Wêjeya Kurdî
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
WÊJEYA KURDÎ Ev pirtûk berhemek yê Akademiya Şehîd Ferhat KURTAY’e. Ji aliyê Komîteya Zanist û Ronakbîrî ya KCK’ê ve ji bo Peymangeha Ş. Kerîm Kato weke pirtûka waneyê hatiye pejirandin… Berhemên Akademiya Şehîd Ferhat KURTAY 1 WÊJEYA KURDÎ Qomîsyona Amadekar Ya Ziman û Wêje Amedekarên Pirtûkê : Hesen KINYANIŞÎ, Cegerxwîn GOYÎ Redakte û Wêne : Hesen KINYANIŞÎ Mîzanpaj : Mihemed GULER, Hesen KINYANIŞÎ Berg : Bedredîn Oy, Mihemed GULER Akademiya Ş. Ferhat KURTAY- Mexmûr 2014-2015 2 WÊJEYA KURDÎ 3 WÊJEYA KURDÎ 4 WÊJEYA KURDÎ NAVEROK NAVEROK ................................................................................ 5 PEŞGOTIN ................................................................................ 7 Beşa 1 : WÊJEYA KURDÎ ............................................................... 8 1.Wêje Çiye Û Tê Çi Wateyê? .................................................................................... 9 2-Wêjeya Kurdî ya Devkî ........................................................................................... 9 3.Kurte Dîroka Wêjeya Nivîskî Û Peywendiyên Wê Bi Wêjeya Devkî Re. ..................... 9 A.Wêjeya Klasîk........................................................................................................... 11 1. Wêjeya Kurdî ya Nivîskî ....................................................................................... 11 2. Ji Dema Sûmeriyan Û Vir de Wêjeya Kurdî ........................................................... 12 3.Dema Gotî û Mîtaniyan û Girîngiya Şahmaranê .................................................... 12 4.Dema Hatina Îslamiyetê ....................................................................................... 13 B. Wêjeya Kurdî ya Modern:........................................................................................ 15 Modernîzm û Wêjeya Kurdî ..................................................................................... 15 Ebdurrehîm Rehmî Hekarî/Memê Alan ........................................................................ 16 Cegerxwîn/Cîm û Gulperî ............................................................................................ 17 Beşa 2 : WÊJEVANÊN KURD ................................................... 19 1- Baba Tahirê Hemedanî (Uryan) (937-1010) ............................................................. 20 Berhemên Baba Tahirê Hemedanî: .......................................................................... 30 2- Elî Herîrî (1009/10 - 1077/78) .................................................................................. 32 3- NÎZAMÊ GENCEWÎ 1141 - 1209............................................................................... 39 4- Mela Huseynê Batê (1417-1491) ............................................................................. 41 Çîroka Zembîlfiroş ....................................................................................................... 45 Destana Zembîlfiroş ................................................................................................ 47 5- MELAYÊ CIZÎRÎ ......................................................................................................... 51 Mela û Evîn ................................................................................................................. 53 6- FEQİYÊ TEYRAN ....................................................................................................... 84 7- Ehmedê Xanî (1651-1706) ..................................................................................... 100 5 WÊJEYA KURDÎ ZIMANÊ XANÎ BI KARANÎ: ...................................................................................... 106 8- Mele Mehmûdê Bazîdî (1799 - 1867) .................................................................... 108 Şerefname: ........................................................................................................... 109 9- Hacî Qadirê Koyî, (1815 - 1897) ............................................................................ 115 10- Pîremêrd 18671950 ............................................................................................ 122 11- Mestûre Erdelan 1805 - 1845 .............................................................................. 128 12- Ebdula Goran (1904- 1962) ................................................................................. 132 13- Cegerxwîn (1903 - 1984) ..................................................................................... 135 Çavkanî û pirtûkên kû sûd jê hatî wergirtin. ........................................................... 144 6 WÊJEYA KURDÎ PÊŞGOTIN Wêje, vebeyîna hest û ramanên civak û mirov yên bi pîvan, şêwaz û rêbaze. Wêje, vegotina zimanê lal û hestên veşartiye. Wêje, hawar û daxwaza xwe gihandina biwêj, zar û xezîneya peyvane. Wêje giyan û hebûna civakê ye, bêyî wêje civak miriye, bê jiyane ji ber wê wêje giyan û hizrîna mirov û civakê ye. Di wateyekê de hebûn û nebûna civakê, bi wêje ve girêdayî ye, çiqas wêje dewlemend be ew qas civak jî pêşketî û dewlemende. Wêje, zindîbûna ramanên gelane. Bi wateyek din wêje hezkirine, evîne, dilnizmî û girêdana li beramber hebûna xweza û mirove. Eger gelê Kurd kariye li beramber felaketên bi dirêjahiya sed salan hebûna xwe bi parêze û di her sed salekê de pêşengiya civakê kirî be û di her rûpelek yê dîrokê de navê xwe bi çend tîpên zêrîn nexşandibe, ew jî ji ber bingehê wan yê wêjeyê ye. Wêje, ji dema komikên mirovan yên destpêkê, bi hizirîna mirov re destpêkiriye. Wêje, di dema neolotîk de û heta hatina Sumeran di nava civakê de rolek xwe ya bingehîn hebû. Lê bi çînbûna civakê re wêje ket bin bandora vê çînayetiyê û ji wir şûnde, bi rêbaza mitolojîk hate vegotin û dest girtin. Wêje tenê bi şêweyê çîrokên qehremanî hate dest girtin û piştî derketina Îslamê jî wekû qesîdeyên li ser Ol û desthelatan tên dîtin. Xwendevanên hêja; ev berhem di encama lêkolînên ji çend pirtûkên bi nirx û dagirtî pêkhatiye. Di dema amadekirina vê berhemê de me gelek zehemetî dîtin, ji ber di destê me de zêde pirtûkên em sûd jê bigirîn nebûn lê bi hewldaneke bê navber me karî çend serçave bi dest xwe bêxîn û ji van pirtûkane vê berhemê ji bo xwendevanên xwe amade bikîn. Dibe kû di vê berhemê de kêm û kurtî hebin, bi taybet girêdayî dîroka bûyîn û mirina wêjevanên kû di nava vê berhemê de hatîne destgirtin, ji ber tiştek misoger nîne û gelek nêrînên cuda hene, me jî cih daye van nêrînan. Dîsan me cih daye wan kesên kû bi xwazin di vê berhemê de agahiyên berfirehtir li ser zêde bikin û lêkolînên baştir encam bidin. 7 WÊJEYA KURDÎ Beşa 1 WÊJEYA KURDÎ 8 WÊJEYA KURDÎ 1.Wêje Çiye û Tê Çi Wateyê? Wêje ji peyva “wişe”tê. Wişe di zimanê kevnare yê Kurdan de tê wateya “peyva xweş”. Di nav herikîna demê de wişeyê cihê xwe ji bêje û wêjeyê re hiştiye. Ango wêje "peyva xweşe". 2-Wêjeya Kurdî ya Devkî Wêjeya Kurdî bi wêjeya xwe ya devkî navdare. Di wêjeya devkî ya Kurdî de her tişt heye. Ji destanan, ji stranan, ji mamik û çîvanokan bigire hetanî çîrokên rûvî, hirç, keçelok, dijûn û nifîn û dua hwd… Ger kû mirov rastiyê îtîraf bike, em dibînin kû hemû nebe jî, bi piranî perwerdehiya Kurdan li ser çîrok û çîvanokan pêşketiye. Lê dewlemendiya peyvan û xezêneya peyvan di stranên gelêrî yên Kurdî de veşartiye. Ji vî milî ve, wêjeya herî rast û resen di hûnerê stranbêjiyê de heye. Stranên kû xweyî dîrokek dûvdirêjin, karine peyv, hest û bûyerên ji hezaran salan û hirve bi rêya stranbêjan bigihîne hemû qadên Kurdistanê. Dîsan bi rêya van stranbêj û çîrokbêjên Kurd, destan, çîrok û metelok, çîvanok û gelek beşên din yên wêjeyî bi rêya dîwan, şevbihûrk, dawet û şahiyan gihane nifşên roja me ya îro. Ji ber vê jî mirov dikare bêje, Kurdiya resen di vê beşa wêjeyê de veşartiye. 3.Kurte Dîroka Wêjeya Nivîskî Û Peywendiyên Wê Bi Wêjeya Devkî Re. Dîroka nivîskî bi derketina nivîsê re destpê dike. Vê jî bi Sûmerîyan re destpê kiriye. Gelê Kurd jî beşek ji vê pêvajoyêye û ne bê berhemên nivîski ye. Lê mixabin di destê me de berhemên ji wan serdeman nîne. Berhemên herî kevin yên nivîskî bi destên hin kesên Kurd hatine nivîsandin.Yek ji wan jî destana “Gilgamêş”e. Di gel kû Gilgamêş berhemekê nivîskiye jî lê li ser sermiyanekî wêjeya devkî hatiye nivîsandin. Ji ber kû piştî hilweşandina welatê Gilgamêş ev berhem hatiye nivîsandin. Bi gelemperî jî em li klasîkên dinyayê û Kurdan binêrin, dîsa yên herî nav û deng li ser wêjeya devkî hatine afirandin. Mînak: Homeros, Îlyada, Şahname, Mem û Zîn hwd… Berhemek din ya wêjeya nivîskî ya Kurdî stranek bi navê “Îlahiya Hûriyan”e kû ji berê niha 3400 salan li ser tabletekê ji aliyê muzîsyen û zanyarek Kurd ve bi nota hatiye nivîsandin. Di vê tabletê de mirovek li amêrek muzîkê ya dişibe “tar” dide. Ev berhem, di encama lêkolînên assyriologê bi navê prof. Anne Draffkorn Kilmer yê mamosteyê zankoya California ve li Ugarit-Surye, herêmek nêzîk Dîlokê, hatiye dîtin. Ev yekem strana nivîskî ya rêkûpêke di dîroka mirovatiyê de û 9 WÊJEYA KURDÎ ji berê zayînê di salên 2000 de hatiye nivîsîn. Navê stranê “Neşaş weşpeş”e, Neşa navê Xudawendek ya Hûrîyane û ev stran jî bi zimanê Hûriyane: Neşaş weşpeş, Neşaş weşpeş! (Cilûbergên Neşa yên spehî, cilûbergên Neşa yên spehî!) Tiya-mu tiya, (Têye min, têye.) Nu-mu uwaş-maş katta arnut, (û min dibin nik dayîk û xaltiya min) Tiya-mu tiya; (Têye min, têye) Nu-mu uwaş-maş katta arnut ( û min dibin nik dayîk û xaltiya min) Tiya-mu tiya!" (Têye min, têye!) Gelek cûreyên nivîskî yên wêjeyê hene. Hin ji wan helbest, çîrok û roman hwd…ne. Ev hemû jî beşek ji wêje yê ne. Hem li dinyayê hem jî li Kurdistanê berhemên wêjeyî yên herî kevin helbestin. Di dîroka Kurdan de jî berhema