ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (1): 53–60, 2009.

Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie” (Środkowa Polska) Vegetation of the “Torfy Orońskie” nature reserve (Central )

MICHAŁ FALKOWSKI1, JANUSZ KRECHOWSKI2, KATARZYNA PIÓREK3

Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Akademia Podlaska 08-110 Siedlce, ul. Prusa 12 e-mail: [email protected], [email protected] , 3 [email protected]

Słowa kluczowe: szata roślinna, Torfy Orońskie, rezerwat przyrody.

Abstrakt: Celem artykułu jest przedstawienie charakterystyki szaty roślinnej rezerwatu Torfy Orońskie (mezoregion Dolina Środkowej Wisły). Do najcenniejszych zbiorowisk roślinnych rezerwatu należą: ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, łęg olszowo-jesio- nowy Fraxino-Alnetum, grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli oraz mezotroficzne torfowisko przejściowe z rzędu Scheuchzerietalia palustris, ze znacznym udziałem gatunków charakte- rystycznych dla żyznych torfowisk węglanowych ze związku Caricion davallianae. Wśród 214 gatun- ków roślin naczyniowych odnotowano 8 zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, m.in.: lipiennik Loesela Liparis loeselii i kukułkę krwistą żółtawą Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca. Ochronie prawnej podlega 16 gatunków roślin, zaś 18 jest zagrożonych regionalnie. Największym za- grożeniem dla wartości przyrodniczych rezerwatu jest przyspieszenie procesów sukcesyjnych na skutek zaniechania użytkowania terenów nieleśnych.

Wstęp 1960, Grodzińska 1961, Kornaś, Medwecka- Kornaś 1967). Dopiero później pojawiły się Rezerwat przyrody „Torfy Orońskie” został doniesienia o jego występowaniu w innych rejo- utworzony dla zachowania rzadkich i chronio- nach Polski (Krzaczek I., Krzaczek W. 1974, nych gatunków roślin, występujących w natu- Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1982, ralnych zbiorowiskach torfowiskowych i leśnych Holuk 1996, Kucharczyk 1996, Michalczuk, (Zarządzenie 1987). Wchodzi on w skład ob- Stachyra 2003). We florze rezerwatu, wśród wie- szaru Natura 2000 „Bagna Orońskie” zgłoszonego lu chronionych i zagrożonych roślin, stwierdzono przez stronę polską w ramach „Shadow List” 2008. obecność gatunku z listy NATURA 2000 – lipien- Poza cennymi zbiorowiskami olsowymi nika Loesela Liparis loeselii. (Sphagno squarrosi-Alnetum i Ribeso nigri-Al- Celem artykułu jest przedstawienie charaktery- netum) na terenie rezerwatu odnotowano obec- styki szaty roślinnej rezerwatu „Torfy Orońskie” oraz ność trzech fitocenoz objętych ochroną w ra- propozycji niezbędnych zabiegów ochronnych. mach Dyrektywy Siedliskowej NATURA 2000 (Rozporządzenie 2005). Są to: łęg olszowo-je- Ogólna charakterystyka rezerwatu sionowy Fraxino-Alnetum (kod 91E0), grąd sub- kontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli Rezerwat przyrody „Torfy Orońskie” (pow. (kod 9170) oraz bardzo cenne żyzne torfowisko 12,61 ha), obejmujący w większości grunty pry- węglanowe ze związku Caricion davallianae (kod watne, położony jest około 1 km na południe 7230). To ostatnie zostało wstępnie opisane z te- od wsi ( , woj. ma- renów górskich i podgórskich (Pawłowski i in. zowieckie) przy drodze publicznej z Podzamcza

53 Chrońmy Przyr. Ojcz. Tom 65, zeszyt 1, 2009. do Malamówki (51°41’32’’ N, 21°36’52’’ E). Zbiorowiska roślinne Zlokalizowany jest on na terenie Nadleśnictwa . Ekosystemy leśne Zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski Zbiorowiska olsowe rezerwatu zachowały (Matuszkiewicz 1993) rezerwat położony jest charakterystyczny skład gatunkowy i strukturę. w Krainie Południowomazowiecko-Podlaskiej, Charakteryzują się dużym zróżnicowaniem pod Okręgu Rawskim i Podokręgu Łaskarzewskim. względem żyzności. Wiele z nich należy uznać za Według regionalizacji fizyczno-geograficznej cenne z przyrodniczego i naukowego punktu wi- (Kondracki 2002) teren badań leży na Nizinie dzenia. Środkowomazowieckiej, w mezoregionie Dolina Olsy torfowcowe Sphagno squarrosi-Alne- Środkowej Wisły. tum Sol.-Górn. (1975) 1987 występują w części W związku z położeniem w dolinie Wisły re- zachodniej rezerwatu (ryc. 1). Dno lasu cechuje zerwat zasilany jest przez wody gruntowe rzecz- kępkowo-dolinkowa budowa. Zbiorowisko wystę- ne. Ich poziom waha się od 50 do 120 cm i jest puje w dwóch wariantach. W wariacie uboższym w dużym stopniu zależny od poziomu wody w w drzewostanie oprócz olszy czarnej Alnus gluti- rzece. Ponad 70% jego powierzchni stanowią gle- nosa obficie występuje sosna zwyczajna Pinus sy- by hydrogeniczne: gleby torfowe torfowisk niskich lvestris. W warstwie podszytu o niewielkim zwar- dolinowych należące do gleb bagiennych oraz gle- ciu (ok. 10%) pojawia się brzoza omszona Betula by murszowe (torfowo-murszowe i mułowo-mur- pubescens i kruszyna pospolita Frangula alnus. szowe) należące do gleb pobagiennych. Miąższość Kępy porastają: tojeść pospolita Lysimachia vulga- pokładu torfu w części środkowej rezerwatu waha ris, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, się w granicach 0,6-1m. Pozostałą powierzchnię szczawik zajęczy Oxalis acetosella, nerecznica rezerwatu pokrywają gleby autogeniczne repre- krótkoostna Dryopteris carthusiana oraz rosiczka zentowane przez: bielice właściwe (na zwydmie- okrągłolistna Drosera rotundifolia. Wyrównaną niach w zachodniej części rezerwatu) i gleby bru- i silnie zabagnioną powierzchnię między kępa- natne właściwe (w północnej części rezerwatu) mi zajmują rośliny charakterystyczne dla klasy (Falkowski i in. 2005). Alnetea glutinosae: zachylnik błotny Thelypteris Do czasu utworzenia rezerwatu przyrody teren palustris, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, leśny użytkowany był przez właścicieli prywatnych turzyca długokłosa Carex elongata oraz gatunki w sposób przerębowy, natomiast w części nieleśnej szuwarowe, m.in. kosaciec żółty Iris pseudacorus prowadzono wypas i wykaszanie łąki. Od połowy i turzyca błotna Carex acutiformis. Warstwa mszy- lat 80-tych zaniechano obu form użytkowania. sta jest dobrze rozwinięta. Kępy porastają kobierce bielistki siwej Leucobryum glaucum i torfowca na- Metodyka stroszonego Shagnum squarrosum. Wariant żyź- niejszy charakteryzuje się mniejszą ilością sosny Badania terenowe na obszarze rezerwatu pro- w drzewostanie i słabiej wykształconymi kępami. wadzono w latach 2005–2007. Polegały one na W warstwie mszystej miejsce bielistki siwej zaj- sporządzeniu aktualnej listy flory naczyniowej mują torfowce: nastroszony Shagnum squarrosum oraz inwentaryzacji fitosocjologicznej zbiorowisk i błotny Shagnum palustre oraz drabik drzewko- leśnych i nieleśnych. Dla porównania zmian, jakie waty Climacium dendroides. zaszły na terenie rezerwatu wykorzystano doku- Ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum Sol.- mentację przyrodniczą rezerwatu (Ćwikliński, Górn. (1975) 1987, dominujący w południowej Głowacki 1985) oraz prace Grzyba (1990, 1993). części rezerwatu, jest zróżnicowany pod wzglę- W artykule uwzględniono też materiały zawarte dem żyzności. Najuboższe formy zbliżone są w projekcie planu ochrony rezerwatu (Falkowski do olsu torfowcowego Sphagno squarrosi-Alne- i in. 2005). tum, najbogatsze do łęgu jesionowo-olszowego Nomenklaturę gatunków przyjęto za Mirkiem Fraxino-Alnetum. W warstwie drzew o zwarciu i in. (2002), klasyfikację zbiorowisk roślinnych za 60–70% dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, Matuszkiewiczem (2006). Przynależność ga- z niewielkim udziałem rośnie sosna zwyczajna tunków do form trwałości podano za Szaferem Pinus sylvestris. W podszycie oprócz kruszyny po- i in. (1986). spolitej Frangula alnus występują porzeczki: czar-

54 M. Falkowski Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie”

Malamówk a Podzamcze

5 77 7 7 7 2 2 4

2 8 8 8 88 8 8 3 8 8 8 33 1 88 5 4 33

3 54° 6

50m 50°

16° 24°

A B C D E F G 1 H

Ryc. 1. Rozmieszczenie najcenniejszych gatunków flory naczyniowej rezerwatu „Torfy Orońskie” na tle mapy zbiorowisk roślinnych. A – torfowisko z rzędu Schzeuzerietalia palustris i inne zbiorowiska nieleśne, B – grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli, C – łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum, D – bór świeży, E – kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum, F – ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum i porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, G – granica rezerwatu, H – stanowiska chronionych gatunków roślin: 1 – Liparis loeselii, 2 – Dactylorhiza incarnata var. ochroleuca, 3 – Drosera rotundifolia, 4 – Gentiana pneumonanthe, 5 – Listera ovata, 6 – Platanthera bifolia, 7 – Huperzia selago, 8 – Epipactis palustris Fig. 1. Distribution of the most valuable vascular flora species in the “Torfy Orońskie” nature reserve against a background of a map of plant communities. A – peat bog of order Schzeuzerietalia palustris and other non-forest communities, B –Tilio cordatae-Carpinetum betuli, C – Fraxino-Alnetum, D – coniferous forest, E – Querco roboris-Pinetum, F – Sphagno squarrosi-Alnetum and Ribeso nigri-Alnetum, G – border of the reserve, H – sites of protected vascular plants: 1 – Liparis loeselii, 2 – Dactylorhiza incarnata var. ochroleuca, 3 – Drosera rotundifolia, 4 – Gentiana pneumonanthe, 5 – Listera ovata, 6 – Platanthera bifolia, 7 – Huperzia selago, 8 – Epipactis palustris na Ribes nigrum i czerwona R. spicatum. W runie mi. W drzewostanie panuje olsza czarna Alnus fizjonomię zbiorowisku nadają paprocie: zachyl- glutinosa z towarzyszącym jej jesionem Fraxinus nik błotny Thelypteris palustris, wietlica samicza excelsior i czeremchą zwyczajną Padus avium. W Athyrium filix-femina i nerecznica krótkoostna podszycie dominują: leszczyna Corylus avella- Dryopteris carthusiana, a także inne gatunki: tu- na, porzeczka czerwona Ribes spicatum i kruszy- rzyca długokłosa Carex elongata, psianka słodko- na Frangula alnus. W runie występują gatunki górz Solanum dulcamara oraz karbieniec pospo- charakterystyczne dla zespołu, związku i rzędu: lity Lycopus europaeus. Przy podstawie pni drzew niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, śle- występuje szczawik zajęczy Oxalis acetosella i to- dziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifo- jeść rozesłana Lysimachia nummularia. Warstwa lium, czartawa pospolita Circaea lutetiana i tu- mszysta budowana jest głównie przez drabika rzyca odległokłosa Carex remota. Znaczny udział drzewkowatego Climacium dendroides. Młodsze w budowie runa mają gatunki łąkowe, m.in. fir- postacie olsu charakteryzują się zwiększonym letka poszarpana Lychnis flos-cuculi i śmiałek dar- udziałem gatunków ze związku Magnocaricion. niowy Deschampsia caespitosa. Łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum W. Grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Car- Mat 1952 wytworzył się w postaci wąskiego pasa pinetum betuli Tracz. 1962 zachował się w pół- we wschodniej części rezerwatu, na styku z olsa- nocnej części rezerwatu, w postaci wąskiego pasa. 55 Chrońmy Przyr. Ojcz. Tom 65, zeszyt 1, 2009.

Wykazuje on znaczny stopień zniekształcenia Na niewielkim obszarze wydmowym w pół- i degeneracji (nadmierny rozwój jeżyn Rubus sp.). nocno-zachodniej części rezerwatu wykształcił się Znaczny udział siewek graba Carpinus betulus, bór świeży. Ze względu na znaczne prześwietlenie obecność zawilca gajowego Anemone nemorosa drzewostanu, brak gatunków wyróżniających oraz i podagrycznika pospolitego Aegopodium poda- zaburzony skład gatunkowy runa (znaczny udział graria pozwalają jednak na prawidłową identy- traw), trudno w chwili obecnej określić jego przy- fikację zbiorowiska. Z gatunków ogólnoleśnych należność fitosocjologiczną w randze zespołu. w większych ilościach występują: szczawik zajęczy Oxalis acetosella, kosmatka owłosiona Luzula pi- Ekosystemy nieleśne losa i bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea. Roślinność torfowiskowa – znaczny fragment Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta, a jej zwarcie środkowej części rezerwatu zajmują zbiorowiska nie przekracza 10%. Głównym gatunkiem jest tu torfowiskowe o zróżnicowanej strukturze i składzie żurawiec falisty Atrichum undulatum. Obecnie ob- gatunkowym. Ich skład gatunkowy przypomina serwuje się powolną regenerację lasu grądowego. mezotroficzne torfowisko przejściowe z rzędu Zarośla wierzb szerokolistnych Salicetum Scheuchzerietalia palustris, ze znacznym udzia- pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass. 1961 łem gatunków charakterystycznych dla żyznych z udziałem wierzb: szarej Salix cinerea, pięcioprę- torfowisk węglanowych ze związku Caricion da- cikowej S. pentandra i uszatej S. aurita są istotnym vallianae. Fizjonomię zbiorowisku nadają gatunki elementem szaty roślinnej rezerwatu. W wyniku charakterystyczne dla klasy Scheuchzerio-Caricetea zaniechania użytkowania łąkowego polany nastę- nigrae: wełnianka wąskolistna Eriophorum angusti- puje ich gwałtowny rozwój. Stanowią one przed- folium, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, ostatnią fazę sukcesji, prowadzącej do wykształce- fiołek błotny Viola palustris, sit członowaty Juncus nia się zbiorowisk olsowych. articulatus, siedmiopalecznik błotny Comarum pa- Kontynentalny bór mieszany Querco roboris- lustre i świbka błotna Triglochin palustre oraz związ- -Pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988 występuje ku Caricion davallianae: kruszczyk błotny Epipactis na terenie rezerwatu w zniekształconej, wilgotnej palustris, kukułka krwista Dactylorhiza incarnata, formie. W drzewostanie (zwarcie 60–70%) brak wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, jest charakterystycznej dla tej formacji roślinnej ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, topoli osiki Populus tremula, natomiast obserwo- dziewięciornik błotny Parnassia palustris i kozłek wany jest niewielki udział olszy czarnej Alnus glu- całolistny Valeriana simplicifolia, a także bardzo tinosa. Dobrze wykształcona warstwa podszytu, rzadko lipiennik Loesela Liparis loeselii i kukuł- zdominowana przez kruszynę pospolitą Frangula ka krwista żółtawa Dactylorhiza incarnata subsp. alnus osiąga zwarcie 40%. W skład runa (zwarcie ochroleuca. Niektóre płaty wyróżniają się znacznym do 70%) wchodzą zarówno gatunki charaktery- udziałem gatunków łąkowych (trzęślica modra styczne dla borów klasy Vaccinio-Piceetea, jak Molinia caerulea, tojeść pospolita Lysimachia vul- i lasów liściastych Querco-Fagetea. Gatunkiem do- garis, ostrożeń błotny Cirsium palustre, olszewnik minującym jest borówka czarna Vaccinium myr- kminkolistny Selinum carvifolia). Spośród innych tillus. W większych ilościach występują rośliny gatunków znaczący udział w budowie zbiorowi- typowe dla uboższych siedlisk leśnych – konwa- ska mają: turzyca prosowata Carex panicea oraz lijka dwulistna Maianthemum bifolium i szczawik w niektórych płatach trzcina pospolita Phragmites zajęczy Oxalis acetosella oraz gatunek ogólnoleśny australis, sadziec konopiasty Eupatorium cannabi- – nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana. num, przytulia błotna Galium palustre i sit czarny W lokalnych obniżeniach pojawiają się gatunki Juncus atratus. W lokalnych dołkach wypełnionych hydrofilne, jak: przytulia błotna Galium palu- wodą występuje pływacz zwyczajny Utricularia stre i tojeść rozesłana Lysimachia nummularia. vulgaris. Na skraju torfowiska spotyka się rosiczkę Spośród gatunków charakterystycznych dla lasów okrągłolistną Drosera rotundifolia. liściastych największy udział ma zawilec gajowy Roślinność szuwarowa panuje w północnej Anemone nemorosa. Warstwa mszysta jest słabo i środkowej części polany. Na skutek obniżenia rozwinięta i nie przekracza 20% zwarcia. Tworzą się poziomu wód gruntowych swój areał zwięk- ją m.in. rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, sza najuboższy gatunkowo szuwar trzcinowy płonnik jałowcowaty Polytrichum juniperinum, Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale rokiet cyprysowaty Hypnum cupressiforme i wi- 1939. Jego płaty kontaktują się bezpośrednio dłoząb miotłowy Dicranum scoparium. z szuwarem Thelypteridi-Phragmitetum Kuiper

56 M. Falkowski Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie”

1957 stanowiącym jeden z końcowych etapów flory). Gatunki borów w liczbie 24 stanowią zarastania mezotroficznych zbiorników wodnych. 11,3%. Wśród gatunków związanych ze zbiorowi- Poszczególne płaty tworzą grube, silnie rozwod- skami nieleśnymi przeważają gatunki łąkowe (63 nione pło, w którym współdominują trzcina po- – 29,6%) i szuwarowe (24 – 11,3%). Nieco mniej- spolita Phragmites australis oraz zachylnik błotny szą reprezentację posiadają gatunki torfowiskowe Thelypteris palustris. Często spotykanym jest szu- z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (21 – 9,9%). war kosaćca żółtego Iridetum pseudacori Eggler Jedynie dwa gatunki – szczaw tępolistny Rumex 1933. Jego dwuwarstwowe płaty znajdują się obtusifolius i glistnik jaskółcze ziele Chelidonium w warunkach stałego podtopienia. Warstwę dol- majus to rośliny synantropijne. ną tworzy Lemna minor i sporadycznie pływacz Rezerwat wyróżnia się wysokimi walorami flo- zwyczajny Utricularia vulgaris. Górną warstwę rystycznymi (tab. 1). Na jego terenie odnotowano oprócz gatunku charakterystycznego budują: tu- obecność 2 zagrożonych storczyków umieszczo- rzyca błotna Carex acutiformis, krwawnica pospo- nych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin – li- lita Lythrum salicaria i tojeść pospolita Lysimachia piennika Loesela Liparis loeselii (Kucharski 2001) vulgaris. W granicach rezerwatu zanotowano też i kukułki krwistej żółtawej Dactylorhiza incarnata szuwary Caricetum paniculatae Wangerin 1916 subsp. ochroleuca (Bernacki 2001). Pierwszy budowane przez turzycę prosową Carex panicu- z nich jest wymieniony wśród roślin o znaczeniu lata, tworzącą duże kępy. Wysokość trzonów kęp priorytetowym Natura 2000 oraz na liście ga- dochodzi niejednokrotnie do 40 cm. Większość tunków zagrożonych w skali Polski (Zarzycki, roślin, m.in. przytulia błotna Galium palustre, Szeląg 2006). We florze rezerwatu odnotowano ostrożeń błotny Cirsium palustre i mietlica roz- też 6 innych gatunków z tej listy: goryczkę wąsko- łogowa Agrostis stolonifera skupia się na kępach. listną Gentiana pneumonanthe, nerecznicę grze- W dolinkach między kępami występują gatun- bieniastą Dryopteris cristata, rosiczkę okrągłolist- ki dobrze znoszące podtopienie, m.in. zachylnik ną Drosera rotundifolia, widłaka wrońca Huperzia błotny Thelypteris palustris, wierzbownica błotna selago, sit czarny Juncus atratus oraz bardzo liczną Epilobium palustre, karbieniec pospolity Lycopus populację kruszczyka błotnego Epipactis palustris. europaeus, krwawnica pospolita Lythrum sali- Spośród gatunków zagrożonych regionalnie na caria, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifolia- terenie Niziny Południowopodlaskiej (Głowacki ta, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre i in. 2003) odnotowano 18 taksonów. Na terenie i gorysz błotny Peucedanum palustre. U nasady rezerwatu stwierdzono 16 gatunków objętych kęp obficie występuje mokradłoszka zaostrzona prawną ochroną, w tym: 10 ścisłą i 6 częściową Calliergonella cuspidata. (Rozporządzenie 2004) (ryc. 1). W okresie objętym badaniami zaobserwo- Rośliny naczyniowe wano niekorzystne zjawisko spadku liczebności Flora rezerwatu liczy 214 gatunków roślin na- i obfitości stanowisk 11 gatunków chronionych czyniowych reprezentujących 65 rodzin i 146 rodza- i zagrożonych (tab. 1). Niestety, do grupy tej nale- jów. Wśród nich wyróżniono 12 gatunków roślin żą niemal wszystkie rośliny o najwyższej kategorii zarodnikowych (2 widłaki, 7 paproci i 3 skrzypy), zagrożenia, zanotowane na terenie rezerwatu (CR, 4 gatunki roślin nagozalążkowych oraz 198 roślin EN, VU – 9 gatunków). Jedynie w przypadku sta- okrytozalążkowych, w tym: 138 gatunków dwuli- nowisk wrońca widlastego Huperzia selago (EN) ściennych i 60 gatunków jednoliściennych. i podkolana białego Platanthera bifolia (VU) nie Wśród form trwałości dominują byliny repre- zaobserwowano niepokojących tendencji regre- zentowane przez 162 gatunki. Oprócz tego wystę- syjnych. Pozostałe gatunki wymienione w tabeli puje tu: 11 gatunków drzew, 21 gatunków krze- 1, charakteryzujące się stabilnością populacji, to wów, 9 gatunków roślin jednorocznych i 1 roślina rośliny o niewielkim stopniu zagrożenia. dwuletnia. Pozostałe gatunki wykazują zmienną formę trwałości. Ochrona wartości przyrodniczych Na terenie rezerwatu stwierdzono obecność rezerwatu 212 gatunków rodzimych i dwa gatunki obcego pochodzenia (kenofity): dąb czerwony Quercus Najistotniejszym zagrożeniem dla szaty roślin- rubra i czeremchę amerykańską Padus serotina. nej rezerwatu jest obniżenie poziomu wód grunto- W składzie florystycznym rezerwatu dominu- wych (system rowów melioracyjnych w okolicach ją gatunki lasów liściastych (79 gatunków – 37,1% rezerwatu) oraz zaprzestanie tradycyjnej gospodar-

57 Chrońmy Przyr. Ojcz. Tom 65, zeszyt 1, 2009.

Tab. 1. Chronione i zagrożone gatunki roślin na terenie rezerwatu „Torfy Orońskie”: ●● – ochrona ścisła; ● – ochrona częściowa; [EN], [VU] – Polska Czerwona Księga Roślin (Bernacki 2001, Kucharski 2001); E, V – Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006); NPP – Nizina Południowopodlaska (Głowacki i in. 2003). ↓ – regresja gatunku, ↔ – stałość populacji Tab. 1. Protected and endangered plant species in the „Torfy Orońskie” nature reserve: ●● – strict protection, ● – partial protection; [EN], [VU] – Polish Red Data Book of Plants (Bernacki 2001, Kucharski 2001); E, V – Red list of the vascular plants in Poland (Zarzycki, Szeląg 2006); NPP – Nizina Południowopodlaska Lowland (Głowacki i in. 2003); ↓ – regression of species, ↔ – constant population

Kategoria zagrożenia Ochrona Dynamika Category of threat Gatunek gatunkowa populacji Species Species legal Population w Polsce protection NPP dynamics in Poland

Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata ● VU ↓ Czartawa drobna Circaea alpina LR ↔ Dziewięciornik błotny Parnassia palustris EN ↓ Goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe ●● V EN ↓ Kalina koralowa Viburnum opulus ● ↔ Konwalia majowa Convallaria majalis ● ↔ Kopytnik pospolity Asarum europaeum ● ↔ Kruszczyk błotny Epipactis palustris ●● V EN ↓ Kruszyna pospolita Frangula alnus ● ↔ Kukułka krwista Dactylorhiza incarnata ●● VU ↓ Kukułka krwista żółtawa Dactylorhiza incarnata ●● [EN] ↔ subsp. ochroleuca Lipiennik Loesela Liparis loeselii ●● [VU], E CR ↓ Listera jajowata Listera ovata ●● LR ↔ Nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata V LR ↓ Nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata DD ↔ Pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris ●● ↓ Podkolan biały Platanthera bifolia ●● VU ↔ Ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora DD ↔ Porzeczka czarna Ribes nigrum ● LR ↔ Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia ●● V EN ↓ Sit czarny Juncus atratus V VU ↔ Świbka błotna Triglochin palustre VU ↓ Wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium CR ↓ Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum ●● ↔ Wroniec widlasty Huperzia selago ●● V EN ↔ ki łąkowo-pasterskiej, prowadzące do przyspiesze- zmniejszanie się różnorodności biologicznej (za- nia procesu sukcesji. Na teren torfowiska wkraczają nikają higrofilne gatunki roślin, obserwuje się zarośla wierzb szerokolistnych Salicetum pentan- ekspansję trzciny pospolitej). Innym zagrożeniem dro-cinereae, a dalsza sukcesja spowoduje pojawie- może być eutrofizacja związana ze spływem nawo- nie się formacji drzewiastych – olsów. Następuje zów z leżących w sąsiedztwie pól i łąk (rezerwat 58 M. Falkowski Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie” położony jest na obrzeżu kompleksu leśnego). Na W związku z tym, że rezerwat leży na gruntach terenie rezerwatu ma sporadycznie miejsce niele- prywatnych, celowy byłby wykup działek, ich sca- galna wycinka drewna. Niekorzystnym zjawiskiem lenie i przekazanie Lasom Państwowym. jest też rozprzestrzenianie się gatunku obcego po- chodzenia – czeremchy amerykańskiej Padus se- rotina. Wprawdzie w chwili obecnej jej udział we PIŚMIENNICTWO florze rezerwatu jest niewielki, ale stan jej populacji należy monitorować. Bernacki L. 2001. Dactylorhiza incarnata (L.) Soó Występujące w rezerwacie zbiorowiska leśne subsp. ochroleuca (Boll) P.F. Hunt et Summerh. są bardziej odporne na zmiany warunków wod- Kukułka krwista żółtawa. W: Kaźmierczakowa nych niż zbiorowiska torfowiskowe, w związku R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga z czym są nadal dobrze zachowane. Dotyczy to Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im też cennych zespołów olsu torfowcowego Sphagno W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 551–553. squarrosi-Alnetum i porzeczkowego Ribeso nigri- Ćwikliński E., Głowacki Z. 1985. Rezerwat -Alnetum. florystyczny „Oronne”. Opracowanie dokumentacji Mimo położenia rezerwatu na skraju kom- naukowo-badawczej. Wojewódzki Konserwator pleksu leśnego, wzdłuż drogi gruntowej, w ciągu Przyrody, Wydział Ochrony Środowiska, 20 lat istnienia rezerwatu nie zaobserwowano Gospodarki Wodnej i Geologii, Urząd Wojewódzki wyraźnych zmian związanych z synantropizacją w Siedlcach. szaty roślinnej. Odgrodzenie rezerwatu od strony Falkowski M., Górski P., Kajzer K., Bistuła- drogi pasem zniekształconego grądu, opanowa- Prószyński G., Woźniak A. 2005. Projekt planu nego przez jeżyny, nie zachęca do penetracji tego ochrony rezerwatu przyrody „Torfy Orońskie”. terenu, a jednocześnie stanowi barierę dla inwazji Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, obcych gatunków roślin. Warszawa. Fijałkowski D., Chojnacka-Fijałkowska E. Gatunkami wymagającymi szczególnej uwagi 1982. Stosunki fitosocjologiczne i florystyczne są rośliny związane z otwartymi terenami, wraż- projektowanego rezerwatu torfowiskowego liwe na zmiany użytkowania gruntów i stosun- Wieprzec pod Zamościem. Ann. UMCS, Sect. C, ków wodnych. Niebezpieczeństwem dla nich jest 37, 22: 255–269. proces sukcesji, ekspansja gatunków szuwaro- Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., wych, głównie trzciny oraz proces eutrofizacji. W Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka- przypadku niektórych gatunków, między innymi Falkowska K., Wierzba M. 2003. Czerwona lista kruszczyka błotnego, stosunkowo odpornego na roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. zmiany stosunków wodnych, zagrożeniem może Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: 5–41. być wydeptywanie (Kowalewska 1995). Grodzińska K. 1961. Zespoły łąkowe i polne Strategicznym celem ochrony powinno być Wzniesienia Gubałowskiego. Fragm. Flor. Geobot. 7, 2: 357–418. zachowanie obecnych stosunków wodnych, po- Grzyb M. 1990. Plan zagospodarowania rezerwatu wstrzymanie sukcesji i utrzymanie otwartej śród- „Torfy Orońskie”. Urząd Wojewódzki w Siedlcach. leśnej przestrzeni torfowiska. W tym celu teren Grzyb M. 1993. Torfy Orońskie. Las Polski 9: 16–17. rezerwatu zakwalifikowano do objęcia ochroną Holuk J. 1996. Próba aktywnej ochrony torfowisk czynną. Zaproponowano koszenie ręczne w sierp- węglanowych w Chełmskim Parku Krajobrazowym. niu lub wrześniu co dwa lata dla ograniczenia na- W: Radwan S. (red.). Funkcjonowanie ekosystemów turalnej sukcesji oraz wykaszanie trzciny przed jej wodno-błotnych w obszarach chronionych Polesia. kwitnieniem dla ograniczenia ekspansji. Konieczne Wyd. UMCS, Lublin: 127–131. jest usuwanie biomasy poza teren rezerwatu dla Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, utrzymania małej żyzności torfowiska. Warszawa. W celu kontroli stanu populacji cennych ga- Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 1967. Zespoły roślinne Gorców. 1. Naturalne i na wpół naturalne tunków raz na 5 lat należy przeprowadzić kom- zespoły nieleśne. Fragm. Flor. Geobot. 13: 167–316. pleksową ocenę działań ochronnych. Zaleca się Kowalewska J. 1995. Stan zachowania i formy przeprowadzenie całkowitej eliminacji z terenu zagrożeń Epipactis palustris (L.) CRANTZ na rezerwatu dębu czerwonego i czeremchy ame- terenie Pobrzeża i Pojezierza Kaszubskiego. Bad. rykańskiej. Fizjogr. nad Polską Zach. Ser. B, 44: 173–177. 59 Chrońmy Przyr. Ojcz. Tom 65, zeszyt 1, 2009.

Krzaczek I., Krzaczek W. 1974. Torfowiska okolic Pawłowski B., Pawłowska S., Zarzycki K. 1960. Janowa Lubelskiego. Ann. UMCS, Sect. C, 29: 383– Zespoły roślinne kośnych łąk północnej części Tatr 402. i Podtatrza. Fragm. Flor. Geobot. 6, 2: 95–223. Kucharczyk M. 1996. Antropogeniczne przemiany Rozporządzenie 2004. Rozporzadzenie Ministra flory i roślinności torfowisk węglanowych Środowiska z dn. 9.07.2004 r. w sprawie gatunków w Chełmskim Parku Krajobrazowym. W: Radwan dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. S. (red.). Funkcjonowanie ekosystemów wodno- nr 168 (2004), poz. 1764. błotnych w obszarach chronionych Polesia. Wyd. Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra UMCS, Lublin, 11: 7–121. Środowiska z dn. 16.05.2005 r. w sprawie typów Kucharski L. 2001. Liparis loeselii (L.) Rich. Lipiennik siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt, Loesela. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). wymagających ochrony w formie wyznaczenia Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny obszarów Natura 2000. Dz.U. nr 94 (2005), poz. kwiatowe. Inst. Bot. im W. Szafera PAN, Inst. Ochr. 795. Przyr. PAN, Kraków: 574–575. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1986. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne Rośliny polskie. PWN, Warszawa. i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograf. 158: Zarządzenie 1987. Zarządzenie Ministra Ochrony 3–106. Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Matuszkiewicz W. 2006. Przewodnik do oznaczania z dn. 12 sierpnia 1987. Monitor Polski nr 28 (1987), zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. poz. 222. Michalczuk W., Stachyra R. 2003. Nowe stanowiska Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin lipiennika Loesela Liparis loeselii na Zamojszczyźnie. naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 5: 122–125. K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland PAN, Kraków. a checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

SUMMARY

Falkowski M., Krechowski J., Piórek K. Vegetation of the “Torfy Orońskie” nature reserve (Central Poland) Chrońmy. Przyr. Ojcz. 65 (1): 53–60, 2009.

The “Torfy Orońskie” nature reserve (area of 12.61ha) was established in 1987 for protection of endangered and protected plant species occurring in natural forest and peatbog communities. The reserve is situated 1 km southward of Oronne village (Maciejowice commune, Mazowsze Province). The following communities listed in the habitat directive of Nature 2000 program are found within the reserve: Fraxino-Alnetum, Tilio cordate- Carpinetum and a calcareous fen of Caricion davallianae alliance. Occurrence of well preserved alder forests Sphagno squarrosi-Alnetum and Ribeso nigri-Alnetum is also noteworthy. A total of 214 species belonging to 65 families and 146 genera were recorded. The flora is composed mainly of woodland and meadow species (37.1 and 29.6% respectively). The anthropization process is very slow, only two non-native species were found in the reserve. Two species, Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca and Liparis loeselii are included in Polish Red Data Book of Plants. Liparis loeselii is also considered to be a species of special importance in Nature 2000 program. The above-mentioned species together with Gentiana pneumonanthe, Dryopteris cristata, Huperzia selago, Juncus atratus, Drosera rotundifolia and Epipactis palustris are mentioned in the Red list of the vascular plants in Poland. Worth of note is also the occurrence of 16 legally protected species and 18 regionally protected plants. The main threats to the vegetation of the reserve are a decrease in groundwater level and a process of succession, accelerated by mowing discontinuation. The methods of active protection of open areas of the reserve are suggested.

60