1. Mniejszosc Niemiecka W Polsce (1920-1939)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
27 Marian Wojciechowski 1. Mniejszosc niemiecka w Polsce (1920-1939) Potozenie mniejszosci niemieckiej i jej formy organizacyjne Polska odzyskala niepodlegfosc w 1918 roku. W nowopowstalym paristwie, w jego granicach ustalonych traktatein wersalskim na zachodzie i pötnocy i traktatem rys- kim z Rosj^ Radzieckq (1921) na wschodzie - mieszkali liczni Niemcy. Byli oni dot^d obywatelami c.k. Austrii', obywatelami Cesarstwa Rosyjskiego^ lub obywatelami Rzeszy Niemieckiej. Ci ostatni, zamieszkali po 1920 r. w tzw. bylym zaborze prus- kim (na Görnym Sl^ku, w Wielkopolsce i na Pomorzu), byli do momentu wejscia w zycie traktatu wersalskiegow narodem panuj^cym, narodem paristwowym; dysponowali przy tym pokaznym potencjalem ekonomicznym. W ci^u przyslowiowej jednej ncx;y Niemcy ci stali siQ mniejszosci^ narodow^^, co nie moglo pozostac bez wplywu na ich postawQ wobec nowo powstalego paristwa. Richard Breyer ujql to nastQpujqco: „Eine Irredenta-Politik lag hier nahe. Angesichts des Versailler Unrechts konnte die Vorstel- lung aufkommen, dass man zu einer solchen Politik geradezu verpflichtet war. Zudem hatte die Entdeutschungspolitik in den Westgebieten das Einleben der Deutschen derart erschwert, dass die Erwartung einer Bejahung des Staates zunächts eher einer Zumutung gleichkam"^. Nasze wydawnictwo poswi^cone jest mi^dzy innymi przedstawieniu polityki wtadz polskich wobec mniejszosci niemieckiej zamieszkalej na bylych terytoriach Rzeszy Nie- mieckiej, przede wszystkim w powiatach od 1920 roku z Rzeszy granicz^cych. W j^zyku niemieckim okreslona wyzej postawa mniejszosci zyskala - zwlaszcza po 1933 r. - miano Volkstumskampf, w j^zyku polskim zyskala natomiast nazwQ walki granicznej. Oba te okreslenia mitologizowaly postawQ Niemcöw - obywateli polskich i postawQ Polaköw - teraz czlonköw narodu panstwowego. Obok bowiem postawy ir- redentystycznej ludnosci niemieckiej mieszkaj^cej na bytych terytoriach Rzeszy, obok nosz^cej znamiona ucisku narodowego, ale i zwalczaj^cej irredent^ polityki wfadz pols- kich, Polacy i Niemcy wspölzyli ze sob^ zgodnie, niejako niezaleznie od gloszonej przez organizacje mniejszosciowe niemieckie Volkstumskampf\ niezaleznie od walki granicz- nej prowadzonej przez wladze polskie i gloszonej przez polskie organizacje nacjona- listyczne. Podobnie wygl^dalo na tych terenach zycie codzienne Polaköw i Niemcöw przed 1914 r., tyle, ze ze zmienionym „znakiem matematycznym", kiedy to si^aj^ca kanclerza Bismarcka polityka germanizacyjna panstwa pruskiego zatruwala wspölzycie 1 Dotyczylo to Niemcöw, ktörzy mieszkali we wchodz^cych w sklad paristwa polskiego prowincji byJej monarchii: Galicji (w catosci) i Sl^ka Cieszyriskiego (Bielsko) - w cz^sci. 2 Na terytorium tzw. Krölestwa Kongresowego (Kongress-Polen) i na wschöd od niego, na lerytorium przyl^czonym do Polski moc^ traktatu ryskiego (glöwnie na WoJyniu). J Richard Breyer, Das Deutsche Reich und Polen 1932-1937. Aussenpolitik und Volksgruppenfragen, Würz- burg 1955, s. 58. •» Tamze. 28 Marian Wojciechowski obu narodöw. ZyJy one przed pierwsz^ wojn^ swiatow^ i po jej zakonczeniu w jednym organizmie panstwowym: najpierw pruskim, potem polskim, zy\y nie tylko obok siebie, ale i ze sob^, zas rezultatem tej osmozy byly chociazby liczne malzenstwa mieszane. U progu dwudziestolecia mi^dzywojennego rozpocz^l siQ proces zrastania si^ spoJeczenstwa polskiego w jednym organizmie panstwowym. Polacy, zyj^cy ponad sto lat w trzech röznych paristwach zaborczych znalezii si^ w jednym, wlasnym paristwie. Jednak röznice dzielqce zrazu te „trzy spoleczenstwa polskie" byty ogromne. Dotyczyty one zaröwno röznego poziomu rozwoju gospodarczego terytoriöw porozbiorowych, jak i znacznych röznic w mentalnosci, ba, w sposobie podchodzenia do zycia. Proces zrastania siQ tych „trzech spoleczeristw" dokonywal siQ przede wszystkim przez udziaJ Polaköw we wlasnym zyciu panstwowym - przez udziaJ we wJadzach politycznych wszystkich szczebli, przez sluzbQ wojskow^ w Wojsku Polskim i przez naukQ w polskiej szkole. U progu drugiej wojny swiatowej proces integrowania si^ Polaköw trzech terytoriöw porozbiorowych byl znacznie zaawansowany. Czy mozna möwic o analogicznym procesie integrowania si^ mniejszoki nie- mieckiej w Polsce, a wi^c Niemcöw zamieszkalych na bylych terytoriach rosyjskich, austriackich i pruskich ? Tak, mozna, choc w zupeJnie innym sensie niz w odniesieniu do spoleczeristwa polskiego. Wspomniany juz Richard Breyer proces ten ujmuje jako przechodzenie ze Sta- dium „mniejszosci" do Stadium „grupy narodowej" (Volksgruppe)^. Ta ostatnia miala by znajdowac si^ na wyzszym stopniu uswiadomienia narodowego (proces ten mial dotyczyc przede wszystkim Niemcöw z bylego zaboru rosyjskiego). S^dzimy, ze pro- blemu swiadomosci narodowej spolecznosci zyj^cej w mniejszosci wsröd odmiennej narodowo wi^kszoki, nie mozna traktowac w sposöb stadialny, traktuj^c Stadium „grupy narodowej" jako cos wyzszego i lepszego od „mniejszosci". S^dzimy dalej, ze proces zrastania si^ „trzech mniejszosci" w jednq - niemieck^, niew^tpliwie u progu dru- giej wojny swiatowej daleko zaawansowany, polegal z jednej strony na malejqcej od- miennosci zycia politycznego i spolecznego Niemcöw, ktörzy zamieszkiwali przed 1914 r. w Cesarstwie Rosyjskim, w c.k. Austrii i, nota bene, w Rzeszy Niemieckiej, z dru- giej natomiast - z zetkni^ciem siQ z, w miar^ jednolitq wobec wszystkich Niemcöw, polsk^ politykq mniejszosciow^. Ona wlasnie stanowila czynnik integracyjny sui gene- ris. Dol^czal si^ takze drugi czynnik: zabiegi Rzeszy, ale i czQSci niemieckich dzialaczy mniejszosciowych, zmierzaj^ce do ujqcia wszystkich Niemcöw w Polsce w jednolite ramy organizacyjne. WysHki te, podejmowane po 1933 r., daly pewne rezultaty, choc cel nie zostat osi^ni^ty. Mamy tu na mysli przede wszystkim dzialania podj^te przez wywodzqcq siq ze Sl^ska Cieszynskiego narodowosocjalistyczn^ Jungdeutsche Partei. Bqdzie jeszcze o tym mowa nizej. Zaznaczmy od razu, iz mimo tego, ze JDP wywodzila siQ z dawniej austriackiego Slqska Cieszynskiego, centra zycia politycznego Niemcöw w Polsce znajdowaty si^ na ziemiach odst^pionych Polsce przez Rzeszy w Wersalu, przede wszystkim w Bydgoszczy, w Poznaniu i na Görnym Sl^sku. Bezposrednio po zakonczeniu pierwszej wojny swiatowej nastqpil exodus Niemcöw z terenöw, ktöre miaty przypasc Polsce, a po wejsciu w zycie traktatu wersalskiego - jej przypadty. Exodus ten nie obj^l czqsci Görnego Sl^ska inkorporowanej w 1921 r. do Polski; obj^l wi^c tylko Poznanskie i Pomorze. Ksi^zce tym sprawom poswi^conej. 5 Tamze, s. 38. Mniejszosc niemiecka w Polsce 29 wydanej w 1930 r., nadat Hermann Rauschning tytut „Die Entdeutschung Westpreus- sens und Posens"'' I tak juz zostalo; w historiografii möwimy o procesie odniemczenia Poznariskiego i Pomorza. Ksi^zka Rauschninga byla jednym z instrumentöw walki politycznej; analiza doko- nana przez jej autora miala wykazac, ze odptyw Niemcöw z dawnych prowincji pruskich byl rezultatem, z jednej strony krzywdz^cych Niemcy postanowiefi traktatu wersals- kiego, zas z drugiej strony - zwlaszcza intensywnych zabiegöw polonizacyjnych wtadz polskich. Oha te czynniki mialy - zdaniem Rauschninga - spowodowac odniemczenie Poznariskiego i Pomorza, w szczegölnosci w latach 1919-1926; w tym ostatnim roku proces ten byJ juz wtasciwie zakoriczony. O postanowieniach traktatu wersalskiego, ktöre wplywaly na exodus Niemcöw b^dzie jeszcze mowa nizej. Nie ulega tez wqtpliwosci, ze polityka wladz polskich w pierwszych latach istnienia paristwa (poczqwszy zwlaszcza od korica 1920 r.) walnie przyczynila siQ do zwi^kszenia liczby Niemcöw wQdruj^cych do Rzeszy. Nie ulega jed- nak röwniez w^tpliwosci, ze najwi^ksze nasilenie wQdröwek mialo miejsce w latach 1919 i 1920, zwlaszcza w tym pierwszym roku. Zdaje siQ to wskazywac na sponta- niczny przebieg Entdeutschung u jego pocz^tku, a wi^c w okresie, w ktörym w pelni sprzyjaj^ca temu procesowi polityka polska nie zdotata siQ jeszcze uksztahowac, zas - dotyczy to 1919 roku - decyzje prawnomi^zynarodowe (traktat wersalski) b^dz jeszcze nie zapadty, b^dz tez nie weszly jeszcze w zycie. Swe rozwazania w przedmiocie Entdeutschung podpari Rauschning analiz^ statys- tyczn^, przeprowadzonq na podstawie wyniköw spisu ludnosci dokonanego w Prusach w 1910 roku, polskiego spisu ludnosci z 1921 roku i prywatnego spisu ludnosci niemieckiej pozostatej w Poznariskiem i na Pomorzu, z 1926 roku. Spis ten przeprowadzony zostal przez frakcjQ niemieck^ w polskim Sejmie. Zdaniem Rauschninga, dane z tych trzech spisöw s^ poröwnywalne; ten s^d jego nie budzi wqtpliwosci. A oto wyniki trzech wspomnianych spisöw, ukazuj^ce w liczbach bezwzgl^dnych i procentowych przebieg Entdeutschung na Pomorzu (Prusach Zachodnich) i w Poznariskiem'. Liczba Niemcöw Niemcy w <7o% Ubytek 1910 1921 1926 1910 1921 1926 w catosci w %% Pomorze 421033 175726 117 251 42,5 18,7 12,5 303 782 72,2 Bydgoskie 314646 162022 107 345 45,2 24,1 16,0 208 301 66,0 Poznariskie 363693 165 824 116909 28,7 12,8 9,0 246764 67,9 Analiza powyzszej tabelki prowadzi do wniosku, ze najwi^kszy, bezwzgl^dny i pro- centowy ubytek ludnosci niemieckiej mial miejsce w latach 1910-1921, to znaczy - oczywiscie - pocz^wszy od korica 1918 r. az po 1921 rok. Nasilenie WQdröwek w trzech latach 1918/21 bylo znacznie bardziej intensywne, anizeli w nastQpnych pi^ciu s Herman Rauschning, Die Entdeutschung Westpreussens und Posens. Zehn Jahre polnischer Politik, Berlin 1930. Wojewoda poznariski w sprawozdaniu sytuacyjnym za listopad 1922 r. pisal, ze leitmotivem referatu Rauschninga wygloszonego na zebraniu Deutschtumsbund bylo odpieranie wszelkich polskich