ev büyer ne heman tigt in ancax ev büyer merc6n pöwist 1€n hebüna fantastikbün6 ne.""5

Qavkani: Qizilci, Hesen, Kend Parsek, ,Ii Sorani bo Kurmanci §ikriya Salih, Firat Kelehki, Avesta, Stembol, 2o.)1 Todorov, Tzvetan, Fontastik, Werger, Nedret Öztokat, Metis, Stembol, zorz, (qapa z) Cazoüe, §eltanö Asiq, Werger: ismail Yerguz, Dost Kitabevi, Enqere, 1999, (qapa z) o) Potocki,www.arsivakurdi.org Jan, ,eshiuiseke Peydabiyi Li Zaragozay4,werger: Melis Ece, L Pirtükxaneya Remzi, Stenrbol, 1992 o)

24 Hb., r 39 = 25 Todoro!'. Tzvctän, Farr.r.tlif, Werger. Nedret Öztokat, Metis, Stembol, 2012, r. 94 239 OZTEM AKKAN

HIKAYEYA JEHATI ZENGELAN coRsE DE w^AR ü oewE KURDISTANI SERO

Mitka Gribgeva kitab6 xo Ez To Semedö §ari Mehkumä Mergi Kena de behs6 war6 xo kena ü vana; "Merdim warä xo de bikel'f o, azad o, rehet ü sereberz o"' ü semed6 war6 xo n6 cumleyan 16z kena; "dewa ma de yew ban6 ma yo herr6n estbi no ban hergiqas wöran ü xirab bo zi war6 ma bi ma tede sitariyayänä, ma muhtaci kesi näbiy6n6. Yani Mitka vana ke, "wa yew qatiy6 to bibo tede azad bibe wa muy6k can6 to bibo bes o."" Ü dim ra wina vana: "dewe de yew keyeyä ma estbi, sey qulube bi yew oday6 ci estbi la ma nä keyeyi de bikel.f biyä qunke ma xo azad vinay6n6"3 Belä merdim herqiqas feqir ü belengaz bo zi yew cile ff tas6k awe ü azadiya to bibo bes o. H6na Umer Xeyam yew rubaiy6 xo de ser war ü wayiran de n6 beytan 16z keno;

Wa erdä to yo azad bibo ke ti pay ser n6 Wa keyeye to bibo ti tede bikef biciwiye Ü wa yew loqmeyö nan ü awa to ya helale biba bes o Ti zengin6 na dinya y6... a () a www.arsivakurdi.org 1, I (iribgeva, Mitka, ,!k i Hak Adind Olüne Mohktil Ediyotutt, Agemayiq: N.Sel-

Warey6 96r ü pilingan. Warey6 heq ü cinawiran. Warev6 luwi ü hargüqan. Warey6 leheng ü qehremanan Gorse..,5

Jähati Zengelan pö nö ristayan qal6 dewa xo a bi namey6 Gorse ra qali keno ü wexto ke merdim na hikaye waneno dew6 Kurdistani merdim de sey räzefilme derbas ben6, gunke dewö Kurdistani bi her hawaf bin6 ko- loniya dewlete de y6, seke hikayeya Gorse de zi derbas beno. Ez wexto ke dewan6 Kurdistani ra derbas bena yeu'xemgini leq6 mi g6na ü ez kewena miyanä xeyalan, xeyal6 ke ver6 kal ü piran6 ma qal6 dewan ü war6 xo ker- d6n6 o qzx qiqasi weqi bi, bi h6giniya xo bi meyrnanperweriya xo merdim kerd6ne verik€ xo Ia nika ez no xeyal ra werzena ü yew tengasi mi g6na ez bena göj ü hiq6 mi beno vila. Ez xo bi xo persena gelo na zenginiya war ü waranä ma qi qa? War ü waran6 baw ü kalan6 ma gi qa? Itumi talan kerdä? Dest6 kami hew cinawiran girewto ke nä dar ü berä ma talan ü w6ran ker- d6 ü ma egt6 kuqeyä qaristanan? Dim ra yeno mi virä mi ke tay6 merdimi b6qedr ü böqil.met n6 bobelat ü sosrctö ke amel€ merdim ser de n6 giyan ver b6veng manen6 ü xo kenö kerr ü lal. La na zi n6manena qin6 diqmenan dir bcnä yew ü keye, war, heywan ü dar ü berä kurdan talan ü w6ran ken6; se serran ra zaföri yo hal6 kurdan no yo. Merdim eqkeno vajo ke gend nustox ü rognbir6 kurdan talanä dew ü war6 Kurdistani ser de vindertö? Qend kesi vato he),wax helxaw keye ü war6 Kurdistan6 ma qiyayo ra, he1'wax hey'war ma bä dadi ü babi mend6? Bel6 qend kesi? Ez bihümari do hümaröko b6qipnet vejiyo orte. Merdim eqkeno vajo ke nuqtox6 kurdan w6j ey6 xo babeta tewir6 qijan de xemilnayo, w€jey6 xo ver bi lew6 sifirni ben6, lewä b6wayir ü b6esl. Ez wexta verä dewanä ma ra derbas bena kitab6 J6hati Zengelani yeno mi vir ü ez bätir härs bena; Jähati Zengelan hikayeya Gorse de qal6 dewa o) www.arsivakurdi.orgqezaya Amedi, Pirani keno ü ra.ar6 baw ü kalanä xo, kitab de sey zergüniya L C) rvesari cumleyan6 xo 16z keno ü wina vano; "qal ü aran6 1ewey6 koyan de

Zcngelm, J€hati, Gorse, wesanxaneyC Vate, istanbul, 2007, r. 5 241 ven6ri..."t' bi n€ curnleyan ra merdim fehm keno ke war6 Gorse de hendök dar6 tewir bi tewir estbiye.

N6 dar6 kc cor dc amey6 nugtiq her cay6 welat6 binan de gin 6. tse16, dewlete ma nefi ü talan kerd6 la ma dim ra n6 aqariyay6 dewanä xo ü ma bi t6kogin6ko berz wafr6 dar ü beranö xo r.r6vejiyay6. Ilerqiqas Jähati Zenge- Ian na hikaye de teswir6 dervan zafbag binusno zi n0 qi kerd6 xo vir ra; belö nugtox teswir6 dewan bi hawayäko weg bikarardo la nuqtox n6 giyan kerdo xo vir ra, n6 dewanö ma, na coplrafyaya ma hend6k dewlemend a, hendök bGhempa ya qey kes n69ino warö xo? Qi sebeb ra qima dim ra a n6g6ren6 ser erd6 barv ü kalanä xo? Ez k6masiya nuEtoxi tiya de vinena, nustox wexto ke hikayeyak binusno gereke wendekaran perv'erde zi bikero eyti r,vext de, ge- rckc hikayeyan de t6kiliya sebeb-encam ü t€kiliya armanc-encam zi bibo. Merdim eqkeno vajo ke nugtox6 kurdan vanö ez bi lehgel'a zazaki bi- nusn6 bes o, lehgeya zazaki xo 16 ver bi mergi de ya ma gi babet binusn6 wendekar qebul keno loma van6 qi hewce rastnustis ü gi hewcc tökiliya sebeb-encam ü t6kiliya armanc-encarn Ia,Iöhäti Zengelan Gorse de no tewir kerdo, herqiqas teswir rveg bikero zi encam6 ag6rayi96 dewan diyar n6kerdo ü bi haway6ko siyasi hikayela xo qedinaya. Hikayeya Gor.se de zi derve bi her wegikil,a xo yena giman6 merdimi ver seke ma ha miyan6 baxqeya babili de ü dorüverO meldimi de her tewir h6qini esta hikaycya Gorse rlerdimi bena yerv cenet häna aqernena dinya. "Deyi zaf bi, zinari zaf biy, giman ra duri bi, veng6 insanan gin bi, heme ca dar fi ding bi, insan n6amelmi weyra, kes hende asan bi n€resayni. Ilin6 Gorseyi de xirbe yerv pagti bi1,, kigta rojawani de Newal6 Teyaran, ne vcrni ne zi peyni. Kigta rojhilati de A16 Bazirg6ri hira biyni. Paqti bi, paqti kesk ü as6 bi. Vcra koy6 sipi, seyyewveyweka xemilnaya asayni, vey-veka sereberze ü as6ye. Koyo sipi, koyo sererut. Seke awa ey bereket bo, cuy ü zerguney bido Gorseyi. Newal6 Teyalan ü Xirbe. inan q6n bikero la o bi xo rut bima- no. Gorse de daro kevnar zafbi. Azgil6ri; dar6 seserrcf-diserreyi"z La wer:to ke ti pel bi pel avcl qina yew halo periqan vejiyeno hemver6 to, warä Gorse hiris serran xo ver6 cü bi her tewir weqikiya xo ameyo nugtiq mesela n6 ristayan de "hamnani cini qiyni Gorsc, gezi ü desta qina1,ni. Hetö lewei.{ ra simaq6ri estibiy. Cini gäyralmi simaq. Se»'bina insan n6giyni Gor- se. Seydayi weyra seyd n6geyrayni. Ne c6r a, ne cor a, ne kiqta raqti ra ne zi o ( www.arsivakurdi.orgkiqta qepi ra rai,{r Gorse n6resayni"s (|)

C) www.arsivakurdi.org><

9 = l0 Zengelan, JChati, 6ol1le, u.esanxaneye \äte, istanbul. 2007, r. 12 243 §UKRU KTLTNC

ANALIZEK LI SER SERENCAMA MIRINEKEX

Kurteqiroka Romanö Dema ku em dest bi roman€ dikin büyer yekser t6 vegotin ü em fam dikin ku roman d6 qawa biqede. Di sedsala bistan (r9S4) de li bajarokeki Kolombiyay6 gahiyek tä lidarxistin. Piqti gahi bi dawi dibe zava fam dike ku bük ne düqize (qizani) ye. Bi v6 h6rs6, zava radihije gepil6 bük6 il berä w6 dide malbav6. Pigti malbaia bük6 p6 dihese ku keqa wan ne düqize ye du biray6n cöwi 6n bük6, ehd ü wehd dikin ü dib6jin em 6 mesülä v6 kir6tiy6 bikujin ü namüsa xwe paqij bikin(!). Biray6n c6wi ji xwigka :r.:we dipirsin b6 ka l

Teknika Vegotin6 Büyera ku di romanä de t6 vegotin, di demeke kurt de p6k tä. Bi kurti; piqti qeva daweta Bayardo San Romani ü Angela Vicarioy6, Santiago Nasari t6 mala xwe radiz6. Pagi Santiago Nasari di saet o5:3oan deji nav ciy6 xwe derdikeve ü di derdora o7:ooan de t6 kuqiin. Serkeftina roman6 ew e ku di demeke wisa kurt de büyer6 ji qavän bi dehan gexsan ji bo xwendevanön x:we vediguh6zine. Xwentlevan, di heman dem6 de derheq6 dertni ü rewqa Psikoposi, Vicarioy6n c6wi, Angela Vicario ü Santiago Nasari ü y6n di, ji r;av6n karakter6n roman6, b6tir serwexti vä kuqtin6 dibin. Bi v6 teknikä roman reh6n xwe y6n mereq6 berdide mejiyÖ x-wendevanan ü züzüka r.rnre dide ber x-wendin6.

Leheng6n Roman€ Santiago Nasari: Cangoriyä bist ü yek sali. T6 gotin ku pir diqibe bav6 xwe. Ji ber nexweEiya wi ya edr6 pagi t6 famkirin ku ten6 gend salek ji temen6 wi maye. Victoria Guzmän: Aqpöj6 Nasariiyan e. Ne ji Santiago Nasari ü ne ji ii bavö wi hez dike. Divinia Florr Keqa ciwan a Victoria Guzmän6. .Ii ber ku her tim San- tiago Nasari ew ditirsand, derheq6 kugtin6 de tu higyariy6 nake. Pläcida Linero: D6ya Cangori (Santiago Nasad). Clotilde Armenta: Xwediy6 melxaneya ku Vicarioy6n cäwi 16 rüdi- nigtin. Ibrahim Nasari: Bavö Santiago Nasari. Erebek bü ku pigti gerä narxweyi hatibü w6 der6.

Margot: Xwiqka niviskar e. Ji Santiago Nasari hez dike' o) I www.arsivakurdi.orgKese Carmen Arnador: Keqey6 girav6 ku di ciwaniya xrue de dibista- o) na bijigkiyä dix"wine, l€ pagi xwendina xwe di nävi de dih6le ü dibe keqe. Ji

Cristo Bedoya: Heval6 hei,par ä Santiago Nasari fi niviskari y.e. Xwendekar€ dibistana bijiqkiy6 ye. Derheqä kuqtin6 de li baj6r digere ku Santiago Nasarijä haydar bike. Flora Miguel: Destgirtiya Santiago Nasari ye. Piqti büyerä bi legke- reki re direve.

Nahir Miguel: Bavä tlestgirtiya Santiago Nasari ),e. Don Läzaro Aponte: Serheng6 akademiyö y6 teqawitbüyi I'e, rr salan li girav6 qaredari kiriye. Pigti otopsiya Santiago Nasari dibe gogtncxwer (vejeteryen).

Bayardo San Romän: Beriya kuqtinä bi qeq mehan bi keqtiyek6 hatiye girav6. Miroveki zana ye ü xwedil,€ serweteke bäserüber e. Endazyarä trene ye. Alberta Simonds: Diya Bayardo ye. Angela Vicario: Jina ku Bayardo dir:west p6 re bizewice. Dema Ba- l,ardo fäm dike ku ne duqize ye bi deste w6 digire ä ber6 w6 dide malbav6. L6 piqti kuqtina Santiago Nasari gazdeh sal bi qün de disa bi hev re dizewicin. Pedro/Pablo Vicario: Birayön c6wi än Angela Vicarioy6. Santiago Nasari dikujin. Pigti bav6 wan kor bü, dest l.ri qesabil€ kirin ü debara rral6 girtin ser mil6 xwe. Ji ber ku nedixrvestin Santiago Nasari bikujin, ji her kesi re gotin em € wi bikujin. L6 tu kesi rö Ii ber vä kuqtin6 negirt. Poncio Vicario: Bai,'6 Angela, Pablo ü Pedroy.i ye. Purisima del Carmen (Pura Vicario): Diya Angela, Pablo ü Ped- royi ye. .Iineke otoriter e. Luisa Santiaga: Diya niviskar e. Diya tafilö (babtis) ya Santiago Na- sari ye.

Petronio San Romän: Bav6 Bayardo ye. Generaleki navdar e. Xius6 Bi: Mala ku jina wi ya rehmeti bi dest€ xwe nexqandibü ü ne- dixwest bifiroqe. l€ Ii hemberi p6qniyaza Bayardoyä x-wediy6 serweteke bö- serüber nikare b6je na, ü malö difiroqe Bayardo.

o) Yolanda de Xius: Jina Xius6 bi ya rehmeti.

C) www.arsivakurdi.orgBijiqk Dionisio Iguarän: llijiqk€ girav6. rl Maria Alejandrina Cervantes: Jineke orispi ku demekö Santiago t) .o' Nasari dil ketibüy6. = Leandro Pornoy: Polis6 ku haya wiji gotin6n Pedro ü Pabloyi heye. 246 Sibeya kugtina Santiago Nasari, bi biray6n cäwi re diaxive. Don Rogelio de la Flor: NI6r6 Clotildey6 ye. §er'ö mepraney€ eu' dixebitine. Prudencia Contes; Dergistiya Pablo Vicarioyi ye. Ji bo ku p6 re bizewice heu,ce dibine ku Pablo, Santiago Nasari bikuje. Meme Loaiza: Jina ku ji bo kuqtina Santiago Nasari gikir dike. Indalecio Pardo: Hevaleki Santiago Nasari ye. Ewji yekji rvan kesan e ku Santiago Nasari hiqyar nekirile. Yamil Shaium: Ereb6 ku bi malbata Ibrahim Nasari re hatibü girav6 ü dost6 malbata Nasariiyan c. Celeste Dangond: Xwigka destgiftiya Santiago Nasari ye. Di sibeha kugtin6 de wi vedixwine vexwarina qehwey6. Susema Abdala: Pira sed sali a ku l.ri p6Eniyarön lrl'e virikiya Pablo Vicariofi j6 biriye. Aura Villeros: Dapira Santiago Nasari ye. Qaxö kuqtin6 dibihise, ti- vanca mizdankä p6 re g6dibe. Dozgerä Pirsyariy6: Nav6 wi nayä zanin. Qend demeki kurt beriya kuqtin6 ji peymangeha hiqüq6 perwencle (mezün) büye.

Xuyangön Heri Berbigav Di romanä de xuyang6n (sehne) wisa hene ku bi salan nay6n jibirkirin' Di Serencama Mf inekä de xuyanga heri berbigav helbet ku§tina Santiago Nasari bü. C6wiy6n qesab dema öriEi Santiago Nasari dikin: "Kär di mista dest6 rast6 re qü ü heya kok6 ket k6lek6."' Xuyangeke diji piqti dcrb6n k6r6 biray6n c0wi Pedro ü Pablo Vicario ji hol6 wenda dibin ü Santiago Nasari hewl dide xwe da ku ji nav xwina xwe rabe: "Ileya nivi xwe li ser kölek€ rast kir, fi di rewgeke rermewki de,bi destan bi hinavän (rovi1€n) r"wc y6n p6 daliqi),ayi girt ü dest p6 kir megi1,a."" Di v6 rcwga xirab de Santiago Nasari ji dövla t6keve xaniy6 rte, gü kete xaniy€ bi y€ wan r''e 6 Lanaoyan' Malbata Lanao:"Destbi taqte kiribün ku ditin di nav xwin€ de mayi, gewlaza roviy6n wi di destan de kete hundir."3

B6bertiya Angela Vicarioy6 ! Di roman6 de bi qasi ku em t6digijin Angela Vicario weke nögirvanek6 hatiye niqandan: "Wext6 kuji bo gotina navi p€wist bü ew qeder ajot ne- a) www.arsivakurdi.orgajot. Di taril€ de 16 geriya, di dava ew r;end ü ew qas navän tön qaqkirin de o) än v6 dinyay6 ü ya din de bi derba ewil re ew dit, weke peridankeke hukmä <- c) :Ci Kulek, r. 89 I Marqucz, Gabriel Garcia, Serencama Mifinel6, Werger: Cilvanmerd = 2 Hb., r. 90 3 Hb., r. 91 247 w6 ji ezel€ de hatibe birin, bi tira r'-we ya derbnigan ew li diw6r kuta. Got: Santiago Nasari."r Di v6 minakajorin deji gotina "Bi tira xwe ya derbnigan ew Ii diw6r kuta" t6 famkirin ku niviskar Angela Vicarioy6 diqibine n6qir- vanek6. Mirov6 hejar, k6m i emirkin Santiago Nasari ji ji hevoka "weke peridankeke hukm6 w6 ji ezel6 de hatibe birin" t6 famkirin ku ew b6 guneh ü bä tawan e. Di heman demä de xwendevanji van hevok6njorin tädigih6je ku Angela Vicarioy6 b6bexti li Santiago Nasari kiriye.

Li Ser Rewqa Heway6 Bandora Kuqtin€ a di Hig6 Irhengan de Niviskar di roman6 de bandora kugtina Santiago Nasari a li ser lehengan bi n6rin6n di derheq6 rewqa heway6 de niqani xwendevanan dide. Le- hengän roman6 di derbarä rewqa sp6deya roja kuqtina Santiago Nasari de n6rin€n dijraber tinin ziman: "Yek ji wan ne serwext bü ku mebesta wi ji v6 rewqa heway€ bü yan na. Gelek6n wan di v6 biranin6 de digihan hev ku sp6deyeke tavezer bü, bayckji deryay6 dihat di nav dahl6n müzan re, mirov guman dikir ku sibateke r.weq a w€ deme li dar bü. Lä pirani hemfi- kir bün ku hewayeke giran hebü- ezman giravi ü nizm, b6hneke tir a av6n gewimi li derdor6- ü di wä hinga karesat6 de qilopcyeke hürik wek w6ya ku Santiago Nasari di r6la xewna xwe de ditibü, dihat."; Niviskar di roman6 de rewga hewayä bi van gotinan eqkerc dike: "Ji roja in6 de ten6 carekö ketibün xewö, ü evji pi11ti bi qasi s6 saet6n bendeman6 y6n li dikana Clotil- de Armentay6, bi tir6j6n spädeyä re bü."6 Armanca niviskar a sereke eu,'e ku, li ser rewqa hewayä bandora kugtina Santiago Nasari a li ser derüniya lehengan nigani x-wendevanan bide.

Mebest6n Dijraber 6n di Derheq6 Santiago Nasari de Di loman€ de aligiri ji derdikeve p€q. Xwarinpöja malbata Nasariiyan Victoriya Guzmän ü kega w6 Divinia Flor6 neji Santiagoyi fi neiiii bav6 wi Ibrahim Nasari hez dikirin. Pläciada Lineroyä (d6ya S.Nasari): "Ji Victoria Guzmän6 pirsi ku gelo tiqtekji kur6 rr,6 re gotiye, ü w6 mexsüs derew kir, qunki bersiv day6 ü got ku dema ew daketiye ku qehweya xwe vexwe w6 h6 tu tiqt nizanibüye. Divinia Florä li h6wan6, ku h6 ew der dimaliqt, w6 gav6 dit ku Santiago Nasari di deriye meydan6 re ket hundir ü di p6lik6n p6go- kef re derketjor.", Di rüpela Soyi de diyalog6n di navbera Cristo Bedol'a, c, (- www.arsivakurdi.orgVictoria Guzmän ü Divinia Flor6 de ev dijminahila dö ü keqä eqkere ye. Heke Victoria Guzmän ü kega n-6 Divinia Florö rastiya ku " Santiago Nasari <:i C)

Qend Gotin6n ironik Gotina ku d6ya Angela Viacarioy0 jä re dib6je:"Evin ji tö f6rbün""', t6 wä watey6 ku di civak6 de qimeta evin6 tune ye ü keqän ciwan bi hezkiriyän rrue re nikarin bizewicin ü di bin tahdeya mezin6n x-we de t6n zewicandin' Beriya qewimina kuqtin6 ji biray6n c6wi Pedro Vicario dema ku di des- t6 Cristo Bedoya de Magnumek6 (demangeyek) dibine ü gazi dike: "Miri qekan bernadin."" Dema dozger6 l6pirsinö di derbarä kuqtin€ de läkolinan dike: "Dozger6 löpirsinö qet nebe Ii yeki ku ew ditibe geriya, ü weke min bi xiret li r€ya cehdand, 16 päkan nebü ditina wi kesi. Di rüpel6 38zyan 6 an- gagtnameyä de hevokek din bi hubra sor li k6lekö hatibü nivisin. Qarenüs me neditbar dike.a" Bi v6 hevok6 kuqtina Santiago Nasari weke qarenüs6 (qeder) t6 binavkirin ü her giqas xelk ji v6 kuqtin6 agahdar bin ji teqez San- tiago d6 b6 kugtin, lewra ev garenüsa wi ye. Gotina dozger6 l6pirsinä pigti kuqtin6 di derheqä vä qewiminä de Ii k6- leka angaqtnamey6 niviseke bi hubra sor dinivise: "P6gdarazekä bidin min, ez 6 cihan6 bilivinim."'s Weki ji hevokä ji tä famkirin ku ev gotin niEaneya betawaniya Santiago Nasari bü. Di l6pirsina dozg6r de gotina Pedro Vicarioyi: "Ya seYT ew e ku gax€ min jG dikigand k6r paqij bü- Min heri k6m s6 caran lä xistibü ü hä dilopek c) C www.arsivakurdi.orgC) 8 Hb., r 9l

Wehseta Li Santiago Nasari Hati Kirin Her giqas Santiago Nasari hatibe kustin ji a rast ew e ku biray6n c€wi Pedro ü Pablo Vicarioyi b6yi dilö xwe üji negari ew kugtin. Ji van hevokanji eskere dibe: "Herduyan bi gav6n xwe Santiago Nasari qopandin gaxö ku ew di meydan6 re buhuri. Cl<.rtilde Armentayö digot: 'Bi dilgewatiyeke mezin li r,li dinih6rin."'6 "Qaqibokirineke xipffxuya bü. \,'icarioyän c6wi bi heval- bendiya Indalecio Pardo ü Santiago Nasari dizanin, ii diviya fikiribin ku ji bo bäyi erv di germ6 kevin rä li ber tawan6 bigire yeki guncan bü."'7 Wehset ji qav6n karakteran hatiye neqilkirin: "Don Rogelio de la Flor, m6r6 pak ä Clotilde Armentayä, ku bi temen6 xrve y€ 86 sali mücizeyeke jindariy6 bü, cara dawinji xewa xwe rabü ku bibine b6 gawa li hemberi deri1.6 mala wi bi r-lve Santiago Nasari zivar zivari dikin, ü ji qilqal6 sax nefiliti.",8 ,,santiago Nasari pigti k6rxwarina s6yemin mil6n xwc li ser zikö x*.e gihand hev ü xwe tewand, orina gayeki p6 ket, ü heu'l da ku piqta xwe bide wan. pablo Vica- rio, ku bi k€ra xwe ya xüzik, li aliye wi y6 gepö bü, hing6 yekane derba piqtö t6 rakir, ü xwineke weke qirik6 bi pestoyeke mezin kurtik6 wi te de hist. Santiago Nasariiy6 ku sö birinä mirin6 l6keti, careke din ber6 xwe da wan ü bäyi berx-wedaneke bir;ücik, hegkü wi ji ten6 dixwest heman hind6 alikariya wan bike ku wi bikujin, piqta xwe spart deriyö mala diya xwe.,,Nema qir da-Pedro Vicariol,i gote dozg6r: -bi min wisa hat ku ji taqet ket." Hingä herduyan bi derb6n di ber hev de behdili ü sehal, di nava sukrava rewnaq a ku 1i h6la din a tirsä ditin de kel ü best li wan rabüyi, ketin ser wi li hemberi deri ew dan ber k€ran.".e".Ii bo ku axiriy6 16 bine Pedro Vicarioyi li dile wi geriya, 16 k6ra xwe di bingeng6 re, ku yö berazan di wir de ye, rakir. ya rasti Santiago Nasari nediket, ji ber ku wan bi xwe bi köran ew li ber cieri c) ragitin. Pablo Vicario ädi b6zarbüyi bi derbek6 hür6 r.i berwari qirand, ü C o www.arsivakurdi.org Hb. r. 89

Realizma Efsüni i Serencanna Mirinekö Pänase: Realizma Efsüni ku bi dehan salan e bi manifestoya wöjeva Amerikaya Latini ve t6 gir6dan, di sinor6n netewi ü qandi re derbas büye ü rvek göwe ü teknikek narmeterveyi xwe daye qebülkirin "' Li gor Hegerfeldt: Realizma efsüni, h6man6n ku li gor standard6n realizma u€jeyi z6de bömantiq, b6imkan ü heta binp6kirin ü bihartina si- norön ku ji alema din ten ditin, daxili hundir6 dinyaya realist dike' Cuda- tiya wä ya ji ra'6jeya fantastik ku ji bo rervqeke mubhem ü razbar biafirine retorika nediyariyö diemiline, honakiya efsüni-realist teknikän veb6jila realist ber bi h6man6n ne-realist rc flreh dike: wek ku ew heta böjin normal bin, ji rä26 bin, qe*iminän rojane bin, t6n p6qk6qkirin."'

Taybetmendiy6n Realizma Efsüni Tögina realizma efsüni cara yekemin, ji aliye rexnegir'ü dirokzanä El- man, Franz Roh ve di sala r9z5an de ji bo berhema xwe a bi nav6 Na- ch-erpressionisn us, nugischer Reolismus; Prohlente der neuesten europaisclrcr Mnlerei (pi1ti Nach-expressionismusä, (Realizma Ef- sfrni: Li Ewropaya nü Problem6n di Hunera W6nesaziy0 de) de, wöne- sazön Elman 6n ll'erqerx, mijar ü babetön wek, berhembexqi, fantastik ü xebatän bi wesf6n xeyali hatine q6kirin rave bike hatiye bikaranin. Realizma efsüni heri zöde di berhem6n niviskar6n Amerikaya Latini de hatiye bikaranin ih clerketil'e p6q. Berhema niviskarä Arjentini Jorge Luis Borges a bi nav6 Historia uniuersal de la inJantia (Diroka Gerdüni a Ne- mertliy6) de .r'ekem berhem e ku r6baza realizma efsüni hatiye bikaranin' Di bikaranina räbaza rcalizma efsüni de niviskar6 heri navdar, bi pirtüka bi navä Cien aäos de soledad (Sedsal Tenyayi) ku di sala r967an de we5iya- ye, Gabriel Garcia Märquezi ye. Italo Calvino, John Fowles, Gunter Grass, Janet Frame ü Salman Rushdie, qend w6jekar6n navdar in ku bi r6baza www.arsivakurdi.orgrealizma efsüni berhem nivisandine''s c-) !r .l t) 20 Hb., r. 90 r. 87 Hagim, -R ontana Kutdi i Nasname. lltrgcr: Fahriye Adsay, Avcsta, 2t Ahmedzade, = 22 Hh.. r. 90 Emir, D., Eli! D. H. 2011r. 52 bnr. Cuddon, J. 4 1999 r 488 251 Di Roman0 de Bikaranina R6baza Realizma Efsüni Li gori rexnegir6 navdar Roland Walter, yekem qert6 realizma efsüni ew e ku, tigt6n rastin, dererastin; derexwezayi an deradeti t6n tevihevkirin, büyerön rastin, bi awayeki efsüni t6n q6wandin.,a Di se rencama Mirinek| de kugtina Santiago Nasari, ji a1iy6 demö ve weki x6zikeke rast p6k nay6. Mirin di b6demiyek6 de p6k hatiye. Kustina Santiago Nasari bi teknika pö- gedemä (/ashlonoard) di rüpela yekem de hatiye vegotin: ,,pläcida Line- roya diya wi ji min re got, piqti z7 salan hürgiliy6n w6 dugema böbext bi bir tani... L6 ne di van du xewn6n kurö xwe de, neji di wan xewn6n din 6n daran ku wi di sersibeh€n beriya mirina xwe tle ji w6 re vegotibün de tu niganeyeke nebix6riy6 neditibü.",s Di roman6 de beri kugtina Nasari ji bo ku di derbarä lehengan de agahi b6 dayin gelek caran teknika pagmendiy6 (foshbacl<) t6 bikaranin: "Divina Flor bi haydari di nav qefes6n teyr6n... L6 ga-xe ziqate ji ber da ali nikari disa xwe ji 1ep6 eyloy6 goqtxwur biparä26.,,,0 Ji gotina 'eyloyö goqlxwur' t6 famkirin ku Santiago Nasari, keqa yictoria Guzmän6 taciz dike. Ü ne careki, gelek caran heman tiqt kiriye. Disa emji teknika flashback6 t6digihejin ku; Ibrahim Nasari ku bav6 Santiago Nasari y'e, beri kugtina law6 xwe bi salan, destdir6ji Victoria Guzman6 kiriye üji v6 destdir6jiyä Divinia F'lor q6büye.

Bivi terzi realizma efsüni xwe li tevahiya romanäbi awayeki serkefti p6- gandiye. Di serkeft ibüna roman6 de b6dengiya niviskar (a uthorial r eticence) ji roleke giring dilevize. Niviskardivegotinädeji qirovekirinandüre. Jiberv6 h6man6, efsünibüna büyer6 naferise ü r:wendevan; di bin bandora realizma efsüni de diminin ü b6yi l6pirsina rastiya büyer6 r"wendina xwe didominin. Di r6baza realizma efsäni de xewn, baweriy6n gel6ri ü gibandin h6man6n geleki giring in. Di romana Serencama Mirinek6 de weki ku bü1,er bi xewnän Santiago Nasari ve hatibin gir6dan ji xwendevanan re t€ p69k69- kirin. Bi gotineke din kuqtina Santiago Nasari bi xewna wi t6 t6kelkirin ü weki qarenüsekä t6 berp6gkirin. Santiago di xewna xwe de tlarbehiv ü darhejirokan dibine"T ü xewna wi ji aliyö d6ya wi pläcida Lineroyö -piqti z7 salan- weki b6oxiri t6 p6nasekirin. Her wiha, dema Angcla Vicario nav0 Santiago Nasari dib6je, niviskar gibandineke böhempa dike; Angela Vicarioy6 diqibine n6girvanek6 ir Santiago Nasari ji diqibine periclankeke ku hukm6 w6ji ezel6 de hatiye birin."s Di r6baza realizma efsüni deji xeyni xewn, baweriy6n gel6ri ü gibandinan, C) h6maneke girigji dem e. Romana Se- C rencama Mirinek6 di p6nc (bnr. p www.arsivakurdi.orgbeqan de hatiye dabegkirin r.7-zz, z3-3g,

Di romanö de em dizanin ku malbata Nasari pigti 9er6 narxweyi hatiye gi- ravä (1936-1939)."q Ten6 behsa ku§tina roja wi (duqema sor) t6 kirin' L6 bel6, em dikarin bi texmini bihizirin ü di derbar6 büyer6 de hesabeki bikin. G. G. Marquezi romana xwe di 54 saliya xwe de ango di sala r98r€ de nivisiye. Di rüpela yekem de t6 famkirin ku Marquezi, piqti büyerä z7 salan bi gün de bi däya Santiago Nasari re helpeltin q6kiriye. Bi hesabeki kurt em dikarin bibö- jin ku sala kuqtina Santiago Nasad 1954 e ü Marquezi di z7 saliya xwe de dest bi läkolina büyerä kiriye. L6 bel6, duqema ku Santiago Nasari w6 b€ kuqtin ili roman6 de köli bi k6li eqkere ye. Pigti geva daweta Bayardo San Romani ü Algela Vicarioyä, Santiago Nasari tA mala xwe radize. Pa,si Santiago Nasari di saet o5:3oan de ji nav ciy6 xwe derdikeve ü di derdora o7:ooan de t6 ku§tin. Di wäjey6 de, r6baza realizma efsüni der{eteke giring dide niviskari ku ew ji di rexnekirinä de sinornenasi ye. Di romanä de her giqas behsa büyerän li bajarokeki biqük bike ji armanca niviskari ev e; izahkirina sosyoekonomik a welat6 Kolombiyay6, pirsgiräk6n takekesi 6n derüni, civaki ü abori 6n li wi welati dijin li ber qav6n xwiner6n dinyayö bitle raxistin. (dewlemendiya Ba- yardo San Romani, malbata Nasari ü xizaniya malbata Vicarioyan ü kuqtin6n namüsi) Ji ber v6 yekö tevkariya r€baza realizma efsüni di berhem6 de zehfe.

Qavkani: ' Marqucz, GabrielGarcia, Serencama Mirrreti, \\'ergör: Ciwanmerd Kulek, \\rcaanxaneya Lis, 2013, Amed - Ahmedzade, Haq irn Romarut Kutdi i Nasname, wetEer'- f ahriye Adsay, Avesta, 2011, Stenbol - F,. Derya, E. D. Halice,2011, "Rcalizma Lfsoni: Berawirdiya BerhemaAngela Car- ter a bi nave l)ikana Lcystokliro§ a F,fsüni ü ya Latife Tekin a bi navÖ Scvgili Arstz ölüm". Kovara Zanisla Civa*1, h. 30, Zaoingeha Dumluptnarö' bÖhtir agahi bin6rin, CUDDON, i. A.l999, fhe Penguen Dictiottary of Literory Tenn.t tlncl Literut-,; The- on. Englifld: t'enAuin -Meydan-Larousse,l97l,berg 6, Mcydan Gazetecilik veNc§ yat, lstanbul - Turgut. C. Ö. 2001. Latife Tekin i4\'apttlannda Biil.dlii Gergekgilik. teza isansa biliniJ a ku nehati wegandin, Zaningeha BilkentÖ, Ankara

C) T6bioiya nivisker: Ez vÖ gotar€ diyari mamostc Ramazan Alau dikim. Spas dikim ji bo www.arsivakurdi.orgC) keda wi. Hert'chaji bo ragavkirina v€ buyerC ü gihandina we yaji bo kurdanji,ji Kulek re ji spas dikim. Ji bo Marqucz rihla ü Gabricl Garcia Marquez ü Ciu'anmerd o) li c1ü gopa wi... = 253 29 Meydan-l,arousse, 6, l97l r.448-450 BIRGIT AMMANN WERCERA J1 ELN4ANi: REWZA KURT

nEeenE DtyAspoRAyA KURDI yE LI EWROPAYE TUiN KAMiRAN ALi BEDIRXAU Ü NOUANA Wi DER ADLER VON KURDISTAN

Di sal6n r93oi de yek ji wan romanön kurdi y6n heri p6qin li Berlin6 hate nii.'isandin haya w6jenasön kurd y6n ku di pey wan salan re karö x-we dikirin bi xlrrc ji, ji v€ romanö tune ye. Niviskar6 v6 roman6 Kamuran Bedirxan, kesayetiyeke ronakbir, navnetewef ü ramanfireh bü. Eiv ü hin kes6n din dibüne bingeha w6jeya kurdi ya li diyasporay6. Ew di dema xlve de, ji lrcr ku perwcrdehiveke bilind standibü, pir bitccrübe bü ü beri her tisti ji, ji ber ku xörr-r,n azeki dilsoz bü ü desthilatdareki biqimet bü li ser hemü pirsgir6k6n li ser kurditiye - ji pirs6n diroki bigire heta pirsgir6k6n zimanzani, etnoloji anji siyasetö, berhem dane.

Kamuran Bedirxan ji malbata mirektiyeke kurd ya binavüdeng e ku heta niv€ sedsala rgan hikümdari li beqeke mezin ya welat6 kurdan kiriye. Di kcleh ü qesr6n xwe de wan bi seltenet ü rervneqdari rnirektiya xwe digerandin. Zuriyeta wan ji heta ku sax bün weke mir6n kurilan ji ali1,6 civaka kurd vc dihate naskirin ii rola xwe weke mir6n kurdan, ji xve re {) - www.arsivakurdi.orgheta mirin6 dikin xeyal ü li pey diqopinin. Kalik6 Kamuran ji hukumdar6 () binavüdeng Bedirxan6 Evdalxan an Bedirxan Begä mir6 Botan6 büye, ku

Kamuran di r895an de, z5 salan pigti mirina kalik6 xwe 1€ binavüdeng, li bajar6 §am€ ji dayik büye. BavA wi Emin AIi bü, yek ji u'an kur6n Mir Bedirxan y6r.r ku hejmara wan gelek bä. H6 di salön r88oan de gend kes6n ji nav malbata Bedirxaniyan, y6n ku ji nif96 Ali Bedirxan bün, täkoqin ji bo serxtebün6 kirine, 16 beqeki ji malbatö ji rrve dane aliy6 kemalizm6 ü teü civaka tirkitiv6 büne. ,Ii ueh saliya xwe ve, Kamuran tevli biray€n xwe Ce- ladet ü Surey-va ü gend pismam ü kurxal6n xive diqe liseya Galatasaray6 ya frensi, ku dibistana heri p6qketi ya Stembolö ya di wi qaxi de büye, dixwine. Di cotmeha sala rgo5an de, ew x,vendina xwe ya lisey6 ji ni9k6 ve di nivi cle dih6le. Piqti ku li Stembol6 6riqek li ser pasalreki t6 kirin ü ji ber ku tä gotin ku tiliya yeki ji malbata Bedirxanilan ji di nav v6 b6bextiyä de heye, malbata wan tev p6giy€ sirgüni Isparlay6 (li bakür0 Antalyayä ye) ü du salan di pey reji sirgüni B6rüdä dikin. Bi sedan xizmön malbata Bedirxanil'anji diwan6n wan qer,r'irandin ü sirgün kirin. Di Sala 19o8an de malbata Kamuran vcgeriy:r Stembolö ü di destpäkö de pigtgiri dane Jöntirkan (Tirkön Cirvan) ji bo hilweqandina Sultan Ab- dulhamid (Abdulhamid6 Xwinxrvar) ü li aliy6 din ji nclta rvan ew bü ku daxwaza kurdan ji bo otonomiyä bi p6q ve bibin. Kamuran xwendina xwe ya lise1€ bi serkeftin xilas kir [r di dema §er6 Cihan6 y6 Yekemin de wi xrvendina x-we yabilindji bo hiqüq6ji bi ser xist. .Ii ber ku Komeleya tsilind- bihna Kurd (Cemiyeta Tealiya Kurd) temi dida hertlu birayan, Kamuran ü Celadet, di sala 19r9an de, piqti ku imperatoriya Osmani t€k diqe, bi Major E.W. Noeti re qend mehan digine nav cih6n kurdan, digerin da ku bibinin hewa gelä kurd },a li ser serxwebüna kurdi qawa ye. Armanca peymana Söv- reä ya sala rgzoan ew bü ku kurd serbix:rt'e bibin, 16 ev peyman nehat bi cih kirin. H€ di demsala payizö ya 1922an de, ango beri ku neteweya/Komara Tirkiyey6 ji aliy6 dewlet6n navneteweyi ve bä qebülkirin, herdu bira, Cela- det ü Kamuran reviyane Munix€ ü li wir gihigtine du biray6n xwe, ew bira beri wan hatibün Elmanyay6. Ji alil€ abori ve rewqa wan tev ne bag bü ü di ber xrvendina xwe re ew mecbür bün ku Ii r.'ir ü wir kar6n biqük bikin ta ku C) xwe xwcdi bikin. tß bel6 ew disaji pir li dora Munix6 digeriyan ü bala wan a www.arsivakurdi.org0) tim li ser gand ü siyaseta Komara Weimar6 bü. Di wan sal6n li Munix6 de {l Celadet nivisina kurdi bi tip€n latini bi p6q ve dibir. Ji ber ku karö Noelä ku (l-) (o,r' miroveki ingiliz bü ku Celadet p6 re dixebiti li ser zimanzaniy6 bü, pä h6san bü ku l6kolin6n xrve li ser nivisina kurdi bi p6q ve bibe ü di dawiy6 deji heta = temam kir, 6di gihiste armanca xwe. 255 Pisti ku teza x'we ya doktoray6 Ii zaningeha Leipzig6 qedand, Kamu- ran li pey biray6 xwe Celadet qü B6rüdä. Komara ku dagirker6n Komara Tirkiy6, di sala r9z3an de avakirin qet nekete dil€ wan de. Ji ber ku di wi wexti de Ii Komara Tirkiy€ jiji bo gel6 kurd digotin tirkän ser€ qiy6, diroka kurdan ya kermar binpä kirin, ziman6 wan qedexe kirin ü nav6n cih ü war ü malbatEn wan ji halin qedexekirin. Hin kes ji malbata wan li aliyeki xwe z6detir bi minet bi ber Kemalizmä ve dikiqandin ü b6tir hini jiyana civaka tirkan dibün ü li aliy6 din herdu bira ü gend heb heval6n wan y6n din ji bi hev re röxistineke siyasi ya kurd ya bi navä Xoybün6 di sala r9z7an de damezirandin. Serhildana Xoybün6 yek ji wan serhildan6n bir6xisti ya egirän kurdan bü ku li pey serhildana §6x Seid li derdora Qiyay6 Araratä päk hatibü. Kamuran heta dawiya sal6n rg4oan piraniya wext6 xwe li Bärüd6 derbas dikir, par6zeri dikir ü xwe ji bo siyasetö ü gapkirinö kar dikir. Wi ü biray6 xwe Celadet di navbera salön 1930 ü 194oan de gelek kovar6n cur bi cur, di destp6k6 de bi tipön erebi- farsi ü di dawiy6 de ji bi tip6n latini gap kirin. Kovara ku ji yek wan kovar6n geleki binavüdeng, ya ku bi nav6 Hawar6 t6 naskirin e. Di sala r935an de pirtükeka helbestan ya bi nav6 Berlc Ronahiyö yaKamuran, bi wergera zi- man6 Elmani li Berlin6 qap dibe. Gelek caran üji bo dem€n dir6j li Berlin6 dih6wiri. Ten6 di sala r936an de bi giqti saleki informasyona li ser ziman6 kurdi dida Karl Hadank, zimannaseki ji Berlinö. Di wi wexti de Kamuran romana xwe ya di destp6k6 de ku li jor hatiye behskirin, ya bi nav6. TegrA Kurdistanö li Potsdam6 li weqanxaneya Voggenreiter-Verlag daye gapkirin. Di sala r938an de pirtüka xwe ya bi navö Elfabeya Min gop kir üji sala rg43an heta r946an kovara bi nav€ Roja Nü derxist. Di sala 1947an de Kamuran dersdarä ziman6 Kurdi bü li 6cole Natio- nale des Langues Orientales Vivantes li Paris6 ü di demek qün de sazgeha l6kolineriy6 ya kurdi li wir ava kir. Di sala rg5ran de biray6 wi Cetadet 9ü ser dilovaniya Xwed6. Kamuran herdem digot ku Celadet pigtgir€ wi bü ü Ieheng6 wi bü di doza wan de. Di sala r953an de pirtüka ders6n ziman6 kurdi Ie kurde sonspeine, bi elmani Kurdisch ohne MüÄe (hinbüna kurdi b6 zehmeti) gap kir. Di sala di pey re bi Nathalie d'Ossovetz§6 re zewici, jineke poloni ye üji bo kar ü xebat6n wi geleki piqta wi digire. Bi germiyeke ji dil, ji hev hez dikirin. Di 75 saliya xwe de, di sala r97oan de, Kamuran dev ji kar6 xr,ve berdide ü bi xanima xwe re geleki digere, 16 xanima wi di c_) f sala r975'an da bi rewqeke erjeng mir ü herdu b6 zuriyet man. Kamuran {l_) www.arsivakurdi.org Bedirxan di sala r978an de li Paris6 wefat kir. (l Mijara romana Kamuran, romana yekemin ya ku bi zimaneki ewropi ji iaiCJ aliyä miroveki kurd ve hatiye nivisandin, bes li ser netewey6 ye ü ku mirov bi qav6n niha 16 bin6rä, mirov dikare b6je ku di v6 roman6 de herb ü t6koqin 256 bi awayeki neteweperwer te parastin. Lä belä ku mirov roman6n niviskarän din, y6n ku ji nifq6n Kamurani ne, bixwine, weki minak yän niviskar€ yewnani Nikos Kazan lzakis Yan Azadi yon Mirin an ji yän sirbi Ivo Andric Piro di ser Drina, ev rumana wi gaxi t6 re dixrteye. Ji aliyeki ve, di nava wan romanan de hem bi awayeke tiji ji efsaneyan, p6gdaraziyan ü h6viy6n ku bi cih nayän, li ser tevger6n neteweyan behs t6 kirin ü li aliy6 din ji ew efsane, p6qdarazi ü h6vi di nava wan romanan de t6ne rexnekirin, lä disa ji hemü roman heta niha cihän xwe di nava civak6n xwe de r-weg kirine. Mirov dikare b6je ku iro h6viy6n kurdan ji bo Kurdistaneke mezin ya ku bi awayeke liberal p6k t6 bider dibin, bi awayeke b6qisür ji aliy6 aboriy6 ve ü b6yi ferqji aliy6 oli ü zimanan ve, ji hemü wextan mezintir e. Weke romaneke biyografi\ di nava romana Kamuran de yek bi yek biranin€n Kamuran y6n ji ciwaniya ui, li ser ganda kurdi, li ser mirov6n diroki ü büyer6n diroki, y6n ku rola wan li ser jiyana t'i g6bibüne, bi hev re t6n hünandin. Qehreman6 roman6 xorteki bajari ye. Ev xort bi t6kiliya kurxaleki/ kurapeki xr,,re digihije serhildana Cado Ara, y6 ku bi nav6 Tey- rö Kurdistanä t6 naskirin ü ev qehreman bi x,,re behsa wan bffyeran dike. Cado .dxa ji miroveki diroki ye ü navä wi weke dizeki ku x6rxwaz6 rebenan bü deng vedaye. Rola wi di Serhildana Agiriy6 de ne giring bü, mina rola Kamuran, y6 ku ji aliy6 plansazi ü ideolojiyö ve di nav räzgirtina saziya Xoybün6 de, piqtgirtiy€ Serhildana Agiri bü. Ji bo nifgön zana, gelekji gotin6n Kamuran y6n di paqgotina wi de hene ku dil6 mirov pir di6pinin: "Di bajarän vi welati de ciwan6n kurd y6n desthilatdar, y6n ku ti zaningeh€n erropi ü ameriki dixwinin üji bo azadiya wel6t xebat6 dikin xwe diqidinin ü dib jin em Ari ne. Zuri,€ta Mediyan e, rewqenbirji digespinin ku ew nijada heri kevnar ü xas ya Ariyan e. Yeki kor ji v6 yek6 dibine. Er{ü edet6n kurdan pak in, jinän/ pirekän wan b6 p6q/ desmal ü azad di nav gundan re dimeqin, bi serfirazi radibin ü rüdinin, defd u'an pir maqül xuya dikin. Di nava civak6n sist y6n rojhilat6 de k6m gel6n weke wan ku lebata wan jindar e hene. Qandeke kelrrar ya ku bi hezarau salan hatiye gopandin di ;'rvina wan de heye." Bi taybeti Kamuran x-we di karä xrve y6 weke rojnamevanä geleki de, bi an-ayeki servextkiri xwe ji birdoziya Naziyan dür digirt. L6 disa ji tekiliya wi li Elmany'ay6 bi r;end mirovan rc hebü ü gend gotin6n wi bi taybeti 16 didine mirov ku dikare b6je ew di xortaniyä xwe de ne düri fikra doza kur- C) www.arsivakurdi.orgditiy6 bü ü di ciwaniya xwe de hineki bi germi bi ideolojiya wan ya netewe- - t) penveriy6 dilqa dibü. Serdana wi bi fermi di sala r946an de ya bi ser israil6

o) C o) www.arsivakurdi.orgQavkani:

EDEBTYATA KURD! YA POPULER U KLASIK^

Ji bo diyarkirina ziman6 kurdi ku min dikari bineqinim gahesera Se- rekkege Paul Beider ya heri baq bü: «Zindi, qeng, ahengdar, h6san, zelal, dewlemend ü cih6reng, hinbüna vi zimanö raköqer h6san e ü ;r.rl'egikayiyeka wi ya x-weser heye. itibareke mezin ya gotin6n pegiyan ya vi zimani heye ü ev gotin€n p6qiyan bi hijmet- kari t6ne bikaranin. Gotin6n p6qiyan bingeh ü igka hemü xeberdanan e ü ew bi rastiji hunera jix-weber ya ziman6 kurdi ye. Li ser her tigti, her mijar6 gotineke pägiyan heye di ziman6 kurdi de ü ew arikariya kod ü rä ü r6baz6n jiyan6 dikin. Xweza ji di v6 yekä re derbas dibe ü zanatiya kurdan her tiqt ditiye ü gotiye ji wext6n ewil ve. Ji filozofeki ne hindiktir e, ziman6 kurdi ji seri heta bini poetik e ff helbesta wi hemfi cüreyan hemb6z dike ü cih dide hemü aliyön xwezay€.» ' Baron Carra de Vaux di nivisa xwe ya li ser danasina kurdan de wiha qala ziman6 kurdi dike: .

§er (cheir): Stran6n Eer in. Her her6m xr,rredi stranön x-we y6n qer in. Mijar her daim diqibine hevdu. Ciwanek diqe ger ü dergistiya wi ku li mal dimine li ser büyer6n ger ü sileh6n leheng6 xwe distir6n6. Dilok: Strana dens6. I-aik (Lauique): Strana bi muzika oli re ku digihij6 ilahiyan. Lari: lorik 861i16 (Edlild): Stran6n ku dema jinön ciwan kar6 xwe dikin distir6nin. Dirün6: Stran6n ku ji aliy€ paleyan ü kes6n ku li rezan dixebitin ve bi kar re t6ne stirandin. Her qiqas em nikaribin tarixa zafina edebiyata kurdi ya klasik zelal bikin ji, niviskar6n w6 y6n p6gin di qirn6 roan t6ne xuyzkirin. L6 beri t6ketina nav hürgiliy6n v6 edebiyatä ez dixwazim qend peyvan li ser teknika helbesta kurdi bib6jim. Nirx6 watey6n/his6n kiteyan giring e, ne hejmara wan, di hunera hel-

besta kurdi de. Weke : 3-2, 3-3, 4-3, 4-4, 5-5, 5-6, 4-4-4, 3-3-3-2, 4-4-4-4, 3-3-2, 3-2-3-2, 4-3- I 4-3,4-4-4-4-2. ü hwd. L www.arsivakurdi.orgku piqta x-we didine 'heman-dengitiya' (hamoplnne) pey- ö Qafiyey6n .: van, bi xelasbüna du ü qencl rist6n di pergal6 de, yek dikare cih6 yeke din o .C) 3 Prym und Socin. Der Ne*Aram Dialekt des f,rr lrrrr'r,, Cottingcn. 1881. = 260,,'.x»]:;11T:,l;',.*,?'*']:hlffi:";Mimoi'es detasociat bigire ü yan ji dikarin di ser hevdu re derbas bibin di formeke tevlihev ü lezgin/dubare kiri de. Helbesta kurdi, ya sedsala roan, li dibistana klasik ü kurd ya Eli Ter- mükia (AIi Termoufti), yekem niviskar€ r6zimana kurdi, hatiye avakirin.

Ez ö vä helbest6jiwi bigirim:

STRANAAXAMIN Dir6j in r6y6n sedsalan B6dawi jiyana gelan Min dews6n derasayi ditin Ji zimanä te y6 evqas r:weqik, gel6 min; Bi meyzandina qavän qin Ji av€n te üji ezman6 te.

Gelek bahoz, gelek qirin ; Gelek pelvän nenasbar di guh6n me de.

§ev diräj bü, aso gewr Weke ku berzis e hiqyarbün. Pif dike ev flütji ritm6n xwe y6n nerm Dikevin ji durran, ji durrän heri xwegik Ji wan6 ku efsün dikin li qev6n behran Li ser zozanön vä a-tä rt tu ne fani i ""6 f l*:u*n

Di roogä de, Eli Heriri (Ali Hanr}, cih6 Termüki 8irt. Wi di\,'/anek ü gelek helbest nivisin. Di rr6oi de Melay6 Ciziri (M. Di6zirl, bi kürahiya helbest6n r:vre yön filozofik ü migt lirizm ü xvegikayi re wezna bilimetiya xwe da. E cara p6qin efsane, Feqiy6 Teyran di r3ozyan de hatiye dinyay6. ku o) C meselok ü qirok nirxandine ew e. Wi di sala r376an de wefat kiriye ü gelek www.arsivakurdi.orgc) .1, "EliyÖ TeGmaxl'te 4 Eli Termüki di diroka edebiyata kurdi de z€detir bi navö 0) na.skirin. Dcrbareyö wi ü rezimana wi de bnr. Mamoste Qedri "Eliyc Tetemaxi ü :ai Ditinen wi yCn li ser RCAik€n Rözimana Kurdi li gor Pirtüka wi ya bi Nav€ Dasa'ira Hinde Nimüneyöd Farisi ü Kurdi' Bir, h.l bihar 2005, Zimani Erebi bi Kurdi Digel 261 r. 192-198. (töbiniya wergervan) berhem li pey xwe higtine. Ez 6 qend ristanji helbest6n wi bigirim: Din6 me soz6 dide bo bihüqtek6 Ku sih6n w6 xurt in di bin daran de; Ku gul6n w6 hene ü ava tenik weke hingiv: ü kegikän x'weqik weke feriqteyan. Dema ku ez li welat6 xwe, Qavkaniy6n me ü jin6n me dinörim, Ez difikirim li büyinaji xwe Ii axa wa'd kiri.

Ehmed6 Bati (Ähmet Bati) (1,417) ye,y6 ku xeleftiya v6 ekolö kiriye. Di sala r4gzyan de wefat kiriye ü li pey xare gelek berhem hiqtine.

Bi Ehmed6 Xani (A hmet Khani) re (r59 1) , edebiyata kurdi seyday6 xwe dit. Ew niviskar6 yekemin ferhenga kurdi: Mem fi ftns (tuB7no-Zind) i gelek berhemön din e. Wi bi erebi ü tirki ji dinivisi. Ew

Muradxan, di sala r737an de hatiye dinyayö. Ew di war6 xebat6n li ser teolojiy6 de geleki navdar e ü weki din « gelek helbest€n wi y6n r:wegik " ji hene.

Di qirn6 tgan de gelek helbestvanan deng6 xwe y6 xurt dane edebiyata kurdi.

C) Haci Qadir (Hadji Kadtr), §6x fuza, Mewlewi ji wan kesan in. Sem- () www.arsivakurdi.orgbolizm, romantizm ü realizm belav dibü li welät. llaci eatlir di kit6ba x-we

Birastiji ev hemü dergah ü manastir Ji s6ri heta bini, Dawiya dawi, bi käri gi t6n ? Ji bili hin kirina kasülitiy6 ü u"*,emendiyan l*1*uot^

Ewrüpa zanisti baq bi nav kir/diyar kir Tour Eiffela w€ dinav ezmanan de Ü bingeha w6 digihe kürahiy6n erd6, u:* ,*" otu" süne heta ezmanan. :.

Qav6n x-we vekeji ronahiya zanisti ü hunerd re Ku ewji xiristiyaneki, cihüyeki, hinduyeki b6 ji, i"':*"

Ku lavan ü selewatan bikariba arikariya tisteki bikirana Parsek6 li quncika kolanan Diviyabü bibe Karitn6.

Di nav helbestvanän hemdemi de, ez dikarim nav6 Goran, Pirot, Esiriz, E. tsoti, Qedrican (I(adn Can), Behmen Zerdegt, Emir Celadet Ali Bedirxan ü Emir Kamiran Ali Bedirxan ku wi bi frensi ji nivisiye, bijimärim ü ez ä P www.arsivakurdi.orgBedirxan hin helbestan bigirim bo qedandin6: nihaji Emir Kamiran Ali Ö < J

6 Wergera frensi ya hemü hclbesten ktudi ku min li vir darc ii aliye Imjr Karnuran Ali .at Rerlir-Xan ve hatine kirin. = 1 Di kovara Ha-'are dc hclbestvaneki bi nave Evdilxaliq Esiri heye, dibe ku nebesta niviskar ew be. (tÖbiniya wergervan). 263 rAZi W6 bi k€ri gi be ku ez te tazi bibinim, 86 groke, b6 fädikari Weke ezman6 qol6 Bi peyv6n nependi, Weke sewta lavan, Weke kefa r6jgeh6 Weke stfinän kemeran, Tu birasti dlxwazi bid6 min Xwegkahi ü nermahiya xwe: Tazile dil6 xwe ji min re.

DEMDEMiTi Weke roja ku bitew6 bi ser behr6 de Bo gilkirina l6vön xwe y6n germ Herwiha ez bi ser te de xüz dibim, Ber bi gavän te y6nji zimrüd6. Peyv€n te y6n weke gevan hene,

Ku q6riniya 6varan dikotin ; Bahozön payizan Hiqkkerö gigek fi h6viyan. Tu bay6 jiyan6 yi? Ku pel6n dil didä erd6. Yan ev nostaljiya tüj Ku li ser ser6 serxogan giran t6?

(1) C p www.arsivakurdi.org <- c) .ai

264 ARISTOTELES WERCERA JI iNCILiZiI DIYAR| ASUR

A* POETIKA

Beqa Yekem DesQrGkeke ji bo pänasina tragedyay6

Naverok Mijara ku ez dixwazim li ser bia-tivim helbest bix:we ye, ango helbest qi ye, curey6n w6 tevi taybetiy6n wan, ji bo ku helbestek serkefti be div6 mijar bi qi awayi b€ hünandin, hejmara begän w6 ü taybetiyän höman6n wä (ji bo her curey6n w6) ü her tigt6n ku bi van mijaran re p6wendidar e.

Binbeq A: Dabeqkirina Per Geruts Et Diff*entiutn" t. Cureyön mijara ku lijor hatiye derbirin Em € r6za ku Ii jor hatiye diyarkirin biqopinin ü di seri de ji qala epik (destan), ragedya, komedi ü ditrambosan"3, beqek ji flüt ü 1ir6 bikin ku piraniya van curey6n mimesisö (teqlit, zarve) ne. Her yekji van cureyan li

I Classical Literary Criticism, Ed. D. A. Russel & Miahael winterbottom, Oxford World's Classics, 1989, New York 2 Di felsefeya Aristoteles de te wateya dabeskirina zindiyan weke kom, cüe, be§ .. le di hcman gaxideji ev zindi xwedi tayb€tiyen xwe neji. 3 Dithyrambi Helbest periiii, xwingemi (axaftin) C) www.arsivakurdi.org* Aristoteles, filozof 0 zanyaß yewnani, beri zayinC di navbera salen 384-322an de jiyaye, Li E ser mantiq (vac), metafizik, ftzik ü biyolojiyd xebiliye 0 di gelek qadÖn din de ji berhemCn wi hene. .; Pesengiya gellekzanistan kiriyo ü mirov dikarc bibÖje ku didiroka fllozofiye de filozofeki behemta ye S2.

Berhem6n sereke yän Aristotelesi ev in: "Organon", "Fizik', "li ser ezmÖn", 'li ser he'bOn 0 tune' 'g bün"€, "li ser heywanan", du berhemen liser psikolojiye, 'Metälizik" (yekji berhemen heri navdar.) "Politika", 'Poetika 0 Retorik'ü "ji nikomakhosT re etik'. 265 gori s€ xalanji hev vediqetin: yekj6ji aliyä "navgin"a ku bi kartinin, dudo ji aliyö "heyber"6 ü s6yem ji li gor "teqe"ya teqlit6 (mimesis) ku bi kar tinin. ("navgin" hewce ye b6 ravekirin): hin beq6n huner6 ger bi qeydey6n tekniki ger bi hostetiyeke ku ji ceribinan hatibe, bi navginän cuda y€n teqlit6 (mimesis) tistan hildiber'inin. Ev navgin carna reng ü q6we (shope) carna ji deng e. Bi tevahi ev huner6n ku tän qalkirin di zarvekirina tiqtan de van navginan bi kar tinin: ritm (hevristi), peyv ü harmoni (aheng). Ev hers6 navgin (h6man) carina ji hev cuda carina ji bi hev re t6n bikaranin.

z. Senifandina cureyan (a) Li gori cudabüna navginan (r) Y6n ku 'peyv"6 bi kar naynin Li ser meseley6 aheng (harmony) ü ritm (hewisti) navginän muzik6n enstrumental in. Navgina dans6 b6yi ku aheng hebe bes ritm e. Ji ber ku yän dans dikin bi tevgeren (livin) ritmik ü helwestän r-we, xasmati ü azwe- riya mirovan diniminin.

(n) Yän ku "peyrr'6 tri kar tlinin (minak: curey6n helbestö) Heya niha naveki hunera ku ten6 "peyv"6 bi xwe an ji ristey6 (malika

Poetika yek ji berhemön heri navdar CAristotelesi ye. Di v6 befiema xwe de Aristo Ii ser tÖgeha hunere h0r dibe ü hewl dide hunerÖ ligori taybetiyen xwe yon sereke biseniline. A rast beriyaArisio ,teoriya mamosteye wi Platon liserhuner6, wateya wö dixebite. Platon di sarsoveya ideayan" de qala hunerCdike.Ligori"teoriyaidea"yanevgerdünakuemt0dedijinteqlita'gerdünaidea"yane(ango gerdüna ideale). Her listö ku Ii v0 cihane ye ten6 sureteke ji "gerdüna ideayan" e. Hunerji yek ji v6 suret€ ye. Ligori Platonigerd0na ku em tö de dijin navgina hunere ye. Ango hemü behemän huned li gori vO gerdone berhemen xwe hildiberinin ü ava dikin. Ji v6ji Platon digihije encameke wihä: eger ku ev gerdün teqlita gerdüna ideayan be ü xebata hunere ji li ser vO gerdona ku teqtita ideayan be, wO jiteqlita platoni dem6 evt0 wC wateye ku huner teqlitÖ ye. Jiberv€ jidi savC de qimeteke mezin a hunero bi xwe nine. Ji ber ku tistön ku di berhemen huneri de li ber Qavan e ne xweser in, teqlit in 0 evji tene dikare mirovan ji rastiyo, ji heqiqetö dor bixe.

Tevi ku beriya Aristo, mamosteye wi Platon li ser hunere xebitiye li bi qasi Aristo sero xwe p6 C) re nee§andiye ü birCküpek liser meseleya hunere hür neboye. Feraseta Aristo ya di derheqe hunerö x ji ya C) www.arsivakurdi.orgde Platoni cudatir e. Arhto leoriya mamosteyÖ xwe, 'teoriya ideayan' napejirirrre. Li gori wi "rindi an xwesiki" ne ji ber hebona "ideaya xwesikbün"6 ye berevajiya wö ji ber ku berhemon huneri hene o) togeha xwesikbünCji heye. Bi v0 frkra xweAristoteles kirase metafizikc ku ji aliyC platonive lihunere hatiye kirin hewl dide j6 bike. = Arisloteles di "Poetika"ya xwe de birek0pek qala huner 0 cureyen wö kiriye. Xasma li li ser 266 trajediye sekini ye. helbest6) bi kar anine, ku ev ji yan bi yek ristel yan ji bi awayän cuda ye, (qä)nebüye. Lewma em ne xrvediyö t6gineke (term) gigti ne ku bikare zarvey6n (an ji pexsan6n) Sophrona ü Xenarchuss ü diyalog6n Sokrati der bibire ü ne ji trimetera iambic6 , lawij an pivan€n her weki din (ku bikare zarvey6n wan der bibre) in. Bi pirani li gori pivanön risteyän ku di helbes- t€n xwe de bi kar anine hin ji wan bi nav6 hozanön elejikr hin ji wan ji bi nav6 hozanön epik t6n binavkirin. Ev navl6kirin ne li gori lewna zarveki- rin6n wan e, navl6kirineke li gori pivan6n ristey6n herpar 6n di helbest6n xwe de bi kar anine. Carina hin kes6n ku bi risteyan mijareke li ser bijiqki an xwezay6 re tekildar dinivisin ji bi nav6 hozan t6n binavkirin. Naqor di navbera Homeros8 ü Empedoklesis de ji xe1'ni nivisina bi-pivan tu xaleke helpar nine. Heq e ku Homeros wek hozan b6 binavkirin. lß divä Empe- dokles wek r.ruezanas bö binavkirin. Div6 nav6 "hozan" ji bo kes6n ku di zarvekirin6n xwe de bi pivan6n risteyön cuda qixuline b6 bikaranin. Li ser meseleyä Khairemon'u di berhema xwe y6 Kentourosi de pivan6n ji hev cuda bi kar anine.

Qend huner6n din ji hene ku hemü navgin6n zarvekirin6, ku li vir qala wan hat kirin, bi kar tinin: ritm, harmoni ü riste. Ev huner; helbest6n dit- rambosi ü nomic, trajedi ü komedi ne. Herdu hunerän ewil, van navginan di hemü began de bi kar tinin; 16 herduy6n dawi ten6 di hin beqan de bi kar tinin. Ev cudahijiji ber navgin6n wan e.

(b) Li gori cudabüna heyberan Heyberän zarveyan, kirin6n mirovan in. Kirinön mirovan li gori cudahiya karakter6n wan, an bag anji xerab, t6n temsilkirin. Ji ber ku cudahiya karakteran di esas6 xwe de cudahiya baq-i ü xerab-iyä ye. Ji ber v6 ji w6- nesazek dikare mirov6n pir bag an xerab an ji y6n ji rä26 binimine. Polyg- notus" mirov6n pir bag, Pauson'" y6n pir xerab, Dionysius'r ji y6n ji r€zä, diniminin. Ji ber w6 ji ev huner6n ku bahsa wan hat kirin her yekjä li gori

4 Sophron: Niviskareke ku beri zayinc di 430 yi de jiyaye, ji sirakuzaye ye(li italyaye, niha eyaleteka sicilyay€ ye) 5 Xenarchus r Filozofeki peripatetik e. 6 Trimeter: Hclbcsta sepi\ iambic: helbesteü kult-dirCj 'l Elegia: Lau,ij Lo) www.arsivakurdi.orgI Homcros: Hozane iyoni, tE texminkirin ku beri zayinE di sedsala 8. dcjiyayc" ü (Ll xwcdiyö berhem€n illiada ü odysseiayc ye.

(c) Li gori cudahiya teqeyö Ji xeyni herdu cudahiy6n zarvey6 ku lijor behsa wan hat kirin, yeka din ji heye. Ev ji tege ye ku heyberan yeko yeko dinimine. Mirovek bi heman navgin6n zarveyö, heman heyberan bi away6n cuda dikare teqlit bike. Evji (i) Carna di nav vegotina girokek6 de; an ji vegotineke ji dev€ yeka/i din ku Homerosi ji wiha kiriye, an, (ii) B6yi ku guherinek hebe a-xivina qexsi ya xwe bi xue fi li ser xwe, an, (iii) Hemü mirov6n ku di nav xeleka teqlite de ne, di nav kirinek an galakiyeki de tän niqankirin. Ev hers6, navgin, heyber, tege, wek ku min di seri deji gotibü, h6man6n sereke ü cuda yön zarveyä ango mimesis6 ne. Eger ku em ji van h6manan yek6 bineqinin ü Ii gori w€ binirxinin d6 Sophokles,r ü Homeros di heman 16z6 de bin;ji ber ku herduji karakterGn baq diniminin, 16 ger ku em li gor h6maneke din 6 cuda ji bixwazin binirxinin, v6 carä, d6 Sophokles ü Aris- tophanes's di heman r€26 de bin; ji ber ku herdu ji karakter6n di nav kirin ü qalakiyek6 de ne, diniminin.

B6hnvedanek li ser etimolojiya xeyalkirina Dor'an Li gori hin kesan j6derka t€geha "drama"y6 l6kera "dran"e ku ev ji t6 wateya "kirin"6. Sedema v6 fikr6 ji ev e ku drama karakter€n ku di nav kirin, liv ü tevgerek6 de ne teqlit dike. Ji ber v6 sedem6 Doriani angaqt dikin ku dah6ner6 trajedi ü komedyay6 ne. Li gori Megarayiyan dahäner6 kome-

C) diy6 ewbi xwe ne,16li gori Megaraly6n Greki, tevi heman angaqt6, kevir6n C komediy6 di bin siya demokrasiy6 de hatine l6kirin; Megaraly6n Sicilyay6 CJ www.arsivakurdi.org .) () .c) t4 Sophokles: Bcri zayine 496-406. Niviskar€ yewnani. t5 Aristophanes: Beri zayinC 456-386. Niviskar€ yewnani bi berhem€n xwe y6 268 komediye ravdar e. ji,ji bo v6 angaqt6, hemwelatiy6 xwe y€ bi nav6 Epikharmus'6 niqan didin ku ev helbestvan beri Khionides ü Magnesi jiyaye. Li gori hin Peleponesiyanji ewbi xwe dah6ner6 trajediy6 ne. Ji bo ku v6 fikra xwe dermale bikin etimolojiya peyvan kolane: ew, ji bo kewgenan peyva konrar, Atinayi ji demoi bi kar tinin; li gori fikra wan komedi ne ji peyva komazein (§abfin) hatiye darigtin,ji ger6n gundan (komai) hatiye dariqtin. Ji ber ku li bajaran kesi guh nedida listikvanan ew ji li gundan digeriyan; ü v€ya ji dib6jin ewji bo pelva kirinä dran, Atinayi jipraftein bi kar tinin.

Encam Gotin6n li ser hejmar ü xwezaya cudahiy6n teqlit6 (zarve) bes in. Binbes B: Peyitandina geqn6n ku em bi p6nasekirina wan ne eleqedar in ku her yekj6 bi giqti p6qketine ü cureyön serbixwe ne.

r. Maka Helbest€ Ez wiha bawer im ku helbest, li ser koka du sedemön giring, ku di rr,ve- zaya mirovi deji xuya ne, qin t6. (a) Ji van sedeman yekj6 mimesis (zarve) e ku bi mirovan re ji zikmaki ve heye -bi rastiji mirov bi karina xrue ya zarvey€ ji giyanewer6n din vediqetin ü cardin ev karin e ku di f6rbüna mirovi de gava yekemin e ü sedema din ji käfxueqi ango qabün e ku li hember hemü berhem6n mirnesisä de t6 hiskirin. Li ser meseley6 tisteki ku di rutiniya jiyan6 de qet k6fx,veqiy6 nede mirovi dema bibe w6neyek dikare k6fxwegiy6 bide. Minak, w6neyän hey'wanän qepel an ji w6ney6 termä wan. Sedema v6 rewq6 ji bi f6mkirin6 re eleqedar e;ji ber ku f6mkirina tigtan mirov k6fx'weq dike. Ev xraregi ne tenä ji bo filozofan ji bo hemü mirovan derbasdar e. L6 be16 ev hesta xwegiy6 k6liyek e. Vöca kes6n ku Ii w6neyan din6rin hewl didin f6m bikin ü li hemü h6manän w6neyä wateyan bar bikin. Meselen yek j6 dikare b6je: "cam6r6 ku di w6neyi de ye filan bövan ü hwd." Eger ku mirov berä h6mana ku di w6ney€ de xuya dike neditibe d6 ji v6 w6neya ku ber-a zarveyö ye ta'm6 negre. Ten6 d6ji ber teknika rv6, reng an ji sedemeke din k6fx:weg bibe ü g6jeköjö bigire. (b) zarvey6 (mimesis) harmoni (aheng) ü ritm ji karin6n zikmaki Qasi C) www.arsivakurdi.orgne ü malika helbest€ ji beqeke ritm6 ye. C c-) <- o l6 Epikharmus: Bori zäyine 540-450. T€ idda kirin ku cara yekern berhem€n komcdiyÖ = nivisiyc. Li gori Sohales ew "mizayC komediye" ye. 269 L P6qketina Helbesta pre-dramatik Mirov dikarin van herdu karinan (aheng ü ritm), ku wek diyariy6n r"we- zayi ne, roj bi roj pö9 bixin. Helbest, ji jir:weberiyan dermale dibe ü li gori karakter6n cuda yän hozananji hev dabeq dibe: hozanön bi rümet ü giran di berhem6n xr,,,'e de kes ü kirin6n maqul diniminin; hozanän sivik ji kes6n ji ginaj6r ü y6nji rö26 diniminin. Koma yekem qerfan hildiberine ü yän din ji stranön pesndan6 li ser xweda ü mirovan distrinin. Em ne xwediy6 nav6 hozaneki ne ku beriya Homeros, helbest6n tinazi (qerfi) nivisiye, em zen dikin ku di wan serdeman de hozan6n bi vi awayi nivisine, hene. L6 em di Homerosi de p6rgi helbest6n bi vi curef tän, minak; Margitesa wi ü hwd. Pigtre pivaneka ristey6 ku li v€ cureya helbestä bifesile, hatiye g6kirin: ev, pivana "iambik"e (6dera peyv6 iambbein ektt ev ji t6 wateya qelf an ji tinaz6) ku iro ji ev nav derbasdar e. Li gori v6ji di serdema antiki de hin hozan pivana epik (minak; hexametre) ü hinj6ji pivanajambik bi kar anine.

Homeros bi qasi ku kirin6n 9ö (y6nji ali sinci ve) y6n dramatik ji kiriye mijara x-we ü di heman demö de Homeros bi dramatizekirina tist6n qertr cara yekem him6 komediy6 ava kiriye. Qawa ku Iliad ü Odyssey bo traje- diy6 bibin minak, Margitesa wi ji bo komedyay6 minak e. Pigti ku komedya ü hajedi zil dan, her yek ji hozanan li gori meylön xwe, bi cureyek6 re mijül bün. ica li qüna helbest6n jambik, komedi ü li güna eposan ji trajedi hatin nivisin. Ji ber ku ev form6n (lewnön) nü y6n helbest6 ji y6n ber6 giranbuha fi baqtir bün.

3. Päqketina Trajediyö Läkolina li ser trajediy6 fii epikö cudatir), ravekirina gawaniya h6- man6n wö ü nirxandina wä bi xwe ü tekiliya wä bi temaqevanan re, bi ser6 xrve, girokeke din e. J6derka trajediy6 axaftin6n jixr,veber 6n di koroya ditrambosan de ne ü ya komediy6 ji kilamän phallosi ne ku hin ji li gelek bajaran tö gotin. Trajedi h6di hädi kemili ye, her ku mirovan di trajediyä de tisteki nü ditine ew p6q de birine, ango trajedi piqti gelek guherinän b6- navber gihaqtiye asta kemilin€. Guherin6n sereke y6n di trajediyä de ev in: (i) Hejmara listikvanan; ji aliy6 Aeschylusi ve ji yeki derket dudu- yan, di listik6 de para koroy6 köm kir ü rola serekeji da diyalog6; Sophok- LC) www.arsivakurdi.orglesiji hejmara listikvanan kir sis€ ä dekorasyona sahneyä 1ä z6de kir. C) (ii) Firehkirin; wek stileke satir6 trajedi beriya ku qedr ü qimeteke

(iv) Z6debüna hejmara episodan e. Icar ne hewce ye ku tigtek li ser trajediy6 ü h6manän ku wä dermale ü xweqik dikin, b6 gotin. Ji ber ku yekbi yek mijülbüna bi hurgiliy6n wä re dö niha pir diräj be ü wext bigre.

4. P€qketina Komediyö Komedi, ber6 ji hatibü gotin, kes€n ji räzö ü y6n xerab teqlit dike. Ev t6geha "xerab"iy6 bi taybeti di wateya ziqti ango kir6tiye de ye. Ji ber ku komikbün (absurdbün), cureyeke zigtiy6 ye; qaqiy6n karakteran bi mirovan x-weq t6, p6 k6frrveg dibin ji ber ku di w6 qaqiy6 de talükeyek an ji kir€tiyeke ku ö96 bi mirovan bide nine. Li ser meseley6 rüyeki komik (tewq) dibe ku ne xweqik ü xwaromaro be lä ne bi äg e.

Guherinän di trajediy6 de ü y6n ku ew päk anine, tän zanin 16 y6n komediy€ nay6n zanin. Ji ber ku di seri de kesi guh nedaye komediy6 ü gelek kes6n ku di koroy6 deji demeke pir dir6j, heta ku bi biryara archon (wali) fermiyetek nehatiye, bi dildari xebitine. Pigti ku komedi teEeyek6 digire, em hin kes6n ku pö re eleqedar büne dizanin 16 y6n ku t6 de maske ü p€g- gotin bi kar anine an ji y6n hejmara listikyanan z6de kirine, nizanin. Tista eseh ew e ku yänji bo komediy6 girok nivisine ji Sicilyay6 hatine ü cara yekem Krates6 ku ji Atinay6 hatiye devji tarza henekp6kirin6 berdaye ü dest bi dramatizekirina girok6n gel6ri kiriye.

Beq C: Tevi Kronolojiyö parastinekji bo girokirina reftarön epik Epik (destan) ü trajedi ji aliy6 zarveya kes6n birümet destbirak6n hev in, 16 ji aliy6 pivan (beyi müzik6) ü teqeya girok6 ve ji hev vediqetin; di heman demö de ji a1iy6 mawey6 de ji ji hevdu cuda ne, trajedi hewl dide www.arsivakurdi.orgqiroka xwe dema di navbera hilatina roje ü berbigfina w6 ya ber bi ava de P temam bike 16 dema epik6 ne diyarkiri ye ango sinoreke w6 nine. Ev cuda- ö hiy6n haji bo dema niha derbasdal in ji ber ku di seri de pratika herduyan 'l ii eyni bü. Hin h6man6n taiedi ü destan6 yek in 16 hin j6 ten6 ta1öetiy€n ,9

I7 Tetrametera trochaic: Helbesta saryiv ku ristek kurt ya din direj e. 271 trajediy€ ne, daraza nuwazebünö di herduya de ji yek e, ji ber ku trajedi hemü xasmatiy6n epik6 di xwe de dihewine 16 her tiqt6 di trajediy6 de di epik6 de nine. Niha dixwazim axaftina xwe ya li ser komedi ü zarveyän ku heksamet- rey6'8 bi kar tinin bi dawi bikim ü li ser trajediyä, li gor encamGn l6kolin6n ber€, biaxivim.

0) C X 0) www.arsivakurdi.org <:l cl

272 Ig tr"t*","r"., ni.teya sespiv e. AHMED KANI a\ NIVISKAREK U^-a\ CIHANA WI: EMERIKE^^ SERDAR

www.arsivakurdi.org Li gor agahiy6n ku Wezir€ Esol däye, Emerik€ Dewr€§C Serdar di 86 Sibata 1935an de, ti gund6 Pamp6 (Sipan) y6 [i navEeya Ax- baran6 (Arägasotin€) di matbateke xizan de hatiye din€. Emerik h6 zarok bü, gava bav€ wi birin ber Serö ti diji näziy6n Hitleri 0 €di ew hew [i mal ü neter6n xwe vegeriyä. Xem ü mereqän law€ tay6 tenö ketin ser stoye dayik€-Seyra Xudo. Nangiräni xetaya di saL€n 5er de ü qend sat,än pi5t re ji ewä kurö KURTEJIYANA xwe ne ku bi tene xwedi kir 16 herwiha da EMERIKE SERDAR: ber xwendind ji. Emerik€ bigük di xwendin6 JIYANEKE de zirek bü. Pigti temamkirina dibistana gun- d6 xwe ya heFtsate Emerik, xwendina xwe di BERHEMDAR LE dibistana gund€ cinar, ya Etegez6 ya navin de BrE§UAZAR berdewan dike 0 gava wd ji temam dike v6 carÄ berä xwe dide paytexta Ermenistane, Erivan€ ji bo destänina xwendina bitind. Ew [i vir di enslitüya pedagojiy6 ya bi nav€ Abovyani de di bega dirok-fitotojiy6 de t6 qebotkirin ü di sata 1959an de perwerdehiya xwe ya li wir ji diqedine. Ji ber ku ewi h€ di sat€n xwendekariyö de wek nüEegihan 0 wek rojnamevanekij6hati ü zana deng dabO, bi beSdarbüna xwe ya di nava qapemeniya kurdi 0 ermeni

de, wi vedixwinin redaksiyona wesan6n Kurdi ya Radyoya Erivan6, ji bo ku Li vir kar bike. Di destpÖke de ew li vir dibe axaftvane (spik€r€) dayimi, tä pigti zemaneki kin dibe cigirö seroka bega we5an6n kurdi. Ji biti rojnamevaniy€ ew bi serbitindi be5dari kar6 q6kirina 5anoydn kurdi y6n radiyoyä dibe, ku weke radyokompozisiyan ji dihäte binävkirin. V6 ca16 redaksiyona rojnameya kurdi ya Riya Teze dibe hewceyi bi zanabünCn wi dibe. Ew tivir zemaneki dibe wergär 16 zütir wi kiFs dikin ü wi dikin serokö besa sand6 ü yä nameyan yä rojnamey€. Disa pigti zemaneki ne diräj wi dikin katib6 berpirsiyar€ rojnamey6 ku wek6 poste cigi16 seroke redaksiyon€ dihäte ditin. Ev posteke bitind 0 birümei b0,ji ber ku rojnameya Riya Teze wek organa Komiteyä Navendt ya partiya Komünis- Een Ermenistänä ü Hikümetä Komar€ dihate qebüLkirin. Di sala 1991an de Emerik€ Serdar dibe serok ü berpirsiyarö rojnameyä. ji satän dü re ho vö rojnameya ü bi gistiji bo edebiyat ü sanda kurdi sal6n heri www.arsivakurdi.orggiran bün. Ji ber ku pi9ti hitwegana yekitiya Sovyete pi5tgiri ü atikariya hikü- me!ä li himberi v6 rojnameyä pir k€m bü. Bi sebeb6 kämbüna sübsidan jimara karkir€n rojnameyö ji bi carekö ra k6m bü. L€ bi saya Emerik€ Serdar, weke

I Antolojiya 35 Helbesnan ü Niviskarön Sovyeta Ber6, Afi\adeker: T6mür€ Xelil (Pirtüka treqapkid) dib6jin, rojname ti ser piya ma, nehat girtin Ü berpirsiyari ü xizmetCn xwe yen ti himberi civaka kurdi ü qanda kurdi berdewam kir. Bi ser da ji pirsgireken nü, yän aloz ü dijwar di ber rojnamey6 re derketin ü di nava wan de ya heri giran pärastina yekitiya civaka kurdi, ziman 0 qanda kurdi bü, ji ber ku hinek h6z6n derva ü y6n navxweyi ti ser bingeha otö dutireti dixistin nava civaka kurdi ya li Ermenistanä de. Wan h6zan bi motivan potitiki Ü menfiet, int6resen texsi hewitdidan duEiretiy6 bixin di navbera kurd6n misilman ü kurd6n 6zdi de, t€ ya heri bi tatüke, dixwestin ku kurdön özdi bi nav6 get€ €zdiji gete kurd veqetinin. Emerikö Serdar [i ser nav€ redaksiyonä ü ronakbir€n kurd, herwisa ji ser civin6n ronakbir€n kurd mat6riyal diwe5andin ji bo parastina yekitiya civaka kurdi ü eända kurdi. ve yekö cesareteki mezin dixwest, ji ber ku bi w6 yekö ewi beriya hemüqki 5exs6 xwe dixist ber tatükeyä rästi. Di nava v€ rew5a giran de Emerike Serdar kareki din ji yö pir päwist bi ci dihani wek berpirsiyar6 rojnameyö. Ewi Firsend ji destC xwe bernedida ji bo ditxweskirin 0 ruhdarkirina hogir6n xwe y6n p6n0sä Li ser rüpel6n rojnameyä bi awayeki xwe5 ü berFireh kifskirina sersat6n büyina wan ü bi h€jati nirxandina keda wan. M ev berpirsiyariya rojnamey6 heta sala 2006an domand.

Her Eiqasi Emerik6 Serdar wek rojnamevan b€ naskirin ji bi rexnegiri 0 wer- g€riji nav daye. Tosine Resid di gotara xwe ya bi nav€ "Wäjeya Kurden Yekitiya Sovyetä" de, behsa rexnegiriya Emerikd Serdar dike ü dib€je ku niviskar€ RÜsi Thomas Bois pesn6 rexnegiriya wi daye.'z Wek pisporC berhem6n wäjeya bedew yön pirozay€, düznivisarA ü bi taybeti serhatiyan, novätan. Bingeha babeta ber hem€n wi y6n vi wari jiyana wi, ditin, hestCn wi, y€n ser wan dor ü ber6n wi ne, di nava kijanan da zaroti ü xortaniya wi bihurine: mirov6n wi y6n ditsoz, gundiy6n wi y6n ditpaqü in. Emerik ji wan qehreman6n berhem€n xwe hiz dike, [€ ya heri mühim, wan bi xwendevan€n xwe ji dide hizkirin. Nov6ta wi ya derheqa §üyina ä§ da weke sertaceke edebiyeta me ya bedew e. Ew berhem tu 5ubh6 ti himberi w€ yekö nah6[e, ku ew b0yer bi rasti bi ci hatiye, [Ö ya heri sereke ew e ku niviskar her xwendevaneki dixe süna xwe ü ew di 5üna wi da be5dari wä büyer6 dibin, cimki baweriya wan [i himberi rastiyä w€ büyer6 e6dibe. A di navä ve yekÖ dane h€za her berhemeke edebiyata bedew ya Li gorijiyana xudanC w0. Ew bi gota16n xwe yän rexnegiriyö di nava kurdän rew5enbir€n Ermenistanö de navdar bü. www.arsivakurdi.orgPIRTÜKEN EMERIKE SERDAR KU BI KURDi HATINE WE§ANDIN EV IN: 1- Desti Oä, kurte(irok, 1974 2- Edi Derengbü, kurteEirok, 1979

2 inatq Bir Baht (Bihareke Rikdar), Bcr. Vecdi Eüay, we§anen Ayrrntr, Stenbol, 2Ol2 t.2lO 3- Denge Dil, kurtesirok, 1985 4- Dowet Du Coron K,l/r, kurtesirok, 2005 s- Gunde Me,kutteCirok, 2006 6- Heta Kengö, kurtecirok, 2007 Enir, kutte§irok, 20081 ::***Heia

HCja ye em qet nebe bi gigti ü kurtebiri keda Emerika Serdar wek werger binirxinin. Bi wergerCn wi yen pir h6ja getek berhem€n niviskaran ermeni 0 di nava wan da yön mezin b0ne mal€ xwendevan6n kurd. Emerik ji bona wergerE ew berhemän wao hiLbijartine babet, naveroka kijanan jiyana kurdan ü kirinän qehreman€n kurd e. Niviskarän ermeni di wan berhem€n xwe da kurd weke mirovän ciwanm6r, comerd, hetat, biitibar, nandar ü diLsoz, wek xudanä bex!6 mö16 eä raxistine ber 6evan. Werge16n Emerikä Serdar di nava berhevok€n kurdi yän wergervaniyä da ü bi pirt0kCn cuda ji hatine wesandin.

Em €di derheqa wä yekä da nab€jin, ku ewi Eend berhemön bi naveroka xwe potitiki ü dirokiji wergerandine ser kurdi.

Keda Emerikä Serdar wek niviskar, rojnamevan bi h6jati hatiye nirxandin ü ew häjayi nav 0 xelat€n dewlet6 y6n bitind ü birrimet b0ye. Biti, ku ew weke endame Yekitiya nivlskar ü Yek?tiya rojnamevanCn ErmenistanA ü Yekitlya sov- yät6 ya berä hatiye hilbüartin, ew di sala l986an da hejayi navä roinamevänö Ermenistan€ y6 kedkar yä birrlmet büye. Sedirtiya §äwirä Ermenistan€ ya heri bilind §a parlamana komar€) ew bi rümetnameya xwe va xelat kiriye. Dimine em ciyö Emerika Serdar nava diroka edebiyata kurdi ya [i Ermenis- tan€ kif5 bikin. Em dikarin beminet b6jin, ku ew bü endameki desta, pil6ada ro- nakblr€n kurd yän niviskaryCn nifsa duyemin, ku bi giraniji destpäka salCn sOyi pisti nifsa bingehdarön edebiyata kurdi li Ermenistan€ hev girt bi yen weke MikayÖl€ Re5id, Förikä Üsiv, gikoyd Hesen, Sehidö ibo, Simoä semo, Kartän€ CaEani, Eskere Boyik, Rizatiy6 Resid, §emsi ü yän din ü giraniyä banä xaniyä wäjeVa kurdl hitsirtin ser mil6n xwe.

Li ber hes6bgirtina vä keda Emerika Serdar ya mezin, em qet weke tisteki bi tesedr] fl w6 yekä nabinin ku ew hejayi xelateke nävneteweyi ya bitind ü birü- www.arsivakurdi.orgmet büye, ku ew wek ronakbireki cihan0 y0 berhemdar, yö mezin nirxandine. Ev ronakbirö me y€ kurdji bo v€ xetatkirine 6iqas ba5 dftine 0 hilgirtine. A ti vir gotine : ?är tierd§ namine!".

Boyilq Esker€, qr da Kuddn Sovyeft,Wesanen Deng, Stenbol 2012 r 357-358 EY gotara han, ku raberi xwendevana JI RUPELE dikim, min weke 50 sali pä;da nivisye. ROJNAMEYA Nava wextä derbazbOyida gelek guhastin ketine nava jiyana kurdä soväta beräda. RYA TEZE Guhastin usä ji ketine nava w€jea wan, EMERIKE 16, telebext.ä, ne aliä ba5bünäda. wextä sovetä qe na sänzüra hebO (ez pittovane SERDAR sänzüra€ ninin) ü wextä welate sovöteda ME, sänzüraE kar dikir, gele cara rÖ ber DAXWAZA bäkärya w6je€ digirt. Nha rewg [ap cüreki XWENDEVANA mayine: sänzüra idi tune ü perä kö hene ü kä dixwaze, dikare gi bäji blwegine ü ewö gawa nimünä wäjea bedewetiä raberi xwendevana bike. Bi vi teheri qimet ü kemala xebera bedewetiä ber gtvä xwendevana d€xe. Lä nha derera xwendevanä me hä bitinde, ne ku wi gaxi bü: nha merifeta wana aliä qimetkirina xebera bedewetiäda dha mezine. oibe hema eva jl büye menike wö yekä, ku wCjea me ketye vä roie, Pirt0kä me naäne firotanä ü xwendin6? Lö ez optimistim ü gumanim ew wext dür nine, gava w6jea me wä.ii wi hali derkeve ü bibe milkÖ temamya 9el. 2014

Cendeki sünda we uiue t

Weki ez bCjim min temamya ,r"*." ,,r,"U usa lC derxistye, §äwä ku merik bimre ü teze sax'be, dibe ku hinek bawer nekin. Lä min ew yek zef rind tex'min kirye, ew ji... bi qewata xebera bedewetiG, gava romana Cäk Londone "Martin id6n" xwend. A derheqa xwendevan6 hada bÜye, ku 9ayir6 mezin Gyot6 gotye: ez xwendevan€ usa dixwezim, kijan wext6 efrandined www.arsivakurdi.orgmin dixüne, dinya dor-ber€ xwe, xwe, min bir dike ü dikeve nava w6 dinyaÖ, derheqa ki.ian6da ez nava eFrandina xweda dinivisim. Hilbet, v€derÖ giti ber6 ewlin hema derheqa merifeta niviskar bi xwedane. Em, xwendevan, heta vä gavä vö yekÖ ji niviskarad meye kurd naxwezin (weki bixwezin ji, ne gunekariye), [ö em dixwezin (ü ew nikarin wö daxwaza me nedne razikirinÖ), weki em xwe nava efrandined wanda bibinin, emr€ xwe, xeyset Ü xwestined xwe, dor-ber ü kirin6d meriv6d me bibinin, rewga geL€ me, bi qiliki, bi seri nigar6 eFrandi em xwe bibinin ü xwe nas bikin.

L6 eva daxwaza me, tetebextra, hela dimine sawa daxwaz. Getek cara §awa razikirina ve xwestina me efrandar6d meye kurd (giti ne derheqa gigkadane) guxulE usa raberi me dikin, weki me dewsa xwendevan€d sal€d 30-i datinin. Nava po€zia meda särür ü bilbit, gut ü bitbil ewqas b6 hesabin, weki gelek cara 5ayir6d sedsali6 navin ati€ xebtandina wanda wC xweztya xwe Eend 5ayiräd meye nha banyäna. Heta hetani roja iroyin ji Eend 5ayir€d me bi "9urz 0 kemenda", bi devi "Eti€ §ärC Xwede" mera xeber didin. Giti väder€ ne ku tenA derheqa cüredane,lä cürö tikrandina 5ayirtiödane. ü getek ca.a qewimye, weki eger satä nivisara w€ SiCrC tuneb0ya, merya nikaribü t€ derxista, gelo ew efrandina si wextiye. Sayirä meyi iro derLe derva, dinihere dinya lap cüreki mayine, pö5dagüyina nebinayi heye, te gava vedgere mal6, ber textC xweyi nivisa16 r0din€, wan ecäb6 dewrana me "bir" dike ü 9ut 0 bitbitin, ku dirijine ser kaxaz€ ber wi. Hitbet, Eetine derheqa jiyana tezeda binivisin, t€ goti b6 nivisarä, qimki her etrandarek tenC 0 tenO bi ni5andayina dewra xweva mezine. L€ nava nivisarEd hinek gayirräd meda heta tormalizm geleke ü naä kiv;€, ku ji wö dür dikevin. Hitbet, rec'ada §Oyin dha h€saye, ne ku gava r6ke leze vediki.

Ha[ dha xirabe di dereca nivisara meye vekirida. Eger po6zia b6 v6 yan6 wC meniC nikare ewqasi tam jiyane bi her atrib0t6 w6va nigan bide, t6 ew "efükirina" proza€ tune. Ew goti bibe neynikajiyana eynsi ilah?,9ava van axirya niviskar6d me romäna dinivisin. E, wexta roman tö nivisar6, goti ew jiyän bi her atribüteke w6va bine ber E'evö me. Lö rasti ewe, weki hinek niviskar6d me em, xwendevanan, danine dewsa xwendevan€d saLdd 30-i gava nava meda xwendevanä eynsi bi fikra w6 xeberöye tam hela tunebü ü w€jea me ji teze p6§da dihat. Wi eaxi her gotareke minani oqörka sist dikarib0 dewsa guxutE bedewetiC derbazbüya, t6 ew yek xwendevanöd roja iroyin idi nikare bide razikirin6. (imki getek niviskarö me ji emr hatine birin6, ser xwe naxebitin, §i zanibün, ser w6 dereca zanina xwe sekinine. Lä xwendevan€ meyi nha, bi tradisiaöd wöjeä rüsa, ermenyä, azärya 0 9el6d sov6tiäye bratiäye mayine pes hatye terbyetkirin€ ü zane w6jea eynsi kijane. Hinek niviskar€d me heta Eawa lazime haj aüditoria xwe lunenin, ew na6ne gunda, rasti xwendevan6d xwe naän, fikräd wan ü xwestin6d wan nizanin.

Kevir ber dest tune, dixweze diwarä keviri dayne. Nizane gi Eäke, destbi www.arsivakurdi.orggökirinE dike. Ziman nizane, l€ bedeweti€ dinivise, erf-edet, deba get6 5uxut6 xwe nizöne, t€ derheqa wanda dinivise...

Ti5t6 weki rind hukumi ser min dike, §iqas ji wext-wede derbaz bin, ew ji bira min nasin. Lö ez guxulö hinek Lawike meye vekiri dixünim, qet nigärek bira minda namine, minani qeret06d gevä ten ber g'eve minra derbaz dibin, ne ez xeyset6 wan dihesim, ne c0re xeberdäna wan, ne ji ez tex'min dikim, weki ew merine zändine. Fitosofeki rind gotye, weki ji w€ yekä häsatir ti§t tune, gava usa binivisi, ku tu kesji te fem neke. Tetebextra, nha nava meda 5ayir€d usa hene, ku dicedinin pö räb0sa xwendevan6d xwera xeberdin, ew ji getek cara qewt' qirar€ räbOsö pä Sikta Ü herta t6ne ni§andayin€, Lä qewt'qirar€d eFrandariya wi teheriji qet tunenin. K6tm nava poäzia meda geleke. Eyane, weki k6tm, §iqas ji ew derheqa tiStC bag Ü ferzdabe, nebÜye 0 nabe §uxute bedewetiÖ. Lö §end gayir6 me tinin tCn tibase "bedeweti6" k€lmö dikin ü qawa 5uxut6 bedewetiä raberi xwendevana dikin. Xwendevan6 esli ji tine te wi libasi ser hittine (wan cend äpit6l, himberihevkirin ü sfet6 zorku§ti ji "efrandin€" d0r dixe) ü dibine, weki sayirä wi cüreyi siqasi düri ruh€ §i€r ü §ayirtiÖye. Raste' epität, himberihevkirin, §ikit siär€ dixemitlnin, tä tu wexta giz6r6 nakin mewic. BÖ hemdi merya serhatya niviskarö ermenya Mürasane "Eseyi xanim" te bira merya. "§i6rnivisara" ha eger pirihindikiwextä destpebÜna wÖjea me dikaribÜ biqewimya, tä nha goti derg6 wejee (wö zvareta bik'ir - giti st. sahÜmyanin) ber 5uxu16 usa berk bidne dadanä. Ciqas ji ecäbbe, 16 izbatiye, weki hetani toja iroyin cem Eend Sayiräd me (ew ji cahita) tex'minkirina ruh€ miteti€, Eap ü ritmovka miteliö yanä tune, yanäji ewqasi k6me, weki na€ tex'minkirinC. BigiLiki, wekitatanta wane 5ayirtiä hebüya, b6y esareiya ji wä ruh, qap Ü riLmovka miletie bihata lex'minkirin6. Wexte, weki ew meri6, ku nikaribin bibin 5ayir, wanra bäjin, weki destji wi kari bikitinin,6imki eger dixwezi bisträyi, bira can, goli denge te hebe, ew ji ne ku ten6 k6tma xetq6 hin bibi, Ld usa ji goti kCtma Eeye xwexweti6 hebe. citi ne berevokadane, [C merifeia pyirti€dane. Yek dikare biqewime (end berevok negir kiribin, t€ 5ayir nibe, rast usa, Cawa §end kitam gotin heta ni§äna dengbäjya täm nine. Me dixwesL, weki sidqä sayir ü niviskarÖ me hevra sax' büya, ewana xerxaz ü ätikärC hev b0na. L6, tetebextra, gava ewana derheqa hevdä dinivisin, zet ferih tC kivs6,, weki heteqetiäd wan hevra gawanin. Ü eva berbiribÜna s0byäktiv getek cara zyanÖ dide SuxutÖ p€Sda§Oyina wäjea me, xwendevana dide xatifandinä ü meseta pak nigani wan nake' Eger meremE tomer'iyeke - p6gdabirina wäjea me - wi Eaxi bona wi meremi bira her cüre hevnehizkirin atiki biminin, L6 her yek atiä xweda qulixi wi Suxuti bike. Cira ewqäs kitebed www.arsivakurdi.orgmeye teze derketine, t€ paä wani pir€ mane bÖ r6s6nzia? Cimki etrandar6d me naxwezin "köta" hev kevin. E, eva bÜ? L€ ku ma 5uxutä meyi tomeri, ew §uxut, bona kijani her yek me atiC xweda dixebite? Ne axir qimetkirina kiteba teze negirbüyi bi xwe kiv5kirina rya wäjea meye sibäye. Ati€ mayinda, ew yek, weki kil€bÖ ieze ne§iiboyi xeberdane p65da naynin, xwendevana mecb0[ nakin, ku ew bona ba5bÜna wan pä5da b6n 0 fikra xwe bejin, bi xwe idi gelek tisti dib6je. yan6 ji wextä r6s6nzia rast t€ nivisarö, kit6b bi heqi te rexnekirinC, ew gira dixeyidin, ne axir ew ji, xwendevan ji zanin, weki räsänzist ras[e, Eira w€ rasti€ xweyi nakin, weki wöjea me iemizbe, dha zü ü rind p69da here.

VC gotaräda derheqä destaninada nehate xeberdanö (ew yek ji neta vC gotarC der b0), §ikir ew gelekin ü r0ä wandane, weki em gihistine t6derxistina vän k6masya. LC aava em fem dikin goti bona hitanina wan k€masyaji gerkarya berk bikin, ew 5uxut€ yeki, duda nine, tä guxul6 meyi tomeriye.

Räste, nava gotar€da qend ciya xeberCd "e2", "min" hatine xebtandin6, t€, hitbet, xwendevanä meye eziz tö derdixin, weki gili ne ku derheqa nefsa can6 merikidane, lä w€ ordia xwendevanadane, ku nha idi sikir nava me, kurd€d sov€ti6da, heye.

Rya Teze,13ö NoyabrC säla 1966-a

www.arsivakurdi.org HEVPEYV1N: DAWI D YE§iLMEN

"BEY RExNEA wE.leE eE5oaqüyiNa wE.reE NIKARE HEBE,,

Dawid Yegilmen: Ji bili rexney6 te gelek berhcm€n weke helbest ff romanek ji nivisandiye. Di gelek konferansan de tu axivif ü te xelat weryirtiye. LG nav6 te heri zöde tri rexnegiriya te derketiye. Rast e ev gelo? Heger rast be qima te xwest giraniy6 bidi ser rexney6? Emerik6 Serdar: Rast c, gclek pirlükör.r min derketine, ew himli nir'isara vekiriye (proza), Jä min helbesI nenivisine. Konf6ransa da axar.tina min himli rexne biine ü ervii ali6 gelek to,gela da baq hatye qebülkirinä, 16 gelek ji j6 razi nemane. Telebext ra, tu konf6ransek6 da tu yeki xelat netlaye min, hela serdaji min xeyiiline. Be16, nav6 min geleki rexnekirina wäjeä ra giräda1.i bü, lä x-r'vendevan dha geleki min nas dikin gawa niviskar ü rr..rjnemevan. Qimki xebera mine rexnekirinö dha gcleki zar bü, ne ku nivisar, Ez himli civinö koma niviskar6 kurda da diaxivirn, gava pirlük6 niviska16 kurda dihatine enenekirjnö (l6nih6randin6).

D. Y: Ji kerema xwe re tu dikari bi kurtasi behsa destpökirina xwe ya nivisina rexneyö biki? Te gawar biryar da an qi tu bi bcr CJ rexnegiriy€ ve biri? .- www.arsivakurdi.org(-) F). S: Saln r958-a pirtfrha Eminö Evdale teze neqir bübü. Ew- veq6kirina

Xän ji rvö yek6, weki rv6jea me ser dereca p6u'ist nine, hela serda ji 1'eki, ku dixwazc tiqteki teze bine nava rväje yanä ji xebera xweye rexnekirin6ye oby6ktiv b6je, u'i hesab dikirin ü dikin garva xayin€ qanda me.

0l D. ya li rexney6 xwediyö kijan paqxaney6 ye? C www.arsivakurdi.orgY: Närina te ser () l-u di bin bandora ki dc zädetir mayi? E. S: Ali6 rexnea wöje6 da hukmeki mezin rexnegir6 rüsa1,i mezin CJ

E. S: Qawa jor6 hate gotinö, rexna w6je nava kurd6 Kavkazö (ilahi Ermenistan6) r'cwqekebag da nine. Rnst e, himberi sal6 r93o-r95o-i u'6jea me bi seri cfrandar6d mey'e cahil öp6ceyi päq da qü1'e, rexnegirya me ji bi gav6 biq'ük päqda qü1,e. Dawl'a dar'r,'i6 em gihigtin rv0 1,ek6, weki "lawika" idi usa tüj hersir. nedidan, hir.ri lcxnekirina w6je6 bün. Badilhewa nine, rveki kurdzan Tomas Bois (Thomas Bois) pirtüka xu'e1,e "The Kurds", ku sala r966-a B6yrüt6 da qap bäye, nivisye: 'Emerikd Serclar nteriuö pägtn e, ku dest bi rentekirirn erlehyeta (kritika edeblleta) kurdu kirye" (rfrp€la tz8).

D,Y: Em te weke rojnamegereki Rya Teze ji dizanin. Ji bo w€jey€ ger ez bipirsim, ciy6 rexnegiri fr w6jey6 giqasi giring büji bo Rya Teze? E. S: Er,, qi ku dihate gotinö ü kirin6, himli rüp6J6 rojnema "Rya teze"- da bü, qimki tu r.rrganehe nteye weqanä ye ma"r,in tunehü. Ez b6jin.r, gava sala 1962-a ez rojnema "Rya teze'-da derbazi ser xebat6 büm, gele gotar6 mine rexnekirin6 rüp0lä rojnem€da gür.r. "Lawik" ji vö yekö tirsyan, zanibün sirö rr€ bigihije lvan ji, lema ji gihiEtine hev ü 0riE anine ser trerpirsyar6 rojnern6 N{iro6 Esecl, weki virha da gotar6 Ernerik€ Serdare lernckirinö qap neke. Eni ali6 xrve da gele cara yan nedihiqt gotarö niine rexnekirin6 rojnemÖda der6n, 1,'an6 usa seqet-suqct dikir, ku ewana idi kemala xrve unda dikirin. Daqr,a dawi6 er,i minra got terka gtrtar6 rexna w6je6 bidim, gimki "larvik" wana rind qebül nakin. Lema .ji rü6 dilsari ü peyketin6 da daxwaza min rexnekirinö bere-bere k€rn bü.

D.Y: Ji bili ked ü xebatGn te y€n di derbarö rexnegiriy6 de, li nav kurdön Qefqasyay€ rewqa rexnegiriya wGjeya kurdi qawa ye? Ki rexneyön wöjey€ diniüse, ki xwediyö berhemön rcxnegiriyä ne? E, S: Bira xwendevan ne{ikire ez pesn6 xrte didim, lö rasti ewe, rt'eki ji roja p6qinda destp6kiri hetani ltha hcr ten6 min gotar6 rexnekirin6 nivisine ü rojnema "Rya teze"-da (usa ji rcrjneme ü kovar€ ermeni ü rüsi (l) da) danc wcEandin6. Qiqas ez zanim, ne Gurcistanä da, ne ji Az6rb6can6 ( www.arsivakurdi.org(1, da merik6 usa tune, ku her tenö rexna w6je6 r'a mijihl be. Raste, car-cara gotarö rexnekirinä t6ne wegandirt6, 16 rojnemä wan kornaraye kurdi da C) ew ji geleki primitivin, analiza wäje6 oby6ktiv wana da tune. Berhern6 :d rexnegiriö tunene ü ez nikarim nav6 r,r,'an merir''a bidim, ku car-cara gotar6 = "rexnekirin6" dinivisin. 283 D.Y: Gelo kovarön li ser w6jeya kurdi hene? Ev hineki pirseke ansiklopedik e ü dir6j e lö tö bikaribe qi bibGjiji mc re? E. S: Raste, ez barverim; him Bakür da, him Baqür cla kor,arö w6jea kurdi hene, l€, telebextra, baner biki ew nakevin clest6 me. Ez u.era b6jim: wext6 Sor,öt€ kovar€ r,r,'6jea kurdi tunebün, nha ii komar6 Sr.:v6ta ber6 da tunene. IIer tenä Ermenistan6 da qend sala päq da almanaxa rv6jea kuriye salewextö "Bahara teze" (bi zimanä kurdi) dihate rveqandin6. Le eva idi qend sale ew ji tune, dcrnaö. Lö ez zanim Au'opa6 da gele kovar6 gand ü w6jea kurdi t6ne wegandinö. IUesele, ez zanim wext6da kovara "Roja nuh", "P6nüs", Almanaxa institüta Pariz6ye kurdi ([:ri ziman6 fiansi) ü 1,6d mayin dihatine weqandin6.

D. Y: Gelo berhem6n te yGn li ser rexncgiriya wäjey6 hene? Ü tu niha li ser gi dixebiti? E. S: Sala zott-a berevoka gotar6 mine "Bijare" (bi zinan6 kurdi ü räsi) Y6r€r''an6 da hate weqandinä. W6da gend gotar6 mine rexna wöjeö hebfr. L6 pirtük6 mine xüt rexna w6jeö tunene. Nha ji ez g'eva tla meriimim ii nikarim gele tiEti binir.'isim.

D.Y: Tu giqasi dikari wöjeya kurdi ya li bakurä Kurdistan6 biqopini? N6rina te ya li scr wöjeya Bakur qawa ye? Fl. S: Ez geleki haj iv6jea kurdi li Bakür ninim. Min 6p0ce efrandinä Ap6 Müsa (Müsa Enter). I{ehmed Uzun, N{edeni Fcrho, lirat Cevv'ari, Kon6 Req ü y6d ma1,'in xwendine. We rii rast b6jim, bi tomeri Bakür da wöjea rast käme. Ez zanim, nivisara tirkave vehiri geleki p6qdaqüyil'e (ilahi nov6l ü roman). Ü eva y,eka qira hukum6 xrreyi baq li ser w6jea kurdi nahölc? Wöjea kurdi da guhdari6 nadne ser psixoJogia nigara, nitirandina din1,a rt'anc hundur, sazkirina nigar6 rast ü r6al, n'iEandal,ina jiyana r6al.,. Nava nivisara r,van da bang dha geleke, ne ku mecal6 betleweti6.

D. Y: Li lrakurö Kurdistanö cara päqiye ku kovarek ten€ li ser rexne ü analiz6n w0jeyG t6 gapkirin. Ü ev herpelwin ji di (1.) www.arsivakurdi.orgw6 kovarö de ö r;ap bibe. Tu düwazi 9i biböji ji bo kor.ar€? Qi o) qiret6n te heneji bo me xwendevan ir xebatkarön kovar6?

l: o E, S: Ez geleki qame, rveki nava nle, hurdatla, kovareke mexsüs hel,.e, .(l l ku delhcqa pirs6 rexnea r,r,'äje6da dinivise. Telebextra. hetani nha tu >j hejrnareke r,6 neketye dest6 min, min nexwendye ä ez nikarim bäjim gelo 284 dereca w6 gawane. L6 ew yek, r,r'eki kovareke usa t€ n'eqandin6, xrveber tiqteki gabiin6y'e. Diuiwaza min ew bir, weki kovar6 guhdarya mexsüs bida ser herali analizklina elrandina bedewetiä, k6masi ü destaninö lr'6 bi bar,veri niqan bida ii bi wi teheri alikari bida p6qdagüi{na u,6jea me. Rast gotine: b6y rexnea w6je6 päqdaqüfina wäje6 nikare hebe. Lä rv6 yek6ra tevay'i min dixlvest kol'ar6 alikari bida bilindkirina dereca xw-endevana, rastqimetkirina quxul6 beder,r,'eti6. Dha rind dibe, rteki rüpä16 kovar6da disküsia bönc derbazkirinö derheqa pirs6 rv6je6ye cucla-cuda da, yan6 qimetkirin ü analizkirina efrandina tezeneqirbü1,i da. W6 geleki baq büya, eger kovarä uarg6 kurda da civinä xrvendevana derbazkira, haj xlestin ü raman6n wan hebüya.

D. Y: Gelo em ö tu cari te Ii Diyarbekirö bibinin? Te dil heye careki weri Diyarbekirä?

E. S: Ilertim xiyala min büye, weki herime Bakur, ne ten6 Amed6, 16 usaji ci6 mayin. Goti bir nekin, weki p6qi€ min ji wan dera hatine. Päsi6ji §engalä revine Xezali6, deqta Biq6ri6, Serhed6, rv6 qün da imp6ria Rüsia€ (Ermenistan6). Ü xiyala min ew büye, weki ez herim ciä p6qi6 xwe, tebyeta w6derd bibinim, bin-boxsa w6derö tex'min kim... Eva xiyala mine hertimi büye. tsira Xwed6 bike, weki ez karibim rojek6 bibim m6vanä welatä kal ü bava. Lä, telebextra, t0 kivg6 ev xwestina min w6 ne6 s6ri, qimki ez idi temen6 xareda mezinim (weke 8o salime) ü q'evada belengaz büme. L6 ez zanim, weki Bakur da, ilahi Amedä da, xwendevan6 min gelekin ü ew yek min dide qakirine ü ruhdarkirini.

c) www.arsivakurdi.orgC O T6biniya editor: <- C) Ji bo parastin ü destnisankirina taybetmendiy6n karakteristik yän devoka :-i kurmanciya kurd6n sow0t6, me dest neda ziman€ gotar ü herpeldna Emerik6 Serdar 285 -KT]RTECIROK, §ANO, HEI,BEST- Lakonnek li ser hemü berheman wi Nüredin Zaza kutl.{ito*, $rc, )Elbtst JANTZ SAR Di vö bethemö de lökolin, lEgerin ü vekolandineke lanez Sar xufi ya l0 Qirok, 3 §ano ü I helbest6n Näredin Zaza cih digirin. Em di vö xcbala hcvpar a wejcfi dc kcda nivis- kar6 mezin Rönas Jiyan ü ya helbestkar -lanez Sar dibi lin. llerdu nav bi vd berhetnd re rewqa sosyo-politik a civaka kurd dcqrific dikin. Vekolandina nivis6n Nüredin Zaza vekolandira civaka kurd eji, Di hemir nivis€n vi de deng€ civaka kurd li bcr guhan dikcvc. Ji bcr v0 di pin0kö dc wck ku Janez Sar ji diböje: "Gava ku mirov bi giqi li ser nivisdn rl,i daq[Ll te panoramfl),fl civaka kurd a ku di navbcra salen l9l9- 1988'an de tö de dibine". Ji ber v6 xu,endina v€ pinük€ naskirina rcw;a civaka kurcl a rvd dem€ ye ji.

Di civaka kurd de niviskar ji bcri hcr ti;ti xrvcdi kcsa.veteke politik e an welatp3rez e, Ji ber vö di nivis€n wan de deng6 politikay6 geleki xur1e. \l'ek ku R€nas Jiyan.ji dib€jet " Ya ku di u€jey0 deji Nuredin Zaza re girilg e oe niviskari le \elatparezi yc. Niviskar bcre bcrö welatparez e, ger penüsek bi ke rizga ya welöt neye cw pön0s pönüsek e bök6r e". Li gori vö higmcndiyö ctrl ji di analizön vö pirtuk6 de nivis6n Nüredin Zaza bjk€rhati dibinin.

C^.NDA KURDTN Sovtrt ESKERE BOYIK Berhema Eskerö Iloyik a (ianda Kurdön Sovötö, bi hcr arvayi li ser ganda kurd€n Sovyet€ disekirre. Di qirkirina ermeniyan rc kurdön ku cxleb özidi bün, kog- beri Sovyet€ bün. Li u,ir li ser u,€je, §ano, pirlüken dersan, wcrgcr. folklor ü bud. xebaten giranbüha hatine kirin. Ev berhem ji li ser van xcbatan radiweste ü bi arvayeki kronolojik vedib€je. Di l93Oan de rojnemaya Rya Tcze li Ermcnistanö gap dihe ü Esker€ Boyik di v€ pirtüka xu,e de behsa vö rojnamcyö dike. r-iviskar€n kovare li gel kufiejiyana wan, berhemön wan didc ni- pndan. Esker6 Boyik di v6 berherna xwe de cih dicle hin babetön giring. \\rcki gend serenavan: NCherin kufi li ser edebiyeta kurd6n Sovete, Canda kurdi li komara Gurcistane, Helbesta kurdi di odcbiycta kurdön Sov6tö da, Ji diroka elfeb€n kurdi li www.arsivakurdi.orgEnnenistand, Rojnemeya Rya Teze. Disa behsa niviskarön qedirbilind 6n weki Ereb€ §emo, lleciy€ Cindi, Emin6 Ev- dal. Ahmed€ Mirazi, Casim€ Celit ü hwd. Xsbata van niviskaran bi awal,eki vekiri, zclal dinivise. Wek portre yek bi yek qala *an niviskaran dike. Em ji v€ berhemö re dikarin 'Partreye[ Niviskarön Kurd 6n Sovdt6' bi nav bikin. 286 Qavkaniyeke bag e ku emji ganda kurdön Sov6tö haydar dibin. Eskerd Boyik, farrrl.l,(ardA" Soydre lekolin-biranin, 2012, \l?$an€n DenSe A RAHMAN ADAK Ruhö dcm0. pE;vcqirn ü geqcdanEn di edcbiyata kurrli de, bi laybcti ji di za ingchan de vebitna berna- meyeu kurdi qaYkaniyen nü. materyalen nä yen dcrse li scr lökolinvanen kurdi fcrz dike. Di detrcn dawi de akadcmisycnen kurd ketine bcr xebatc ktl .ii bo xu'e' xwendckaren xwc i helbet ji bo baldarÖn kurdi gavka- niyön nü amacle blkin Kit0ba Dog. Dr' Abdurahman Aclak a bi nav€ DesQeka Hdebiyau Kurdi ya Klasik ji jr herhcm.n hcri dawi )än br ti rcrrgiye. Kirib, $ekr I'tr.ir rrrri ui ii td l?rn-kirin Ii 'cr nlij'rr'n sercke yen edcbiyata kLrrdi ya klasik hatiye nivisandin ü ji

ZIN{ANEK CI1\IA Tä QEDEXEKIRI}I? cuM^ ciqEK Zimanek Qina Tö Qeiexekirir? Ev pirtük, li ser diroka dilsoj a zimanC kurdi ji vd pirsa bingehin rc bcrsivek€ digcre. Politikay€n dewlct€ yon der bar6 zimane kurdi de ü tekoSina kurdan a siyasi ü hiqüqi ya li r1i.j rvan politikayan di pirtükö dc ciheki bcr- lireh digirc. Di van rojcn ku nrijara niqa§a statäya peruerdchiya bi zimanÖ zikmaki di rojcvÖ de ye, ev pirtäk x$'edi qat'aoiyck€ ye ku dikare asoye- ke firehtir li ber me vcke. Pifiük ne tenö töko§in ü sery6hatiya zimane kurdi ya Ii Tirkiyeyö, ji welat it ertlnigariyön ku qedexeyen li ser zimamr ü töko§i www.arsivakurdi.orglö te me§andin gelek minakan na azadiya zimanan ii dide ü hewl dide ku ii bo gihi§lina statüyekö ya zi- man0 kurdi, modelekö deyne meydan6 Ev xcbata me dide ku t€koqina ku di war6 xwe de berhemeke tekane ü hdja ye, ti§teki din ii ni§afli jC ü xebateke b€- li hemberi windakirina zimanan teko§lncke zor ü zchmet e ü re ked 287 hempa div6- §i'RIYBT DI RoMANt\,r SIDQi TtIRoRi DA eltis lt,orLeaorn Pirlüka Emin Ebdulqadir va bi nav6 ,,gi,riyet di romanen Sidqi Ilirori da', xebateke zanisti ye ü wek teTa master€ hatiye amadekirin. Di sala 2008an dc di oava wesalt6n Spirezö dc, derketiye. Ev pirrük ji peseki, p6nc besen te_ oriya rcxtey€ ü cncam€ pök te, 334 rirpel e. Bi alfabeya arami hatiye gapkirin. Ev pirtirk niha di Koleja Adabe da $.ek pirüka Qavka_ niya rexneya ronand t€ ditin- Di kuteya lökolin€ de wiha hatiye destp€kirin: "Ev namc (pinuk) hewldanekc ji bo vekolina gendati ü qewaniya bikarina qi,riyctE di ro_ man€n Sidqi Hirori da, wek nimüne ji romana kurdi lu z6debari lögeryan ü vekolina zarar ü

kirina cudahiyan di navbera ei,riyeta qi,16 ir;::Hlt1Xi",ilä ilrä If:iil;*]ji Vekolin€ ji derazink€n tekstö: §av ü niran, berg, p6§gotin, destpCk)

"RASTNU§TI§T KIRMANCKi" GRÜBA XEBATE YA vATEYi "Serra 1996 de gend kirmanc€ ke bi kirmancki nusenö, bi namey€ Grüba Xebate ya Vateyi yew grübe naye ro. Na grüb€ 1996 ra heta 2006 §arCs tene kombiyayigi viragti. Nö kombiyayigan de seba rastnustis€ kirmancki ü standardizekerdiq6 nu9ti96 kirmaacki qe- rari amey girervtene. Qekuy€ kirmancki y€ ke ziwano rojane dc zaf yene gurenaycne amey weginitene ü n€ gekuyi goreye gend xusisiyetan seba nugtiq€ kirmancki amey weginitene. Qerar€ ke nö kombiyayigan de bi no qeyde amey€ gircwtene ü Kovara Vateyi www.arsivakurdi.orgde amey nepirkerdene. NC kitabi de qemre ke Grüba Xebata Veteyi derheq€ rasnugtig€ kir_ mancki de girewtd est€. Kirmancki de babet€ rasnustisi yC ke munaqage biyen€ bi na xeba_ te amey€ safi 288 kerdene. Gama ver6na ke seba rastnuqtig€ krrmancki leza xo biye, bi na xebate ameya estene.,,

Gdba Xebate ya Vateyi, Ras/./lugisö Knnancki (Zazdk , Weqanxaneye.Vadyi, istanbul, 110 ripeli HEJMARA SEYEMIN "DrwEJEyA KURDI ü va ciuanE oe siHonEu eRoruieaRi, nrsi, zlueui ü ruasuluevi "

DivA Car(oveye de, em € ti benda her cute gotaran bin ku [iser mijara "di wCjeya kurdi 0 ya cihan€ de sinorÖn erdnigari, hisi, zimäni 0 oasnameyi"yÖ ne. Ji bo vA müar6, weke pCsniyat [iservan müarenjörxebaldikarin bene kirin. LC hetbet mijareke getekiberfireh e 0 hin getek müar6n h6ja dibe ku li ser bene nivisandin. -Bandora sinoran [i ser derüniya karakteran, binxet, serxet, ba§0r, bäkur... (Ev sinor dibe ku odeyek an bajarek beji. Her mekan€ ku cih li azadiye teng dike) -Navt6kirina wejeyä kurdi, bandora sinoran li ser w6jeya kurdan... -SinorCn di flavbera niviskar€n kurd y6n ku bi kurdi dinivisin 0 yen ku bi ziman6n biyani dinivisin de. -Arjen Ari ü sinor... -Sinor ü sirguni... -Trajediya serxet ü binxete di wejeyä kurdi de (Nis6bin- Qamillo)... -Di berhemCn gerokan de sinorän Kurdistanä... -Di hetbest€n EhmedC Xani, Haci Qadirä Koyi ü Cegerxwin de ä54 sinoran'.. -Sinoren zimäni, zaravayi di w€jeya kurdi de: Niviskar€ wäjeya kurdi ki ye? .. - Guherina sinor€n KurdistanC 0 bandora w€ li ser wÖjey6 di serdemä tere cihane C yekemin de-.. -sinor€n di mejiya me de: Nerina li "yCn din" ..' -Wejeya kurdi di navbera gerdÜnibÜn 0 heremkibünd de, .

-W€jeya cihan€ Ei ye? -Di romanän kurdi de räwili an reva kurdan ji Kurdistan6... -Diw6jeya ruside sinoren rojhitat Ü rojäva... -Di helbestän Mehmüd Derwi§ de pirsigi16ka sinoran'.. Ji bitl mijara sereke ya dosyay6, her cure rexne, [6kolin 0 anatiz6n Li ser mijar€n w€jeyi d6 giraniyeke bin. werine Eapkirin. Nivis€n ku bEne Eapkirin div6 di wa16 zanistibün€ de xwedi Herweha zetati, bir€kopäki 0 nobün (xwedi fikrekin0 be, ne dubärekirin be)jidA r6bazen me bin ji bo gäpkirina gotaran. L6 bet6, gotarän ku di hundire xwe de heqaret, nijadperesti Ü zayendperestiyC dipar6zin w€ ney€ne qapkirin. Ji bo gapkirinE lijneya we5an6 berpirsiyar e' oikovaß wqje A RexnEy€ de, hetbesl ü honandin6n giroki nayCne eapkirin' Tene nivis6n t€kitdari rexne, t€kotin 0 anatizan wajeyi wC bCne eapkirin. DivC aotar bi bernameya word6 goEarCn MLA b6ne 5andin. Herweha di ware nivisine de ji, div€ niviskarän me, xwe bi stita ji binivisin.www.arsivakurdi.org Pitti nivis§andin€ heri dereng di nava 40 rojan de encama gotarc w6 niviskari re were 5andin. Cotar€n ku hatine sandin divC ji 3o.oo0 derbi diräjtir nebin. Gota16n ku dirCjtir bin wC li nivisker b6ne vegerandiri. CotärCn me wC o/"100 bi kurdi bin. Demä dawiji bo nivis§ändlnÖ: 106 Tirmehc 20'14 Dema gäpkirina kovarC: 1ä iton6 2014 Navnilan: wejeurexne@9mail'com www.arsivakurdi.org