Wysiedlenia Ludności Polskiej Z Okupowanych Ziem Polskich
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Maria Wardzyńska Maria Maria Wardzyńska WYSIEDLENIA LUDNOŚCI POLSKIEJ Z OKUPOWANYCH ZIEM POLSKICH POLSKICH WŁĄCZONYCH DO III RZESZY W LATACH 1939–1945 RZESZYDO III WŁĄCZONYCH W LATACH POLSKICH WYSIEDLENIA LUDNOŚCI POLSKIEJ Z OKUPOWANYCH ZIEM Z OKUPOWANYCH POLSKIEJ WYSIEDLENIA LUDNOŚCI WŁĄCZONYCH DO III RZESZY W LATACH 1939–1945 Prezentowana monografia stanowi próbę całościowego ukazania przebiegu masowych wysiedleń ludności polskiej z okupowanych ziem polskich włączonych w październiku 1939 r. do III Rzeszy. Była to pierwsza akcja wysiedleńcza, jaką hitlerowskie Niemcy przeprowadziły podczas II wojny światowej, realizowana według tak zwanych krótkofalowych planów wysiedleńczych. Celem akcji była całkowita germanizacja ziemi połączona z likwidacją wszel- kich śladów polskości. W pracy przedstawiono plany i decyzje nie- mieckiego okupanta związane z wysiedlaniem Polaków oraz prze- bieg wysiedleń w poszczególnych okręgach, rejencjach i gminach. Poprzez liczbę wysiedlonych rodzin ukazano też ilość zagarnię- tych gospodarstw rolnych, warsztatów rzemieślniczych, sklepów, domów i mieszkań przekazanych nasiedlonym Niemcom. ISBN 978-83-8098-130-0 Zapraszamy: 9 788380 981300 www.ipn.gov.pl www.ksiegarnia.ipn.gov.pl Cena: 45 zł IPN Wysiedlenia_A5_okladka_1.indd Wszystkie strony 03.08.2017 09:05:44 WYSIEDLENIA LUDNOŚCI POLSKIEJ INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Maria Wardzyńska WYSIEDLENIA LUDNOŚCI POLSKIEJ Z OKUPOWANYCH ZIEM POLSKICH WŁĄCZONYCH DO III RZESZY W LATACH 1939–1945 Warszawa 2017 Recenzenci prof. dr hab. Jan Sziling prof. dr hab. Wiesław Jan Wysocki Opracowanie graficzne Sylwia Szafrańska Projekt graficzny okładki Sylwia Szafrańska Redakcja Zespół Korekta Maria Aleksandrow Indeksy osób i geograficzny Łukasz Rybak Zdjęcie na pierwszej okładce Kolumna wysiedlonych mieszkańców Żywca w drodze na dworzec kolejowy, 1940 r. (AIPN Oddział w Katowicach) Zdjęcie na ostatniej okładce Akcja przesiedleńcza w Jeleśni, wrzesień 1940 r. (AIPN) Redakcja techniczna Sławomir Gajda Skład i łamanie Iwona Kuśmirowska Druk i oprawa ALNUS Sp. z o.o. ul. Wróblowicka 63 30-698 Kraków © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2017 ISBN 978-83-8098-174-4 Zapraszamy: www.ipn.gov.pl www.ksiegarnia.ipn.gov.pl Spis treści Wprowadzenie ..................................................... 7 1. Hitlerowskie założenia polityki wysiedleńczej ...................... 18 1.1. Plany wysiedleńcze ............................................ 18 1.2. Aparat wysiedleńczy .......................................... 34 2. Wysiedlanie ludności polskiej z okręgu Rzeszy Gdańsk–Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen). 39 2.1. Wysiedlenia w 1939 r. Pierwszy plan krótkofalowy (1. Nahplan) ... 39 2.2. Wysiedlenia w 1940 r. Plan przejściowy i drugi plan krótkofalowy (Zwischenplan, 2. Nahplan) .................................... 66 2.3. Wysiedlenia w 1941 r. Trzeci plan krótkofalowy (3. Nahplan) ...... 84 2.4. Wysiedlenia w 1942 r. Rozszerzony trzeci plan krótkofalowy (Erweiterter 3. Nahplan) ....................................... 110 2.5 Wysiedlenia z okręgu Gdańsk–Prusy Zachodnie w latach 1943–1944 ........................................... 127 3. Przeprowadzanie wysiedleń Polaków z okręgu Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland) .......................................... 140 3.1. Realizacja pierwszego planu krótkofalowego (1. Nahplan) w 1939 r. na ziemiach, z których okupant utworzył okręg Kraj Warty ....... 140 3.2. Wysiedlenia w 1940 r. Plan przejściowy i drugi plan krótkofalowy (Zwischenplan, 2. Nahplan) .................................... 186 3.3. Wysiedlenia w 1941 r. Trzeci plan krótkofalowy (3. Nahplan) ...... 271 5 3.4. Wysiedlenia w 1942 r. Rozszerzony trzeci plan krótkofalowy (Erweiterter 3. Nahplan) ....................................... 232 3.5. Wysiedlenia z okręgu Kraj Warty w latach 1943–1944 ............ 353 4. Wysiedlanie Polaków z rejencji ciechanowskiej (Regierungsbezirk Zichenau) ...................................... 379 4.1. Realizacja pierwszego planu krótkofalowego (1. Nahplan) w rejencji ciechanowskiej ...................................... 379 4.2. Wysiedlenia w 1940 r. Plan przejściowy i drugi plan krótkofalowy (Zwischenplan, 2. Nahplan) .................................... 386 4.3. Wysiedlenia w 1941 r. Trzeci plan krótkofalowy (3. Nahplan) ...... 403 4.4. Wysiedlenia w 1942 r. Rozszerzony trzeci plan krótkofalowy (Erweiterter 3. Nahplan) ....................................... 414 4.5. Wysiedlenia z rejencji ciechanowskiej w latach 1943–1944 ......... 422 5. Wysiedlanie ludności polskiej z prowincji śląskiej (Provinz Schlesien) ............................................... 429 5.1. Wysiedlenia w 1940 r. Drugi plan krótkofalowy (2. Nahplan) ...... 429 5.2. Wysiedlenia w 1941 r. Trzeci plan krótkofalowy (3. Nahplan) ...... 441 5.3. Wysiedlenia w 1942 r. Rozszerzony trzeci plan krótkofalowy (Erweiterter 3. Nahplan) ....................................... 446 5.4. Wysiedlenia z prowincji górnośląskiej w latach 1943–1944 ........ 457 Uwagi końcowe ..................................................... 465 Summary .......................................................... 473 Wykaz skrótów . 478 Bibliografia ........................................................ 480 Indeks osób ........................................................ 488 Indeks geograficzny ................................................. 491 6 Wprowadzenie Ocalić od zapomnienia dowody represji, krzywd, cierpień i bezprawia, jakich doznała ludność okupowanych ziem polskich, wywłaszczana i wy- siedlana przez niemieckiego okupanta ze swoich domów, gospodarstw, warsztatów rzemieślniczych i sklepów, stanowi główną przyczynę podjęcia tematu wysiedleń. Tragedia ludności Polski podczas okupacji hitlerowskiej wiązała się z po- lityką III Rzeszy, germanizacji ziem Europy Środkowo-Wschodniej, trak- towanych jako niemiecka przestrzeń życiowa (Lebensraum) przeznaczona dla osadników niemieckich. Plany Rzeszy związane z przygotowaniem prze- strzeni życiowej znalazły odzwierciedlenie w Generalnym Planie Wschod- nim (Generalplan Ost), opracowanym przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy. Do terytoriów przeznaczonych na ten cel zakwalifikowano okupo- wane ziemie polskie, kraje nadbałtyckie, rejony Ukrainy, okręg leningradzki oraz Krym z zapleczem i łuk Dniepru. Tereny te po zakończeniu działań wojennych miały w ciągu 20–30 lat zostać zgermanizowane, a ich mieszkań- cy, głównie Słowianie, poddani eksterminacji biologicznej lub wysiedleni. Ziemiami, które zostały najwcześniej poddane masowej germanizacji, były polskie ziemie wcielone (eingegliederte) w październiku 1939 r. do III Rzeszy. Obejmowały one Wielkopolskę, Pomorze, Kujawy, zachodnią i północną część Mazowsza, ziemię łódzką i Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim. Tereny te stanowiły już podczas wojny obszar szerokiego eksperymentowania w zakresie polityki ludnościowej. Najwcześniej też stały się miejscem wyzy- sku ekonomicznego i bezprzykładnej grabieży. Niemcy, wysiedlając z tych ziem miejscową ludność, zagarnęli ogromną część przedsiębiorstw przemy- 7 słowych należących do obywateli polskich. Na zaanektowanych ziemiach skonfiskowali także Polakom setki tysięcy gospodarstw rolnych o obszarze liczącym miliony hektarów. Nieruchomości wysiedlonych polskich rodzin oraz ich majątek ruchomy przejmowali przybyli z Rzeszy kandydaci na urzędników okupacyjnego apa- ratu administracyjnego, przedsiębiorcy, rzemieślnicy i byli żołnierze Wehr- machtu oraz koloniści niemieccy sprowadzani z Europy Środkowo-Wschod- niej. Polacy natomiast byli kierowani do Generalnego Gubernatorstwa, do pracy przymusowej we wszystkich sektorach gospodarki Rzeszy, chociaż naj- częściej w gospodarstwach rolnych Niemców. Wysiedlenia z ziem włączonych do Rzeszy trwały przez całą okupację i dopiero rok 1945 położył im kres. Rozmiary i dynamika wysiedleń rodzimej ludności z ziem polskich wcie- lonych do Rzeszy doczekały się licznych opracowań. Należy jednak zazna- czyć, że głównym problemem zajmującym badaczy okupacji hitlerowskiej w Polsce była eksterminacja cywilnej ludności Polski, dokonywana przez niemieckiego okupanta od pierwszych dni okupacji. Straty ludności Polski poniesione z powodu terroru hitlerowskiego należały do jednych z najwięk- szych wśród państw biorących udział w wojnie. Literatura naukowa dotycząca zagadnienia wysiedleń Polaków oparta jest głównie na analizie dokumentów niemieckich. Na ich podstawie ujmowano problem regionalnie lub syntetycznie, przedstawiając głównie plany okupan- ta dotyczące germanizacji ziemi i jego decyzje co do rozmiarów wysiedleń, terenów, które miały zostać objęte wysiedleniami, i ludności niemieckiej z podbijanych kolejno krajów, osadzanej na miejsce wysiedlonych Polaków. Stosunkowo najobszerniejszych opracowań doczekała się problematy- ka wysiedlania ludności polskiej z terenów, na których okupant utworzył tzw. Kraj Warty. Na ziemiach tych, które miały zostać całkowicie zgerma- nizowane przez kolonizację, w największej skali przeprowadzano akcje wy- siedleńcze i osadnictwo niemieckie. Problemowi wysiedleń mieszkańców Wielkopolski poświęcili obszerne prace Maria Rutowska, Jerzy Marczewski, Zenon Wartel i Andrzej Szymański1. W pracach tych omówiono historyczne 1 M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939–1941, Poznań 2003; J. Marczewski, Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleń- czej i jej realizacja w „okręgu Warty”, Poznań 1979; Z. Wartel, Wysiedlenia niemieckie