ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (1): 53–60, 2009. Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie” (Środkowa Polska) Vegetation of the “Torfy Orońskie” nature reserve (Central Poland) MICHAŁ FALKOWSKI1, JANUSZ KRECHOWSKI2, KATARZYNA PIÓREK3 Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Akademia Podlaska 08-110 Siedlce, ul. Prusa 12 e-mail: [email protected], [email protected] , 3 [email protected] Słowa kluczowe: szata roślinna, Torfy Orońskie, rezerwat przyrody. Abstrakt: Celem artykułu jest przedstawienie charakterystyki szaty roślinnej rezerwatu Torfy Orońskie (mezoregion Dolina Środkowej Wisły). Do najcenniejszych zbiorowisk roślinnych rezerwatu należą: ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, łęg olszowo-jesio- nowy Fraxino-Alnetum, grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli oraz mezotroficzne torfowisko przejściowe z rzędu Scheuchzerietalia palustris, ze znacznym udziałem gatunków charakte- rystycznych dla żyznych torfowisk węglanowych ze związku Caricion davallianae. Wśród 214 gatun- ków roślin naczyniowych odnotowano 8 zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, m.in.: lipiennik Loesela Liparis loeselii i kukułkę krwistą żółtawą Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca. Ochronie prawnej podlega 16 gatunków roślin, zaś 18 jest zagrożonych regionalnie. Największym za- grożeniem dla wartości przyrodniczych rezerwatu jest przyspieszenie procesów sukcesyjnych na skutek zaniechania użytkowania terenów nieleśnych. Wstęp 1960, Grodzińska 1961, Kornaś, Medwecka- Kornaś 1967). Dopiero później pojawiły się Rezerwat przyrody „Torfy Orońskie” został doniesienia o jego występowaniu w innych rejo- utworzony dla zachowania rzadkich i chronio- nach Polski (Krzaczek I., Krzaczek W. 1974, nych gatunków roślin, występujących w natu- Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1982, ralnych zbiorowiskach torfowiskowych i leśnych Holuk 1996, Kucharczyk 1996, Michalczuk, (Zarządzenie 1987). Wchodzi on w skład ob- Stachyra 2003). We florze rezerwatu, wśród wie- szaru Natura 2000 „Bagna Orońskie” zgłoszonego lu chronionych i zagrożonych roślin, stwierdzono przez stronę polską w ramach „Shadow List” 2008. obecność gatunku z listy NATURA 2000 – lipien- Poza cennymi zbiorowiskami olsowymi nika Loesela Liparis loeselii. (Sphagno squarrosi-Alnetum i Ribeso nigri-Al- Celem artykułu jest przedstawienie charaktery- netum) na terenie rezerwatu odnotowano obec- styki szaty roślinnej rezerwatu „Torfy Orońskie” oraz ność trzech fitocenoz objętych ochroną w ra- propozycji niezbędnych zabiegów ochronnych. mach Dyrektywy Siedliskowej NATURA 2000 (Rozporządzenie 2005). Są to: łęg olszowo-je- Ogólna charakterystyka rezerwatu sionowy Fraxino-Alnetum (kod 91E0), grąd sub- kontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli Rezerwat przyrody „Torfy Orońskie” (pow. (kod 9170) oraz bardzo cenne żyzne torfowisko 12,61 ha), obejmujący w większości grunty pry- węglanowe ze związku Caricion davallianae (kod watne, położony jest około 1 km na południe 7230). To ostatnie zostało wstępnie opisane z te- od wsi Oronne (gmina Maciejowice, woj. ma- renów górskich i podgórskich (Pawłowski i in. zowieckie) przy drodze publicznej z Podzamcza 53 Chrońmy Przyr. Ojcz. Tom 65, zeszyt 1, 2009. do Malamówki (51°41’32’’ N, 21°36’52’’ E). Zbiorowiska roślinne Zlokalizowany jest on na terenie Nadleśnictwa Garwolin. Ekosystemy leśne Zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski Zbiorowiska olsowe rezerwatu zachowały (Matuszkiewicz 1993) rezerwat położony jest charakterystyczny skład gatunkowy i strukturę. w Krainie Południowomazowiecko-Podlaskiej, Charakteryzują się dużym zróżnicowaniem pod Okręgu Rawskim i Podokręgu Łaskarzewskim. względem żyzności. Wiele z nich należy uznać za Według regionalizacji fizyczno-geograficznej cenne z przyrodniczego i naukowego punktu wi- (Kondracki 2002) teren badań leży na Nizinie dzenia. Środkowomazowieckiej, w mezoregionie Dolina Olsy torfowcowe Sphagno squarrosi-Alne- Środkowej Wisły. tum Sol.-Górn. (1975) 1987 występują w części W związku z położeniem w dolinie Wisły re- zachodniej rezerwatu (ryc. 1). Dno lasu cechuje zerwat zasilany jest przez wody gruntowe rzecz- kępkowo-dolinkowa budowa. Zbiorowisko wystę- ne. Ich poziom waha się od 50 do 120 cm i jest puje w dwóch wariantach. W wariacie uboższym w dużym stopniu zależny od poziomu wody w w drzewostanie oprócz olszy czarnej Alnus gluti- rzece. Ponad 70% jego powierzchni stanowią gle- nosa obficie występuje sosna zwyczajna Pinus sy- by hydrogeniczne: gleby torfowe torfowisk niskich lvestris. W warstwie podszytu o niewielkim zwar- dolinowych należące do gleb bagiennych oraz gle- ciu (ok. 10%) pojawia się brzoza omszona Betula by murszowe (torfowo-murszowe i mułowo-mur- pubescens i kruszyna pospolita Frangula alnus. szowe) należące do gleb pobagiennych. Miąższość Kępy porastają: tojeść pospolita Lysimachia vulga- pokładu torfu w części środkowej rezerwatu waha ris, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, się w granicach 0,6-1m. Pozostałą powierzchnię szczawik zajęczy Oxalis acetosella, nerecznica rezerwatu pokrywają gleby autogeniczne repre- krótkoostna Dryopteris carthusiana oraz rosiczka zentowane przez: bielice właściwe (na zwydmie- okrągłolistna Drosera rotundifolia. Wyrównaną niach w zachodniej części rezerwatu) i gleby bru- i silnie zabagnioną powierzchnię między kępa- natne właściwe (w północnej części rezerwatu) mi zajmują rośliny charakterystyczne dla klasy (Falkowski i in. 2005). Alnetea glutinosae: zachylnik błotny Thelypteris Do czasu utworzenia rezerwatu przyrody teren palustris, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, leśny użytkowany był przez właścicieli prywatnych turzyca długokłosa Carex elongata oraz gatunki w sposób przerębowy, natomiast w części nieleśnej szuwarowe, m.in. kosaciec żółty Iris pseudacorus prowadzono wypas i wykaszanie łąki. Od połowy i turzyca błotna Carex acutiformis. Warstwa mszy- lat 80-tych zaniechano obu form użytkowania. sta jest dobrze rozwinięta. Kępy porastają kobierce bielistki siwej Leucobryum glaucum i torfowca na- Metodyka stroszonego Shagnum squarrosum. Wariant żyź- niejszy charakteryzuje się mniejszą ilością sosny Badania terenowe na obszarze rezerwatu pro- w drzewostanie i słabiej wykształconymi kępami. wadzono w latach 2005–2007. Polegały one na W warstwie mszystej miejsce bielistki siwej zaj- sporządzeniu aktualnej listy flory naczyniowej mują torfowce: nastroszony Shagnum squarrosum oraz inwentaryzacji fitosocjologicznej zbiorowisk i błotny Shagnum palustre oraz drabik drzewko- leśnych i nieleśnych. Dla porównania zmian, jakie waty Climacium dendroides. zaszły na terenie rezerwatu wykorzystano doku- Ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum Sol.- mentację przyrodniczą rezerwatu (Ćwikliński, Górn. (1975) 1987, dominujący w południowej Głowacki 1985) oraz prace Grzyba (1990, 1993). części rezerwatu, jest zróżnicowany pod wzglę- W artykule uwzględniono też materiały zawarte dem żyzności. Najuboższe formy zbliżone są w projekcie planu ochrony rezerwatu (Falkowski do olsu torfowcowego Sphagno squarrosi-Alne- i in. 2005). tum, najbogatsze do łęgu jesionowo-olszowego Nomenklaturę gatunków przyjęto za Mirkiem Fraxino-Alnetum. W warstwie drzew o zwarciu i in. (2002), klasyfikację zbiorowisk roślinnych za 60–70% dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, Matuszkiewiczem (2006). Przynależność ga- z niewielkim udziałem rośnie sosna zwyczajna tunków do form trwałości podano za Szaferem Pinus sylvestris. W podszycie oprócz kruszyny po- i in. (1986). spolitej Frangula alnus występują porzeczki: czar- 54 M. Falkowski Szata roślinna rezerwatu „Torfy Orońskie” Malamówk a Podzamcze 5 77 7 7 7 2 2 4 2 8 8 8 88 8 8 3 8 8 8 33 1 88 5 4 33 3 54° 6 50m 50° 16° 24° A B C D E F G 1 H Ryc. 1. Rozmieszczenie najcenniejszych gatunków flory naczyniowej rezerwatu „Torfy Orońskie” na tle mapy zbiorowisk roślinnych. A – torfowisko z rzędu Schzeuzerietalia palustris i inne zbiorowiska nieleśne, B – grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli, C – łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum, D – bór świeży, E – kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum, F – ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum i porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, G – granica rezerwatu, H – stanowiska chronionych gatunków roślin: 1 – Liparis loeselii, 2 – Dactylorhiza incarnata var. ochroleuca, 3 – Drosera rotundifolia, 4 – Gentiana pneumonanthe, 5 – Listera ovata, 6 – Platanthera bifolia, 7 – Huperzia selago, 8 – Epipactis palustris Fig. 1. Distribution of the most valuable vascular flora species in the “Torfy Orońskie” nature reserve against a background of a map of plant communities. A – peat bog of order Schzeuzerietalia palustris and other non-forest communities, B –Tilio cordatae-Carpinetum betuli, C – Fraxino-Alnetum, D – coniferous forest, E – Querco roboris-Pinetum, F – Sphagno squarrosi-Alnetum and Ribeso nigri-Alnetum, G – border of the reserve, H – sites of protected vascular plants: 1 – Liparis loeselii, 2 – Dactylorhiza incarnata var. ochroleuca, 3 – Drosera rotundifolia, 4 – Gentiana pneumonanthe, 5 – Listera ovata, 6 – Platanthera bifolia, 7 – Huperzia selago, 8 – Epipactis palustris na Ribes nigrum i czerwona R. spicatum. W runie mi. W drzewostanie panuje olsza czarna Alnus fizjonomię zbiorowisku nadają paprocie: zachyl- glutinosa z towarzyszącym jej jesionem Fraxinus nik błotny Thelypteris palustris, wietlica samicza excelsior i czeremchą zwyczajną Padus avium. W Athyrium filix-femina i nerecznica krótkoostna podszycie dominują: leszczyna Corylus avella- Dryopteris carthusiana, a także inne gatunki: tu- na, porzeczka czerwona Ribes spicatum i kruszy- rzyca długokłosa Carex elongata,