Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 04 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS
Grody średniowiecznego Mazowsza Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza pod redakcją Magdaleny Żurek i Małgorzaty Krasnej-Korycińskiej
Warszawa – Zielona Góra 2015 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Komitet Redakcyjny: Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja: Magdalena Żurek i Małgorzata Krasna-Korycińska Redakcja techniczna: Alina Jaszewska Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka (www.kerning.pl) Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Rycina na okładce: Grodzisko w Starej Łomży – Góra Królowej Bony (fot. Jerzy Miałdun)
Publikacja recenzowana do druku przez prof. dr. hab. Martina Gojdę
© Copyright by Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Zielona Góra, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa and Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
ISBN 978-83-940985-1-3
Wydawnictwo: Fundacja Archeologiczna Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447 www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: [email protected]
Książkę można kupić w sklepie internetowym: www.wydawnictwofa.pl SPIS TREŚCI
7 Andrzej Buko i Maria Dekówna 147 Andrzej Gołembnik Marek Dulinicz Czego (i dlaczego) nie wiemy (10 maja 1957 – 6 czerwca 2010) o przeszłości Płocka – zagadnienia wybrane 11 Bibliografia prac Marka Dulinicza 159 Dorota Stabrowska Zalążek miasta na wyspie pułtuskiej, 17 Andrzej Buko Anno Domini 1257 Marek Dulinicz jako badacz wczesnośredniowiecznego Mazowsza 181 Maciej Trzeciecki Gród radomski na pograniczu Małopolski 31 Wojciech Szymański i Mazowsza – zarys problematyki badawczej Refleksje na temat początków grodów u Słowian 201 Przemysław Urbańczyk Stratygraficzna opowieść o grodzie w Czersku 39 Felix Biermann The small Early Medieval lowland ringforts in 207 Ewa Marczak Northern Masovia and their counterparts in Truszki-Zalesie – gród północnego Mazowsza. the northern West-Slavic territory Cel i stan badań 51 Maria Miśkiewicz 215 Tomasz Kordala Wielkie grody Podlasia na przykładzie obiek- Cmentarzysko na wzgórzu Krasino tów w Niewiadomej i Krzesku 227 Urszula Iwaszczuk 63 Jarosław Ościłowski O czym mówią kości zwierzęce Badania archeologiczne grodzisk północno- z wczesnośredniowiecznych wschodniego Mazowsza grodzisk mazowieckich 89 Jacek Wysocki 237 Mariusz Błoński Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań Dendrochronologia o początkach i problemy konserwatorskie grodu w Nasielsku 111 Zbigniew Kobyliński 243 Noty o autorach i Wojciech Szymański Grodzisko w Haćkach na Podlasiu
Archaeologica Hereditas 4
Jacek Wysocki
Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Użyty w tej pracy termin „Ziemia Łomżyńska” ma cha- • grodziska stożkowate, które nie mają ekspono- rakter umowny. Analiza dotyczy obiektów znajdujących wanych obwałowań, lecz są sztucznie ukształto- się w okolicach Łomży i będących w sferze kompetencji wanym w terenie (usypanym) wzniesieniem, wy- administracyjnej łomżyńskiej Delegatury Podlaskiego płaszczonym w części wierzchołkowej, niekiedy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Historycznie otoczonym fosą, mamy tu do czynienia z kilkoma dawnymi jednostkami • grodziska cyplowe, na których majdan jest ogra- terytorialno-administracyjnymi, znajdującymi się w obrę- niczony w części formami naturalnymi (skarpami), bie północno-wschodniego Mazowsza1, a nawet sięgamy a konstrukcje obronne w formie wałów, fos lub terenów osadnictwa jaćwieskiego w rejonie Rajgrodu2. ich kombinacji znajdują się jedynie w części o naj- Charakter referowanego tu zagadnienia zwalnia jednak łatwiejszej dostępności3. autora od obowiązku prowadzenia rozważań historycz- Istnieje jeszcze możliwość zastosowania trzeciego ro- nych na rzecz spojrzenia na współczesność najbardziej dzaju klasyfikacji, ze względu funkcję, jaką pełniało gro- reprezentacyjnych w sensie krajobrazowym obiektów dzisko będąc jeszcze obiektem użytkowanym. Możemy tego terenu. Mimo że w tytule użyto słowa „grodzisko”, zatem podzielić je na: nie wszystkie obiekty poddane analizie są nimi w istocie. • mieszkalne, w których realizowana była bieżąca Wzgórze Świętego Wawrzyńca nie jest grodziskiem, nie działalność osadnicza – mieszkalna i gospodarcza, jest jednoznacznie wyjaśniony charakter „Góry Wieżo- a najczęściej także administracyjna z siedzibą lo- wej” w Truszkach-Zalesiu, nie są także grodziskiem po- kalnego ośrodka władzy, zostałości zamku w Nowogrodzie. Wszystkie te obiekty • refugialne, czyli schronieniowe – obiekty nieza- charakteryzuje jednak ważna cecha, jaką jest wyekspono- mieszkałe na stałe, pełniące funkcje magazynowe wanie stanowiska w terenie, czyli mają one własną formę i schronienia oraz punktów oporu, nieużytkowa- krajobrazową. ne na co dzień, zaopatrzone w żywność i paszę. Ze względu na morfologię terenu, obiekty te możemy W grodach tych chroniła się okoliczna ludność podzielić na dwa typy. Grodziska wysoczyznowe to takie, na wypadek niepokojów i stanowiły one ważne które zlokalizowano na formach fizjograficznych mają- punkty oporu i bazy wypadowe w przypadku cych cechy naturalnej obronności i przy pomocy prac in- walk, żynieryjnych dodatkowo je ufortyfikowano. Kształt tych • strażnicze – położone na rubieżach osadniczych, obiektów jest zatem w pewnym stopniu uwarunkowany pełniące funkcje strażnicze i obronne, bez rozwi- kształtem zastanej formy terenowej. Najczęściej powodu- niętych funkcji gospodarczych czy administracyj- je to nieregularność przebiegu wałów. Drugim typem są nych. grodziska nizinne, to jest znajdujące się w dolinach rzek, Między wymienionymi rodzajami i typami zachodzą na terenach płaskich, gdzie cały kształt fortyfikacji jest wy- oczywiście związki kombinacyjne, zatem grodzisko może nikiem zaplanowanych zabiegów technicznych budowni- być na przykład nizinnym, pierścieniowym, o funkcji refu- czych obiektu. Mają one z reguły kształty bardziej regular- gialnej, jak na przykład Poryte-Jabłoń (ryc. 1), wyżynnym ne, a poszczególne elementy są jednoznacznie czytelne. stożkowatym, o funkcji strażniczej, jak Rajgród (ryc. 2), Drugi rodzaj klasyfikacji dokonywany jest ze względu na czy też wyżynnym pierścieniowym, o funkcji mieszkalno- morfologię samego obiektu zabytkowego i tu wydzielamy: administracyjnej, jak Święck-Strumiany (ryc. 3). • grodziska pierścieniowe z wałem obronnym wo- O ile charakterystykę geomorfologiczną i morfolo- kół ograniczonego przezeń majdanu, giczną obiektu można wykonać na podstawie obserwacji terenowych, o tyle rozstrzygnięcia funkcjonalne mogą być podejmowane dopiero po przeprowadzeniu badań
1 Miśkiewicz 1981. 2 Kamiński 1963. 3 Wysocki 1997.
Archaeologica Hereditas 4 89-110 Jacek Wysocki
Ryc. 1. Poryte-Jabłoń, pow. zambrowski. Widok od południa (fot. J. Wysocki) Fig. 1. Poryte-Jabłoń, Zambrów county. View from the south (photo by J. Wysocki)
Ryc. 2. Rajgród, pow. grajewski. Widok od zachodu (fot. J. Wysocki) Fig. 2. Rajgród, Grajewo county. View from the west (photo by J. Wysocki)
Ryc. 3. Święck-Strumiany, pow. wysokomazowiecki. Widok od południa (fot. J. Wysocki) Fig. 3. Święck-Strumiany, Wysoka Mazowiecka county. View from the south (photo by J. Wysocki)
90 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
archeologicznych o charakterze wykopaliskowym, które W tym czasie rozpoczęto badania grodzisk w Święcku- dają informacje o pierwotnym programie funkcjonalno- Strumianach, Wiźnie10 i Starej Łomży, a także kilku stano- przestrzennym obiektu oraz sposobie jego użytkowania. wisk w rejonie Nowogrodu nad Narwią11. Nieco później, Dlatego też tylko dla niektórych grodzisk z tego terenu w końcu lat 60. XX wieku przeprowadzono badania wyko- można aktualnie wskazać rodzaj użytkowania4. paliskowe na terenie grodziska w Rajgrodzie12. Już po re- Należałoby jeszcze wydzielić inne miejsca związane formie administracyjnej i powstaniu nowego wojewódz- z dawnym osadnictwem, a niebędące zwykłymi stano- twa łomżyńskiego, na jego terenie rozpoczęto badania wiskami osadniczymi, jak np. Wzgórze Świętego Waw- archeologiczne grodzisk na większą skalę. Przeprowadzo- rzyńca5 w Starej Łomży, będące miejscem po kościele (ko- no wówczas (na przełomie lat 70. i 80. XX wieku) bada- ściołach) i cmentarzu (ryc. 4). W tym przypadku można nia grodzisk w Pieńkach-Grodzisku, Czerwonem (ryc. 12), by wrócić do dawnego pięknego i adekwatnego słowa Małym Płocku (ryc. 13), Starej Łomży, Rusi-Samborach13 „kościelisko”, które już prawie wyszło z użycia. Specyficz- (ryc. 14) i Truszkach-Zalesiu. Pod długiej przerwie badaw- ną formą osadniczą, będącą kontynuacją grodu, ale cha- czej, już w początkach XXI wieku, w 2005 roku podjęto rakterystyczną już dla czasów pełnego średniowiecza, jest kolejne prace na grodzisku w Porytem-Jabłoni. określenie „zamczysko” – miejsce po zamku, z którym to Prace badawcze na grodziskach prowadziły różne in- obiektem mamy do czynienia w Nowogrodzie. stytucje. Były wśród nich: Muzeum Okręgowe w Białym- Przeglądowi poddano 15 obiektów, w większości wpi- stoku, Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska War- sanych do rejestru zabytków i wymienianych w litera- szawskiego Oddziału PP PKZ, Wojewódzki Konserwator turze przedmiotu6. Spośród nich większość znajduje się Zabytków Archeologicznych w Białymstoku, Instytut Ar- na terenach otwartych7. Na obszarach zurbanizowanych cheologii Uniwersytetu Warszawskiego, Studencka Spół- znajduje się 6 obiektów. Są to: zamczysko w Nowogro- dzielnia Pracy „Uniwersitas” z Warszawy, a także arche- dzie (ryc. 5), grodzisko w Rajgrodzie, grodzisko w Wiźnie olodzy pracujący na własny rachunek: Włodzimierz Pela, (ryc. 6), Wzgórze Świętego Wawrzyńca w Łomży, grodzi- Ewa Twarowska, Antoni Smoliński i Mieczysław Bienia. sko w Pieńkach-Grodzisku (ryc. 7) i grodzisko we Wno- Oprócz wymienionych wyżej kierujących poszczególnymi rach-Wypychach (ryc. 8). Dwa ostatnie znajdują się na pracami terenowymi, badaniami grodzisk na tym terenie terenach wiejskich, a cztery pierwsze na terenach o cha- kierowali także, w różnych latach i na różnych stanowi- rakterze miejskim. W niedługim czasie do tych „miej- skach: Tadeusz Roman Żurowski, Danuta Jaskanis, Jan skich” przyjdzie najprawdopodobniej zaliczyć również Jaskanis, Jerzy Gąssowski, Krzysztof Janiszowski, Jerzy Górę Królowej Bony – grodzisko w Starej Łomży (ryc. 9). Gula, Ewa Marczak, Jacek Wysocki, Marian Rębkowski Żadne z grodzisk nie znajduje się na terenach leśnych, i Lech Kaczmarek. choć niektóre są porośnięte drzewami, jak np. Góra Wie- Stan badań i opracowań dla poszczególnych obiektów żowa w Truszkach-Zalesiu (ryc. 10) i grodzisko w Święcku- przedstawiono w zestawieniu tabelarycznym, które uła- Strumianach, lub krzakami, jak grodzisko w Stawiskach twia porównanie zarówno zróżnicowania prowadzonych (ryc. 11). prac, jak i ich wyników, a zatem wskazuje także potrzeby Zainteresowania archeologiczne grodziskami Ziemi badawcze i oczywiście niedostatki opracowań oraz wyni- Łomżyńskiej mają tradycję sięgającą XIX wieku, jednak kające z nich potrzeby prac archiwalnych i gabinetowych poważniejsze badania tych obiektów rozpoczęto w okre- (tabela 1). sie międzywojennym XX wieku. W tym czasie część Z przedstawionego zestawienia wynika, że wielosezo- grodzisk została zinwentaryzowana przez Romana Ja- nowe badania prowadzono na ośmiu obiektach. Oczy- kimowicza w ramach działalności Państwowego Grona wiście zakres tych badań był zróżnicowany i zależny nie Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych8. Jednak tylko od zamierzeń badawczych, ale i od wielkości po- nie podejmowano wówczas jeszcze badań wykopalisko- szczególnych obiektów. W największym stopniu przeba- wych na tych obiektach. Podjęto je natomiast na począt- dane zostało grodzisko w Święcku-Strumianach, Wzgó- ku lat 60. XX wieku9 w związku z badaniami pogranicza rze Świętego Wawrzyńca w Starej Łomży, zamczysko mazowiecko-jaćwieskiego i prawdopodobnie także osobi- w Nowogrodzie oraz grodziska w Małym Płocku14, Starej stymi zainteresowaniami Tadeusza Romana Żurowskiego. Łomży (Góra Królowej Bony)15 i Truszkach-Zalesiu (Okop) (ryc. 15). Badania grodziska w Wiźnie, mimo że kilkuse- 4 Zobacz całościowe opracowanie badanego wiele lat zespołu osad- zonowe, nie objęły swym zasięgiem zbyt dużego obszaru niczego w Święcku Strumianach: Jaskanis 2008. tego wielkiego obiektu, natomiast grodzisko w Czerwo- 5 Stanowisko badane w 1983 (J. Wysocki), 1984 (M. Rębkowski), a następnie po 2000 roku (A. Smoliński). 6 Zobacz: Antoniewicz i Wartołowska (red.) 1964. Na mapie tej nie 10 uwzględniono niektórych obiektów znajdujących się na Wysoczyźnie Janiszowski 1969, 1970, 1972. 11 Kolneńskiej (Czerwone, Truszki-Zalesie) oraz położonych na południe Żurowski 1970, 1972. od doliny Narwi (Wnory-Wypychy). 12 Jaskanis 2001. 7 Wysocki 1999a. 13 Kaczmarek 1985. 8 Jakimowicz 1925. 14 Twarowska 1980. 9 Kamiński 1961. 15 Gąssowski i Twarowska 1983, 1984, 1985.
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 91 Jacek Wysocki
Ryc. 4. Stara Łomża – Wzgórze Świętego Wawrzyńca. Widok od południowego-wschodu (fot. J. Wysocki) Fig. 4. Stara Łomża – St. Lawrence Hill. View from the southern east (photo by J. Wysocki)
Ryc. 5. Nowogród, pow. łomżyński. Widok od północy (fot. J. Wysocki) Fig. 5. Nowogród, Łomża county. View from the north (photo by J. Wysocki)
Ryc. 6. Wizna, pow. łomżyński. Widok od północy (fot. J. Wysocki) Fig. 6. Wizna, Łomża county. View from the north (photo by J. Wysocki)
92 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Ryc. 7. Pieńki-Grodzisko, pow. łomżyński. Widok od północnego-wschodu (fot. J. Wysocki) Fig. 7. Pieńki-Grodzisko, Łomża county. View from the northern east (photo by J. Wysocki)
Ryc. 8. Wnory-Wypychy, pow. wysokomazowiecki. Widok od południowego-zachodu (fot. J. Wysocki) Fig. 8. Wnory-Wypychy, Wysoka Mazowiecka county. View from the southern west (photo by J. Wysocki)
Ryc. 9. Stara Łomża – Góra Królowej Bony (fot. J. Wysocki) Fig. 9. Stara Łomża – Mount of Queen Bona (photo by J. Wysocki)
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 93 Jacek Wysocki
Ryc. 10. Truszki-Zalesie, pow. kolneński. Tzw. Wieża. Widok od północnego-wschodu (fot. J. Wysocki) Fig. 10. Truszki-Zalesie, Kolno county. So-called “Tower”. View from the northern east (photo by J. Wysocki)
Ryc. 11. Stawiski, pow. kolneński. Widok od południa; grodzisko nieczytelne w zakrzaczeniach (fot. J. Wysocki) Fig. 11. Stawiski, Kolno county. View from the south. Stronghold completely invisible due to bushes (photo by J. Wysocki)
Ryc. 12. Czerwone, pow. łomżyński. Widok od północnego-wschodu (fot. J. Wysocki) Fig. 12. Czerwone, Łomża county. View from the northern east (photo by J. Wysocki)
94 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Ryc. 13. Mały Płock, pow. kolneński. Widok od zachodu (fot. J. Wysocki) Fig. 13. Mały Płock, Kolno county. View from the west (photo by J. Wysocki)
Ryc. 14. Ruś-Sambory, pow. łomżyński. Widok od południa (fot. J. Wysocki) Fig. 14. Ruś-Sambory, Łomża county. View from the south (photo by J. Wysocki)
Ryc. 15. Truszki-Zalesie, pow. kolneński. Tzw. Okop. Widok od północnego-zachodu (fot. J. Wysocki) Fig. 15. Truszki-Zalesie, Kolno county. So-called “Trench”. View from the northern east (photo by J. Wysocki)
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 95 Jacek Wysocki
Tabela 1. Stan badań i opracowań dla poszczególnych grodzisk Ziemi Łomżyńskiej Table 1. State of examinations and studies for individual strongholds of the Łomża Land
Badania archeologiczne Nazwa obiektu Sprawozdanie Opracowanie Publikacja Sondażowe Wielosezonowe (monografia) Nowogród X X Święck-Strumiany X X X X Poryte-Jabłoń X X Stawiski Rajgród X X X X Wizna X X Ruś-Sambory X X Wnory-Wypychy Pieńki-Grodzisko X X X Mały Płock X X Czerwone X X Truszki-Zalesie „Wieża” X X X X Truszki-Zalesie X X „Okop” Stara Łomża X X „Wawrzyniec” Stara Łomża „Bona” X X nem16, mimo tylko jednego sezonu badawczego zostało w Rajgrodzie19 i Truszkach-Zalesiu („Wieża”)20, ale wobec rozpoznane dość dobrze ze względu na niewielkie roz- małych zakresów prowadzonych tam prac badawczych miary obiektu. Pozostałe pięć grodzisk (Poryte-Jabłoń, trudno je uznać za monografie. Zawierają jednak cało- Ruś-Sambory, Pieńki-Grodzisko17, Rajgród i Truszki-Zalesie ściowe opracowania wyników dotychczasowych badań. „Wieża”) były badane sondażowo w różnych latach i nie W przypadku Wizny, mimo że wyniki badań obiektu zostały rozpoznane w stopniu należytym. W niektórych dotychczas nie zostały całościowo opracowane, rysuje przypadkach („Wieża” w Truszkach-Zalesiu) nie zdołano się perspektywa zrealizowania takiego opracowania. Cały nawet ustalić jednoznacznie charakteru obiektu. zbiór dokumentacji z badań tego stanowiska znajduje się Dwa spośród uwzględnionych w zestawieniu obiektów aktualnie w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzic- nie były dotychczas badane wykopaliskowo (Wnory-Wy- twa i można by podjąć prace mające na celu opracowa- pychy, Stawiski), mimo że badania takie wydają się być nie dokumentacji; również zabytki ruchome są dostępne konieczne dla uzyskania podstawowych danych dotyczą- w muzeach. cych ich chronologii i funkcji, co pozwoliłoby zbudować Nieco inna sytuacja ma miejsce w przypadku wyników pełniejszy obraz osadnictwa tego terenu. wieloletnich badań stanowiska Góra Królowej Bony w Sta- Ponadto na podstawie dokonanych w latach ubie- rej Łomży. Dokumentacja z tych badań została prawdopo- głych oględzin obiektów należy stwierdzić, że co najmniej dobnie przekazana do właściwego wówczas (łomżyńskie- w dwóch przypadkach (Pieńki-Grodzisko, Wnory-Wypy- go) wojewódzkiego konserwatora zabytków, natomiast chy) powinny nastąpić interwencje ratownicze ze wzglę- zabytki ruchome są prawdopodobnie nadal zgromadzone du na stan tych obiektów i sposób ich użytkowania. w magazynach Instytutu Archeologii Uniwersytetu War- W niemal wszystkich przypadkach po badaniach wyko- szawskiego. W tym stanie rzeczy, biorąc pod uwagę, że paliskowych były składane krótkie sprawozdania z opisem autorzy badań nie są w stanie, lub nie są zainteresowani wyników badań, w większości do Informatora Archeolo- wykonaniem opracowań, istnieje prawdopodobnie możli- gicznego, a zapewne również do właściwego konserwato- wość – po porozumieniu się z właściwym konserwatorem ra zabytków archeologicznych. Niestety, z reguły na tym – wykonania tych prac przez osoby trzecie. się kończyło. W przypadku wieloletnich badań zespołu osadnicze- Pełne opracowanie monograficzne wyników badań go w Truszkach-Zalesiu, zarówno dokumentacja prac, jak wykonane zostało dotychczas jedynie dla zespołu osad- i materiały zabytkowe znajdują się w dyspozycji kierow- niczego w Święcku-Strumianach18. Ukazały się również nika badań, które nawet w ostatnich latach wznowiono. dwa artykuły podsumowujące wyniki badań grodzisk Istnieje zatem realna perspektywa uzyskania w niedługim czasie opracowania ich wyników.
16 Pela i Skrok 1987. 17 Pela 1979. 19 Jaskanis 2001. 18 Jaskanis 2008. 20 Marczak 2003.
96 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Odnośnie badanego wielokrotnie (J. Jaskanis, J. Wy- D. Budowa infrastruktury rekreacyjnej i tury- socki, M. Rębkowski, A. Smoliński) kościeliska „Wzgórze stycznej. Świętego Wawrzyńca” w Starej Łomży, które zostało 3. Pozyskiwanie surowców. przebadane całkowicie, dokumentacje i wstępne opraco- 4. Zaśmiecanie. wania w badań wcześniejszych znajdowały się w formie 5. Działalność naukowa (prace badawcze archeologicz- maszynopisów w archiwach IA UW oraz wojewódzkiego ne, geologiczne). konserwatora zabytków i jest w ich posiadaniu autor 6. Działalność ochronna: ostatnich badań. Według jego deklaracji pełne opraco- A. Ochrona przyrody, wanie wszystkich wyników potraktowanych całościowo B. Ochrona zabytków. zostanie wkrótce zakończone. Najgorsza sytuacja w odniesieniu do opracowania W przypadku stanowisk archeologicznych o własnej wyników badań dotyczy obecnie zespołu grodowego formie krajobrazowej mamy do czynienia z wpływem na w Małym Płocku, gdyż autorka badań przechowuje pry- ich stan zachowania niemal wszystkich wymienionych watnie całą dokumentację i materiały zabytkowe. Mimo powyżej czynników, chociaż w różnym natężeniu. Szcze- wielokrotnych deklaracji współpracy, zarówno materiały, gólnie warunki środowiskowe, w jakich znajdują się po- jak i dokumentacja nie są dostępne i brak perspektyw szczególne obiekty mają na nie bezpośredni wpływ oraz uzyskania do nich dostępu. implikują występowanie niektórych innych zagrożeń21. Pozostałe wyniki badań poszczególnych grodzisk Najlepiej zachowane i najmniej zagrożone zarówno funkcjonują w formie mniej lub bardziej szczegółowych przez czynniki naturalne (działalność sił przyrody), jak sprawozdań, dostępnych niekiedy w archiwach urzędów i antropogeniczne są oczywiście obiekty znajdujące się konserwatorskich. w terenie otwartym. Należy do nich zaliczyć grodziska w Małym Płocku22, Czerwonem, Porytem-Jabłoni23, Rusi- Samborach24 i „Okop” w Truszkach-Zalesiu. Grodziska te *** pięknie eksponują się w terenie, stanowiąc dominanty lub tylko urozmaicenia krajobrazowe. Wszystkie są poro- Przechodząc do omówienia problemów konserwator- śnięte darnią. Warto by spowodować, aby były systema- skich grodzisk z tego terenu, nie sposób nie wspomnieć tycznie koszone, co wzmacnia ukorzenienie traw i zapo- o różnych rodzajach zagrożeń, na jakie narażone są obiek- biega rozwojowi drzew i krzewów. ty archeologiczne w ogóle, a posiadające własną formę Obiekty, na których rosną drzewa zagrożone są niszcze- krajobrazową w szczególności. Zagrożenia te możemy po- niem struktury wałów przez korzenie drzew oraz poważ- dzielić na dwa rodzaje: naturalne i antropogeniczne. nymi uszkodzeniami spowodowanymi przez wiatrołomy i przez wywroty powodujące niekiedy rozległe wykroty. Do zagrożeń naturalnych należy zaliczyć: Ze zjawiskiem takim mamy aktualnie do czynienia na gro- 1. Naturalne procesy rozkładu substancji organicznej dzisku w Święcku (ryc. 16). Pozostawienie obiektu same- i nieorganicznej, czyli: mu sobie prowadzi do zajęcia wykrotów przez zwierzęta A. Procesy fizyczne, kopiące nory. Na grodzisku w Święcku „działalność” taką B. Procesy chemiczne. prowadzi lis, co z pewnością będzie miało ujemny wpływ 2. Działanie sił przyrody, czyli: na stan zachowania obiektu. Natomiast Góra Wieżowa A. Podmywanie, w Truszkach-Zalesiu25 może być zagrożona przez pozyski- B. Rozwiewanie, wanie drewna z porastającego ją lasu (ryc. 17) na skutek C Procesy stokowe, tak zwanej zrywki, czyli wyciągania ściętych pni drzew. D. Zarastanie (sukcesja naturalna), Osobnym problemem jest ogromne zakrzaczenie gro- E. Działalność zwierząt. dziska w Stawiskach, które powoduje, że jest ono nie- Zagrożenia antropogeniczne to: rozpoznawalne w krajobrazie i praktycznie niedostępne 1. Działalność rolnicza: (ryc. 18), a sukcesja naturalna – jeżeli się na nią pozwo- A. Orka (rozorywanie), li – spowoduje wyrastanie drzew, z których – przy dość B. Wypas zwierząt, słabym gruncie – będą się tworzyć wykroty. Oczywiście C. Działalność gospodarcza (kopcowanie płodów tu także nie można wykluczyć zasiedlenia terenu przez rolnych), D. Niwelacja (likwidacja wałów i fos). 21 Kasprzycka et al. 1999. 2. Działalność urbanizacyjna: 22 Zespół osadniczy w Małym Płocku badany był przez E. Twarow- A. Budowa siedlisk i obiektów gospodarczych ską w latach 1978-1982. Autor niniejszej pracy był uczestnikiem tych wiejskich, badań od 1979 roku. 23 B. Rozwój miast (ekspansja zabudowy), Stanowisko badane przez M. Bienię w 2005 roku. 24 C. Budowa infrastruktury technicznej (drogi, sie- Stanowisko badane w 1984 roku przez L. Kaczmarka z Instytutu ci, stacje telekomunikacyjne), Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. 25 Stanowisko badane w 1985 roku przez J. Wysockiego, Instytut Ar- cheologii Uniwersytetu Warszawskiego, opracowane przez E. Marczak.
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 97 Jacek Wysocki
Ryc. 16. Święck-Strumiany, pow. wysokomazowiecki. Majdan grodziska z wykrotem wiatrołomu (fot. J. Wysocki) Fig. 16. Święck-Strumiany, Wysoka Mazowiecka county. Courtyard of the stronghold, wind gap (photo by J. Wysocki)
Ryc. 17. Truszki-Zalesie, pow. kolneński. Tzw. Wieża. Drzewa na grodzisku (fot. J. Wysocki) Fig. 17. Truszki-Zalesie, Kolno county. So-called “Tower”. Forest over the stronghold (photo by J. Wysocki)
Ryc. 18. Stawiski, pow. kolneński. Zakrzaczony wał grodziska (fot. J. Wysocki) Fig. 18. Stawiski, Kolno county. Bushes over the stronghold rampart (photo by J. Wysocki)
98 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
lisa lub borsuka. Z podobnym zjawiskiem sukcesji natu- przykładem błędu konserwatorskiego – bo tak to niestety ralnej mamy do czynienia w przypadku grodziska w Sta- należy nazwać – jest otoczenie grodziska w Rajgrodzie27. rej Łomży. Zaprzestanie użytkowania go jako pastwiska, Teren wokół obiektu – w istocie stanowiący część gro- ale również zaprzestanie koszenia spowodowało rozwój dziska i jego bezpośrednie zaplecze – jeszcze w czasach roślinności drzewiastej. Kilkunastoletnie brzozy porastają realnego socjalizmu został „zagospodarowany” w sposób już zarówno część wału grodziska, jak i system fos znaj- dość tandetny, chociaż z dobrymi intencjami (ryc. 24). Ten dujący się między grodziskiem a pierwszym podgrodziem nieudany eksperyment spowodował faktyczne zniszcze- (ryc. 19). Jest to szczególnie niebezpieczne dla tej części nie otoczenia zabytku, a obecnie istnieje presja na jego obiektu, ze względu na delikatną formę rzeźby terenu. dalsze przekształcanie i „modernizację” (ryc. 25). Sytu- Ponadto porastające i rozrastające się drzewa niszczą acja wymaga podjęcia szczegółowych prac studialnych, efekt ekspozycji obiektu, co ma ogromne znaczenie kra- które powinny doprowadzić do poprawienia stanu obiek- jobrazowe. tu i jego otoczenia, za priorytet przyjmując jego ochronę Jednak największym zagrożeniem dla substancji za- nad nowymi funkcjami. bytkowej i walorów krajobrazowych stanowisk archeolo- Znajdujące się obecnie praktycznie wewnątrz miej- gicznych są wszelkiego rodzaju procesy urbanizacyjne. scowości grodzisko w Wiźnie28 jest coraz ciaśniej ota- Działalność ludzi już dość dawno doprowadziła do po- czane przez zabudowę. Broni się jeszcze krajobrazowo ważnego uszkodzenia grodziska w Pieńkach-Grodzisku26. swoim ogromem i trudną dostępnością, ale od północy Zniszczono tu zupełnie zachodnią część pierścienia wału, wymaga radykalnej obrony przed ekspansją cmentarza, a północną dość mocno zniwelowano. Dziś zamiast wału który przełamał granicę muru, „wlał się” do fosy, a teraz od zachodu „broni dostępu” do majdanu ogromna bryła osiągnął już linię drogi na majdan (ryc. 26). Konieczne murowanej stodoły (ryc. 20). Niestety, także majdan nosi jest zatrzymanie ekspansji grobów na grodzisko. Poza ślady poważnych ingerencji ziemnych. Być może były tu tym ucywilizowania wymaga użytkowanie wschodniego kopcowane ziemniaki lub wykopywano doły w jakimś i południowego zbocza grodziska, gdzie postępuje zabu- innym celu (ryc. 21). W każdym razie majdan grodziska dowa (ryc. 27). Należy także zadbać o dolinę (naturalną wygląda na bardzo naruszony i w tym przypadku powin- fosę) od strony zachodniej, gdyż żywiołowy i dziki rozwój no się zalecić badania wykopaliskowe, aby cokolwiek roślinności spowodował utratę walorów ekspozycyjnych uratować ze znajdującej się tam bazy informacyjnej, obiektu. Aktualnie dla ludzi z zewnątrz (turystów) obiekt gdyż nie wiadomo czy rolnik nie zapragnie za jakiś czas jest niedostępny, gdyż nie ma wytyczonej ścieżki dostę- mieć „wyrównanego” pastwiska. Na razie majdan służy pu, a nawet samo grodzisko jest trudno rozpoznawalne mu jako parking dla maszyn i miejsce składowania zbęd- na skutek opisanych wyżej czynników. nych sprzętów, ale składowane tam materiały budowlane Z przykrością należy stwierdzić, że w równie trudnej, mogą budzić pewien niepokój. a może nawet gorszej sytuacji znajduje się zamczysko Podobna sytuacja jest na grodzisku we Wnorach- w Nowogrodzie29. Relikty zamczyska znalazły się w obrę- Wypychach. Ono również znajduje się praktycznie we- bie terenu należącego do muzeum etnograficznego i wy- wnątrz wsi i jedno z gospodarstw niemal opiera się o po- dawałoby się, że jest to sytuacja wymarzona dla takiego łudniowy wał. Tu zniszczony został wschodni fragment obiektu. Niestety, wykonana dawno temu praca w celu wału (ryc. 22) i prawdopodobnie zasypana została fosa uczytelnienia reliktów zamku została praktycznie zmar- oddzielająca grodzisko od wysoczyzny, na której znajduje nowana przez brak konserwacji, a nawet z pewnością nie- się rozorywana osada przygrodowa. Najlepiej zachowana, zamierzone, ale destrukcyjne działania muzeum. Na tere- północno-wschodnia część wału sprawia wrażenie, jakby nie zamczyska stoi kierat (ryc. 5), leży stos kamieni, a od została w niedalekiej przeszłości podcięta. Przekrój przez południowego-zachodu rzeźba terenu została zmieniona wał jest prawie pionowy, a obok niego poprowadzona przez wykorytowanie półki, na której postawiono ustępy została droga na majdan (ryc. 23). Być może „zmodyfiko- (ryc. 28). Zmieniono także rzeźbę terenu od strony rzeki. wano” go w celu poprawienia tej właśnie drogi. Pewien Wykonane niegdyś z kamieni zarysy budowli, odkrytych niepokój budzi również stan majdanu. Jest on wyjątko- w trakcie badań archeologicznych przez inż. Tadeusza wo równy, w każdym kierunku od wału do wału i funk- Żurowskiego, są zupełnie nieczytelne, gdyż zarosła je tra- cjonuje jako urządzony użytek zielony do pozyskiwania wa. Tego rodzaju rekonstrukcje i uczytelnienia wykonane masy roślinnej. Nie jest to pastwisko, a raczej uprawia- zgodnie z „angielską szkołą konserwacji ruin”, w warun- na łąka. Aktualny stan, aczkolwiek nie budzi zastrzeżeń kach polskich muszą być doglądane i pielęgnowane, ina- konserwatorskich, wymaga konfrontacji z dokumentacją czej stają się nieczytelne. Obiekt ten wymaga więc dość archiwalną obiektu i przeprowadzenia rozsądnych działań interwencyjnych. Przede wszystkim niedopuszczalne jest 27 W wyniku podjętych prac ziemnych zaistniała konieczność wyko- dalsze zbliżanie zabudowy do grodziska. nania badań ratowniczo-zabezpieczających w 1969 roku, realizowa- Obiekty znajdujące się na terenach miejskich są pod- nych przez D. Jaskanis w ramach prac Muzeum Okręgowego w Bia- dane jeszcze większej presji urbanizacyjnej. Jaskrawym łymstoku. 28 Grodzisko badane przez K. Janiszowskiego z PP PKZ w latach 1967-1970. 26 Stanowisko badane sondażowo przez W. Pelę w 1978 roku. 29 Obiekt badany przez T.R. Żurowskiego w latach 1968-1970.
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 99 Jacek Wysocki
Ryc. 19. Stara Łomża – Góra Królowej Bony. Samosiejki brzozy na umocnieniach (fot. J. Wysocki) Fig. 19. Stara Łomża – Mount of Queen Bona. Birch self-seedlings on the fortifications (photo by J. Wysocki)
Ryc. 20. Pieńki-Grodzi- sko, pow. łomżyński. Stodo- ła w miejscu zniwelowanego wału (fot. J. Wysocki) Fig. 20. Pieńki-Grodzi- sko, Łomża county. A barn on a destroyed rampart place (photo by J. Wysocki)
Ryc. 21. Pieńki-Grodzi- sko, pow. łomżyński. Znisz- czony majdan (fot. J. Wysocki) Fig. 21. Pieńki-Grodzi- sko, Łomża county. Demo- lished courtyard (photo by J. Wysocki)
100 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Ryc. 22. Wnory-Wypychy, pow. wysokomazowiecki. Zniszczony fragment wschodniego wału (fot. J. Wysocki) Fig. 22. Wnory-Wypychy, Wysoka Mazowiecka county. Destroyed the eastern fragment of the rampart (photo by J. Wysocki)
Ryc. 23. Wnory-Wypychy, pow. wysokomazowiecki. Przecięty wał (fot. J. Wysocki) Fig. 23. Wnory-Wypychy, Wysoka Mazowiecka county. Destroyed rampart (photo by J. Wysocki)
Ryc. 24. Rajgród, pow. grajewski. Górne plateau (fot. J. Wysocki) Fig. 24. Rajgród, Grajewo county. Upper plateau (photo by J. Wysocki)
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 101 Jacek Wysocki
Ryc. 25. Rajgród, pow. grajewski. Urządzony stok grodziska (fot. J. Wysocki) Fig. 25. Rajgród, Grajewo county. Landscaped stronghold slope (photo by J. Wysocki)
Ryc. 26. Wizna, pow. łomżyński. Cmentarz w fosie (fot. J. Wysocki) Fig. 26. Wizna, Łomża county. A cemetery in a moat (photo by J. Wysocki)
Ryc. 27. Wizna, pow. łomżyński. Dom na południowy wschód od grodziska (fot. J. Wysocki) Fig. 27. Wizna, Łomża county. A house south-east from the stronghold (photo by J. Wysocki)
102 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
radykalnych działań poprzedzonych wykonaniem szczegó- nu grodziska. Nie chodzi tu nawet o sam fakt zabudowy, łowego i kompetentnego algorytmu postępowania. gdyż Stara Łomża sięgała tu także w przeszłości, ale o jej Ogromne zaskoczenie powodują oględziny terenu skalę. Kiedyś były to niewielkie, najczęściej drewniane Wzgórza Świętego Wawrzyńca. Tu procesy urbanizacyjne domki, które harmonijnie wtapiały się w skarpę wysoczy- doprowadziły do największych zmian. O ile jeszcze 30 lat zny lub ukrywały się w jarach. Dzisiaj są to obiekty dużych temu ten cypel wysoczyzny sprawiał rzeczywiście wraże- gabarytów, piętrowe, z wysokimi dachami ukrywający- nie wzgórza, miejsca wypiętrzonego ponad otaczający te- mi kolejne kondygnacje, malowane na jaskrawe i agre- ren, z którego rozciągała się szeroka panorama na dolinę sywne kolory, które muszą być otoczone urządzonymi, Narwi i krawędź Wysoczyzny Kolneńskiej, o tyle w chwili to jest zniwelowanymi i zabetonowanymi dziedzińcami obecnej jest ono lekko wyniesionym, płaskim terenem oraz oddzielone od pozostałego społeczeństwa wysokimi otoczonym zewsząd zabudową (ryc. 29). Z pewnością płotami pokazującymi wielkość i moc właściciela posia- ogromnym błędem urbanistycznym było zezwolenie na dłości. Tak też zaczyna się dziać w okolicach grodziska. realizację zabudowy przy drodze biegnącej wzdłuż kra- Już w południowo-zachodnim jarze zagnieździł się taki wędzi doliny zalewowej, u podnóża skarpy wysoczyzny. sobiepan. Już na krawędzi wysoczyzny nad wałem pod- Budynki, zbyt wysokie i agresywne architektonicznie oraz grodzia wznoszona jest budowla będąca skrzyżowaniem kolorystycznie, zamykają widok z cypla na dolinę Narwi, wieży obserwacyjnej (ryc. 32) i świątyni indyjskiej (być który zapewniał wrażenie przestrzeni i wyjątkowej eks- może mieszkalna). Jej budowa została wprawdzie za- pozycji tego miejsca. Dziś pozostawione wąskie przejście trzymana, ale obiekt stoi i straszy swą niestosownością między ogrodzeniami sprawia wrażenie, że wchodzi się na krajobrazową, czekając być może na „przychylniejszych” podwórko na zapleczu tych domów, a schodzi się również urzędników. Już od strony zambrowskiej szosy posuwa jakby na podwórko, między szczekające psy. Wrażenie się w kierunku skarpy doliny Narwi i znajdujących się placu wewnątrz zabudowy potęguje także droga biegną- tam obiektów archeologicznych zabudowa, która kra- ca na południowy zachód od wzgórza (ryc. 30) oraz zabu- jobrazowo zniszczy otoczenie tych obiektów. Ponadto dowa, która coraz bardziej zbliża się ze wszystkich stron w związku z rozwojem kolejnej para-sportowej manii od wysoczyzny. Ostatnio wykonane ogrodzenia w jarze bogatszej części społeczeństwa, skarpa doliny, a również na północ od wzgórza jeszcze to wrażenie potęgują. i zespół grodziska i podgrodzi są narażone na rozjeżdża- Wykonane po badaniach archeologicznych prace re- nie (ryc. 33). Można by rzec, że kiedyś wyprowadzono konstrukcyjne są wprawdzie bardzo interesującą propozy- z grodziska krowy i owce, a teraz wróciły barany na qu- cją aranżacyjną, również opartą o idee „angielskiej szkoły adach. Przez teren skarpy oraz teren podgrodzi i przez konserwacji ruin”, ale niestety – podobnie jak w przypad- wały podgrodzi ktoś urządza sobie cross, który niszczy ku Nowogrodu – nie trzymana w ryzach przyroda niweczy nie tylko obiekt zabytkowy, ale również powoduje wzmo- pracę ludzi (ryc. 31). Bez prac pielęgnacyjnych wszystkie żenie procesów erozyjnych skarpy wysoczyzny (ryc. 34). relikty i rekonstrukcje zarastają roślinnością i pozostaje Kwestia ta wymaga szczególnie zdecydowanej interwen- tylko krzyż jako nośnik idei nieczytelnej materialnie i kra- cji, ponieważ proces zajeżdżania może rozprzestrzenić się jobrazowo. W tym przypadku poza koniecznością czę- na pozostałe części grodziska, łącznie z gródkiem właści- ściowego ograniczenia roślinności, zarówno piętra runa, wym, gdzie także zaobserwowano już ślady penetracji jak i drzewiastej, warto byłoby zaaranżować ekspozycję na tych pojazdach. Ponadto teren zespołu osadniczego w terenie w formie tablic zlokalizowanych na zachód od wymaga prac pielęgnacyjnych polegających na koszeniu reliktów kościoła, w pobliżu drogi, oraz tablic przy wejściu traw oraz – w chwili obecnej już na zasadzie interwencji – na schody od strony doliny Narwi. Warto byłoby również usunięcia rosnących tam samosiejek, przede wszystkim w jakiś sposób „wskazać” zwiedzającym Wzgórze Święte- brzozy. Warto by pomyśleć zawczasu, a jest na to już chy- go Wawrzyńca, będące w istocie częścią tego zabytkowe- ba ostatni moment, jak ochronić sam obiekt i jego naj- go zespołu osadniczego. bliższe otoczenie przed ekspansją miasta, a także przed Zespół osadniczy w Starej Łomży, zwany Górą Królo- dziwnymi, niebezpiecznymi pomysłami mieszkańców, po wej Bony30, stanowi problem konserwatorski najtrud- to by stanowił nadal atrakcję krajobrazową i turystyczną, niejszy ze względu na złożony charakter występujących a jego substancja zabytkowa była należycie chroniona. tu zjawisk. Wprawdzie teren grodziska nie jest jeszcze Tor do jeżdżenia quadami po grodzisku trzeba uznać za bardzo przekształcony, jednak presja urbanizacyjna na wybryk dyletantów lub arogantów, chociaż oczywiście na- teren skarpy doliny Narwi jest tak wielka, że nie można leży go zdecydowanie wyeliminować ze strefy otoczenia wykluczyć, iż za kilka lat Góra Królowej Bony podzieli los i samego zespołu zabytkowego w Starej Łomży. Jednak Wzgórza Świętego Wawrzyńca. Już w chwili obecnej od poczynione inne obserwacje wskazują na dużą pomy- strony doliny Narwi zabudowa bardzo zbliżyła się do tere- słowość naszego społeczeństwa w czynieniu rzeczy ab- surdalnych, chociaż szkodliwych. „Dobrym” przykładem jest stos śmieci na majdanie grodziska w Porytem-Jabłoni 30 Zespół osadniczy (grodzisko i podgrodzia) badane były w końcu (ryc. 35). Obiekt ten znajduje się na podmokłych łąkach, lat 60. XX wieku przez T.R. Żurowskiego, a następnie w latach 1982- gdzie dojazd jest utrudniony. Na samo grodzisko wjechać 1984 przez J. Gąssowskiego i E. Twarowską z Instytutu Archeologii się nie da, a wał ma kilka metrów wysokości i stromiznę Uniwersytetu Warszawskiego.
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 103 Jacek Wysocki
Ryc. 28. Nowogród, pow. łomżyński. Widok od połu- dniowego-wschodu na skar- pę z wykorytowaną drogą do ustępów (fot. J. Wysocki) Fig. 28. Nowogród, Łom- ża county. View from the south-east to the escarp- ment with a pathway to lavatories (photo by J. Wy- socki)
Ryc. 29. Stara Łomża – Wzgórze Świętego Wawrzyńca. Zabudowa (fot. J. Wysocki) Fig. 29. Stara Łomża – St. Lawrence Hill. A modern settlement (photo by J. Wysocki)
Ryc. 30. Stara Łomża – Wzgórze Świętego Wawrzyńca. Nowa droga przez wzgórze (fot. J. Wysocki) Fig. 30. Stara Łomża – St. Lawrence Hill. A new road across the hill (photo by J. Wysocki)
104 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Ryc. 31. Stara Łomża – Wzgórze Świętego Wawrzyńca. Zarastanie rekonstrukcji (fot. J. Wysocki) Fig. 31. Stara Łomża – St. Lawrence Hill. Encroaching on a reconstruction (photo by J. Wysocki)
Ryc. 32. Stara Łomża – Góra Królowej Bony. Budow- la powyżej krawędzi grodzi- ska (fot. J. Wysocki) Fig. 32. Stara Łomża – Mount of Queen Bona. A construction above the stronghold edge (photo by J. Wysocki)
Ryc. 33. Stara Łomża – Góra Królowej Bony. Tor quadów (fot. J. Wysocki) Fig. 33. Stara Łomża – Mount of Queen Bona. A quad track (photo by J. Wysocki)
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 105 Jacek Wysocki
Ryc. 34. Stara Łomża – Góra Królowej Bony. Rozjeż- dżone skarpy (fot. J. Wysocki) Fig. 34. Stara Łomża – Mount of Queen Bona. Escarpments demolished by cars (photo by J. Wysocki)
Ryc. 35. Poryte-Jabłoń. Śmieci na grodzisku (fot. J. Wysocki) Fig. 35. Poryte-Jabłoń. Garbage on the stronghold (photo by J. Wysocki)
powyżej 45°. Tymczasem wewnątrz obwałowań leży stos dopatrzeć się śladów po wykopach archeologicznych i tak śmieci. Bliższy ogląd doprowadził do konstatacji, że są to właśnie być powinno. Na grodzisku w Czerwonem od stro- opakowania po produktach spożywczych, które zostały ny północnej widać ślad po wykopie, ale tylko w formie przywiezione tu i wniesione przez wał z jakiegoś pobli- nieco innej roślinności na wzorowo zrekonstruowanym skiego wiejskiego sklepu ogólnospożywczego. Gdyby wale, podobnie w Starej Łomży. Niestety, na kilku obiektach poszukać w kartonach, to z pewnością znalazłby się pa- pozostały niezabliźnione rany po działalności archeologów. ragon fiskalny z adresem. Dlaczego znalazły się tam te Najgorzej chyba wygląda niezasypany, poprzeczny przekop śmieci? Przecież o wiele łatwiej byłoby je spalić (uzysku- przez całe grodzisko w Rusi (ryc. 37), co budzi tym większe jąc energię cieplną) lub nawet przekazać na makulaturę zdziwienie, że był on wąski i zasypanie go nie stanowiło (uzyskując pieniądze!). Niestety, fosa grodziska w Wiźnie szczególnie trudnego zadania. Przecięty wał w Wiźnie rów- jest również zasypywana śmieciami (ryc. 36), ale te po- nież jest widomym śladem działalności archeologów sprzed chodzą z cmentarza i są o wiele trudniejsze do utylizacji, kilkudziesięciu lat (ryc. 38). Czas zrobił swoje i ten nieza- a zająć się tym powinien administrator cmentarza, skoro sypany wykop jest jednoznacznie czytelny chyba tylko dla zajął się drzewami na cmentarzu obcinając im wszystko archeologa. Laik może go już uznać za jakieś nieokreślone, powyżej 5 metrów wysokości. dawne zniszczenia. Być może zresztą pozostawienie tego Na szczęście na terenie innych grodzisk nie ma śmie- wykopu wiązało się z jakimś niezrealizowanym zamysłem ci. Nie zanotowano także śladów penetracji żadnego konserwatorskim. Dziwi natomiast pozostawiony niezasy- z obiektów przez rabusiów z wykrywaczami metalu. Być pany, wykonany stosunkowo niedawno przekop przez wał może nie dotarli jeszcze w te strony. grodziska w Porytem-Jabłoni, który jest stosunkowo szeroki Jest jeszcze jeden problem, na który należy zwrócić uwa- i głęboki, a profile wprawdzie porosły roślinnością, ale się gę, gdyż archeolodzy powinni bić się przede wszystkim we jeszcze nie osunęły, co niewątpliwie nastąpi i spowoduje własne piersi. Większość z obiektów poddanych oględzi- dalszą destrukcję wału (ryc. 39). Właśnie w tych okolicach nom była w przeszłości badana wykopaliskowo. Szczególnie miejscowy sklepikarz zrobił sobie prowizoryczny śmietnik, przykrymi wydają się ślady, które pozostawili na tych obiek- no ale cóż, skoro mogą robić bałagan fachowcy, to dlaczego tach archeolodzy – ludzie, którym powinno szczególnie za- on miałby zachowywać się inaczej? Taki jest właśnie me- leżeć na dobrym stanie grodzisk, gdyż od ich stanu zależy chanizm działania złego przykładu, na który my – archeolo- również ich los zawodowy i naukowy. Tymczasem sytuacja dzy powinniśmy być szczególnie uczuleni. jest tu bardzo zróżnicowana. Na grodziskach w Małym Należy stwierdzić, że stan zachowania większości Płocku, obiektach w Truszkach-Zalesiu i Święcku, trudno obiektów poddanych oględzinom jest dobry lub zadowa-
106 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Ryc. 36. Wizna, pow. łomżyński. Groby i śmieci w fosie (fot. J. Wysocki) Fig. 36. Wizna, Łomża county. Tombs and garbage in the moat (photo by J. Wysocki)
Ryc. 37. Ruś-Sambory, pow. łomżyński. Niezasy- pany wykop archeologiczny (fot. J. Wysocki) Fig. 37. Ruś-Sambory, Łomża county. Uncovered trench (photo by J. Wysocki)
Ryc. 38. Wizna, pow. łomżyński. Niezasypany wykop w południowej części wału (fot. J. Wysocki) Fig. 38. Wizna, Łomża county. Uncovered trench in the southern part of a rampart (photo by J. Wysocki)
Ryc. 39. Poryte-Jabłoń, pow. zambrowski. Niezasy- pany wykop (fot. J. Wysocki) Fig. 39. Poryte-Jabłoń, Zambrów county. Uncove- red trench (photo by J. Wysocki)
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 107 Jacek Wysocki
lający, choć na niektórych występują niepokojące zjawiska Żaden z obiektów nie posiada oznaczenia, a pozostałe o różnym, wzmiankowanym tu charakterze. Z pewnością warunki również nie są wypełniane. konieczne jest podjęcie interwencji konserwatorskich na Żaden z omówionych tu obiektów nie posiada planu niektórych obiektach, w innych przypadkach należałoby ochrony, a są to bardzo przydatne opracowania opisujące podjąć różnorodne, długofalowe działania o charakterze szczegółowo stan istniejący, wskazujące pożądane kierun- prewencyjnym lub pielęgnacyjnym, w każdym przypad- ki działań konserwatorskich zarówno w sferze ochrony ku traktowane indywidualnie31. Szczególną uwagę należy biernej, jak i czynnej oraz dające konkretne propozycje poświęcić obiektom zagrożonym procesami urbanizacyj- działań w zakresie opieki nad poszczególnymi obiekta- nymi, na których powinny być podjęte działania długofa- mi33. Plany ochrony są również bardzo przydatne w pro- lowe i wielokierunkowe. gramowaniu działań planistycznych, mających wpływ na rozwiązania urbanistyczne poprzez możliwość wprowa- dzenia wniosków zawartych w tych opracowaniach do *** planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego, będących prawem lokalnym, a wcześniej do studiów uwa- W podsumowaniu tego przeglądu nasuwa się następują- runkowań i kierunków rozwoju poszczególnych gmin. ca konstatacja. Współcześnie w ramach działań ochron- Wdrożenie opisanych wyżej procedur i sporządzenie nych nie wystarczy już stosowanie tylko ochrony biernej odpowiednich dokumentów jest oczywiście procesem obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazo- trudnym i długotrwałym i nie może spoczywać jedynie wej, polegającej na: na barkach służby konserwatorskiej. Powodzenie realiza- • wpisie do rejestru zabytków, cji zarządzania dziedzictwem wymaga partycypacji wielu • oznaczeniu w miejscowym planie zagospodaro- podmiotów społecznych34. wania przestrzennego, Partnerami działań powinni być w każdym przypadku: • uwzględnienie w gminnej ewidencji zabytków. • właściciel obiektu, Nie jest już także wystarczające zastosowanie zasad • administracja ochrony zabytków, ochrony in situ32, polegającej na: • jednostki samorządu terytorialnego, • oznaczeniu obiektu, • różni partnerzy społeczni (organizacje społeczne, • określeniu warunków opieki i sposobów jej reali- związki mieszkańców), zacji (warunki konserwatorskie) przez właściciela, • inni partnerzy instytucjonalni (placówki naukowe, • monitorowanie przez administrację konserwator- uczelnie, muzea). ską stanu obiektu. W ramach realizacji powinny być podejmowane nastę- Konieczne jest wprowadzanie zasad zarządzania dzie- pujące rodzaje działań: dzictwem, to znaczy: • formalno-prawne (np. powołanie parku kulturo- • wykonanie szczegółowego, wieloaspektowego wego), rozpoznania obiektu i jego otoczenia, • organizacyjne (utworzenie zespołu zarządzające- • określenie możliwości i warunków udostępnienia go – grupy sterującej, utworzenie jednostki orga- obiektu, nizacyjnej), • określenie potrzeb i oczekiwań społecznych w sto- • realizacyjne (porządkowe, adaptacyjne, inwesty- sunku do obiektu, cyjne, pielęgnacyjne, badawcze), • określenie możliwości i sposobów zagospodaro- • monitoring (obserwacja skutków wykonywanych wania obiektu, działań i ewentualna modyfikacja). • wykonanie planu ochrony obiektu, Zatem na zakończenie należy stwierdzić, że kategoria • wykonanie miejscowego planu zagospodarowa- dziedzictwa archeologicznego na terenie Ziemi Łomżyń- nia przestrzennego uwzględniającego plan ochro- skiej, jaką są grodziska, jest zachowana stosunkowo do- ny i ewentualne ustanowienie na tej podstawie brze, ale wymaga dla jej przetrwania w dobrej kondycji parku kulturowego, wielu zabiegów zarówno ze strony archeologów badaczy, • realizacja ustaleń planu, służb konserwatorskich, jak i samorządów lokalnych i sa- • monitoring i modyfikacje planów w miarę postę- mego społeczeństwa. Grodziska na tym terenie są katego- pów różnych działań. rią dziedzictwa na tyle interesującą i istotną, że stanowią Wszystkie z omawianych grodzisk są wpisane do reje- charakterystyczny ryt tego regionu i powinny być otoczone stru zabytków. Większość jest także oznaczona w planach należytą ochroną, a nawet stać się elementem budowy zagospodarowania przestrzennego, jeśli takie opracowa- współczesnej tożsamości kulturowej miejscowego społe- nia są wykonane dla poszczególnych terenów. Niestety, czeństwa. Jak najszybciej powinien być wdrożony i reali- już nawet warunki ochrony in situ nie są realizowane. zowany program zarządzania dziedzictwem dla tej części zasobu zabytkowego regionu.
31 Jaskanis 1980. 33 Wysocki 1999b. 32 Kobyliński 2001. 34 Kobyliński 2008.
108 Archaeologica Hereditas • 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie
Wykaz cytowanej literatury:
Antoniewicz, W. i Z. Wartołowska (red.) Kobyliński, Z. 1964. Mapa grodzisk w Polsce. Warszawa: Ossolineum. 2001. Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa arche- Gąssowski, J. i E. Twarowska ologicznego. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii 1983. Stara Łomża. Informator Archeologiczny, Badania 1982, PAN i Fundacja Res Publica Multiethnica. 225-226. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii 2008. Problemy współczesnej teorii konserwacji dziedzic- PAN. twa archeologicznego w Polsce, [w:] B. Szmygin (red.), 1984. Stara Łomża. Informator Archeologiczny, Badania Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Pol- 1983, 213-214. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno- sce, 35-44. Lublin: PKN ICOMOS. logii PAN. Marczak, E. 1985. Stara Łomża. Informator Archeologiczny, Badania 2003. Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku 1984, 143-144. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno- 2 – „Góra Wieżowa” w Truszkach Zalesiu, gm. Kolno, logii PAN. woj. podlaskie. Światowit, Fasc. B, t. 5 (46): 193-200. Jakimowicz, R. Miśkiewicz, M. 1924-1925. Sprawozdanie z działalności państwowego kon- 1981. Mazowsze Wschodnie we wczesnym średniowieczu. serwatora zabytków przedhistorycznych za rok Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskie- 1932. Wiadomości Archeologiczne 9: 325-327. go. Janiszowski, K. Pela, W. 1969. Wizna, pow. Łomża. Informator Archeologiczny, Ba- 1979. Pieńki Grodzisko. Informator Archeologiczny. Badania dania 1969, 316-317. Warszawa: Instytut Archeologii 1978, 191. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii i Etnologii PAN. PAN. 1970. Wizna, pow. Łomża. Informator Archeologiczny, Ba- Pela, W. i Z. Skrok dania 1970, 340-341. Warszawa: Instytut Archeologii 1987. Wykopaliska na rubieżach Mazowsza. Ziemia łomżyńska i Etnologii PAN. 3: 119-124. 1972. Wizna, pow. Łomża. Informator Archeologiczny, Bada- Twarowska, E. nia 1972, 281. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno- 1980. Mały Płock woj. łomżyńskie. Informator Archeologicz- logii PAN. ny. Badania 1979, 167-168, 263-264. Warszawa: Insty- Jaskanis, D. tut Archeologii i Etnologii PAN. 1980. Potrzeba interdyscyplinarnej współpracy w dziedzinie Wysocki, J. ochrony i zagospodarowania obiektów archeologicz- 1997. Sposoby ekspozycji w krajobrazie obiektów archeolo- nych, [w:] D. Jaskanis (red.), Zabytek archeologiczny gicznych o własnej formie terenowej, [w:] P. Molski i środowisko, 13-20. Warszawa: PWN. (red.), Ochrona zabytków architektury obronnej, 108, 2001. Grodzisko w Rajgrodzie w świetle źródeł archeologicznych. 114. Giżycko: Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji. Biuletyn Konserwatorski woj. podlaskiego 7: 75-156. 1999a. Ochrona stanowisk archeologicznych o charakterze 2008. Święck, wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na obronnym i własnej formie krajobrazowej, [w:] Z. Ko- północno-wschodnim Mazowszu. Warszawa: SNAP byliński (red.), Krajobraz archeologiczny, 11-23. War- Oddział w Warszawie. szawa: Res Publica Multiethnica. Kaczmarek, L. 1999b. Ochrona stanowisk archeologicznych o charakterze 1985. Ruś Sambory. Informator Archeologiczny. Badania obronnym. Fortyfikacje 8: 10-24. 1984: 142-143. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno- Żurowski, T.R. logii PAN. 1970. Nowogród, pow. Łomża. Informator Archeologiczny. Kamiński, A. Badania 1969, 288-289. Warszawa: Instytut Archeolo- 1961. Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego. gii i Etnologii PAN. Rocznik Białostocki 1. 1972. Nowogród, pow. Łomża. Informator Archeologiczny. 1963. Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie między Biebrzą Badania 1971, 204-205. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno- a Narwią. Rocznik Białostocki 4: 5-41. logii PAN. Kasprzycka, M., J.M. Matuszkiewicz, M. Wielgus i J. Wysocki 1999. Wyniki badań geomorfologicznych i geobotanicznych realizowanych do planów ochrony stanowisk archeolo- gicznych. Fortyfikacje 6: 155-173.
Grody średniowiecznego Mazowsza • Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza 109 Jacek Wysocki
Jacek Wysocki
The strongholds of the Łomża Land: the condition of examinations and conservator’s problems Summary
Among the archaeological sites a special place occupy archaeo- and making individual monuments available to the public. They logical sites which have a form within the landscape, that is, are also useful in programming further planning activities -af those that can be seen in the area by an average person having fecting urban solutions. no archaeological education. In the Masovia region there are Equally important as the implementation of a formal-legal around 200 strongholds and castles. actions is the process of socialisation of the archaeological The need for special conservation treatment of the archaeo- heritage management, in particular, of discussed here monu- logical sites, which have their own landscape form, has been ments. Gaining public acceptance for the monument, bringing recognised already in the 20’s of the last century, a turning the continuous commitment of civil society organisations in point in the perception of this category of monuments by en- the management and permanent activities of local authorities vironmental planners and archaeological conservators, was a (municipalities, county) may in practice prove to be much more conference in Białystok in 1978. In the context of planning, it is important and efficient than commonly used today as a pre- important in particular for areas subject to intense urbanisation scription „for all evil” conservation orders and prohibitions. To processes, the problem of the surrounding of the monument. achieve this goal, necessary is appropriate substantive prepara- In several of the cases examined here, analysed monuments are tion of local government officials dealing with cultural heritage at risk, even though they are not themselves subject to urbani- management at both the municipality and the county. The con- sation. However, their surroundings have been transformed in servator should also be involved in the process of protection a manner that causes the degradation of the cultural valuesof as one of the partners to advise and help, but only in extreme the monument. Currently, none of the strongholds in Masovia situations use administrative instruments. To implement such does have a protection plan, and these are studies detailing a program needed is a reform of conservation service aimed at the status quo, indicating the desired directions of conservation increasing its merit competences, and reducing administrative activities both of the passive and active protection, and- giv burdens. ing proposals for action in the field of protection of individual monuments. From them also arise possibilities of development Translated by Katarzyna Zeman-Wiśniewska
110 Archaeologica Hereditas • 4 Noty o autorach
Felix Biermann – dr hab., archeolog, Ewa Marczak – dr, archeolog, Instytut Archeologii profesor Uniwersytetu w Getyndze. Uniwersytetu Warszawskiego.
Mariusz Błoński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Maria Miśkiewicz – prof. dr hab., archeolog, i Etnologii PAN. Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (em.). Andrzej Buko – prof. dr hab., archeolog, Instytut Archeologii i Etnologii PAN Jarosław Ościłowski – dr, archeolog, i Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. członek korespondent Polskiej Akademii Nauk. Dorota Stabrowska – mgr, archeolog, Maria Dekówna – prof. dr hab., Instytut Archeologii Muzeum w Pułtusku. i Etnologii PAN (em.). Wojciech Szymański – prof. dr hab., archeolog, Andrzej Gołembnik – mgr, archeolog, Zespół Instytut Archeologii i Etnologii PAN (em.). Archeologiczno-Konserwatorski. Maciej Trzeciecki – dr, archeolog, Instytut Archeologii Urszula Iwaszczuk – mgr, archeozoolog, Instytut i Etnologii PAN. Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przemysław Urbańczyk – prof. dr hab., archeolog, Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytetu Wyszyńskiego w Warszawie i Instytut Archeologii Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i Etnologii PAN. i Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Tomasz Kordala – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Muzeum Mazowieckie w Płocku. Wyszyńskiego w Warszawie.
Małgorzata Krasna-Korycińska – mgr, archeolog, Magdalena Żurek – dr, archeolog i historyk sztuki, doktorantka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wyszyńskiego w Warszawie.
Archaeologica Hereditas 4 243