Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 04 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS Grody średniowiecznego Mazowsza Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza pod redakcją Magdaleny Żurek i Małgorzaty Krasnej-Korycińskiej Warszawa – Zielona Góra 2015 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Komitet Redakcyjny: Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek Adres Redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl Redakcja: Magdalena Żurek i Małgorzata Krasna-Korycińska Redakcja techniczna: Alina Jaszewska Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka (www.kerning.pl) Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Rycina na okładce: Grodzisko w Starej Łomży – Góra Królowej Bony (fot. Jerzy Miałdun) Publikacja recenzowana do druku przez prof. dr. hab. Martina Gojdę © Copyright by Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Zielona Góra, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa and Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ISBN 978-83-940985-1-3 Wydawnictwo: Fundacja Archeologiczna Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447 www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: [email protected] Książkę można kupić w sklepie internetowym: www.wydawnictwofa.pl SPIS TREŚCI 7 Andrzej Buko i Maria Dekówna 147 Andrzej Gołembnik Marek Dulinicz Czego (i dlaczego) nie wiemy (10 maja 1957 – 6 czerwca 2010) o przeszłości Płocka – zagadnienia wybrane 11 Bibliografia prac Marka Dulinicza 159 Dorota Stabrowska Zalążek miasta na wyspie pułtuskiej, 17 Andrzej Buko Anno Domini 1257 Marek Dulinicz jako badacz wczesnośredniowiecznego Mazowsza 181 Maciej Trzeciecki Gród radomski na pograniczu Małopolski 31 Wojciech Szymański i Mazowsza – zarys problematyki badawczej Refleksje na temat początków grodów u Słowian 201 Przemysław Urbańczyk Stratygraficzna opowieść o grodzie w Czersku 39 Felix Biermann The small Early Medieval lowland ringforts in 207 Ewa Marczak Northern Masovia and their counterparts in Truszki-Zalesie – gród północnego Mazowsza. the northern West-Slavic territory Cel i stan badań 51 Maria Miśkiewicz 215 Tomasz Kordala Wielkie grody Podlasia na przykładzie obiek- Cmentarzysko na wzgórzu Krasino tów w Niewiadomej i Krzesku 227 Urszula Iwaszczuk 63 Jarosław Ościłowski O czym mówią kości zwierzęce Badania archeologiczne grodzisk północno- z wczesnośredniowiecznych wschodniego Mazowsza grodzisk mazowieckich 89 Jacek Wysocki 237 Mariusz Błoński Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań Dendrochronologia o początkach i problemy konserwatorskie grodu w Nasielsku 111 Zbigniew Kobyliński 243 Noty o autorach i Wojciech Szymański Grodzisko w Haćkach na Podlasiu ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 4 Jacek Wysocki Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie Użyty w tej pracy termin „Ziemia Łomżyńska” ma cha- • grodziska stożkowate, które nie mają ekspono- rakter umowny. Analiza dotyczy obiektów znajdujących wanych obwałowań, lecz są sztucznie ukształto- się w okolicach Łomży i będących w sferze kompetencji wanym w terenie (usypanym) wzniesieniem, wy- administracyjnej łomżyńskiej Delegatury Podlaskiego płaszczonym w części wierzchołkowej, niekiedy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Historycznie otoczonym fosą, mamy tu do czynienia z kilkoma dawnymi jednostkami • grodziska cyplowe, na których majdan jest ogra- terytorialno-administracyjnymi, znajdującymi się w obrę- niczony w części formami naturalnymi (skarpami), bie północno-wschodniego Mazowsza1, a nawet sięgamy a konstrukcje obronne w formie wałów, fos lub terenów osadnictwa jaćwieskiego w rejonie Rajgrodu2. ich kombinacji znajdują się jedynie w części o naj- Charakter referowanego tu zagadnienia zwalnia jednak łatwiejszej dostępności3. autora od obowiązku prowadzenia rozważań historycz- Istnieje jeszcze możliwość zastosowania trzeciego ro- nych na rzecz spojrzenia na współczesność najbardziej dzaju klasyfikacji, ze względu funkcję, jaką pełniało gro- reprezentacyjnych w sensie krajobrazowym obiektów dzisko będąc jeszcze obiektem użytkowanym. Możemy tego terenu. Mimo że w tytule użyto słowa „grodzisko”, zatem podzielić je na: nie wszystkie obiekty poddane analizie są nimi w istocie. • mieszkalne, w których realizowana była bieżąca Wzgórze Świętego Wawrzyńca nie jest grodziskiem, nie działalność osadnicza – mieszkalna i gospodarcza, jest jednoznacznie wyjaśniony charakter „Góry Wieżo- a najczęściej także administracyjna z siedzibą lo- wej” w Truszkach-Zalesiu, nie są także grodziskiem po- kalnego ośrodka władzy, zostałości zamku w Nowogrodzie. Wszystkie te obiekty • refugialne, czyli schronieniowe – obiekty nieza- charakteryzuje jednak ważna cecha, jaką jest wyekspono- mieszkałe na stałe, pełniące funkcje magazynowe wanie stanowiska w terenie, czyli mają one własną formę i schronienia oraz punktów oporu, nieużytkowa- krajobrazową. ne na co dzień, zaopatrzone w żywność i paszę. Ze względu na morfologię terenu, obiekty te możemy W grodach tych chroniła się okoliczna ludność podzielić na dwa typy. Grodziska wysoczyznowe to takie, na wypadek niepokojów i stanowiły one ważne które zlokalizowano na formach fizjograficznych mają- punkty oporu i bazy wypadowe w przypadku cych cechy naturalnej obronności i przy pomocy prac in- walk, żynieryjnych dodatkowo je ufortyfikowano. Kształt tych • strażnicze – położone na rubieżach osadniczych, obiektów jest zatem w pewnym stopniu uwarunkowany pełniące funkcje strażnicze i obronne, bez rozwi- kształtem zastanej formy terenowej. Najczęściej powodu- niętych funkcji gospodarczych czy administracyj- je to nieregularność przebiegu wałów. Drugim typem są nych. grodziska nizinne, to jest znajdujące się w dolinach rzek, Między wymienionymi rodzajami i typami zachodzą na terenach płaskich, gdzie cały kształt fortyfikacji jest wy- oczywiście związki kombinacyjne, zatem grodzisko może nikiem zaplanowanych zabiegów technicznych budowni- być na przykład nizinnym, pierścieniowym, o funkcji refu- czych obiektu. Mają one z reguły kształty bardziej regular- gialnej, jak na przykład Poryte-Jabłoń (ryc. 1), wyżynnym ne, a poszczególne elementy są jednoznacznie czytelne. stożkowatym, o funkcji strażniczej, jak Rajgród (ryc. 2), Drugi rodzaj klasyfikacji dokonywany jest ze względu na czy też wyżynnym pierścieniowym, o funkcji mieszkalno- morfologię samego obiektu zabytkowego i tu wydzielamy: administracyjnej, jak Święck-Strumiany (ryc. 3). • grodziska pierścieniowe z wałem obronnym wo- O ile charakterystykę geomorfologiczną i morfolo- kół ograniczonego przezeń majdanu, giczną obiektu można wykonać na podstawie obserwacji terenowych, o tyle rozstrzygnięcia funkcjonalne mogą być podejmowane dopiero po przeprowadzeniu badań 1 Miśkiewicz 1981. 2 Kamiński 1963. 3 Wysocki 1997. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 4 89-110 Jacek Wysocki Ryc. 1. Poryte-Jabłoń, pow. zambrowski. Widok od południa (fot. J. Wysocki) Fig. 1. Poryte-Jabłoń, Zambrów county. View from the south (photo by J. Wysocki) Ryc. 2. Rajgród, pow. grajewski. Widok od zachodu (fot. J. Wysocki) Fig. 2. Rajgród, Grajewo county. View from the west (photo by J. Wysocki) Ryc. 3. Święck-Strumiany, pow. wysokomazowiecki. Widok od południa (fot. J. Wysocki) Fig. 3. Święck-Strumiany, Wysoka Mazowiecka county. View from the south (photo by J. Wysocki) 90 ARCHAEOLOGICA Hereditas • 4 Jacek wysocki Grodziska ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie archeologicznych o charakterze wykopaliskowym, które W tym czasie rozpoczęto badania grodzisk w Święcku- dają informacje o pierwotnym programie funkcjonalno- Strumianach, Wiźnie10 i Starej Łomży, a także kilku stano- przestrzennym obiektu oraz sposobie jego użytkowania. wisk w rejonie Nowogrodu nad Narwią11. Nieco później, Dlatego też tylko dla niektórych grodzisk z tego terenu w końcu lat 60. XX wieku przeprowadzono badania wyko- można aktualnie wskazać rodzaj użytkowania4. paliskowe na terenie grodziska w Rajgrodzie12. Już po re- Należałoby jeszcze wydzielić inne miejsca związane formie administracyjnej i powstaniu nowego wojewódz- z dawnym osadnictwem, a niebędące zwykłymi stano- twa łomżyńskiego, na jego terenie rozpoczęto badania wiskami osadniczymi, jak np. Wzgórze Świętego Waw- archeologiczne grodzisk na większą skalę. Przeprowadzo- rzyńca5 w Starej Łomży, będące miejscem po kościele (ko- no wówczas (na przełomie lat 70. i 80. XX wieku) bada- ściołach) i cmentarzu (ryc. 4). W tym przypadku można nia grodzisk w Pieńkach-Grodzisku, Czerwonem (ryc. 12), by wrócić do dawnego pięknego i adekwatnego słowa Małym Płocku (ryc. 13), Starej Łomży, Rusi-Samborach13 „kościelisko”, które już prawie wyszło z użycia. Specyficz- (ryc. 14) i Truszkach-Zalesiu. Pod długiej przerwie badaw- ną formą osadniczą, będącą kontynuacją grodu, ale cha- czej, już w początkach XXI wieku, w 2005 roku podjęto rakterystyczną już dla czasów pełnego średniowiecza, jest kolejne prace na grodzisku w Porytem-Jabłoni. określenie „zamczysko” – miejsce po zamku, z którym to Prace badawcze na grodziskach prowadziły różne in- obiektem mamy do czynienia w Nowogrodzie. stytucje. Były wśród nich: Muzeum Okręgowe w Białym- Przeglądowi poddano 15 obiektów, w większości wpi- stoku, Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska War- sanych do rejestru zabytków