Colofon in Dit Nummer

_ g_ g

Colofon In dit nummer

Historica is een uitgave van de Vereniging voor Vrouwen- / Oral history / / Genderview / geschiedenis en verschijnt drie keer per jaar (februari, juni en oktober). 3 Oral history met video en de tweede 24 Els Flour Informatie op internet: www.gendergeschiedenis.nl feministische golf Sophie Bollen Redactie Josien Pieterse en Grietje Keller Greetje Bijl (public relations) / Recensie / Sophie Bollen (hoofdredactie) / Nederlands-Indië / Barbara Bulckaert (eindredactie) 27 Vriendschap en troost in de vrienden- Inge-Marlies Sanders (penningen) 6 Nederlandse koloniale vrouwen en rol van Petronella Moens Hilde Timmerman rassenbewustzijn in Nederlands-Indië Sara Tilstra (eindredactie) Barbara Bulckaert Karin Hietkamp Redactieadres / Onder de loep / Sophie Bollen / Literatuur / VUB/Vakgroep Metajuridica 28 Interviews met moffenmeiden Pleinlaan 2 12 Het onbekende levensverhaal 1050 Brussel / Recensie / E-mail: [email protected] van de bekende Antwerpse dichteres Tel. 02-6291495 Alice Nahon 30 Nieuwe perspectieven op het Manu van der Aa verzamelen, bewaren en delen van Lidmaatschap VVG, p/a IIAV, Obiplein 4, 1094 RB Amsterdam vrouwengeschiedenis Tel: 020-6651318; Fax: 020-6655812, / Textielgeschiedenis / Els Flour Internet: www.gendergeschiedenis.nl. Voor privé-personen bedraagt de contributie €27,50 per 15 Een geschiedenis van ondergoed 31 / Service en nieuwe boeken / jaar (lidmaatschap); reductie-lidmaatschap (voor studen- Chantal Bisschop ten of mensen met een inkomen onder €700,- p.m.: €22,- per jaar (studentlid, ovv collegekaartnummer). Leden van de VVG ontvangen Historica automatisch en hebben stem- / Nederlands-Indië / recht bij de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering. 18 Vergeten vrouwenstemmen uit de Voor instellingen kost een abonnement op Historica €22,-. Abonnees kunnen geen aanspraak maken op de rechten negentiende-eeuwse Indisch- van de leden. Het abonnementsgeld dient vooruit te Nederlandse literatuur worden betaald. Abonnementen worden automatisch ver- lengd, tenzij één maand voor het verstrijken van de abon- Stéphanie Loriaux nementsperiode (voor 1 december) schriftelijk is opge- zegd. U kunt lid of abonnee worden via de website, door te bel- len, door het bedrag over te maken op het VVG-gironum- mer 4102980, of door een briefkaart te sturen naar de Ver- Onder historicae eniging voor Vrouwengeschiedenis. U ontvangt dan een acceptgiro. Belgische leden maken gebruik van het volgende rekeningnummer: INGBNL2A (BIC-code) en Oral history NL94 INGB 0004102980 (IBAN-code). Donaties zijn ook van harte welkom. Meestal moet ik even kauwen om deze ruimte gevuld te krijgen. Deze keer was dit echter Inleveren kopij geen probleem. De rode draad doorheen dit nummer werd mij immers meteen duidelijk. De Auteurs wordt verzocht tevoren contact op te nemen met gemeenschappelijke noemer in een aantal artikels blijkt, zij het de ene keer explicieter dan de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor om bijdragen te weigeren. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de andere, oral history te zijn. In het eerste artikel vertellen Josien Pieterse en Grietje Keller de inhoud van hun bijdragen. Mover de meerwaarde die mondelinge getuigenissen – mét beeld – opleveren om de geschie- Bestuur Vereniging voor Vrouwengeschiedenis denis van de vrouwenhulpverlening te documenteren. Gesproken bronnen zijn vaak rijker Anneke Mulder-Bakker (voorzitter) dan een geschreven getuigenis want ze zijn directer, puurder, meer ‘gelaagd’. Niet alleen wat [email protected] ze zeggen maar ook hoe iets wordt verteld – zowel qua bijhorende emoties en mimiek, als Machteld de Metsenaere (vicevoorzitter) [email protected] qua woordkeuze – maakt deze bronnen uitermate geschikt om bepaalde onderwerpen te Eveline Buchheim (secretaris) bestuderen. Chantal Bisschop is er zo in geslaagd een boeiende geschiedenis van onder- [email protected] Maaike Messelink (penningmeester) goed in Vlaanderen op te stellen waarbij duidelijk wordt dat onderkleding meer dan alleen [email protected] een stukje textiel is. Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis én naamopvolger van het Evelien Rijsbosch (IIAV) IIAV, gaat resoluut voor oral history. Niet alleen met het project over vrouwenhulpverlening [email protected] Greetje Bijl (Historica) en de tweede golf, maar ook door de interviews van onderzoekster Monika Diederichs voor [email protected] het nageslacht te bewaren. Diederichs verzamelde een schat aan informatie door zoge- Raad van Aanbeveling van de VVG naamde ‘moffenmeiden’ te interviewen over hun relaties met Duitse militairen en de naoor- prof.dr. (em.) Piet Blaas (EUR) logse stigmatisatie en behandeling die ze hiervoor na de oorlog dienden te ondergaan. Hoe- prof.dr. Hans Blom (UvA en NIOD) prof.dr. Rosi Braidotti (UU) wel de foto’s van Bijltjesdag in de rubriek Onder de Loep boekdelen spreken, bieden de in- prof.dr. Maria Grever (EUR) terviews een belangrijke inkijk in de persoonlijke ervaring van deze ‘foute’ vrouwen. Els prof.dr. Willy Jansen (KUN) Flour, archivaris van het Belgische Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis (AVG), kan prof.dr. Paul Klep (KUN) prof.dr. Selma Leydesdorff (UvA) voorlopig alleen maar dromen van de nodige middelen om mondelinge bronnen te verza- prof.dr. Joyce Outshoorn (RUL) melen, zo vertelt ze in Genderview. Nochtans tikt de tijd angstvallig snel weg. Nog even en prof.dr. Marjan Schwegman (UU) de pioniersters van de tweede golf kunnen het niet meer navertellen. Enkele jaren geleden Historica verschijnt met steun van het Internationaal Infor- ging ik voor het Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis archiefbescheiden ophalen bij matiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV), www.iiav.nl Roos Proesmans, die Dolle Mina in Vlaanderen oprichtte en door mediagenieke acties begin jaren 1970 de nationale pers haalde en de goegemeente choqueerde. Toen ik oog in oog

ISSN 1382-3914 stond met deze vrouw, kon ik alleen maar een enorm respect voelen. Uiteraard had ik haar nooit persoonlijk gekend, maar door mijn opzoekingswerk voor mijn eindverhandeling in Lay-out: Pien Steringa het Dolle Mina-archief, had ik mij enigszins een beeld gevormd van een sterke en intelligen- Diges | geschiedenis & media Druk: Zet & Print, Naarden te vrouw wiens daadkracht en lef het kleinburgerlijke Vlaanderen de ogen had geopend Distributie: AM-groep, Hoofddorp voor de achterstelling van vrouwen. Ik was er dan ook even kapot van toen ik enkele weken Foto omslag: Alice Nahon voor de kapelwoning van Cantecroy, Mortsel. later het bericht kreeg dat ze overleden was. Samen met haar was een stuk geheugen van de Bron: AMVC-Letterenhuis. Vlaamse tweede golfbeweging voorgoed verdwenen. Ik had haar nog zoveel willen vragen…

Sophie Bollen, hoofdredactrice Historica _ g

/ Oral history /

Oral history met video en de tweede feministische golf Een bewogen beweging

“Ik wilde altijd psychiater worden, dat heb ik vanaf mijn zesde al gewild. Als ik op de middelba- binnen een organisatie; bijvoorbeeld hulpverle- re school zei: “Ik wil dokter worden”, dan zeiden ze: “Kinderarts zeker?”“Nee, geen kinderarts. ners, verplegers, academisch geschoolden of Psychiater.”“Ja, maar dan kan je geen kinderen krijgen.”“Hoezo kan je dan geen kinderen krij- vrijwilligers. Tevens is bij de selectie rekening gen?” “Een werkende vrouw, een carrièrevrouw, dat kan niet samengaan met moederschap.” gehouden met verschillende achtergronden ten aanzien van klasse, etniciteit en seksualiteit. De “Nee, hoezo niet?” Zelfs mijn moeder zei: “Ja maar luister nou eens, je kan toch leuk Frans gaan acht geïnterviewden zijn in samenspraak met studeren, dat kan je goed combineren met kinderen krijgen.”“Maar waarom kan ik geen dok- de hoogleraren Janneke Van Mens-Verhulst en ter worden?”“Dat worden allemaal van die manwijven.”(...) Nou dat gaf bij mij een soort tegen- Berteke Waaldijk geselecteerd. Zij hebben in gevoel: ik zal jullie eens laten zien dat ik niet bang ben en dat ik gewoon ga staan voor wat ik dezelfde periode het onderzoek ‘Vrouwenhulp- wil met mijn vak. Nou, dat speelde wel een heel grote rol. Dus toen Tante Sjaan kwam, was dat verlening 1975-2000. Beweging in en rond de gewoon een manier om daar vorm aan te geven. Om er vorm aan te geven aan iets wat niet al- gezondheidszorg’ geschreven. leen bij mij leefde maar ook bij andere vrouwen leefde. Wat al een hele tijd leefde.” Het interviewmateriaal is aangevuld met historische beelden uit de jaren 1970 en 1980 en uiteindelijk verwerkt tot een documentaire over de geschiedenis van de vrouwenhulpverlening. / Josien Pieterse en Grietje Keller / weging. Het vastleggen van levensloopver- Deze documentaire ‘Vrouwenhulpverlening halen op video biedt inzicht in hun motivaties, ontdekken en vernieuwen’ heeft de interviews ervaringen en persoonlijke ontwikkeling. De voor een breder publiek toegankelijk gemaakt Dit is een citaat uit een interview met psychia- collectie interviews is een aanvulling op de pri- en is op hetzelfde moment gepresenteerd als de ter Nelleke Nicolai, die verontwaardigd is over maire geschreven bronnen van de tweede femi- publicatie van Mens-Verhulst en Waaldijk. de verwachtingspatronen die voor haar als nistische golf. Dmeisje en vrouw klaarlagen tijdens haar jeugd.1 De eerste fase van het project Moving Wo- Haar verontwaardiging leidt uiteindelijk tot de men’s History is voltooid met een verzameling oprichting van een aan het lezingen- en discus- van acht diepte-interviews over de vrouwen- sieplatform Studium Generale verbonden ini- hulpverlening. tiatief Tante Sjaan, dat erop gericht was vrou- De vrouwenhulpverleningsbeweging (vhv- wen te informeren over hun eigen lichaam. beweging) is voortgekomen uit de tweede fe- Aletta, het instituut voor vrouwengeschiede- ministische golf. Begin jaren 1970 realiseerden nis en naamopvolger van het IIAV, heeft in vrouwen binnen de vrouwenbeweging zich dat 2006 het initiatief genomen om in het kader veel vrouwen hun eigen lichaam slecht kenden. van het project Moving Women’s History 100 Vanaf halverwege de jaren 1970 werden steeds oral history-interviews op video af te nemen meer initiatieven genomen om de normativiteit met Nederlandse feministen. Gedurende een van de medische theorie en praktijk ter discus- periode van tien jaar worden vrouwen geïnter- sie te stellen. Bij veel medici en hulpverleners viewd die een actieve rol speelden in de twee- bestond een grote onbekendheid met specifieke de feministische golf. In dit artikel wordt in- vrouwenklachten, veroorzaakt door biologi- gaan op dit onderzoek en op oral history vast- sche factoren en maatschappelijke omstandig- gelegd op video. heden. Zowel het hulpverleningsveld, de medi- In het geval van Nelleke Nicolai brengt deze sche theorie en praktijk, als de kennis die vrou- wijze van interviewen niet zozeer nieuwe feiten wen zelf over hun eigen lichaam hadden, moes- over Tante Sjaan of over de positie van vrouwe- ten op de schop. Eind jaren 1970 ontstonden lijke geneeskundestudenten in de jaren zeven- verschillende organisaties die, gesteund door tig naar voren. Wel krijgt de geïnterviewde de de overheid, kennis en methodiek ontwikkel- gelegenheid om een eigen betoog op te bouwen den op het gebied van vrouwenhulpverlening. en professionele keuzes en persoonlijke context Aletta heeft een selectie gemaakt van de in elkaar te weven. Onderzoeker Fridus Steijlen sleutelfiguren uit de vhv-beweging. Het wil maakt de vergelijking met een puzzel waarbij daarmee een gedifferentieerd perspectief bie- oral history interviews niet zozeer ontbrekende den op de vrouwenhulpverleningsbeweging, puzzelstukjes aanvullen; ze kleuren eerder een die onderdeel uitmaakte van de vrouwenbewe- puzzel in die daarvoor zwart/wit was.2 Dit arti- ging van de jaren 1970 en 1980.3 Daarnaast wil Cover van het boek over de geschiedenis van kel zal eerst ingaan op de achtergrond van het Aletta de ontstaansgeschiedenis en ontwikke- de vrouwenhulpverlening. project Moving Women’s History en vervolgens ling van de vhv-beweging in beeld brengen, op de betekenis van oral history op video. evenals de relatie met de vrouwenbeweging als geheel. Achtergrond van het project De geselecteerde vrouwen zijn bij verschil- Oral History als archiefcollectie Moving Women’s History lende thema’s binnen de vrouwenhulpverlening betrokken geweest. Het gaat dan om onderwer- Bovengenoemde interviews zijn het eerste deel Aletta wil toekomstige onderzoekers voorzien pen als abortus, huiselijk geweld, de overgang, van een groot project waarbij Aletta zelf een van een oral history-databank die bestaat uit in- gynaecologie en incest. Er is gezocht naar collectie van getuigenverhalen op video creëert. terviews met actieve leden van de vrouwenbe- vrouwen met verschillende taken en functies Oral history is een wetenschappelijke methode >>

Historica / oktober 2009 / 3 _ g

/ Oral history /

die, vanwege het gebruik van orale bronnen, kelijk om een oral history-collectie te creëren. je open ging waar je een leider bent, waarin je van oudsher door antropologen wordt toege- Het verzamelen van levensverhalen door een dingen kunt bedenken en doen, nieuwe dingen. past.4 Sinds de jaren 1960 ontwikkelen ook his- archief kent in de Verenigde Staten een langere Nou, dat kende ik helemaal niet. Ik voelde me torici grote belangstelling voor orale geschie- geschiedenis. Met het afnemen van getuigen- heel creatief, maar was het nog nooit geweest. Ik denis en geluidsarchieven. Oral history wordt verhalen voor toekomstige onderzoekers wil voelde dat het beeld van mezelf als niet-creatie- gezien als een methode om (ook) de subversie- Aletta investeren in haar collectie. Het project ve vrouw volledig werd afgebroken. Dat was ve geschiedenis te tonen en niet alleen de ge- Moving Women’s History laat zien wat de toe- leuk. Dat was Dolle Mina.” Het citaat wordt op schiedenis van de machthebbers of dominante gevoegde waarde is van beeldregistratie voor een dusdanig bevlogen wijze uitgesproken dat groepen aan bod te laten komen. historisch onderzoek naar sociale bewegingen. de toehoorder meegenomen wordt naar een an- Een belangrijk onderdeel is om ook het De inzichten die de methode met zich mee- dere tijd en plaats. dagelijkse leven en niet alleen de uitschieters in brengt liggen onder meer op het vlak van de Tijdens de video-interviews worden de emo- de geschiedenis in beeld te krijgen. Oral histo- non-verbale communicatie. Tempo, ritme, emoties en maatschappelijke verhoudingen van die ry werd in de jaren 1970 wel gezien als een mid- tie, intonatie en expressie bieden de kijker en tijd opnieuw opgeroepen. Dit kan op anderen del om de geschiedenis te ‘democratiseren’.5 onderzoeker inzichten hoe deze sociale bewe- worden overgedragen op een wijze die in een Hedendaagse kritiek uit zich vaak ten aan- ging door participanten is ervaren. schriftelijke verhandeling vaak verloren gaat. zien van de grote hoeveelheid oral history-on- Inzichten in persoonlijke ervaringen helpen an- derzoeken die plaatsvinden. Historicus Pim den Oral history op video der bronnenmateriaal beter te interpreteren en Boer zegt hierover: “De ‘memory boom’ en de en de vhv-beweging begrijpen. Dit wordt duidelijk uit een citaat uit populariteit van de orale geschiedenis hebben het interview met Nelleke Nicolai: “Dus toen ik geleid tot een vervaging van de grens tussen In dit artikel wordt aan de hand van enkele in- in Delft werkte, het niet meer naar mijn zin had herinneren en geschiedschrijven.” Dat brengt terviewcitaten getoond op welke wijze het geen merkte dat ik voor de zóveelste keer in mijn ons op het volgende punt van kritiek: naast de bruik van de oral history methode in combina- leven ik dezelfde soort tegenwerking had. Toen hoeveelheid onderzoeken wordt regelmatig het tie met videoregistratie tijdens het project tot dacht ik: ‘Nee, dit ga ik echt niet meer doen. Ik vertrouwen op het geheugen bevraagd. Er is re- aanvullingen op de geschreven bronnen heeft ga níet zoals mijn moeder er aan onderdoor. gelmatig kritiek dat de methode geen betrouw- geleid. Dat doe ik níet.’ Ik heb toch kennelijk de fanta- sie dat mijn moeder er aan onderdoor is gegaan, aan haar leven, zoals dat is geworden op grond van keuzes. Ieder mens maakt keuzes in het leven, maar die zijn haar misschien toch wel rauw op haar maag gevallen. (...) Ik heb nooit met haar... Hè, ze is zo... Ik was nog jong en ik heb nooit echt de kans gehad om met haar te praten over hoe zij daar nou zelf tegen aan ge- keken heeft. Het blijft altijd een beetje mistig... Dus dat was de reden dat ik dacht: ‘Nu ga ik leuke dingen doen.’ Ik ben dat boek gaan schrijven, dat was een ei dat ik moest leggen.” In het video-interview wordt de toehoorder meegenomen in de persoonlijke ontwikkeling van Nicolai die er uiteindelijk toe leidde dat ze het boek ‘Vrouwenhulpverlening en psychia- trie’ schreef. De kracht van haar keuze komt op beeld heel sterk over. Dan Sipe, historicus en filmmaker, schrijft over de toegevoegde waarde van bewe- gend beeld in historisch onderzoek: “The goal is not the overthrow or displacement of the Vrouwen actief in het Vormingscentrum printed word, but rather to have the moving

Bron: Archief De Born, Vormingscentrum Aletta. De Born. image of film and video recognized as genera- ting discrete modes of discourse with their own bare historische feiten of objectieve waarheid Het volgende citaat is van Nel Willekens die ways to encode information, express concepts, weergeeft. Volgens critici zou met het verzame- zich vanaf het allereerste moment thuis voelde and embody ambiguity and certainty.”8 len van levensverhalen onbetrouwbare kennis in de vrouwenbeweging. Willekens werd eerst Het lichamelijke speelt een belangrijke rol gecreëerd worden. Selma Leydesdorff heeft als actief bij de Feministische werkgroep Brood en bij oral history op video. Mensen kunnen hun feministische historica in Nederland een lans Rozen in Den Bosch.7 Ze vertelt heel levendig verhaal kracht bijzetten door enthousiast in de gebroken voor de methode en pareert de kritiek over haar eerste kennismaking met Dolla Mina: camera te kijken, het teniet doen als ze wegkij- als volgt: “Iedere bron is natuurlijk subjectief “Toen wist ik: yes, dat ga ik doen. Dat is voor ken en zenuwachtig frummelen als ze ogen- en representeert de visie van een individu of mij. Helemaal. […] Ik bel nog een vriendin op schijnlijk onverstoorbaar vertellen. Ingrid Foe- een beperkt aantal personen op een deel van de en we gaan erheen en er zaten zestig vrouwen. ken vertelt tijdens haar interview hoe weinig geschiedenis. (…) Het enige wat een historicus Geen enkele echte Bossche, ik was de enige vrouwen, ook binnen de vrouwenbeweging daarna toe moet voegen is aantonen wat gere- Brabantse bleek ook achteraf. […] Ik voelde zelf, iets over hun eigen lichaam wisten.9 Vrou- presenteerd wordt. Dat heet gewoonlijk bron- me helemaal thuis. Had meteen het hoogste wen gingen gezamenlijk met een spiegeltje hun nenkritiek.”6 woord, wist precies wat er moest gaan gebeu- eigen vagina bekijken: “De variaties in vagi- Het project dat Aletta uitvoert en dat tot doel ren. En dat was gewoon ontzettend leuk. Ik na’s, om dat met elkaar te delen als vrouwen- heeft levensverhalen op te tekenen van vrou- kwam ontzettend veel leuke nieuwe mensen te- groep, nou dat was natuurlijk lachen, brullen, wen die actief waren tijdens de tweede feminis- gen. We vergaderen en we doen, en we houden gieren van het lachen en tegelijkertijd voorlich- tische golf onderscheidt zich van oral history- acties. Heel veel. Dat was een heel opwindend ting. Of alle borsten, de grote, de kleintjes en onderzoek. In Nederland is het nog niet gebrui- jaar voor mij, alsof er een nieuwe wereld voor alle gevoeligheden daar omheen, dat was zo

Historica / oktober 2009 / 4 _ g

/ Oral history /

Cover van het tijdschrift Noten: Vrouw en gezondheidszorg. 1 Nelleke Nicolai is psychiater en psychoanalytica. Medeopricht- ster, -organisator en cursuscoördinator van het programma ‘Tante Sjaan’, vrouwengezondheidsproject van het Studium Generale van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Verder voorzitter van de Projectgroep Vrouwenhulpverlening van de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. 2 Op basis van een telefoongesprek tussen Grietje Keller en Fri- dus Steijlen op 6 juni 2007. Steijlen is projectleider Stichting Mondelinge Geschiedenis Indonesië (SMGI), Koninklijk Insti- tuut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV). 3 Voor meer informatie over het gebruik van oral history op video bij dit onderzoek, zie: Grietje Keller en Josien Pieterse, ‘Dance around the camera. Experiences with recording video oral history from the second wave women’s movement’, in: Saskia Wieringa (red), Traveling Heritages. New perspectives on collecting, preserving and sharing women’s history. Amsterdam, 2008. 4 Pim de Boer, ‘Geschiedenis, herinnering en ‘lieux de memoire’’, in: Rob van der Laarse (red), Bezeten van Vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering. Amsterdam, 2005, pp. 40-58 en p. 46. 5 Paul Thompson, The voice of the past: oral history, in: Robert Perks en Alistair Thomson (red.), The Oral History Reader (1998). Londen, 1998, pp. 25-31. 6 Selma Leydesdorff, De mensen en de woorden. Amsterdam, 2004, p. 48. 7 Nel Willekes werd actief in de vrouwenbeweging bij Dolle Mina en Brood en Rozen in Den Bosch. Ze werkte vervolgens voor de Emancipatories Vrouwen Vor- mingswerk Adviesgroep (EVA), opgericht op 1 augustus 1977 te Amersfoort, opgeheven in 1981. Doel was het steunen en stimuleren van activiteiten, gericht op de emancipatie van vrouwen binnen het buurt- en clubhuiswerk, opbouw- en vor- mingswerk. Hun voornaamste actiemiddel was de uitgave van een tweemaandelijkse nieuwsbrief ‘Eva bijt door’, waarin publicaties en discussies werden weergegeven. Zij was in de jaren 1980 coördinator van het vrouwenvormingscentrum De Born. 8 Dan Sipe, ‘The future of oral history and moving images’, in: Robert Perks en Alistair Thomson (ed.) The Oral History Reader. Londen, 1998, p. 414. 9 Ingrid Foeken is psychotherapeut en medeoprichter van het vrouwentherapiecentrum De Maan. De Maan begon als expe- rimenteel project op het terrein van de vrouwenhulpverlening weinig bekend en daar met elkaar aan werken, men slechts een deel van het verhaal. Beeld en en werd opgeheven per 1 januari 1993. Doel was vrouwen op die hele lichaamsbewustwording.” Dat dit ge- geluid voegen daar tempo, ritme, emotie, into- deskundige wijze ondersteunen en sterk en bewust maken, het ontwikkelen van nieuwe visies en methodieken en deze beurde is bekend, maar het heeft een toege- natie en expressie aan toe. Ook het weglaten integreren in de reguliere geestelijke gezondheidszorg en het voegde waarde om dit iemand vol enthousias- van informatie vanuit bescheidenheid, angst of overheidsbeleid. Vervolgens was zij onderdeel van Admira dat me te horen vertellen. Doordat Foeken wordt kwetsbaarheid kan hierdoor zichtbaar worden werd opgericht ten tijde van de oorlog in voormalig Joegosla- vië, met als doel de hulpverlening aan slachtoffers van (huise- terug genomen naar het moment waarop zij met en biedt onderzoekers belangrijke informatie. lijk en seksueel) geweld tegen vrouwen en kinderen in oor- anderen vol verwondering het eigen lichaam De toegevoegde betekenislagen zijn bij uitstek logs- en naoorlogse situaties te verbeteren. ontdekte, wordt deze emotie ook overgebracht relevant voor een beweging die zich zo nadruk- op de kijker. kelijk op het lichaam, zelfbeschikking en per- De interviews tonen nog iets anders, name- soonlijke ontwikkeling heeft gericht. Het af- lijk een individu: ‘de vrouw achter de bewe- werpen van maatschappelijke druk en rolpatro- ging’. In de vrouwenbeweging was het hele- nen is een mentaal én fysiek proces. /// maal niet bon ton jezelf op de voorgrond te plaatsen. Vrouwen schreven bijvoorbeeld in de Vrouwenkrant ‘namens ons allemaal’. Oral history op video maakt portretten die het indi- De documentaire ‘Vrouwenhulpverlening, ontdekken en vernieuwen’ (DVD) kan voor €15,- wor- vidu met haar eigen geschiedenis en afwegin- den besteld via volgende link: http://www.aletta.nu/aletta/content/20062/publicaties_bestellen gen losweekt van de beweging. De vhv-beweging is in veel facetten exemplarisch voor de Nieuwe abonnees van Historica kunnen als welkomstgeschenk deze DVD kiezen. vrouwenbeweging als geheel en laat zien hoe de vrouwenbeweging in de jaren 1970 te werk Josien Pieterse studeerde politicologie en genderstudies aan de Universiteit van Amsterdam. Zij ging en hoe allesomvattend de veranderingen was jarenlang programmamaker bij verschillende debatcentra. Zij is werkzaam als zelfstandig waren. onderzoeker en documentairemaker. Veel vrouwen maakten rigoureuze keuzes en Sinds 2006 is Josien betrokken bij het oral history onderzoek van Aletta, instituut voor vrouwen- gingen de confrontatie met de buitenwereld geschiedenis. aan. Het dominante discours werd bevraagd en Contact: [email protected] ging op de schop. Alle facetten van de samenleving werden door de vrouwenbeweging ter Grietje Keller (1967) studeerde in 1990 af aan de Filmacademie Amsterdam en werkte daarna als discussie gesteld: van persoonlijke relaties, li- onafhankelijk documentairemaker en cameravrouw. In 2007 studeerde ze met een scriptie over chaamsbeleving en ervaringen tot politieke en de geschiedenis van borstvoeding cum laude af aan de Universiteit van Amsterdam, Master maatschappelijke structuren. De methode van Vrouwenstudies. Sinds 2006 houdt ze zich bezig met oral history bij Aletta, instituut voor vrou- oral history in combinatie met videoregistratie wengeschiedenis. sluit daar bij aan. Oral history op video voegt Contact: Van Oldenbarneveldtstraat 13-a-1, 1052 JP Amsterdam of [email protected] een extra betekenislaag toe. Taal en tekst vor-

Historica / oktober 2009 / 5 p_ g

/ Nederlands-Indië /

Nederlandse koloniale vrouwen en rassenbewustzijn in Nederlands-Indië Vrouwen in een koloniale mannenwereld . 2006, Amsterdam p. 17. s r e d n a l r e d e N

e h c s i d n I

n a v

s i n e d e i h c s e g

e D

Anoniem echtpaar in Boemidjawa (1914). Op deze foto is duidelijk te zien dat het Europese gezin thuis comfortabele Indische kleding draagt. De vrouw des huizes draagt een witte kebaja met een sarong. Op de achtergrond staat een bediende, waarschijnlijk de

Bron: Ulbe Bosma, en Wim Willems, Raben Remco baboe.

“In elk koloniaal land heeft de vrouw een voorname rol vervuld.”1 Dit schreef de medeopricht- vrouwen naar Indië maakte onderdeel uit van ster van de Vereeniging van huisvrouwen in Indië en vanaf 1935 het eerste vrouwelijke lid van het koloniale beleid. In eerdere eeuwen waren de Volksraad, C.H. Razoux Schultz-Metzer in 1942. En ze heeft gelijk; het kolonialisme wordt ge- het juist de Aziatische en Indische partners van zien als een typische mannenzaak, maar er viel er wel degelijk een rol te spelen voor vrouwen. Europese mannen geweest, die een belangrijke rol hadden gespeeld binnen het koloniale be- Bij het Europese kolonialisme was niet alleen sprake van een militaire, politieke en economi- leid. Om een stabiele kolonie in Azië te kunnen sche overheersing; er was ook sprake van een cultureel proces. Vrouwen hadden dan wel geen vestigen, was het voor het koloniale bestuur inspraak in de militaire, politieke en economische aspecten van het kolonialisme, maar op het van belang dat Europese mannen verbonden sociale vlak konden zij zeker invloed uitoefenen. Vrouwen speelden hun koloniale rol niet op waren met Indië. Niet-Europese vrouwen het ‘echte’ koloniale toneel, maar als echtgenotes en moeders binnen de alledaagse omgeving moesten voor deze verbondenheid zorgen. van het gezin. En juist het alledaagse was dé plek waar machtsrelaties tot uiting kwamen.2 Trouwbepalingen voor werknemers en de mogelijkheid om in concubinaat met inheemse en Indische vrouwen te leven, maakte de komst / Karin Hietkamp / meeste van deze relaties waren in de vorm van van meer Nederlandse vrouwen tot het einde het concubinaat. De njai (concubine) verzorgde van de negentiende eeuw niet noodzakelijk. In niet alleen het huishouden van de Europese de ogen van het koloniale bestuur was hun man, maar voorzag tevens in zijn seksuele be- komst zelfs niet gewenst. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Britse kolo- hoeften.4 De koloniale samenleving in Indië Rond 1900 veranderde er echter iets in de niën in Azië, kwamen er pas na enkele eeuwen aan het einde van de negentiende eeuw, was denkwijze van zowel Nederlandse mannen als Nederlandse vrouwen naar Nederlands-Indië. dan ook het resultaat van enkele eeuwen cultu- het koloniale bestuur van Indië. Nederlandse IIn de periode tussen het einde van de zestiende rele en fysieke vermenging van Europese en mannen die rond de eeuwwisseling naar Indië en de negentiende eeuw vestigden zich slechts Aziatische elementen en personen. De kolonia- trokken namen westerse normen en waarden enkele Nederlandse vrouwen in de kolonie. Het le maatschappij in Nederlands-Indië leek rond mee. Zij zochten niet langer een bediende als gebrek aan Nederlandse vrouwen werd in Indië het begin van de twintigste eeuw totaal niet op vrouw, maar een ‘gelijkwaardige’ levensgezel- opgevangen door Aziatische en gemengdbloe- de Nederlandse samenleving in Europa. On- lin, met wie ze hun tijd in de kolonie vol kon- dige (Indische) vrouwen. Het gevolg was dat danks dat er zich vanaf het einde van de negen- den maken om later met haar naar Nederland “[…] tal van mannen, die werkelijk goede lie- tiende eeuw steeds meer Europeanen in Indië terug te kunnen keren.5 ve echtgenooten en vaders geworden zouden vestigden en de samenleving steeds Europeser Het stimuleren van de blanke endogamie in zijn, ongetrouwd [blijven] en [zich] behelpen werd, bleef het Indische element nog sterk aan- Indië werd onderdeel van het strategisch beleid […] [met], om hun eigen karakteristieke termi- wezig. In deze Indische omgeving stapten van- van het koloniale bestuur.6 Huwelijken tussen nologie te gebruiken ‘[…] een surrogaat’”.3 af het einde van de negentiende eeuw steeds geboren Europeanen werden door het koloniale Sommige van deze mannen trouwden met meer Nederlandse vrouwen aan wal. bestuur vanaf het einde van de negentiende hun Aziatische of Indische partner, maar de De komst van grote groepen Nederlandse eeuw steeds meer aangemoedigd. Volbloed Eu-

Historica / oktober 2009 / 6 p_ g

/ Nederlands-Indië /

ropese gezinnen werden gezien als de oplos- hoorden: “Het rasbesef is de polsslag van de niet geschikt geacht. Totokvrouwen (vrouwen sing voor het sociale en politieke probleem van koloniale samenleving.”11 die in Europa geboren waren en tot de sociale rassenvermenging. Een huwelijk met een Ne- Vooral in de negentiende eeuw, met de op- bovenlaag behoorden) waren te gevoelig en het derlandse vrouw zou ‘verindischte’ mannen komst van racistische theorieën, werd het ras- klimaat in Indië te warm en afmattend. Aan het weer Europees maken. Terwijl de njai werd senbewustzijn, ook in het tolerante Indië, gro- einde van de negentiende eeuw moest (en kon) aangewezen als de reden dat de Nederlandse ter. In de eeuwen daarvoor waren in eerste in- de koloniale omgeving geschikt gemaakt wor- man met wie zij samenleefde, ‘verindischte’, stantie religie en later landaard de criteria op den voor Nederlandse echtgenotes. De Europe- werden vrouwen uit Nederland gezien als de basis waarvan de verschillende bevolkings- se normen en waarden van deze vrouwen had- manier om Europese mannen Europees te hou- groepen in Indië ingedeeld werden. Vanaf 1854 den gevolgen voor de verhoudingen tussen Eu- den. Juist het onderscheid tussen Europees en werden de inwoners van Nederlands-Indië in- ropese en niet-Europese bevolkingsgroepen. Indisch werd aan het einde van de negentiende gedeeld in ‘Europeanen en met Europeanen ge- Nederlandse vrouwen in de kolonie eisten aan eeuw een belangrijk punt binnen het koloniale lijkgestelden’, en in ‘Inlanders en met Inlan- het einde van de negentiende eeuw een grotere beleid in Indië. ders gelijkgestelden’.12 Deze indeling bood de en duidelijkere raciale scheiding. Dit werd Europese overheersers de mogelijkheid om soms ook door de mannen om hen heen, voor Koloniaal racisme niet-Europeanen uit te sluiten van bepaalde hen geëist. De grenzen tussen Europeanen en in Nederlands-Indië voordelen. niet-Europeanen moesten duidelijk zijn, net als Toen de Europese bevolkingsgroep in 1854 de sociale positie van de verschillende groepen Racistische theorieën waren in de negentiende werd uitgebreid, reageerden de ‘volbloed’ Eu- in de samenleving.13 eeuw in opkomst. Zij werden zo belangrijk dat ropeanen hierop door de culturele voorwaar- De Indische samenleving was zowel sociaal zij steeds meer een ideologie vormden die op den voor (sociale) voordelen duidelijker te de- als raciaal sterk gelaagd. Nederlandse vrouwen allerlei terreinen kon worden ingezet. Racisme finiëren. in Indië hadden als koloniale ‘taak’ eenheid te en kolonialisme waren in de negentiende eeuw creëren onder de Europese bevolking. Een ge- onlosmakelijk met elkaar verbonden. Racisti- sloten Europese groep, die de kolonie bestuur- sche theorieën, die uitgingen van een blanke de, zou het prestige onder de inheemse bevol- superioriteit, ontstonden in een periode van king vergroten. De Europese groep moest een grootschalige koloniale expansie. Voormalige eenheid vormen, blank blijven en een bevoor- handelsrelaties werden steeds meer omgezet in rechte positie behouden ten opzichte van de in- een systematische overheersing en vormden in heemse bevolking. Dit alles kwam voort uit een zekere zin een rechtvaardiging voor deze kolo- veronderstelde blanke superioriteit. Onduidelij- niale expansie.7 ke grenzen tussen Europeanen en de inheemse Racisme is van oorsprong een biologische bevolking (of heersers en overheersten) zouden theorie, maar heeft daarnaast een duidelijke po- de Europeanen beroven van hun koloniale au- litieke en culturele betekenis. Racistische theo- toriteit. Fysieke en culturele vermenging zou rieën verklaren en rechtvaardigen immers de hen tevens beroven van een zekere zuiverheid positie van menselijke rassen aan de hand van als groep; een zuiverheid waar de superioriteit (veronderstelde) verschillen. Racistische ideeën van de groep op gebaseerd werd.14 Door de in- hebben een duidelijke invloed op machtsrela- voer van Nederlandse vrouwen in Indië konden ties. De heersende groep ontwikkelt vaak een de problemen van rassenvermenging en ‘verin- zeker rassenbewustzijn om, op basis van racisti- disching’ van Europese mannen (deels) worden sche theorieën, de voordelen, die de groep heeft tegengegaan. Totokvrouwen waren voor een op politiek, economisch en sociaal-cultureel op- deel verantwoordelijk voor het behoud van het zicht, te versterken of vergroten.8 Racistische Indisch-Nederlandse vrouw met kind. Europese prestige en het beschermen van de theorieën rationaliseerden (en rechtvaardigden) bevoorrechte positie van de Europese groep. de bestaande verschillen tussen diverse groepen Zij hadden als taak zowel het Europese ‘ras’ als binnen de koloniale samenleving. Gemakkelijk de Europese cultuur in de kolonie in stand te te herkennen uiterlijke verschillen kregen de na- In Nederland geboren vrouwen zouden een behouden en te beschermen tegen invloeden van druk. In de negentiende eeuw werd ‘ras’ een belangrijke rol gaan spelen bij het vaststellen van buitenaf. ‘Verindisching’ en rassenvermenging langrijk concept, juist ook op het politieke vlak, de grenzen van de groep waartoe zij behoor- moesten tegengegaan worden om zo een duide- vanwege de wetenschappelijke autoriteit die er den. De komst van meer Nederlandse vrouwen lijkere scheiding tussen de Europese en niet- aan de verschillende racistische theorieën werd naar Nederlands-Indië had belangrijke sociale Europese bevolking te creëren. Nederlandse verbonden.9 gevolgen. Eén daarvan was een snellere euro- echtgenotes werden zowel binnen als buiten het In vergelijking met andere Europese koloni- peanisering van de samenleving. De invloed gezin ingezet om de gewenste scheiding tussen ale mogendheden, kende de Indische samenle- van de (deels) Aziatische partners van Europe- groepen te realiseren. ving een zekere tolerantie ten opzichte van se mannen werd, vanaf het einde van de negen- Binnen de sterk gelaagde samenleving van niet-Europese bevolkingsgroepen. In haar ver- tiende eeuw, steeds meer vervangen door de in- Nederlands-Indië waren het prestige en de su- slag over een reis door onder andere Indië vloed van Nederlandse echtgenotes. Neder- perieure positie van de Europeanen, zoals ge- merkte Aletta Jacobs (1854-1929) over de tole- landse echtgenotes namen Nederlandse ideeën zegd, zeer belangrijk. Om deze te kunnen waar- rantie in de kolonie ten opzichte van de ge- met zich mee naar de kolonie. Deze ideeën borgen bestonden er in Indië allerlei ongeschre- mengdbloedige bevolkingsgroep op dat “onze werden sterk beïnvloed door de verschillende ven gedragsregels waar leden van de Europese sociale gelijkstelling van den Indo-Europeaan racistische theorieën die in Europa populair groep niet van mochten afwijken. Om het kolo- met den volbloed Europeaan” opvallend was in waren. In Europa geboren (en getogen) vrou- niale gezag in stand te kunnen houden was het vergelijking met andere Europese overzeese wen waren niet alleen overbrengers van racisti- van groot belang om (als groep) te voldoen aan gebiedsdelen.10 sche ideeën naar de kolonie, zij brachten ze een perfect beeld van koloniale overheersers. Ondanks deze ‘tolerantie’ werd ook de kolo- ook in de praktijk. Elke Europese inwoner van de Nederlandse ko- niale samenleving in Nederlands-Indië geken- De gesloten leefomgeving waarin Neder- lonie in Azië moest een flawless embodiment of merkt door een sterke raciale gelaagdheid. In landse vrouwen in Indië terecht kwamen, was racial prestige zijn.15 Elke Europeaan die niet 1923 stelde de Volksraad vast dat koloniale voor hen gecreëerd. De bestaande koloniale voldeed aan het beeld van de perfecte koloni- overheersing en het rascriterium bij elkaar omgeving werd voor Nederlandse vrouwen aal, vormde een bedreiging voor het gezag van >>

Historica / oktober 2009 / 7 p_ g

/ Nederlands-Indië /

de gehele Europese groep. Een minderheid kon geregeld is – de ongeschikte, ongetrainde, vaak een miljoenen zielen omvattende inheemse be- onwillige werkkrachten, waarmee men arbei- .p.21. s volking slechts overheersen wanneer zij, als r den moet, - het is alles van een enerveerende e

d 20 groep, een zekere grootsheid uitstraalden en er n uitputting […]”. Door de constante aanwezig- a l r e

een duidelijk onderscheid bestond tussen beide d heid van bedienden binnen het huishouden was e N groepen. Dit betekende in feite dat de blanke het risico van vervaging van de scheidslijnen e h c

koloniale elite zich afzijdig hield van de in- s tussen Europeanen en de inheemse bevolking i d n heemse bevolking. De Europese elite moest I groot. De grens tussen het Europese en het in-

n a een eenheid vormen en het respect van de ande- v heemse kwam door alledaagse aspecten van het

s 16 i re (inheemse) groep krijgen en behouden. Dat n koloniale leven, zoals de inheemse bedienden e d e was de enige manier waarop, zoals journalist i en baboes (kindermeisjes), binnen het gezin te h c s

C.K. Elout het in 1926 schreef: “Wij Nederlan- e liggen. Het gedrag van Nederlandse vrouwen g

ders, volkje van 7 millioen […] daar aan den e binnen de huiselijke sfeer werd hierdoor een D evenaar een bevolking van 50 millioen zielen openbare aangelegenheid die sterk verbonden [kunnen regeren] […] met nog geen 170.000 was met de koloniale overheersing. Ook binnen Europeanen (allen, ook de elementen buiten het het gezin hadden Nederlandse vrouwen immers bestuur en de ‘Staatsblad-Europeanen’ inbegre- de taak het blanke prestige van de Europese pen).”17 De sociale afstand tussen de Europese groep overheersers in stand te houden. en inheemse bevolking van Nederlands-Indië Aanvankelijk huisden de bedienden bij de moest hoe dan ook bewaard worden. Deze Europese gezinnen op het erf: in verschillende scheiding werd voor een deel door Nederland- bijgebouwen op het terrein rond het Europese

se vrouwen gecreëerd. Het ging hierbij voorna- B.Privécollectie Hermeler. In: Bosma, huis woonden zowel de bedienden als hun fa- melijk om de invloed die zij uitoefenden op het milieleden. Aan het einde van de negentiende alledaagse van het koloniale leven in Indië. Baboe met Europese kinderen (1934). en het begin van de twintigste eeuw gingen de bedienden na hun werkdag steeds vaker terug Het alledaagse leven van Neder- naar hun eigen huizen in de kampong; de landse vrouwen in de kolonie ‘woonwijk’ voor de inheemse bevolking in belast met het huishouden. In tegenstelling tot een dorp of stad. De grotere afstand tussen be- Ondanks dat de koloniale samenleving in Ne- de meeste vrouwen in Nederland, staken zij in dienden en het Europese gezin was een van de derlands-Indië aan het einde van de negentien- Indië zelden zelf de handen uit de mouwen. In gevolgen van de europeanisering van de kolo- de eeuw Europeser geworden was, bleef de In- Indië had elk Europees gezin daarvoor bedien- niale samenleving. Het toont aan dat er een dische maatschappij voor nieuwkomers den. De belangrijkste dagelijkse taak van Ne- striktere scheiding kwam tussen het Europese vreemd. Voor sommige Nederlandse vrouwen derlandse vrouwen in de kolonie was dan ook en het inheemse. De aanwezigheid van de in- was Indië zo anders dan alles dat zij gewend het leidinggeven aan hun bedienden. Dat ook heemse bedienden binnen het huishouden waren, dat de Nederlandse kolonie evengoed dit een zeer vermoeiende dagtaak kon zijn bracht een zekere spanning met zich mee. In- op de maan had kunnen liggen als in Azië. wordt duidelijk in het werk van de echtgenote heemse bedienden vormden voor een groot Van het schip, dat hen naar Indië bracht, van de gouverneur van de Vorstenlanden, Bea- deel de dagelijkse leefomgeving van de Euro- stapten zij de Indische wereld binnen. Deze ko- ta van Helsdingen-Schoevers (1886-1920): “En peanen en maakten er ook deel van uit. De loniale wereld was ontstaan uit een eeuwenlan- moeder? Die heeft aan haar huishouden een meeste Europese gezinnen hadden ten minste ge samensmelting van Europese en inheemse zware en hulpeloose taak. Wanneer zij zich zes bedienden. De reden hiervoor was, vol- elementen. Elk nieuw aangekomen lid van de twee dagen ergens niet persoonlijk mee be- gens residentsdochter Augusta de Wit (1864- koloniale bevolking reageerde anders op zijn of moeit, is de zaak in het honderd geloopen! Met 1939) dat “though the Javanese is not lazy – haar nieuwe ‘thuis’. Officiersechtgenote Marie elke kleinigheid heeft zij zich op te houden, al- as he is often and unjustly accused of being – van Zeggelen (1870-1957) schreef: “Er zijn les vereischt een voortdurende scherpe en ver- yet he is so slow, that the result is the same, Hollandsche vrouwen van allerlei gehalte […] moeiende controle. Het feit dat men in een In- and one needs two or even three native ser- die allen weer Indië anders vinden en zich an- dische huishouding eigenlijk nooit klaar, nooit vants, for work which one Caucasian would ders gedragen.”18 Binnen deze vreemde omgeving moesten Nederlandse vrouwen hun plek zien te vinden. Tegelijkertijd moesten zij de koloniale overheersing met hun aanwezigheid en gedrag ondersteunen. Nederlandse vrouwen bevonden zich in de kolonie in een dubbele positie. Zij waren aan de ene kant vertegenwoordigers van het koloniale gezag. Aan de andere kant waren Nederlandse vrouwen binnen de heersende Eu- ropese elite ondergeschikt aan hun echtgenoten. Ook voor Nederlandse vrouwen golden er strikte gedragsregels. Het gedrag van iedere Europeaan in de kolonie moest immers passen binnen het beeld van de perfecte koloniaal. Deze gedragsregels beperkten de mogelijkheden van Nederlandse vrouwen op politiek en economisch gebied en binnen haar eigen gezin. Dit gebrek aan opties stond in scherp contrast Bedienden te Batavia (circa 1860). Op deze foto met de onbeperkte mogelijkheden die Europese poseren 5 bedienden. De meeste Europese mannen in Indië leken te hebben.19 gezinnen in Indië hadden zowel mannelijke als

Net als in Nederland waren vrouwen in Indië Leiden] KITLV Albuminedruk] 30792 [foto vrouwelijke bedienden.

Historica / oktober 2009 / 8 p_ g

/ Nederlands-Indië /

dispatch in the same time”.21 mee zij regelmatig in contact kwamen. Het was dag moesten Europese vrouwen, net als hun Ondanks hun nabijheid was het noodzakelijk dan ook belangrijk dat Europese vrouwen zo echtgenoten, hun superieure houding bewaren, om een duidelijke scheiding aan te geven tus- snel mogelijk Maleis leerden spreken, bij voor- zowel in gedrag als uiterlijk. Uiterlijke kenmer- sen de beide groepen.22 Deze tweeslachtige keur al op de boot naar Indië. Op hun beurt ken zijn immers voor een ieder waarneembaar houding van de Europese groep ten opzichte moesten de Nederlandse vrouwen hun inheem- en dus belangrijk voor de beeldvorming van van hun bedienden toont een tegenstrijdige se bedienden opvoeden. Het was van groot be- een persoon of groep. houding van Europeanen in Indië ten opzichte lang dat Nederlandse echtgenotes zich actief van hun Indische omgeving in het algemeen. met het huishouden bleven bemoeien. De goe- De kledingstijl van Europeanen Aan de ene kant waren de inheemse wereld en de oude tijd waarin Europese vrouwen de hele in de kolonie de inheemse bedienden erg dichtbij. Aan de an- dag in hun schommelstoel of krossi malas (lan- dere kant was er sprake van een noodzakelijke ge ligstoel) konden blijven liggen om vanuit Al in de eerste dagen van koloniale overheer- afstand die tot beide bewaard moest worden, hun stoel bevelen aan hun bedienden te geven, sing door de Verenigde Oost-Indische Compag- met het oog op de macht, het prestige en de su- “terwijl zij er zelf meestal nog een lijfbediende nie was kleding een manier om de Europese perioriteit van de Europese groep.23 De aanwe- op nahielden, die haar op haar wenken bedien- status van een persoon te benadrukken en de zigheid van leden van de inheemse bevolking de”, was voorbij.25 Europese groep te onderscheiden van de in- in het alledaagse leven van Europeanen in Ne- Met de dubbelzinnige situatie, waarin huis- heemse bevolking. Hoe een persoon gekleed derlands-Indië was een overtreding van de, bedienden vertrouwenspersonen waren, maar ging, bepaalde voor een groot deel hoe deze voor het koloniale gezag zo belangrijke, gren- tegelijkertijd ook een bedreiging vormden, persoon door de rest van de koloniale samenle- zen tussen Europeanen en niet-Europeanen. moesten Nederlandse vrouwen in Indië vaak ving werd gezien. Sociale status werd mede be- Vooral Nederlandse echtgenotes kwamen elke dag weer in aanraking met de dubbele situatie van nabijheid en afstand. Als koloniale huisvrouwen hadden Nederlandse echtgenotes de taak te heersen over zowel het hun bekende (het huishouden), als het onbekende (de inheemse bedienden). Nederlandse vrouwen kwamen aan het einde van de negentiende eeuw naar Indië met hun eigen normen en waarden. Zij waren, beïnvloed door racistische ideeën, overtuigd van de superioriteit van het blanke ras en van hun macht. Daarnaast hadden zij hun eigen westerse opvattingen met betrekking tot hygiëne en de opvoeding van hun kinderen. In Indië moesten zij zich echter aanpassen aan een tropische omgeving en aan onbekende Indische gebruiken. De basisregels Voor de omgang met inheemse huisbedienden hadden Europese echtgenotes zich aan drie basisregels te houden. Regel een bestond eruit dat de Europese vrouw des huizes zelf acceptabele

hulpen van haar bedienden moest maken. In de Taal-, Instituut voor [Koninklijk Albuminedruk] 38399 [foto Leiden] (KITLV) Land- en Volkenkunde praktijk betekende dit dat de Europese vrouw haar inheemse bedienden moest onderwijzen, Europees gezin in een auto voor hun woning (circa 1910). Aan het begin van de twintigste eeuw controleren en vervolgens nogmaals moest in- waren Europese voorwerpen een manier om het onderscheid tussen Europeanen en de inheemse strueren en controleren. Tweede regel: Europe- bevolking te benadrukken. se vrouwen moesten altijd het goede voorbeeld geven. En tenslotte bepaalde regel drie dat Eu- ropese huisvrouwen onder alle omstandigheden hun zelfbeheersing moesten bewaren. Ne- alleen omgaan. Na hun werk waren de meeste paald door uiterlijkheden en was daaraan ook derlandse vrouwen behoorden kalm te blijven, echtgenoten te moe om zich ook nog eens druk af te lezen. zelfbewust te zijn, nooit kwaad, maar altijd te moeten maken om de huishoudelijke klei- Net als veel andere aspecten van het dage- kordaat en superieur.24 Woede was een ‘verbo- nigheden waar hun vrouwen zich mee bezig- lijkse leven in Nederlands-Indië waren ook de den’ emotie voor Nederlandse vrouwen in Indië hielden. Deze kleinigheden vormden echter kleedgewoonten van de Europeanen en hun wanneer zij omgingen met (of zichtbaar waren voor de meeste Europese vrouwen in Indië een (deels) Aziatische vrouwen sterk beïnvloed voor) inheemse bedienden. Woede kon het groot deel van de wereld waarin zij zich dage- door de omstandigheden in Indië. Daar veran- prestige van de Europese groep in de ogen van lijks bevonden. Vaak kwamen Nederlandse derde rond het einde van de negentiende eeuw de inheemse bedienden (bevolking) verminde- vrouwen al op relatief jonge leeftijd naar de ko- niet veel aan. Ook vrouwen die vanuit Neder- ren. En juist het behoud van het blanke aanzien lonie. Daar aangekomen kwamen zij meteen in land naar de kolonie trokken droegen deze In- was een van de redenen om bedienden te heb- aanraking met de onbekende Indische wereld. dische kleding, die zij vaak vanuit Europa mee- ben, hun taal te spreken en enige kennis te heb- Zij werden al snel verantwoordelijk voor hun namen. De Wit schreef in haar reisverslag over ben van de inheemse cultuur. Pas aangekomen Europese huishouden, waar zij zelfs slechts lei- de kleedgewoonten van zowel Europese man- njonjas (aanspreektitel van de Indische me- ding mochten geven aan bedienden, die een nen als vrouwen: “[T]he ladies – here is ano- vrouw, de vrouw des huizes) behoorden van vreemde taal spraken en uit een andere cultuur ther surprise for the newcomer! – all attired in hun bedienden het nodige van de lokale ge- afkomstig waren. Binnen hun eigen huishou- what seems to be the native dress of sarong and woonten te leren. De bedienden waren vaak de den in een vreemde wereld, werden zij geacht kabaya! And, if it must be confessed of the la- enige leden van de inheemse bevolking waar- hun kalmte te bewaren. Op elk moment van de dies’ costume, what must be said of the garb >>

Historica / oktober 2009 / 9 p_ g

/ Nederlands-Indië /

some men have the courage to appear in? […] pees vast te stellen. De verschillende kleding- visites en ook recepties in Indië werden geken- A kabaya and trousers of thin sarong-stuff gai- stijlen bijvoorbeeld, gaven zowel het onder- merkt door een formele, plechtige sfeer, waar- ly sprinkled with blue and yellow flowers, but- scheid als het sociale verschil tussen bevol- binnen angstvallig vastgehouden werd aan de terflies, and dragons!”26 Deze ‘inheemse’ kle- kingsgroepen aan. Europese kleding hielp de onderlinge sociale rangorde. Elke Europeaan in ding werd echter alleen thuis gedragen en was, Europeanen in Indië met het tonen van hun Indië deed mee aan deze formele bezoeken. volgens De Wit vooral praktisch: “And it must stand en superioriteit als leden van de groep ko- Indisch feministe en schrijfster Mina Kruse- be admitted that both men and women enjoy loniale overheersers. Aan de manier waarop man (1839-1922) schreef over een receptie better health in Java, under this colonial re- zoiets alledaags als kleding een middel kon zijn waarop ook de gouverneur-generaal aanwezig gime of dressing than in the British possessi- om de superioriteit en macht van een bepaalde zou zijn het volgende: “Wat was die ontvangst ons, where they cling to the fashions of Euro- groep ten opzichte van een andere groep uit te c é r é m o n i e u s! het was alsof elke steen, pe.”27 ‘s Avonds, wanneer het koeler werd, drukken, wordt duidelijk dat het binnen de ko- elke zandkorrel gemerkt was en of dezelfde werd er Europese kleding uit de kast gehaald. loniale samenleving belangrijk was dat er een merken onder de voetzolen der aanwezigen Er bestond in Indië dan ook een scheiding tus- bepaald beeld bestond van zowel de eigen als stonden en elke voetzool het merk dekken moest dat gelijk was aan het hare! Geen eigen Europese vrouwen en kokki aan wil, geen leven, geen vrijheid, – het was een het werk in de keuken (zonder m é c a n i q u e receptie. Iedereen stond waar datum). hij staan moest, keek zooals hij kijken moest, .p.39. s r e Op deze foto houden twee sprak zooals hij spreken moest, bewoog zich d n

a 28 l

r Europese vrouwen toezicht op zooals hij zich bewegen moest.” e d e het werk van kokki (vrouwelijke Europeanen in Indië bleven vasthouden aan N

e bediende, kok). De twee dames h sociale rangen en standen. Positie betekende al- c s i dragen luchtige, Europese

d les binnen de Indische samenleving. Een van n I

n zomerkleding. de aspecten van goed koloniaal gedrag was dan a v

s ook het aanpassen aan deze sociale hiërarchie. i n e

d In de stedelijke omgevingen, waarin de e i h meeste Europeanen leefden en waar zij alle- c s e g maal te maken kregen met de sociale rangorde, e

D bestonden sociale spanningen. Veel Europese vrouwen, die vaak een echt doel in hun dagelijkse leven misten, hielden zich dan ook bezig met het verspreiden van geruchten. Als er binnen de Europese groep, waarin iedereen elkaar kende, iets gebeurde dan werd dit tot in de de-

Tropenmuseum. In Bosma, tails besproken. Voor veel Nederlandse vrouwen was het dagelijkse leven gevuld met niets- sen kleding voor openbare en privégelegenhe- de andere groep. Voor de Europese groep was doen, temidden van een groep inheemse be- den. Voor het openbare leven in Indië gold de het, met het oog op de koloniale overheersing, dienden, met af en toe de mogelijkheid tot een Europese norm. Dit betekende nette uitgaans- belangrijk dit beeld te beschermen. praatje met (en over) een Europese kennis. kleding voor zowel mannen als vrouwen. In Hun dagelijkse bestaan bestond vooral uit sommige gevallen betekende dit zelfs dat vrou- Omgangsregels binnen verveling en een zekere angst ten opzichte van wen in Indië een korset droegen. Dit was in Ne- de kolonie hun inheemse bedienden. Het sociale leven van derland normaal, maar in de kolonie ongebrui- Nederlandse vrouwen in Indië bleef beperkt tot kelijk. De onpraktische en oncomfortabele Eu- In de Nederlandse kolonie waren Europeanen de Europese groep waartoe zij behoorden. Voor ropese kleding werd echter wel iets aangepast op elkaar aangewezen. Zij gingen alleen met el- sommige Nederlandse vrouwen in de kolonie aan de warmte in Indië. In en om het eigen huis kaar om. Binnen de Europese groep was er waren er echter geen andere Europeanen in de (of dat van goede vrienden) was de kleding van sprake van een soort saamhorigheidsgevoel. buurt. Vooral in de buitengewesten was er spra- Europeanen meestal beter geschikt voor het Dit gevoel van bij ‘de groep’ horen was in ze- ke van eenzaamheid onder Europese vrouwen. tropische klimaat. Europese vrouwen droegen kere zin noodzakelijk, omdat de Europese Zij waren overdag meestal alleen met hun be- thuis, geheel volgens de Indische traditie, een groep als een minderheid de inheemse meer- dienden en hadden feitelijk niet veel te doen, sarong (rond de heupen gedragen doek) en ke- derheid overheerste. Alle blanke Europeanen in terwijl hun echtgenoten zich volledig aan hun baja (overhangend jak). Ook Europese mannen Indië behoorden tot deze minderheid. Ondanks werk wijdden. Veel Nederlandse vrouwen in de droegen thuis een slaapbroek met daarop een het ‘wij-gevoel’ onder Europeanen in Indië was afgelegen gebieden van de kolonie, voelden in mannenkebaja of baadje (soort jak of hesje). er ook binnen deze groep sprake van een hië- het vreemde Indië heimwee naar hun Europese Aan het einde van de negentiende eeuw gin- rarchie, die duidelijk zichtbaar werd tijdens de thuis. gen Europese vrouwen ’s avonds Europees ge- vele sociale gelegenheden die de kolonie rijk Nederlandse vrouwen in Indië verdeelden kleed, terwijl zij het zich overdag gemakkelijk was. Aan het begin van de avond, wanneer het hun tijd tussen hun huishouden en sociaal ver- maakten in Indische kleding. Aan het begin van iets koeler werd, begonnen voor de Europeanen maak. In het openbare leven, dat vooral plaats- de twintigste eeuw veranderde dit geleidelijk. in Indië de eerste bezoekjes aan intieme vrien- vond tijdens de koelere uren van de dag, kwa- Het dragen van de Indische sarong en kebaja den. Later op de avond werd het tijd voor de of- men zij alleen Europeanen tegen. Daar konden werd, zelfs binnen de eigen omgeving van het ficiëlere gelegenheden. In de kolonie gingen de personen van niet-Europese afkomst tussen zit- gezin, gezien als onfatsoenlijk en té Indisch Europeanen graag en veel bij elkaar op bezoek. ten. Bij de Europese groep hoorden immers voor Nederlandse dames. Het dragen van Euro- Het sociale leven in Indië stond bekend om ook personen van gemengde en zelfs van Azia- pese kleding werd zo een manier om zich te on- haar gastvrijheid en een Europeaan zou nooit tische afkomst. Aangezien Europeanen samen derscheiden van de inheemse en Indische be- een dichte deur vinden bij een mede-Europe- het aanzien onder de inheemse bevolking volking. aan. Naast mampirs (informele bezoekjes) aan moesten bewaren, behoorden alle Europeanen, Westerse voorwerpen en kleding verdrongen vrienden, waren officiële visites een belangrijk dus ook die van gemengde en Aziatische af- steeds vaker het Indische en werden gebruikt onderdeel van het openbare leven in de Neder- komst, naar buiten toe een eenheid te vormen. om de grenzen tussen Europees en niet-Euro- landse kolonie. De meeste van deze officiële Binnen hun privésfeer werden Nederlandse ko-

Historica / oktober 2009 / 10 p_ g

/ Nederlands-Indië /

loniale vrouwen echter omringd door leden van vreemd onderdeel van het, al net zo vreemde, 4 Nicole Lucas, ‘Trouwverbod, inlandse huishoudsters en Euro- de inheemse bevolking. Binnen het huishouden Indische landschap. pese vrouwen: Het concubinaat in de planterswereld aan Sumatra’s Oostkust 1860-1940’, in: Jeske Reijs e.a. (red.), Vrou- waren inheemse bedienden altijd aanwezig, wen in de Nederlandse koloniën. Zevende jaarboek voor vrou- vaak tot ergernis van Nederlandse huisvrou- Alledaags racisme? wengeschiedenis (1986). Nijmegen, 1986, p. 78. wen. In het openbare leven gingen Nederland- Nederlandse koloniale vrouwen waren niet per 5 Tessel Pollmann, ‘Bruidstraantjes. De koloniale roman, de njai en de apartheid’, in: Jeske Reijs e.a. (red.), Vrouwen in de Neder- se vrouwen alleen met leden van hun eigen Eu- definitie racistischer dan Europese mannen of landse koloniën…, p. 102 en p. 109. ropese groep om. Buiten deze beperkte leefwe- andere koloniale vrouwen in hun houding te- 6 Ann Laura Stoler, ‘Genealogies of the intimate. Movements in reld van Nederlandse vrouwen in Indië werd de genover de inheemse bevolking van Indië. Zij colonial studies’, in: Ann Laura Stoler, Carnal knowledge and imperial power. Race and the intimate in colonial rule. Berkeley, kolonie echter bevolkt door miljoenen mensen, werden sterk beïnvloed door hun tijd en posi- Los Angeles en Londen, 2002, p. 2. die niet tot de Europese groep en zelfs niet tot tie. Als Nederlandse (blanke) vrouwen waren 7 Robert J.C. Young, Colonial desire. Hybridity in theory, culture de groep inheemse huisbedienden behoorden. zij indirect betrokken bij het koloniale gezag, and race. Londen en New York, 1995, pp. 91-92 en Marion O’Callaghan, ‘Introductory notes’, in: C. Guillaumin (red.), Socio- Nederlandse vrouwen in Indië behoorden tot de dat zich aan het einde van de negentiende en logical theories: race and colonialism. Poole, 1980, pp. 7-8. groep overheersers en werden sterk beïnvloed het begin van de twintigste eeuw bewuster 8 Colette Guillaumin, ‘The idea of race and its elevation to auto- door westerse ideeën met betrekking tot de ko- werd van rassenverschillen. In een tijd waarin nomous, scientific and legal status’, in: C. Guillaumin (red.), Sociological theories: race and colonialism..., p. 46 en R. Wodak loniale overheersing. En juist bij die groep, bij koloniale regimes steeds vaker een racistische en M. Reisigl, ‘Discourse and racism: European perspectives’, in: koloniale regimes, bestond een sterk kleuren (wetenschappelijke) rechtvaardiging zochten Annual review of anthropology 28. 1999, p.195. 9 voor hun koloniale onderneming, werden ook Michael Banton, ‘Ethnic groups and the theory of racial choice’, in: C. Guillaumin (red.), Sociological theories: race and colonia- Nederlandse vrouwen door dergelijke ideeën lism..., p. 493 en Klaus Ernst, ‘Racialism, racist ideology and beïnvloed. Hun houding tegenover de inheem- colonialism, past and present’, in: C. Guillaumin (red.), Sociolo- gical theories: race and colonialism..., p. 454. se bevolking was er een die uitging van deze 10 Aletta Jacobs, Reisbrieven uit Afrika en Azië. Benevens enkele westerse overtuigingen. Het blanke ras vonden brieven uit Zweden en Noorwegen. Almelo, 1913, pp. 461-462. zij superieur ten opzichte van gekleurde rassen. 11 Citaat afkomstig uit: Handelingen Volksraad. 16 juli 1923, 1006, aangehaald in C. Fasseur, ‘Hoeksteen en struikelblok. Met deze opvattingen in het achterhoofd bena- Rassenonderscheid en overheidsbeleid in Nederlands-Indië’, drukten Nederlandse vrouwen nogmaals het in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 105. 1992, p. 218. onderscheid tussen de eigen, in hun ogen supe- 12 Fasseur, ‘Hoeksteen en struikelblok’…, p. 222 en W.E. van Mas- tenbroek, De historische ontwikkeling van de staatsrechtelijke rieure en de andere, inferieure, groepen binnen indeeling der bevolking van Nederlandsch-Indië. Wageningen, de koloniale samenleving. Het concept ras had 1934, pp. 62-63. in Indië ook invloed op het dagelijkse leven 13 Ann Laure Stoler, Carnal knowledge and imperial power..., p. 55 en Frances Gouda, Dutch culture overseas. Colonial practice in van Nederlandse vrouwen. Misschien zonder the Netherlands-Indies 1900-1942. Amsterdam, 1995, p. 114. het te beseffen maakten Nederlandse koloniale 14 Robert J.C. Young, Colonial desire. Hybridity in theory..., p. 23 en vrouwen met hun dagelijkse gedrag onder- p. 25. 15 Satoshi Mizutani, ‘Rethinking inclusion and exclusion: the scheid tussen bevolkingsgroepen op basis van question of mixed-race presence in late colonial India’, in: raciale verschillen. Ras was dan misschien niet www.sussex.ac.uk/history/documents/satoshimizutani.pdf, 10 allesbepalend in Nederlands-Indië, tegenover augustus 2005. 16 L. Turksma, Nederlanders in Nederlands-Indië. Sociologische leden van andere rassen bestonden onder kolo- interpretatie van een verleden tijd. Amersfoort en Leuven, 1987, niale vrouwen wel degelijk vooroordelen. Zo- pp. 21-22. 17 C.K. Elout, Indisch dagboek. Santpoort, 1926, p. 6. Staatsblad- wel gemengdbloedige personen met Europese Europeanen waren personen die de status van met Europeaan

307944 [foto Albuminedruk] KITLV Leiden] KITLV Albuminedruk] 307944 [foto status als leden van de inheemse bevolking gelijkgestelden hadden gekregen. Huishoudster (njai) op Java (circa 1870). werden, in eerste instantie, voornamelijk op 18 Marie van Zeggelen, Indrukken van een zwervelinge. De Hol- . Schoorl, 1989, p. 14. Bij gebrek aan Nederlandse vrouwen in Indië landsche vrouw in Indië hun uiterlijke kenmerken beoordeeld. Op basis 19 Ann Laura Stoler, Carnal knowledge and imperial power..., pp. ‘troosten’ veel Nederlandse mannen zich met van onder andere huidskleur, kregen zij aan 41-42. een njai. Zij was, zoals aan haar witte kebaja te hun ‘ras’ toegekende eigenschappen toege- 20 Beata Van Helsdingen-Schoevers, Indië en Europa. Fragmenten. zien is, de vrouw des huizes in het huishouden Causerieën…, p. 126. schreven en werden zij tot de ‘anderen’ gere- 21 Augusta de Wit, Java. Facts and fancies. Oxford en New York, van haar Europese Toewan (heer). kend. Nederlandse vrouwen werden net als an- 1984, p. 72. dere Europeanen in de koloniën geconfron- 22 Ann Laura Stoler, ‘A sentimental education. Children on the imperial divide’ in: Ann Laura Stoler, Carnal knowledge and teerd met een koloniale samenleving waarin imperial power..., p. 133. rassenbewustzijn.29 Mede door deze sterke ge- ‘ras’ een belangrijk begrip was. Zij werden 23 Elsbeth Locher-Scholten, ‘Orientalism and the rhetoric of the voelens met betrekking tot kleur en ras, kwa- sterk beïnvloed door de omgeving en de socia- family: Javanese servants in European household manuals and children’s fiction’, in: Indonesia, 58. 1994, p. 32. men Nederlandse vrouwen in Indië nauwelijks le groep waarin zij zich bevonden. Nederland- 24 Beata Van Helsdingen-Schoevers, Indië en Europa. Fragmenten. in aanraking met de inheemse bevolking buiten se vrouwen in Indië werden niet alleen beïn- Causerieën…, p. 176 en Marie C. Vanger-Frank, Leonore’s huwe- de grenzen van hun gezin. Contact met leden vloed door het rassenbewustzijn in de kolonie, lijk. Nederlandsch-Indisch verhaal. Leiden, 1879, pp. 103-104. 25 Razoux Schultz-Metzer, De werkende vrouw, in: C.H. Wormser van de inheemse bevolking bleef meestal op- zij droegen er ook aan bij. Zij hielden het blan- (red.), Zóó leven wij…, p. 47. pervlakkig en als gevolg daarvan kregen uiter- ke prestige in stand en verduidelijkten de gren- 26 Augusta De Wit, Java. Facts and..., p. 18. 27 lijkheden een grote betekenis toegeschreven. zen, die in eerdere eeuwen koloniale overheer- Augusta De Wit, Java. Facts and..., p. 18. 28 Mina Kruseman, Een huwelijk in Indië.’s Gravenhage, 1873, p. Van Zeggelen schreef over de inheemse bevol- sing vervaagd waren. Door hun correcte kolo- 229. king: “men heeft alleen maar de sfinxachtige niale gedrag van alledag droegen Nederlandse 29 Ulbe Bosma, Remco Raben en Willem Willems, De geschiedenis gezichten, de donkere nachtoogen der ooster- vrouwen in Indië indirect bij aan de koloniale van Indische Nederlanders. Amsterdam, 2006, p. 147. 30 Marie van Zeggelen, Indrukken van een zwervelinge…, p. 193. lingen te zien, om te weten hoe oneindig ver overheersing van de Nederlandse kolonie in deze mensen van ons afstaan.”30 Aspecten van Azië. Kolonialisme was dus niet alleen een het inheemse dagelijkse leven, waarvan Neder- mannen-, maar ook zeker een vrouwenzaak. /// landse vrouwen af en toe vluchtig iets te zien Noten: Drs. Karin Hietkamp (1983) studeerde kregen, waren zaken waarvan velen niets be- 1 C.H. Razoux Schultz-Metzer, ‘De werkende vrouw’, in: C.H. geschiedenis aan de Rijksuniversiteit grepen en sommigen ook niets wilden begrij- Wormser (red.), Zóó leven wij in Indië. Deventer, 1986, p. 47. Groningen. In 2007 studeerde ze af met de 2 pen. Voor veel Nederlandse vrouwen was de in- Lawrence A. Hirschfeld, Race in the making. Cognition, culture scriptie ‘Senang in Indië. De rol van ras in and the child’s construction of human kinds. Cambridge en Lon- heemse bevolking onderdeel van het vreemde den, 1996, p. 11. het alledaagse leven van Nederlandse vrou- van de kolonie. In verhalen en reisverslagen 3 Beata van Helsdingen-Schoevers, Indië en Europa. Fragmenten. wen in een koloniale samenleving’. Causerieën en beschouwingen over het leven in Ned. Indië. Over Contact: [email protected]. van Nederlandse vrouwen over Indië werd de de vrouw en het kind en hun belangrijke problemen. Leiden, inheemse bevolking vaak beschreven als een 1929, p. 149.

Historica / oktober 2009 / 11 _ g

/ Literatuur /

Het onbekende levensverhaal van de bekende Antwerpse dichteres Alice Nahon ‘Ik heb de liefde liefgehad’

Behalve Guido Gezelle verkocht geen enkele Vlaamse dichter beter dan Alice Nahon (1896-1933). Hoewel de poëzie indertijd enthousiast werd onthaald door zowel het grote publiek als de literaire kritiek in Vlaande- ren en Nederland, wordt haar werk vandaag de dag afgedaan als senti- menteel gerijmel of ‘Gartenlaubepoëzie’ (naar het conservatieve Duitse massablad) zoals haar ietwat afgunstige tijdgenoot Paul van Ostaijen het noemde. Maar wie was de vrouw achter dit fenomeen? De bestaande biografische schetsen waren eerder hagiografisch van inslag en be- vestigden Nahons imago van ‘weemoedig kwijnmeisje’. Voor het schrijven van haar biografie, ben ik terug gegaan naar archivalische bronnen.

/ Manu van der Aa / ste Wereldoorlog uit- brak en haar lijdensweg begon. Maar het een had niets met het ander te Nog voor Alice Nahon in 1920 haar eerste maken zoals onder an- dichtbundel Vondelingskens publiceerde, had deren Korten beweerde: het lezerspubliek zich al een beeld gevormd “Tijdens de beschieting Nvan de dichteres dat aansloot bij de teneur van van Antwerpen in Octo- haar poëzie maar dat niet met de werkelijkheid ber 1914 hielp de jonge strookte, namelijk dat van een ziekelijk, dood- verpleegster, in de kel- braaf, gelovig en eenvoudig meisje. In mijn bi- ders van het hospitaal, ografie heb ik onderzocht hoe dat beeld is ont- de zieken verzorgen. staan en waarom het tot op vandaag is blijven Het werk was haar te bestaan. zwaar. Uitgeput van Hoewel ze er deels zelf verantwoordelijk vermoeienis vatte zij voor was, heeft Nahon zich herhaaldelijk verzet kou. Nauwelijks acht- tegen deze beeldvorming, bijvoorbeeld door tien jaar oud, viel Alice haar derde bundel, Schaduw (1928), tegen de ziek, om nooit meer ge- wil van haar vader – die ook haar uitgever was heel en gansch haar ge- – zonder een (verleidelijke) portretfoto en met zondheid te herwin- een voor haar atypisch modernistische omslag nen.”3

te laten verschijnen. Na de lauwe ontvangst van Uit het personeels- Bron: AMVC-Letterenhuis. deze bundel, legde Nahon zich bij het van haar dossier dat bewaard gevormde beeld neer en speelde de rest van haar wordt in het archief van Alice Nahon voor de kapelwoning van Cantecroy, Mortsel. leven de rol van “weemoedig kwijnmeisje”, zo- het Antwerpse Open- als Jan Boon haar ooit typeerde.1 baar Centrum voor Enkele jaren na haar dood publiceerde de Maatschappelijk Wel- journalist Renaat Korten een biografische zijn, het OCMW, blijkt schets waarin hij weliswaar enkele gegevens echter duidelijk dat de dichteres in spe al in juli weliswaar bedlegerig den laatsten tijd van m’n corrigeerde, maar waarmee hij de ‘mythe Na- ziek geworden was – voor het uitbreken van de verblijf op Stuivenberg; maar ’k nam slechts hon’ tegelijkertijd vergrootte.2 Kortens hagio- vijandelijkheden op 10 augustus – en in sep- m’n ontslag nà het bombardement. Zoudt gij grafische stuk heeft lange tijd gediend als basis tember naar het ziekenhuis was teruggekeerd geen woordeke kunnen doen, Dokter Moons, voor latere biografische bijdragen over haar. In als patiënte. Tegen het einde van de maand dat ik ook van die som zou kunnen genieten. Ik wat volgt ga ik wat dieper in op enkele steeds mocht ze naar huis om verder te herstellen en moet me in m’n sanatorium-leven de minste weer herhaalde ‘levensfeiten’ die deel uitma- op 15 november 1914 volgde eervol ontslag. kleine voldoening ontzeggen om geldelijke re- ken van de mythe Nahon, maar die door mijn Dat Nahon toch figureert op de Liste des den en voor u zou ’t misschien ’n kleine moei- bronnenonderzoek manifest worden tegenge- noms des infirmières ayant travaillé dans la te zijn, me door uw toedoen te willen helpen.” sproken. Section spéciale pour blessés de guerre de Op het ogenblik dat ze deze brief schreef, Stuyvenberg is volledig te danken aan dokter verbleef Nahon al bijna drie jaar in het Sint-Jo- De zieke vrouw Emiel Moons, die niet kon weerstaan aan haar zefinstituut te Tessenderlo als tbc-patiënte. De, Het is ontegensprekelijk waar dat Alice Nahon flemerige briefje van 12 april 1920. Daarin achteraf foutief gebleken, tbc-diagnose was in bijna haar hele leven problemen heeft gehad schreef Nahon: “Ik hoorde zeggen dat de ver- 1916 gesteld door een arts van het Bestuur der met haar gezondheid. Nahon was zowat een pleegsters die het bombardement in ’t gasthuis Burgerlijke Godshuizen, zoals het OCMW toen jaar in dienst als leerling-verpleegster van het meemaakten, recht hebben op eene zekere som. nog heette. De hele zaak roept vragen op bij de Antwerpse Stuivenbergziekenhuis toen de Eer- Ik òòk denk daar recht op te hebben; ’k was rol van haar vader Gerard L. Nahon. Hij had

Historica / oktober 2009 / 12 _ g

/ Literatuur /

immers om het onderzoek gevraagd en de dien Op zachte vooizekens (1921) werden tiental- gen taal moesten kunnen gebruiken. Dit stand- agnose met advies voor een langdurig verblijf len keren herdrukt. Haar publieke imago werd punt deelde ze overigens met alle Vlaamse in een sanatorium kwam hem verdacht goed door haar vader angstvallig bewaakt en ze schrijvers uit die periode die ervoor hadden ge- uit. Omdat Alice ziek werd terwijl ze in dienst raakte het zelfs na haar dood niet meer kwijt. kozen in het Nederlands te schrijven. Ze leef- was van het Bestuur der Burgerlijke Godshui- ‘Avondliedekens III’, volgens een recente den immers in een tijd dat Frans nog steeds de zen, moest dat instituut namelijk ook opdraaien enquête van de krant Het Nieuwsblad nog taal van de elite was in heel België, een tijd voor haar verzorging, wat enige verlichting steeds het populairste Vlaamse gedicht, geeft waarin het bijvoorbeeld niet mogelijk was om bood voor het krappe budget van het kroostrij- een goed beeld van waar Alice Nahon voor in Vlaanderen hogere studies in het Nederlands ke gezin Nahon. staat en stond: te volgen. Slechts een minderheid van de fla- De uit Nederland afkomstige Gerard L. Na- minganten, waartoe Nahon dus niet behoorde, hon had weliswaar een mooie baan als procura- ’t Is goed, in ’t eigen hert te kijken vond dat dit zich ook moest vertalen in een ge- tiehouder van De Nederlandsche Boekhandel Nog even vóór het slapen gaan, deeltelijke of volledige staatkundige afschei- in Antwerpen, maar de oorlogsomstandigheden Of ik van dageraad tot avond ding van België. hadden de boekhandel in nauwe schoentjes ge- Geen enkel hert heb zeer gedaan; Dat de Vlaams-nationalisten zich Alice Na- bracht en hij had een kwart van zijn salaris hon en haar poëzie vanaf de Tweede Wereld- moeten inleveren. Daarnaast wist hij ten minste Of ik geen oogen heb doen schreien, oorlog toe-eigenden, is niet haar schuld. Zij een van zijn dochters in de veilige handen van Geen weemoed op een wezen lei; zien in Nahon een rolmodel voor de Vlaamse de gasthuiszusters die het sanatorium beheer- Of ik aan liefdelooze menschen vrouw – sereen, trouw en dienend. den. Zowel Alice als haar zussen waren levens- Een woordeke van liefde zei. Stilaan wordt echter duidelijk dat de dichte- lustige meisjes. Alices oudste zus Constance res op heel wat punten net het tegendeel was was weggestuurd van de verpleegsterschool, En vind ik, in het huis mijns herten, van wat in conservatieve kringen als de ideale waarschijnlijk wegens haar openlijke verhou- Dat ik één droefenis genas, vrouw beschouwd wordt: ze was eigenzinnig, ding met een getrouwde man, en de acht ande- Dat ik mijn armen heb gewonden promiscue en wispelturig, om slechts enkele re kinderen hadden natuurlijk ook hun proble- Rondom een hoofd, dat eenzaam was…; van haar minder bij dit ideaalbeeld passende ei- men en noden. genschappen te noemen. Men heeft het in de Aanvankelijk leefde Nahon in de veronder- Dan voel ik, op mijn jonge lippen, Vlaams-nationalistische milieus dan ook niet stelling dat ze vlug zou sterven maar na enkele Die goedheid lijk een avondzoen… - begrepen op de recente ontmythologiserende jaren begon ze te beseffen dat er iets niet klopte. ………………………………………. publicaties waarin onder meer nadruk gelegd Op eigen initiatief bezocht ze gerenommeerde ‘’t Is goed, in ‘’t eigen hert te kijken wordt op Nahons frivole liefdesleven – getuige specialisten in Leuven en Antwerpen, die allebei En zóó z’n oogen toe te doen. de recente stukken in het Vlaams-nationalisti- beweerden dat ze geen tbc (meer) had. Omdat sche weekblad ’t Pallieterke.5 noch de instellingsdokter, noch haar ouders geloof wilden hechten aan de resultaten van deze De cultuurflamingante De onconventionele vrouw onderzoeken moest ze echter in het sanatorium In mijn biografie laat ik ook zien dat Alice Na- Alice Nahon had dus ook kanten, die zijzelf en van Tessenderlo blijven. Pas eind 1922 mocht ze hon veel en graag in Vlaamsgezinde artistieke haar omgeving zorgvuldig binnenskamers pro- er definitief weg en met particuliere financiële kringen vertoefde en dat ze – meestal in op- beerden te houden. In literaire kringen was het steun vertrok ze naar Zwitserland. Een dokter dracht of in het kader van een wedstrijd – en- echter een publiek geheim dat Nahon niet zo’n bevestigde daar wat ze allang wist: ze had geen kele Vlaamsgezinde gedichten scheef. Toch gewoon, en in christelijke betekenis ‘zuiver’ le- tbc maar chronische bronchitis. huldigde ze geen radicale, politieke opvattin- ven had geleid dan het grote publiek dacht. Zo Tot aan haar vroegtijdige dood op 36-jarige gen. Nahon kan dus best omschreven worden huldigde ze nogal vrije opvattingen over de leeftijd bleef Alice Nahon sukkelen met haar als een cultuur- of taalflamingante. Uit haar liefde en heeft ze meer dan een dozijn liefdes- gezondheid. Ze werd behandeld door kwakzal- brieven en uit getuigenissen van tijdgenoten relaties gehad, zowel met mannen als met vrou- vers maar ook door de wereldvermaarde Ne- blijkt dat ze hield van de taal waarin ze was op- wen. In de jaren die volgden op haar dood werd derlandse arts Isidore Snapper. Niets baatte gegroeid en waarin ze haar gedichten schreef. deze ‘onzuivere’ kant van Nahons bestaan ech- echter. Achteraf beschouwd en op grond van de Als Nederlandstalige Vlaamse schrijfster ter vakkundig weggepoetst. beschikbare gegevens (verslagen van klinisch vond ze dan ook dat Vlamingen altijd hun ei- De dag na de begrafenis al verbrandden >> onderzoek, radiologische documenten, medica- tievoorschriften,…) valt het vrijwel uit te sluiten dat aan Nahons langzame aftakeling een Modernistische cover van de bundel Schaduw. ‘primaire longziekte’ (tbc, mucoviscidose of astma) ten grondslag lag. Een hartziekte veroorzaakt door een aangeboren klepafwijking of een als kind verworven klepziekte door acute gewrichtsreuma ten gevolge van onbehandelde keelontstekingen, lijkt veel waarschijnlijker.4 Ironisch genoeg heeft de ziekte die haar doodde, wel de dichteres in haar tot leven ge- wekt. Nahon schreef immers vooral in slechte tijden, wanneer ze eenzaam was, zorgen had en de doodsangst knaagde. Vanaf januari 1917 publiceerde ze gedichten in het weekblad Vlaamsch Leven en na de oorlog zorgde schrijver en dichter Pol de Mont ervoor dat ze met haar gedichten in de Antwerp- se krant De Schelde terecht kon. Haar zorgelij- ke toestand en het feit dat ze er best goed uit zag, hielpen haar op korte tijd een beroemdheid te worden. De bundels Vondelingskens (1920)

Historica / oktober 2009 / 13 _ g

/ Literatuur /

stoomde, heeft zij verre van een kleinburgerlijk een dergelijk gevarieerd en boeiend maar vaak leven geleid. Geen huisje, boompje, beestje ook ongemakkelijk leven hebben geleid als voor haar. Alice Nahon. Hij kon daarmee niet alleen een Nahon bewoog zich bijzonder graag in ar- mooi levensverhaal schrijven, maar en passant tistieke kringen en vanaf het moment dat haar ook een aantal hardnekkige mythes ontkrachten gedichten haar enige bekendheid hadden geen zo een rechtvaardiger licht werpen op de bracht, zocht ze contact met collega-kunste- vrouw die op 12 mei 1923 in een brief aan Jo- naars. Vaak leidde dat tot liefdesrelaties, zoals ris Vriamont schreef “ik kan me niet troosten met de Antwerpse avant-gardekunstenaar Fer- met het kleine deel geluk dat voor ’n vrouw is nand Berckelaers (alias Michel Seuphor), de op weggelegd; ik hunker naar méér.”9 /// avontuur beluste journalist Paul Pée, en de Limburgse poète-maudit Jef Leynen. Van de eerste twee – met wie ze tegelijkertijd verkeer- Noten: de – kreeg ze zelfs huwelijksaanzoeken maar 1 J. Boon, ‘Op zachte vooizekens’, in: Ons Volk Ontwaakt. 12 daar ging ze niet op in. februari 1922, p. 84. Omdat ze zich bij haar ouders niet welkom 2 Renaat Korten, ‘Alice Nahon’, in: Alice Nahon, Maart-April. voelde, haar financiële middelen beperkt wa- Antwerpen, 1936, pp. 5-33. 3 R. Korten, ‘Alice Nahon’…, pp. 14-15. ren, maar ook omdat ze van haar vrijheid hield, 4 Diagnose door dr. Hans Jacobs, cardioloog aan het Universitair begon Nahon na haar vertrek uit Tessenderlo Ziekenhuis Leuven en het Regionaal Ziekenhuis Heilig Hart Tienen.

Bron: www.rug.nl/let/onderzoek/onderzoekcentra/biografieinstituut aan een nomadenbestaan. Op die manier woon- 5 Zie Brederode [= Erik Verstraete], ‘75 jaar na haar dood. De de de inmiddels beroemde dichteres onder an- renaissance van Alice Nahon’, in: ’t Pallieterke. 21 mei 2008, Alice Nahon. deren bij de Nederlandse fabrikantenfamilie p. 12 en Erik Verstraetes bespreking van mijn biografie: ‘Gron- Van Beuningen in Tiel, de Du Perrons in Brus- dige biografie met vieze vlekjes. Alice Nahon onleed en “ont- luisterd”’, in: ’t Pallieterke. 24 december 2008, p. 5. sel en de Walschaps in Antwerpen. Haar be- 6 Duco Perkens [= E. du Perron], Een tussen vijf. Antwerpen, kendheid hielp haar in 1927 aan een baan als 1925, p. 7. Het hoofdpersonage van dit verhaal, Betsy, is gemodelleerd naar Alice Nahon. Prosper Verheyden, de Antwerpse ambtenaar bibliothecaresse in Mechelen en even leek het 7 G. Pijnenburg, ‘Zo was Alice Nahon, een evocatie van de die zich de laatste jaren over Nahon ontfermd alsof ze toen een stabieler leven zou gaan lei- Vrouw, de Vriend, de Mens’, p. 2 [typoscript bewaard in het had, en zus Paula Nahon bijna alle aan Alice den. Met haar niet onaardige ambtenarensalaris AMVC-Letterenhuis]. 8 De verschillende handschriftversies van dit gedicht bevinden gerichte brieven die nog in haar appartement was ze ook volledig onafhankelijk en kon ze zich in het AMVC-Letterenhuis. lagen. Gelukkig vond ik genoeg ander onthul- zich eindelijk een eigen flatje veroorloven. 9 Brief bewaard in het AMVC-Letterenhuis. lend materiaal, want precies de karaktereigen- Opnieuw gooide haar ziekte roet in het eten: schappen die sommigen tot op vandaag liever in december 1930 moest ze noodgedwongen verzwegen zien, maken begrijpelijk hoe Alice ontslag nemen. Het pensioentje dat het Mechel- Nahon kon verkeren met een libertijn als Eddy se stadsbestuur haar gunde, volstond echter niet du Perron, een avant-gardist als Michel Seu- om haar zelfstandige bestaan vol te houden en phor, een avonturier als Paul Pée of een roman- een nieuwe periode van zwerven brak aan. Nu vernieuwer als Gerard Walschap. Geen van kon ze onder meer in Maaseik bij de architect deze schrijvers zou zich immers ingelaten heb- Karel Gessler, in Amsterdam bij advocaatdich- ben met een Vlaamse modelvrouw. ter P.W. de Koning en in Mortsel bij dokter Ar- De Nederlandse schrijver E. du Perron thur de Groodt terecht. Het rustige bestaan noemde Alice Nahon “een toekomst-persoon- waar ze nu wel naar verlangde, hoopte ze te likheid” met een “te grote liefdadigheid tegen- vinden in een huwelijk met de Hasseltse dich- over het vulgus”. Hij bedoelde daarmee onder ter Jef Leynen, maar die voelde daar zelf niets meer dat ze haar poëzie te veel op de smaak van voor. Ze vond troost bij de vaderlijke Prosper het grote publiek afstemde en dat de literaire Verheyden, die zelf weliswaar gehuwd was waarde ervan beperkt was.6 Du Perron had ook maar zich graag over de dichteres ontfermde. goed gezien dat ze met haar, zeker voor een Een mysterieus ziekenhuisverblijf, enkele vrouw, onconventionele gedrag haar tijd ver getuigenissen en een ongepubliceerd gedicht vooruit was, vandaar: een ‘toekomst-persoon- (‘Ik heb ontvangen aan mijn hart […] Een kin- lijkheid’. deken ongeboren […]’) wettigen het vermoe- Geert Pynenburg, een auteur die jarenlang den dat Nahon in die tijd zwanger raakte en een met haar bevriend was, beweerde dat Alice Na- miskraam had of een abortus onderging.8 In ie- hon “niet tot die kunstenaars [hoorde] die zich der geval kreeg ze een mentale klap die ze geheel in hun werk uitleven. Haar persoonlijk- nooit meer helemaal te boven is gekomen. Het heid en haar kunstenaarschap leefde[n] zich in laatste anderhalve jaar van haar leven deelde ze haar omgang en leven uit”, met andere woor- een appartement in de Antwerpse Carnotstraat den: wat haar echt bezighield, kon of wilde Na- met een jong meisje, Sylvia Newton. Na een hon in haar gedichten niet kwijt.7 Het is dui- maandenlang ziekbed overleed ze er op 21 mei Manu van der Aa (1964) is literatuurhistori- delijk dat Pynenburg en Du Perron gelijk 1933. cus en promoveerde in 2008 aan de hadden: de persoon Alice Nahon is groter dan Van Alice Nahon werden tot vandaag meer Rijksuniversiteit Groningen op een biografie haar werk. Het is een boutade, maar men zou dan een kwart miljoen dichtbundels verkocht. van Alice Nahon. Hij is kernredacteur van kunnen stellen dat Alice Nahon ondanks haar Hoewel men het in academisch-literaire krin- Zacht Lawijd en verbonden aan het Instituut poëzie een biografie verdiende. gen ondertussen eens is met Paul van Ostaijen voor de Studie van de Letterkunde in de Hoewel Alice Nahon uit een klassiek klein- dat Nahon geen grote poëzie schreef, is ze nog Nederlanden (ISLN) van de Universiteit burgergezin stamde en haar opvoeding, in de steeds veruit Vlaanderens best verkochte dich- Antwerpen. landbouwhuishoudschool van Overijse en ver- teres ooit. Contact: Prinsessenstraat 27, 2300 Turnhout volgens in de verpleegsterschool van Stuiven- Voor de biograaf was het daarenboven een (België), e-mail: [email protected]. berg, haar helemaal voor dat milieu klaar- zegen dat weinig vrouwen van haar generatie

Historica / oktober 2009 / 14 p_ g

/ Textielgeschiedenis /

Praktijken, identiteit en lichamelijkheid (Vlaanderen, 1930-2006) Een geschiedenis van ondergoed

“We hebben lang een korset gehad ook, als kind, ’t is juist. Oh, dat je moest toetrekken, een korset want dat was voor je buik, want anders had je een vree buik. En ik had nog gene gedragen als mijn plechtige communiekleren moesten gemaakt worden, ik had da nog niet gedragen. En ja, Paula [BET: de kleermaakster] zegt: ‘Voor haar kleedje’ zegt ze, ‘je gaat haar moeten een korset kopen’, tegen mijn moeder. En ik heb dan mijn eerste korset gedragen. En ze trokken dat toe, met rijgkoorden jongen, en met haken en ogen en je zat daar, ’t was wel warm verzekerst. Ik ga niet zeggen voor je rug, ik weet het niet, misschien goed. Maar we droegen al een korset de meiskes, ja. [...] Oh ja, we waren nog gauw content. Wel ja, ik ga niet zeggen, maar ja, ik heb dat dan altijd gedragen, ik droeg dat precies nog graag.”1

/ Chantal Bisschop / vandaag doen. Kle- dingstukken, en zeker ondergoed, worden immers op het Agnes (°1926) vertelt hier over haar eerste kor- lichaam gedragen, set. Zij was een van de tien vrouwen geboren vormen zich naar tussen 1923 en 1977, die ik interviewde over het lichaam en dra- Aalledaagse praktijken rond ondergoed in het ka- gen er de sporen

der van mijn scriptieonderzoek. Ik wilde name- van. Op zijn beurt Bron: C. Bisschop, dateert de foto uit 2006. lijk te weten komen hoe vrouwen omgaan met wordt het lichaam de materialiteit van hun ondergoed en hoe dat ook gevormd door Trouwbeha van Agnes (± 1945). veranderd is doorheen hun leven. De nadruk kleding. Kleding- lag zowel op de specifieke lichamelijkheid van stukken vormen als ondergoed als op de betekenissen die deze het ware de grens tussen het zelf en de ander, textgebonden lichaamspraktijk.5 Contextge- vrouwen genereerden in het dragen, kopen en tussen het intieme lichaam en de sociale we- bonden verwijst zowel naar de eigen lichame- wassen van hun ondergoed. Hieronder licht ik reld. Zich kleden kan als een lichaamstechniek lijke identiteit en kledingstijl als naar de ruime- deze methode toe en geef ik enkele inzichten worden gezien waarmee we onszelf aan de an- re sociaal-culturele omgeving. Ten tweede die uit dit onderzoek zijn voortgekomen. dere presenteren.4 speelt het lichaam een centrale rol bij onder- Tot voor kort werd de relatie tussen kleding goed. Het is als het ware nog ‘lichamelijker’ Ondergoed als een lichamelijke en het lichaam wat verwaarloosd. Want hoewel dan de bovenkledij, het wordt nog dichter op en contextgebonden praktijk er in de laatste vijftien jaar een stijgende inte- het lichaam gedragen. Bij ondergoed is de asso- resse in de studie van het lichaam merkbaar ciatie met de intieme, seksueel geladen li- De bovenstaande vragen over alledaagse bete- was, zijn er tot nu toe relatief weinig werken chaamsdelen nooit ver weg. Ten slotte gaat het kenisgeving zijn vragen die doorgaans niet verschenen die kleding én lichamelijkheid als om een praktijk, waarbij het ondergoed zelf een door traditionele kledinghistorici worden be- uitgangspunt nemen. Dat is jammer, gezien de actieve rol speelt. Het kan immers het lichaam handeld. Er werd tot voor kort vooral aandacht duidelijke relatie tussen de twee. Kledij, het li- actief beschermen, verhullen, benadrukken, besteed aan de veranderende modes, stijlen, chaam en identiteit zijn immers zo nauw ver- modelleren, corrigeren, ondersteunen, erotise- materialen en kleuren van kledingstukken. On- bonden dat ze simultaan en als een totaliteit ren, vormgeven enzovoort. der impuls van de culturele antropologie is de moeten worden begrepen. Wanneer men via het laatste jaren een kentering ontstaan in het histo- thema kleding dieper wil ingaan op de geschie- Praten over ondergoed? risch onderzoek naar kleding. Volgens de re- denis van de identiteit en lichamen van vrou- Het onderliggende probleem bij dit onderzoek cente performative turn wil men nu eerder van wen, ligt de keuze voor het toespitsen op onder- was hoe we over ondergoed kunnen spreken. het perspectief van de drager uitgaan en ondergoed voor de hand. Ondergoed wordt het Vrouwen interviewen over hun ondergoed en zoeken hoe die met de materialiteit van zijn dichtst op het lichaam gedragen en functioneert lichamelijkheid is niet gemakkelijk. Het is een kleding omgaat.2 In de lijn van deze performa- als een – meestal onzichtbare – intermediaire zeer intiem onderwerp dat tegelijk zo banaal en tive turn focuste ik me niet zozeer op het onder- laag tussen het lichaam en de bovenkledij. On- alledaags is dat bewust erover praten moeilijk goed zelf, maar wel op de draagsters, hun prak- dergoed is daarom zeer intiem en vaak beteke- wordt. Voordien hebben deze vrouwen amper tijken en hun opvattingen met betrekking tot nisgeladen. over deze vanzelfsprekendheden nagedacht. hun ondergoed.3 Voor dit onderzoek legde ik de betekenis van Pas door de interviewcontext gaan ze erover Door vrouwen te ondervragen over hun erva- ondergoed niet precies vast. Ik opteerde voor nadenken en geven ze betekenissen aan het dra- ringen met ondergoed, kunnen we bovendien een actieve definitie waarin ik het voorbeeld gen, kopen en wassen van ondergoed. Wanneer meer te weten komen over hoe zij in het verle- van Joanne Entwistle volg. Ondergoed begrijp respondenten vertellen over het leven van alle- den met hun lichaam omgingen en hoe ze dat ik hier als een situated bodily practice, een con- dag, denken ze al gauw dat ze niets te vertellen >>

Historica / oktober 2009 / 15 p_ g

/ Textielgeschiedenis /

hebben omdat alles hen zo vanzelfsprekend voortgekomen. Ik heb hen anders doen kijken lende tijdstippen betekende. Agnes (°1926) lijkt. Het alledaagse blijft vaak onopgemerkt en naar hun ondergoed en zij hebben mij anders “droeg die korsetten precies nog graag”, terwijl onzichtbaar omdat het gedachteloos wordt be- doen kijken naar ondergoed. Ik heb samen met Rita (°1926) er met afschuw aan terugdenkt: leefd en vaak als saai en banaal wordt afge- mijn getuigen een geschiedenis van ondergoed “Ik weet wel dat ik toen geplaagd zat met een daan. Het bestaat uit ongrijpbare zaken als ge- gemaakt, waarbij ik hen zelf betekenis heb la- korset. En dat dat eigenlijk heel normaal was in baren, gewoonten en routines.6 Christel ten geven aan de gewijzigde werkelijkheid van die tijd. […] Dat was zo’n soort harnas, dat was (°1959) zegt daarom hierover zelfs niet toeval- het ondergoed. Het historiseren gebeurde dus een roze geval, met daar baleinen in […]”. De lig: ‘En ik vind surtout dingen die je echt be- ook op een metaniveau. Er is niet één ware ge- draagsters herinneren zich hoe de betekenis van langrijk vond, onthoud je, maar zo dingen die schiedenis van ondergoed, er bestaat een veel- een korset voor hen evolueerde van iets van- heel normaal waren, dat gaat gelijk uit je ge- heid aan persoonlijke geschiedenissen van het zelfsprekend naar een museumstuk. dachten, dat je dan ook denkt, maar hoe was dat ondergoed. Met het dragen van een korset wilde men twee dingen bekomen: een rechte rug en een Korset (±1930). strakke buik, kortom een rechte lichaamshou- Bron: S. De Winter, Inventarisfoto collectie ding. Ook waarvoor het korset niet bedoeld ondergoedmuseum Putte, 2006, foto 5. was, kwam uit de interviews duidelijk naar voren: “Ik ga niet zeggen dat ’t was voor … de borsten beter te doen uitkomen, nee nee. Vroe- ger was dat maar iets voor in het donker.” (Marta, °1923-2006). De veranderde omgang met de beha leert ons veel over de gewijzigde omgang met het lichaam, en meerbepaald met de transformaties van het meisjeslichaam in de pubertijd. Het katholieke discours en de katholieke praktijken die het lichaam met zonde en argwaan omga- ven, waren in de eerste helft van de twintigste eeuw sterk aanwezig. Vrouwen moesten alle li- chaamsdelen die konden wijzen op een ontluikende seksualiteit goed bedekken, verbergen en verzwijgen.12 Agnes (°1926) vertelt bijvoorbeeld hoe ze als jong meisje bij het zingen vooraan in de kerk meer naar achter werd ge- stuurd door een non omdat ze “al te zwaar” zou zijn geweest. Het is ook veelbetekenend dat Agnes uitdrukt dat men niet mocht zien dat ze nu.’ Toch is dat vanzelfsprekende, waar we niet Toch kunnen we ook meer dan louter de visie al borsten had, zonder het woord borsten te ge- altijd bij stil staan, dikwijls veelzeggend. Mon- van nu op het verleden ontdekken. Doorheen bruiken. Hoewel ze tijdens het interview zon- delinge geschiedenis kan immers de vinger legde consistentie van die tien interviews kan iets der gêne praat over de meest intieme zaken, gen op de slow motion in de geschiedenis: het van de toenmalige werkelijkheid en de beteke- hanteert ze hier haar toenmalige, enigszins ont- alledaagse, het ongeschrevene.7 nisgenerende praktijken daarin worden ont- wijkende taalgebruik. De verhalen van de jong- In mijn interviews onderzocht ik twee ni- waard. Er komt met andere woorden meer kij- ste vrouwen zijn van een heel andere aard. De veaus van betekenisgeving.8 Een eerste niveau ken bij de geschiedenis van ondergoed dan en- ontluikende borstjes worden niet langer verbor- omhelst de betekenisgeving die doorheen de kel een geschiedenis van mode, tekens, vormen gen en verzwegen. Er mag nu openlijk over ge- praktijken in het verleden ontstaat. Dat is de be- en stoffen. Ze kan iets vertellen over schaamte, sproken en mee gepronkt worden. tekenisgeving in het verleden, in de leefwereld properheid, gender, leeftijd en identiteit. Zij Net zoals bij het korset vormde de eerste er- die wordt verteld. De betekenisgeving in de kan ook nieuwe dominante vertogen bloot leg- varing van de vrouwen met een beha een goed narratieve constructie is van het tweede niveau. gen. Zij vertelt ons meer over de lichaamscul- vertrekpunt omdat hierbij een concentratie van Deze betekenissen ontstaan vandaag. Tijdens tuur en welke plaats het lichaam in de maat- betekenisgeving ontstaat. De prereflexieve of de constructie van het verleden in het interview schappij inneemt. minder bewuste en bijgevolg dus moeilijk te geven de getuigen betekenis aan aspecten uit achterhalen betekenisgeving van het dragen hun persoonlijke verleden. Wanneer ik Agnes Korsetten, beha’s, strings van de beha komt bij die eerste keer als het (°1926) bijvoorbeeld vroeg hoe ze zich voelde en waspraktijken ware bovendrijven. Bij de volgende ervaringen in een korset, kan ze niet antwoorden hoe ze wordt het dragen alledaagser, gewoner en zich op dat moment werkelijk voelde. Het ant- In mijn onderzoek nam ik drie voorbeelden van wordt het moeilijker om die alledaagse beteke- woord zal een betekenisgeving van vandaag ondergoed, het korset, de beha en de string als nissen te benoemen. Bij het kopen van de eer- zijn over een verleden praktijk. Het gaat hier vertrekpunt, juist omdat deze naar mijn ver- ste beha speelde de moeder een sleutelrol, maar immers om de herinnering aan dat gevoel, die moeden het meest betekenisgeladen zijn en iets de vriendinnen, de peers werden belangrijker door de interviewsituatie wordt opgeroepen en kunnen zeggen over lichamelijkheid, intimiteit in de loop van de twintigste eeuw. Bij het dra- door latere ervaringen wordt gekleurd.9 enzovoort. gen van de eerste beha kregen de veranderende Oral History is niet alleen subjectief maar Het korset is een controversieel kledingstuk lichaamsvormen betekenis en werd de identiteit ook intersubjectief. Mijn rol als historica is niet dat in de loop van de geschiedenis vaak werd gevormd. Lies (°1975) vertelt bijvoorbeeld te onderschatten. Ik selecteerde de getuigen, bekritiseerd.11 Het dragen van een korset moet over het aantrekken van haar eerste beha: “Ik stelde bepaalde vragen, gaf bepaalde reacties echter niet gezien worden als een vaststaande voelde mij groot, ik had zoiets van ja, een beha, en droeg zo bij tot de vorm van de getuigenis. en onveranderde ervaring die alle vrouwen nu ben ik echt een meiske.” Lies voelde zich al Ik heb als historica voor een deel mee de getui- moesten ondergaan. De interviews maakten een meisje, maar die beha deed er als het ware genissen gecreëerd en was er tegelijkertijd ook duidelijk dat het dragen van een korset een con- nog een schepje bovenop, het vervolledigde zelf een deel van.10 Uit de interactie met mij textgebonden praktijk was die verschillende haar vrouwelijkheid. Om het dragen van de eer- zijn er nieuwe werkelijkheden en betekenissen dingen voor verschillende mensen op verschil- ste beha te beschrijven, gebruiken bijna alle

Historica / oktober 2009 / 16 p_ g

/ Textielgeschiedenis /

vrouwen de woorden ‘vrouw’, ‘jong meisje’, noemd: “Dat waren zo broeken, met een lint, je tuigen en de wijze waarop de jongere vrouwen ‘geen kind meer’. De eerste beha betekende moest dat zo toebinden en dat was juist je bil- zichzelf in een meer actieve positie plaatsen, voor vele getuigen een winst van het zelf en len die daarin zaten, dat was open. Je kon je kan een opmerkelijke evolutie van dwingende was als een rite de passage in de overgang naar neerzetten, je moest geen broek afdoen.” traditie naar (relatieve) autonomie worden af- de volwassenheid.13 De opkomst van het topje Volgens alle getuigen is de string slechts geleid. /// in de late jaren tachtig markeerde een verva- voor een zeer beperkte groep bestemd: jonge, ging van de grens tussen kind en volwassene. knappe en seksueel actieve vrouwen. Het valt Noten: In de loop van de twintigste eeuw is de ver- op dat de oudste getuigen heel afwijzend op de 1 [...] = een stukje weggelaten uit de getuigenis, [BET: ] = betekenis wevenheid tussen het lichaam en het zelf steeds string reageren en daar vooral praktische onge- 2 P. Burke, ‘Performing History: the importance of Occasions’, in: sterker geworden. Beha’s dienen, meer nog dan makken als reden voor geven. Ook de jongste Rethinking History. 9, 2005, p. 35 en K. Tranberg Hansen, ‘The voorheen, als symbool én als middel van iden- getuigen wijzen voornamelijk op het thema World in Dress: Anthropological Perspectives on Clothing, Fashion and Culture’, in: Annual Review of Anthropology. 33, titeit. In een maatschappij waar het zichtbaar van de zichtbaarheid en het praktische (on)ge- 2004, pp. 369-370. verouderen steeds minder lijkt te worden aan- mak bij het praten over de string. De overdui- 3 Pierre Bourdieu, Outline of a Theory of Practice. Cambridge, vaard, kan een beha ook een ondersteuning of delijk seksuele connotatie van de string wordt 1977, pp. 72-79 en H. Roodenburg, ‘Pierre Bourdieu: Issues of Embodiment and Authenticity’, in: Etnofoor. 17, 2005, 1/2, pp. behoud van het zelf betekenen. Het kopen van door de draagsters vaak ontkend en door de 215-226. beha’s aan huis en op de markt heeft plaats ge- niet-draagsters vaak niet expliciet vernoemd. 4 Tim Dant, Material Culture in the Social World. Values, Activities, ruimd voor de warenhuizen en de gespeciali- De betekenisgeving die in deze microge- Lifestyles. Buckingham en Philadelphia, 1999, pp. 85-86; M. Mauss, ‘Techniques of the Body’, in: Economy and Society. 2, seerde boetieks. De schaamte die gepaard ging schiedenissen aan het licht komt, overschrijdt 1973, pp. 70-88; Erving Goffman, The Presentation of the Self in bij het passen, is erg verminderd. Door het gro- het lokale en het particuliere. Het vertelt ons Everyday Life. Londen, 1971 en J. Craik, ‘Mode als Körpertech- nik’, in: G. Mentges (red.), Kulturantropologie des Textilen. Bam- te keuzeaanbod en de goede bereikbaarheid van veel over grotere maatschappelijke veranderin- berg, 2005, pp. 287-304. de winkels heeft elke vrouw vandaag meer gen. Ten eerste blijkt dat het katholieke dis- 5 Joanne Entwistle, The Fashioned Body: Fashion, Dress, and kans om een beha te vinden die als een verleng- cours en de katholieke praktijken duidelijk aan Modern Social Theory. Cambridge, 2000, pp. 5-6 en p. 11. 6 H. Parret, ‘Werkelijkheid, schoonheid en de uitvinding van het stuk van de identiteit kan dienen. belang hebben ingeboet, terwijl de macht van alledaagse’, in: K. Geldof en R. Laermans (red.), Sluipwegen van De string is een zeer betekenisgeladen ob- de populaire en visuele massamedia in de loop het denken, Over Michel de Certeau. Nijmegen, 1996, pp. 72-80 van de twintigste eeuw steeds meer aan en J. Moran, ‘History, Memory and the Everyday’, in: Rethinking history. 8, 2004, pp. 56-57. autoriteit won. Wanneer Lies (°1975) 7 L. Van Molle, ’Luisteren naar het verleden: het gebruik van het over ideaalbeelden heeft, verwijst mondelinge bronnen’, in: C. Vancoppenolle, Een succesvolle ze bijvoorbeeld naar de “Jennifer Lo- onderneming. Handleiding voor het schrijven van een bedrijfsge- schiedenis. Brussel, 2002, p. 150. Voor de werkwijze van mijn pez-billen”. De ondergoedcultuur kan, oral history-onderzoek baseerde ik me verder vooral op vol- ten tweede, niet los van de ruimere li- gende werken: A. Portelli, ‘What Makes Oral History Different’, chaamscultuur worden gezien. Een van in: R. Perks en A. Thompson (red.), The Oral History Reader. Lon- den en New York, 1998, pp. 63-74 en Bruno De Wever en Pieter de opvallendste zaken was dat vrouwen François, Gestemd verleden: mondelinge geschiedenis als tijdens de vorige eeuw niet alleen ande- praktijk. Brussel, 2003. 8 re ideeën maar ook andere lichamen Jan Bleyen, Doodgeboren. Een geschiedenis van betekenisgeving. Onuitgegeven proefschrift in de geschiedenis, K.U.Leu- kregen: vrouwen begonnen toen name- ven, 2009, hoofdstuk ‘Vertellen’. lijk meer en meer aan sport te doen en 9 A. Portelli, ‘What Makes Oral History Different’…, p. 69; Bruno participeerden zo actief aan een voor- De Wever en Pieter François, Gestemd verleden…, p. 15. 10 A. Portelli, ‘What Makes Oral History Different’..., pp. 70-72. heen exclusief mannelijke en elitaire li- 11 Valerie Steele, The Corset: a Cultural History. New Haven, 2003, chaamscultuur van zelfrepresentatie. pp. 165-166. 12 Dat betekende een ware breuk in de I.M. Young, ‘Breasted Experience. The Look and the Feeling’, in: R. Weitz (red.), The Politics of Women’s Bodies. Sexuality, Appea- genderverhoudingen. Hoewel de gen- rance and Behavior. New York en Oxford, 1998, p. 126. dergrens in kleding enigszins vervaag- 13 J.P. Mitchell, ‘Performance’, in: C. Tilley, W. Keane en S. Küchler (red.), Handbook of Material Culture. Londen, 2006, pp. 387-388 de, blijft genderdifferentiatie een per- en Arnold Van Gennep, Les rites de passage. Étude systématique sistent kenmerk van het hedendaagse des rites, Maison des sciences de l’homme. Rééditions 5. New ondergoed. De herwaardering van het York, 1969, pp. 13-15 en pp. 93-98. 14 Jill Fields, An Intimate Affair: Women, Lingerie and Sexuality. lichaam heeft, ten derde, duidelijk de Californië, 2007, pp. 19-46. relatie van de vrouwen met zichzelf ge- wijzigd. De verwevenheid tussen het lichaam en het zelf is steeds sterker ge-

Bron: S. De Winter, collectie ondergoedmuseum Putte, Inventarisfoto 2006, 22. foto worden. Men kan ten vierde stellen dat het lichaam tegenwoordig met minder Chantal Bisschop (1984) studeerde moderne Open onderbroek (± 1910-1920). schaamte wordt omgeven. In het begin geschiedenis aan de Katholieke Universiteit van de eenentwintigste eeuw is onder- Leuven en de Université François Rabelais in goed niet langer unmentionable en be- Tours. In 2007 studeerde ze af met de ver- staat er een meer relaxte attitude tegen- handeling ‘Ondergoed. Een geschiedenis ject. Hoewel er maar een getuige regelmatig over seksualiteit en ondergoed. Soms was er van betekenisgevende praktijken in een string draagt, begon elke vrouw, ook de ou- echter in het praten van de vrouwen een conti- Vlaanderen, 1930-2006’ waarvoor ze op 17 dere, er tijdens het interview spontaan over te nuïteit van zwijgen te bemerken. In dat zwijgen april 2009 de Johanna Naberscriptieprijs praten. De string wordt door de oudere getui- was de gêne vervlochten met het gebrek aan van het IIAV en VVG in ontvangst mocht gen als een soort eindpunt gezien in een evolu- taal voor zulke alledaagse en lichamelijke nemen. Momenteel werkt ze aan een docto- tie waarin het dragen van aanvankelijk nog praktijken. raatsonderzoek over “de geschiedenis van open onderbroeken langzaam plaats ruimde Ten slotte tonen de opvattingen van de getui- de plattelandsbeweging in Vlaanderen, voor steeds kleinere en minder bedekkende on- gen over het verleden een aantal belangrijke 1945-1985” aan het Interfacultair Centrum derbroekjes.14 Pas vanaf de negentiende eeuw evoluties. Elke getuige ervaart het verschil tus- Agrarische Geschiedenis (ICAG) van de begonnen vrouwen onderbroeken te dragen en sen vroeger en nu als een enorm contrast. Het K.U.Leuven. Contact: Atrechtcollege, deze eerste waren open exemplaren. Agnes ondergoed verdient voor hen een belangrijke Naamsestraat 63, 3000 Leuven, (°1926) geeft een beschrijving van wat in de plaats als ijkpunt in hun persoonlijke biografie. e-mail: [email protected]. volksmond ook wel eens “snelzeiker” werd ge- Uit de passieve vertelwijze van de oudste ge-

Historica / oktober 2009 / 17 _ g

/ Literatuur /

Vergeten vrouwenstemmen uit de negentiende-eeuwse Indisch-Nederlandse literatuur “Luid tussen twee stilten”

Met deze uitspraak typeerde de Nederlandse literator Rob Nieuwenhuys1 het leven van Maria mens, dat zodanig onder het isolement, het tro- Carolina Frank, Mina Krüseman, Annie Foore, Melati van Java en Thérèse Hoven, vijf negentien- pische klimaat en de afstand tot de familie in de-eeuwse auteurs die als de eerste koloniale romanschrijfsters uit de Indisch-Nederlandse li- Nederland leed dat zij in Indië geenszins kon teratuurgeschiedenis worden beschouwd. Deze schrijfsters die in hun eigen tijd een opmerke- aarden. Typerend voor dit stereotiepe beeld is het volgende fragment uit De Locomotief, het lijke productie tot stand brachten en een groot succes bij het leespubliek boekten, hebben een grootste dagblad van Nederlands-Indië, van pioniersrol gespeeld in een tijd waarin zowel de kolonisatie als de literatuur hierover als louter 1892: “De wijze waarop de dames zich in Indië mannelijke aangelegenheden werden beschouwd. Maar door de negatieve receptie van hun aanstellen, is al zeer eigenaardig. Zij slapen werken door eigentijdse én hedendaagse critici is tot nu toe de waarde van hun productie voor veel, eten en drinken na rato, worden vet en ten het Indisch-Nederlandse erfgoed én voor de (vrouwen)literatuurgeschiedenis over het hoofd huwelijk gegeven zonder verder te denken over gezien. de grote vraagstukken van de dag of wat elders in de wereld omgaat. Als een Hollandse dame een wandeling doet, is zij gekleed op een wijze / Stéphanie Loriaux / dat vrouwenliteratuur een minderwaardig gen- waarover een Engelse zich zou schamen als ze re was dat qua literaire waarde of verdienste uit de badkamer kwam. Daarna gaat ze weer veel te wensen overliet. Hun recht om over hun kwaadspreken, dan weer slapen, dan weer koloniale ervaringen te schrijven werd daarbij kwaadspreken en zo vervolgens.”4 Het herboren enthousiasme voor de Indisch- ook betwist door de algemene overtuiging dat Het optreden van de vijf auteurs uit het ‘da- Nederlandse literatuur in de afgelopen twintig vrouwen aan de koloniale expansie geen deel mescompartiment’ vond dus plaats in een peri- jaar heeft inderdaad slechts in geringe mate ge- hadden. Zij konden hun stem moeilijk laten ho- ode waarin er nog steeds niet al te gunstig over Hleid tot de herontdekking en herwaardering van ren in een sterk hiërarchische samenleving die vrouwen werd geoordeeld. Zo ook heeft decen- de negentiende-eeuwse vrouwelijke exponen- door mannen tot stand was gekomen en be- nialang enkel het geringschattende oordeel ge- ten daarvan, zodat er in dit verband van een stuurd werd, en waarin hun sociale status zich golden dat hun romans en verhalenbundels ‘blinde vlek’ in de literatuurgeschiedenis kan grotendeels tot die van moeder en echtgenote weinig belangwekkende gegevens en feitelijke worden gesproken. In literaire lexica en stan- beperkte. informatie over de toenmalige kolonie bevat- daardwerken over de koloniale literatuur zoals De aanwezigheid van Europese vrouwen in ten. Een pakkend voorbeeld hiervan is het vol- Java in onze kunst (1931), Paradijzen van wel- Nederlands-Indië was tot in het laatste kwart gende citaat van literatuurhistoricus E.M. eer (1998), of Europa buitengaats (2002) trek- van de negentiende eeuw behoorlijk beperkt Beekman om het aandeel van de schrijfsters ken ze aan het kortste eind. Ze worden daarin gebleven. Van een massalere immigratie is pas aan te duiden: “De meeste van deze aanbiedin- nooit afzonderlijk behandeld maar altijd als na 1870 sprake. Verschillende parameters droegen bevatten enkele folkloristisch belangwek- groep, en hun werk wordt slechts een beschei- gen daartoe bij, zoals de opening van het Suez- kende gegevens en feitelijke informatie, maar den plaats gegund en steevast als kostschool- kanaal in 1869, of het openstellen van Indië deze verplichte kenmerken waren beslist se- meisjesliteratuur, vrouwenboeken of damesro- voor het particulier initiatief, waardoor de ko- cundair. Wat vooropstond, zoals een tijdgenoot mannetjes gecategoriseerd. Zo worden zij ook lonie toegankelijk werd voor elke planter of on- spottend toegaf, was “een beetje schandaal en in Nieuwenhuys’ standaardwerk over de In- dernemer die er wilde werken of investeren. veel rijsttafel, een snuifje vergif, twee eierle- disch-Nederlandse literatuur Oost-Indische Maar het is vooral de algemene houding tegen- pels verstand en een halve soepterrine nonsens spiegel (1972) in een apart onderdeel onderge- over de Europese vrouw die de immigratiegolf en vooral veel liefde.” ”5 bracht, met de eigenaardige benaming ‘dames- bevorderde. Van de tijd van de VOC tot onge- compartiment’. veer de tweede helft van de negentiende eeuw De vrouwelijke stem tussen werd de Europese vrouw als schadelijk gezien traditie en vooruitgang Dubbele marginaliteit voor de werklust van haar echtgenoot: zo zou De desinteresse voor deze negentiende-eeuwse ze hem overhalen om zich ten koste van de Op deze manier heeft men tot nu toe de bijzon- schrijfsters kan worden verklaard op grond van Compagnie te verrijken, of om na afloop van dere toegevoegde waarde van deze productie wat ik in mijn dissertatie2 ‘de dubbele margina- zijn contract met een gevulde beurs naar Euro- voor het Indisch-Nederlandse erfgoed én voor liteit’ van hun literaire productie heb genoemd. pa terug te keren. En ze zou op dezelfde manier de geschiedenis van de kolonie over het hoofd Enerzijds behoren ze tot de koloniale literatuur door haar op Europese normen gebaseerde le- gezien, met name de historische en psychologi- en vormen ze aldus ten opzichte van de Neder- vensstijl te veel geld kosten. In de laatste de- sche confrontatie van de Europese vrouw met landse letterkunde in het moederland een bij- cennia van de negentiende eeuw veranderde de ‘eigen’ (Europese) en de ‘andere’ (inheem- zondere groep met een eigen bestaan, een eigen deze houding echter. De Europese vrouw ont- se) wereld in Nederlands-Indië. De vijf schrijf- ontwikkeling en eigen kenmerken, waardoor ze popte zich toen als de steunpilaar van het nieu- sters uit het ‘damescompartiment’ hebben deze lange tijd door de kritiek als minderwaardig en we Nederlands-Indië dat langzaam maar zeker confrontatie vorm gegeven door het accent te marginaal zijn beschouwd.3 Anderzijds krijgen van een winstgevende en uitgebreide plantage leggen op de exotische woonomgeving, de ko- de koloniale schrijfsters binnen deze marginali- in een koloniale staat was veranderd. loniale maatschappelijke structuren en verhou- teit ook nog eens een marginale plaats toege- Maar haar maatschappelijke positie bleef dingen, de samenstelling van de bevolking, de wezen, die nauw samenhangt met de toenmali- hoe dan ook broos. De vrouwelijke kolonist uit gevolgen van het bijgeloof (goenagoena of ge achterstelling van vrouwen, zowel binnen de negentiende eeuw werd nog steeds niet voor zwarte magie) en de zogenaamde Indische toe- het literaire bedrijf als in de koloniale samenle- vol aanzien, en is zelfs de geschiedenis inge- standen, met name de problematiek van het ving. In hun tijd gold de algemene opvatting gaan als een lui, verwend of bevooroordeeld concubinaat en van de voorkinderen. Dit zijn

Historica / oktober 2009 / 18 _ g

/ Literatuur /

onderwerpen die nauw aansluiten bij de thema- ving regelmatig het slachtoffer was. De schrijf- onverschillig blijft voor de vrouwenkwestie – tiek die in dezelfde periode in het werk van sters zagen de vrouwelijke aanwezigheid in In- ze redeneren allemaal vanuit een vrouwelijk mannelijke collega’s een vooraanstaande plaats dië namelijk niet alleen als een toegevoegde standpunt en pleiten eenstemmig voor een eer- innam. Maar hun specifieke bijdrage tot de In- waarde voor de kolonie, ook voor de vrouw volle behandeling van hun seksegenoten door disch-Nederlandse letterkunde geldt met name zelf zou de koloniale ervaring een voortreffelij- de man –, maar van echt vooruitstrevende door het meer beperkte en tevens meer intieme ke kans tot emancipatie kunnen betekenen. standpunten is er in hun werken nog maar wei- karakter van de benaderde onderwerpen. An- De denkbeelden over vrouwenemancipatie nig sprake. Immers, de schrijfsters werden, on- ders dan bij veel mannelijke auteurs blijkt een die in de Indisch-Nederlandse vrouwenlitera- geacht de mate van hun strijdvaardigheid, so- trouwe weerspiegeling of een diepgaande ana- tuur omstreeks 1880 stem krijgen, hebben on- wieso sterk beïnvloed door de kritiek waaraan lyse van de historische, sociale of politieke as- getwijfeld een eigen waarde vergeleken bij de ze werden blootgesteld. Zo stelde Virginia pecten van de toenmalige koloniale realiteit bij ideeën die men in dezelfde periode in de Euro- Woolf in A Room Of One’s Own vast dat zo- onze vijf schrijfsters geen prioriteit. Het gaat pese letterkunde aantrof. Ze laten namelijk de goed als alle romancières uit de negentiende hen om de confrontatie van de Europese vrouw rol zien van de kolonie als laboratorium waar- eeuw in de grond een mankement vertonen, met het koloniale dagelijks leven en met de in een nieuwe toekomst voor de vrouw in het met name hun ontzag voor de mening van een verschillende hindernissen die in haar weg wer- verschiet lag. De negentiende-eeuwse vrouw virtueel mannelijk publiek. Het verschil in den gelegd. De hoofdrol wordt hierbij meestal kon in Indië wel eens een nieuwe status krij- maatstaven tussen mannen en vrouwen drukte gespeeld door een vrouwelijk personage, dat gen, omdat haar rol nog moest worden bepaald nog steeds zijn stempel op de literatuur: het ook nog vaak als vertelinstantie optreedt. Het in deze kolonie, die aan allerlei veranderingen heette dat een roman voortsproot “wanneer zijn bijgevolg haar gevoelens, gedachten en re- toe was. Het verlangen van de toenmalige men een vrouw was, uit een geest die lichtelijk was afgedwaald, die ertoe gebracht was zijn heldere beeld te veranderen uit eerbied voor uiterlijke autoriteit.” Volgens Woolf werd het ‘In hun tijd gold de algemene opvatting dat vrouwenliteratuur scheppingsvermogen van een schrijfster toen in een minderwaardig genre was dat qua literaire waarde of ver- ruime mate beperkt door het feit dat zij nog dienste veel te wensen overliet.’ steeds toegaf “dat zij ‘maar’ een vrouw was” of protesteerde “dat ze ‘even veel waard was’ als een man”. Weliswaar reageerde ze op kritiek naar gelang haar temperament haar dat ingaf, acties bij het verkennen van de nieuwe, koloni- overheid om meer Europese vrouwen naar de “bedeesd en gedwee, of met boosheid en te veel ale wereld die aan bod komen. Deze werkwijze Oost te laten overkomen, die tot de europeani- nadruk”, maar hoe dan ook, zo zegt Woolf, “ze is geenszins verbazend, want het laten optreden sering van de samenleving aldaar zouden bij- dacht aan iets anders dan aan het ding waar het van vrouwelijke figuren stelde de schrijfsters in dragen, stelde de maatschappelijke rol van de om ging” en kon aldus haar standpunt moeilijk staat om ook zichzelf voor een deel bloot te ge- vrouw in een geheel nieuw daglicht. Deze verwoorden “zoals zijzelf het zag, zonder terug ven en hun persoonlijke positie in, en ten op- nieuwe sociale functie zou op dat gebied de te deinzen.”6 zichte van, de koloniale maatschappij te om- grenzen verleggen, ook in Europa. Nu rijst na- En inderdaad: deze vertekenende zelfcontro- schrijven. In deze maatschappij hadden bijna driehonderd jaar lang alleen mannen de scepter gezwaaid, en werden zij, de eerste vrouwelijke Thérèse Hoven. exponenten, nog steeds eerder als medespeel- sters geduld dan als volwaardige deelneemsters beschouwd. Deze ‘pioniersrol’ heeft als gevolg dat de focus voornamelijk komt te liggen op hun (geschokte) reacties bij het verkennen van deze nieuwe, koloniale wereld. Het vrouwelijke standpunt van waaruit de meeste thema’s in de literatuur uit het ‘damescompartiment’ worden benaderd, speelt een belangrijke rol in de manier waarop de schrijfsters hun verlangen naar verandering in de kolonie voor het voetlicht brengen. Zij pleiten voor een nieuwe, op Europese maatstaven en

fatsoensnormen gebaseerde koloniale maat- http://www.tongtong.nl/indische-school/les.php?l=22&y=2009 schappij. Deze zou volgens hen voornamelijk mogelijk worden gemaakt door de grootschali- tuurlijk de vraag in hoeverre de toenmalige le heeft zich in niet geringe mate doen gelden ge immigratie van vrouwen naar Nederlands- schrijfsters deze kans op emancipatie in hun li- bij het totstandkomen van opvattingen over de Indië. Hierdoor zou het Europese gezin tot de teraire productie hebben weergegeven en aan- rol, plaats en plichten van de vrouw, zoals die hoeksteen van deze ‘gesaneerde’ samenleving gemoedigd. in het ‘damescompartiment’ tot uiting zijn ge- kunnen uitgroeien. Het projecteren van hun Het antwoord op deze vraag ligt ongetwij- komen. Waarbij nog komt dat elke schrijfster verwachtingen op de Europese vrouw brengt de feld in de periode waarin hun denkbeelden over tot op zekere hoogte werd beïnvloed door haar schrijfsters er dan ook toe om meestal een gunde vrouw zijn ontstaan. De tweede helft van de persoonlijke ervaring. stig beeld van de vrouwelijke kolonist op te negentiende eeuw luidde het begin van de strijd roepen, en deze naar keuze als zacht en liefheb- voor vrouwenrechten in, een revolutionaire Ontgoocheling en verbittering bend, beschaafd en fatsoenlijk of trouw en ge- stroming die lang niet door alle vrouwen werd De hierboven onderstreepte overeenkomst tus- lovig op te hemelen. Deze positieve belichting, toegejuicht. De gevoeligheid van het onder- sen de schrijfsters, waardoor er ongetwijfeld waarmee haar rol als garantie voor een nieuw, werp blijkt precies ook uit de zeer uiteenlopen- van catalogisering kan worden gesproken, zedelijk Indië werd verantwoord, dient tegelijk de, soms tegenstrijdige, manieren waarop het neemt niet weg dat zij bij hun benadering van als middel tot verdediging tegen de venijnige in de koloniale vrouwenliteratuur weerklank de toenmalige kolonie elk vanuit een verschil- kritieken waarvan zij in de koloniale samenle- vond. Wel is het zo dat geen enkele schrijfster lend, individueel standpunt hebben gerede- >>

Historica / oktober 2009 / 19 _ g

/ Literatuur /

neerd, een nuancering die grotendeels voort- wen, die in Indië in geen geval kunnen aarden, vloeit uit hun persoonlijke ervaring in de kolo- en hun ontevredenheid over de Indische levens- nie. Wij willen hieronder wijzen op de specifie- wijze duidelijk maken door hun vurige verlan- ke, individuele kenmerken van elke schrijfster gen naar het beschaafde Europa tot vervelens waaruit zal blijken in hoeverre het zogeheten toe te herhalen. Van progressief denken is er bij ‘damescompartiment’ als verzamelbegrip gere- Hovens vrouwenfiguren geen sprake: ze treden lativeerd, of althans genuanceerd dient te wor- doorgaans op als toegewijde huisvrouwen die den. zich met de traditionele rolverdeling tussen Maria Carolina Frank (1838-1891) droeg In- man en vrouw tevreden stellen. Maar oog voor dië geen warm hart toe. Het leven aldaar had de precaire situatie van haar seksegenoten heeft haar van een eerste echtgenoot beroofd, zij was Hoven toch wel. Zo zinspeelt zij vaak op de er vervolgens nog gescheiden van een tweede aantrekkingskracht van Indië als bron van inko- man, en als onderwijzeres en alleenstaande men voor de vrouw, die behalve het huwelijk of moeder heeft zij in de kolonie nooit behoord tot een betrekking als gouvernante of schooljuf- de bovenlaag van de Europese samenleving. frouw geen mogelijkheid had om aan de kost te Deze gegevens werpen een belangrijk licht op komen. het veelal vernietigende oordeel over Indië Hoven schreef haar Indische romans niet en- waarvan haar hele werk doordrongen is. Bij kel om haar lezers ontspanning te bezorgen: zij Frank draagt de koloniale ervaring zeer zelden wilde getuigen en waarschuwen voor wat zij bij tot de ontplooiing van de Europeanen. Zij zelf als een niet meer goed te maken frustratie worden zonder uitzondering het slachtoffer van had ondervonden. Het was de ontgoochelde

het beruchte proces van ‘verindischen’, en zijn http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn6/images/SLOOTNM.jpg vrouw die de pen van de cynische schrijfster bijgevolg niet in staat om hun authenticiteit als bewoog toen zij haar positie aldus resumeerde: mens volledig te handhaven of te bereiken. Melati van Java “Oost, West, thuis best! [...] ’t Is nog zoo kwaad Achteruitgang en desillusie zijn terugkerende niet in ’t oude Nederland en wie er “brood” motieven bij deze schrijfster, die haar eigen heeft, die blijve er en kome niet hier om er verbittering over het Indische verblijf graag op “vleesch” bij te hebben. Het heeft een bittere haar romanfiguren projecteert wanneer die be- nasmaak.”7 drogen, geruïneerd, gedesillusioneerd of soms elkaar gescheiden blijven. Alles bij elkaar gaat helemaal gedegenereerd op hun koloniale erva- van Franks werk een duidelijke oproep tot tra- Een dubbelzinnige kijk ring terugblikken. ditionalisme en een duidelijke overtuiging van Melati van Java’s (1853-1927) benadering van Frank legt in haar romans en verhalenbun- rassensuperioriteit uit. Maar belangrijker nog is de eigentijdse koloniale realiteit gebeurt op een dels zoals Oost-Indische menschen en dingen haar onvermogen of onwil om het beeld van zachtere, veel minder cynische wijze dan bij geschetst (1874) een scherp observatievermo- een tot voorspoed en evenwicht bijdragend In- haar twee bovengenoemde collega’s. Dit neemt gen aan de dag en verschaft aan de hand van dië tot stand te brengen. niet weg dat er bij haar eveneens fysiek of lange uitweidingen over de lotgevallen van de Een andere ‘verzuurde’ kijk op de toenmali- geestelijk aangetaste Europeanen optreden Hollandse huisvrouw en over de tradities van ge kolonie treffen we aan bij Thérèse Hoven voor wie de koloniale ervaring meestal ook op de verschillende bevolkingsgroepen, veel in- (1860-1941), die evenmin als Frank in staat een grote desillusie uitloopt. We zien dit o.a. in formatie uit de eerste hand over het leven in de blijkt haar personages het geluk in Indië te gun- In Extremis (1896) en Miss Campbell (1902). toenmalige kolonie. De ruime aandacht voor nen. Hoewel er weinig bekend is over haar ver- Melati hekelt net als Frank de prestigestrijd en vrouwelijke figuren gaat opvallend genoeg niet blijf in de kolonie, weten we dat zij diep teleur- de neiging tot uiterlijk machtsvertoon bij de gepaard met vooruitstrevende opvattingen over gesteld uit Indië terugkwam en er nooit meer toenmalige kolonisten. Maar uit deze visie als de kwestie van de emancipatie. Frank ontwik- heen ging. Dit hoefde voor haar blijkbaar ook zou de kolonie de mens tot ontaarding brengen, kelt een vrij conservatieve visie op het vrouwe- niet. Wij hebben dan ook geen biografische bij- blijkt alles wel beschouwd eerder haar teleur- lijke lot, die er in grote trekken op neerkomt dat zonderheden nodig om haar negatieve kolonia- stelling dan haar wil tot veroordeling. De mis- de vrouw louter voor haar gezin dient te leven. le ervaring te reconstrueren: de teneur van haar lukking van de koloniale ervaring wordt door Dat wil niet zeggen dat Frank een geïdealiseerd romans en verhalen spreekt wat dat betreft Melati van Java echt betreurd, omdat zij haar beeld geeft van het gezinsleven. Integendeel: boekdelen. Haar kritische blik op de vervallen personages, in tegenstelling tot Frank en Ho- zij benadrukt telkens de broosheid en wankel- moraal in de tropen is de rode draad doorheen ven, graag het geluk gunde in dat land waar zij baarheid ervan, hoewel zij haar vrouwelijke ro- haar omvangrijke productie. Net als Frank zelf was geboren en waaraan zij later in Neder- manfiguren geen ander leven gunt. Deze vrou- breekt Hoven de kolonisten af die, uitsluitend land steeds met heimwee zou terugdenken. wen blijken in hun huwelijk overigens geens- door geld en gemakzucht gedreven, geen enke- Daarom valt bij haar, meer dan bij welke ande- zins van hun vrijheid beroofd, maar worden, le moeite doen om een – naar Europese maat- re schrijfster ook, de heftigheid van de desillu- wanneer zij aan de verderfelijke invloed van de staven – degelijk bestaan te leiden. Maar zij sie op. Deze liefde voor het land heeft als ge- Indische samenleving ten prooi vallen, telkens richt haar kritiek voornamelijk op de mannen, volg dat de natuur in haar werk wel eens als een door een liefhebbende man weer op het rechte die volgens haar in Indië op zedelijk gebied het vitale, handelende kracht op de voorgrond pad gebracht. Frank ontpopt zich verder onge- sterkst achteruitgaan. Zo stelt zij in Vrouwen treedt en een actieve functie ten opzichte van twijfeld als de felste tegenstander van het ge- lief en leed onder de tropen (1892) het koloni- de menselijke inhoud van het verhaal vervult. mengde huwelijk, maar opvallend genoeg niet ale verleden van de man genadeloos aan de Maar deze schrijfster, die van Indische afkomst van het concubinaat dat zij hoogstens als een kaak. Zij scheert het als bron van ondergang was, mag zich dan wel veel genuanceerder over noodzakelijk kwaad van het koloniale leven over een kam met de Indische toestanden en Indië hebben uitgelaten, van een onvermurw- voorstelt. Deze schijnbare ruimdenkendheid is met de karakteraantasting die uit de leefge- baar geloof in de westerse superioriteit blijft zij in feite alleen toe te schrijven aan de bijgedach- woonten en het werkklimaat voortvloeit. hoe dan ook niet verschoond. Zo laat zij in haar te dat de Europeaan in de regel toch niet met Het leven van de Europese vrouw in Indië twee belangrijkste romans, De familie van den zijn huishoudster trouwt. Dit is een typisch ko- wordt door Hoven dan ook uitsluitend voorge- resident (1875) en Hermelijn (1885) het idee loniale redenering: rasvermenging is toege- steld als een riskante, zware proef. Het algeme- doorschemeren dat de Indo-Europeaan niet op staan zolang die niet gelegaliseerd wordt en de ne beeld dat hierdoor naar voren komt, is dat eigen kracht een betere status kan bereiken, Europese en inheemse groepen dus netjes van van uiterst bevooroordeelde, kieskeurige vrou- maar altijd de sturende hand van de ‘superieu-

Historica / oktober 2009 / 20 _ g

/ Literatuur /

Indië te bieden had, en van de mogelijkheid schrijven aan het feit dat zij haar twee Indische van de Europeaan om zich aldaar te ontplooien. romans Een huwelijk in Indië (1873) en Parias Zij bezingt in haar boeken telkens de zaligheid (1900) voornamelijk gebruikte als een dank- om in de nabijheid van prachtige natuurtonelen baar platform voor de verspreiding van haar ar- te vertoeven. Maar door haar fijnzinnigheid tistieke, feministische en pacifistische denk- proefde zij ook feilloos het gevaar dat het lek- beelden. Verder redeneerde ze vanuit een ge- kere Indische leven voor haar landgenoten in- heel ander standpunt, overtuigd als zij was dat hield, namelijk een verslapping van de morele niet Indië, maar Nederland zelf een decadent en waakzaamheid, die eensklaps tot ontaarding en voor de menselijke ontplooiing belemmerend allerlei excessen kon leiden. Haar werk, in het land was. Zo roept zij, ondanks het pijnlijke be- bijzonder de romans De Van Sons (1881) en sef van het gebrek aan geestelijke ontwikkeling Bogoriana (1890), is daarom doorspekt met in de kolonie, het beeld van een toekomstig In- scherpe, realiteitsgetrouwe waarnemingen van dië op, waarin Europeanen uit de culturele eli- de Europese samenleving in Indië, in het bij- te verfrissend en baanbrekend werk zullen ver- zonder het rangenstelsel, het materialisme, het richten. Haar visie wordt weliswaar bepaald nepotisme en de kwaadsprekerij. Door deze door de mate waarin het koloniale leven de Eu- dubbelzinnige, weemoedige visie maakt het ropeaan kan beïnvloeden – ook bij haar valt oorspronkelijk onbezorgde leven nu eens deze ten prooi aan eerzucht of materialisme –

Bron: http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=foor001 plaats voor liefdesverdriet of ziekte, dan weer maar zij concentreert zich daarbij vooral op wat voor faillissement of ontslag. Indië te bieden heeft. De romanpersonages die Portret van Annie Foore, door E.A. Tilly. Een ander thema waarbij Annie Foore tussen haar sympathie genieten komen pas in de kolo- wal en schip valt, is de vrouwenemancipatie. Binnen het ‘damescompartiment’ pleit zij ongetwijfeld het meest voor een grootschalige aanwezigheid van Europese vrouwen in Indië. Deze positieve instelling wordt echter voor een deel ontkracht door het veelvuldig inlassen van ontstemde commentaren over de gevoelige situ- re’ Europeaan nodig heeft. De schizofrenie van aties waarmee de koloniale huisvrouwen te de Indo-Europeanen, die alsmaar heen en weer kampen krijgen. Enerzijds komt Foore op tegen geslingerd worden tussen bewondering voor de het vooropgezette beeld dat deze vrouwen in de Europese beschaving en gehechtheid aan de ei- kolonie niet veel zouden uitvoeren. Maar ander- gen oorspronkelijkheid, is een terugkerend mo- zijds wordt het verheerlijken van haar grote tief bij Melati. Dezelfde dubbelzinnigheid legt plichtsbetrachting en van haar grenzeloze moe- zij bij haar benadering van het kolonialisme derliefde wel eens de aanleiding tot relativeren- aan de dag. Enerzijds pleit zij voor een verant- de opmerkingen aangaande het opkomende fe- woord koloniaal beleid, waarbij zij rekening minisme. Belangrijk is in elk geval dat Annie houdt met de belangen van de inheemse bevol- Foore hiermee een positief beeld geeft van het king, maar anderzijds meent zij ook dat de in- Europese gezinsleven en, anders dan haar colle- lander zich geenszins aan de Europese macht ga’s, moeite doet om te suggereren dat huiselijk mag onttrekken, en op de hem toegewezen geluk ook in de kolonie binnen handbereik is. plaats in de koloniale samenleving moet blij- Annie Foore was haar man enkel naar Indië ven. gevolgd omdat het moest, maar zij was nader- Wat Melati van Java belet haar Europese per- hand wel degelijk van het land gaan houden. sonages voorspoed en geluk in haar toch zo ge- Daarom heeft zij het Oosten nooit helemaal als Bron:http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Mina_Kruseman.jpg liefde Indië te gunnen, is de onvermijdelijke een oord van ballingschap afgeschilderd. Indië botsing van haar ethisch gevoel met het schijn- fungeerde bij haar eerder als symbool voor de Mina Krüseman. bestaan dat zij in de kolonie waarneemt. Zij ge- teloorgang van menselijke dromen. Annie Foo- tuigt echter al bij al van een veel toegeeflijkere re stierf er op nog jonge leeftijd. Ook voor haar houding ten opzichte van de mestizo-cultuur bleek de Indische droom ten slotte een illusie. dan Thérèse Hoven of M.C. Frank. Haar werk compenseert grotendeels dit per- Annie Foore (1847-1890) wordt in de be- soonlijk falen, omdat zij haar lezers de meest staande secundaire literatuur8 doorgaans als de aanschouwelijke koloniale les uit het ‘dames- meest begaafde schrijfster uit het ‘damescom- compartiment’ heeft gegeven. nie tot leven. Het is precies in Nederland dat ze partiment’ beschouwd. Vooral haar scherpe ob- niet kunnen aarden, wat een ander bewijs is van servatievermogen en inzicht in de menselijke Een atypische visie Krüsemans onbegrip voor landgenoten die on- kleingeestigheid worden als verdienstelijke ei- Mina Krüseman (1839-1922) onderscheidt danks een lang verblijf in de tropen nog steeds genschappen erkend. Deze positieve beoorde- zich zonder enige twijfel als de meest atypische nostalgisch over Nederland konden praten. ling heeft Annie Foore wellicht ook vooral te ‘dame’ uit het ‘compartiment’. Haar benade- Haar boodschap is dat de Europeaan op een ge- danken aan haar bijzonder ‘complete’ ervaring ring van de toenmalige kolonie berust op de- slaagde koloniale ervaring zal kunnen terug- in Indië. Zij was niet alleen huismoeder, maar zelfde thema’s en motieven als die van haar blikken indien hij zich voor het goede van In- zij kwam als vrouw van een ingenieur ook in vier overige collega’s, maar de vooruitstreven- dië openstelt en voordeel weet te trekken uit de contact met de meer zakelijke kanten van het de, voor haar tijd gedurfde opvattingen die zij daar aangetroffen problemen en hindernissen. koloniale leven. Zij levert dan ook het meest hierbij naar voren schuift, monden zeer vaak Dit standpunt hangt samen met een andere volledige overzicht van het Europese bestaan in uit in een visie op de eigentijdse realiteit die in gedachte die door geen enkele andere schrijf- Indië, maar blijft daarbij ook het meest tussen wezen botst met – of iets toevoegt aan – die ster uit het ‘damescompartiment’ is gekoesterd twee stoelen zitten. Annie Foore was zich per- van de andere schrijfsters. Dit bijzondere ‘ca- en waaruit blijkt in hoeverre Krüseman haar soonlijk zeer goed bewust van al het goede dat chet’ van Mina Krüseman is ongetwijfeld toe te tijd vooruit was: de idee dat men zich het land >>

Historica / oktober 2009 / 21 _ g

/ Literatuur /

niet onvoorwaardelijk kan toe-eigenen. Haar vermeende zelfingenomenheid ergerde, maar ‘goede’ personages zien hun koloniale verblijf zich in feite met de baanbrekende, visionaire daarom op voorhand nooit als een bron van teneur van haar romans geen raad wist.9 weelde en geluk, en behoeden zichzelf zo voor het gevaar van desillusie. Opvallend is dus dat Een ongewaardeerde Krüseman, voor wie het onderzoek naar de belevingswereld toenmalige koloniale maatschappij nu net geen echte prioriteit was, hier de meest doordachte Het koloniale leven ten tijde van tempo doeloe, kijk op heeft. de opbouw van een echte koloniale samenle- Vooruitstrevende denkbeelden vinden bij ving en de problematische omgang tussen de haar eveneens weerklank op het gebied van de verschillende bevolkingsgroepen staan ge- vrouwenemancipatie. Haar eerste Indische ro- boekstaafd in de werken van de vijf schrijfsters. Deze literaire productie heeft als literair- sociaal verschijnsel toentertijd een belangrijke rol gespeeld in het kolonisatieproces. Niet alleen maakte ze vreemde plaatsen en volkeren bij een breed Europees lezerspubliek bekend, maar ze droeg aldus op haar eigen manier bij tot de houding die Europeanen ten opzichte van de rest van de wereld innamen. De vraag die bij deze vaststelling rijst, is dan

ook waarom deze luide vrouwenstemmen uit http://liedgenootschap.net/images/buskenhuet.gif tempo doeloe in de literatuurgeschiedenis zo ‘onopgemerkt’ zijn gebleven. Hun marginale Conrad Busken Huet, een andere criticus van plaats heeft men gewoonlijk verklaard door de Nederlands-Indisch schrijfsters. hun – toen reeds verouderde – idealistische li- teratuuropvatting. Maar het zich vastklampen aan de idealistische traditie heeft de schrijfsters niet belet om een pregnant beeld van de kolo- vaststelling te staven roept Termorshuizen de nie op het einde van de negentiende eeuw weer mening van P.A. Daum, een tijdgenoot van de te geven. De werkelijke reden voor hun onder- schrijfsters en de algemeen toegejuichte auteur belichting is volgens mij de grote nadruk die zij van de negentiende-eeuwse Indisch-Neder- in hun werk telkens op het lot van de vrouw in landse literatuur, te hulp, die een relatie had ge- Indië hebben gelegd. Het uitvoerig uitbeelden legd tussen “de aard van hun literaire werken van de ‘huiselijke kring’, met name de dage- en bepaalde maatschappelijke achtergron- lijkse activiteiten van de huisvrouw met lief- den”.10 Daum stelde ooit de vraag hoe die vrou-

Bron:http://www.dbnl.org/tekst/_ons003199801_01/_ons003199801ill136.gif desgeluk en huwelijksproblematiek als terug- wen “eigenlijk de Indische realiteit [zouden] kerende motieven, verklaart grotendeels waar- hebben kunnen weergeven, ook al [zouden] zij Criticus en schrijver P.A. Daum. om zij bij critici en literatoren alsmaar buiten dat hebben gewild”.11 Volgens Daum, en met de boot vielen. Deze situatie doet zich tot op hem ook het merendeel van de critici, laat de li- heden voor. In het meest recente, in 2002 ver- teratuur uit het ‘damescompartiment’ vanwege schenen standaardwerk over koloniale en post- de minderwaardige positie van de schrijfsters koloniale literaturen in Europese talen, Europa in de toenmalige samenleving, op het gebied man Een huwelijk in Indië is een felle aanklacht tegen het gearrangeerde huwelijk en de toenmalige opvoeding van meisjes. Zij protesteert ‘De werkelijke reden voor hun onderbelichting is volgens mij tegen de schijnheiligheid van een samenleving waarin aanzien en hoogmoed aan de meeste hu- de grote nadruk die zij in hun werk telkens op het lot van de welijken ten grondslag lagen en gaat tekeer te- vrouw in Indië hebben gelegd.’ gen de zowel sociale als materiële afhankelijk- heid van vrouwen. Haar pleidooi voor vrou- wenontwikkeling vindt in het precaire leven Buitengaats, komt de productie van het ‘da- van de literaire waarde veel te wensen over. Het van de vrouw in Indië juist dankbare stof: daar mescompartiment’ in Gerard Termorshuizens feit dat zij het koloniale leven niet op dezelfde was zij immers nog meer dan in Nederland aan- bespreking van de negentiende-eeuwse In- manier beleefden als hun mannelijke tijdgeno- gewezen op haar functie als huisvrouw en moe- disch-Nederlandse letterkunde weliswaar aan ten, betekent dus volgens die mannelijke maat- der. Krüseman confronteert graag de vrouw bod, maar wordt alweer onder een reducerende staven, dat zij het niet ‘op de juiste manier’ met haar eigen tekortkomingen en laat die zich titel gepresenteerd, namelijk ‘Treurspel, dolk hebben ervaren, en het bijgevolg ‘verkeerd’ aldus bewust worden van de rol die zij zelf en geween’. Termorshuizen wijst, net als zijn hebben weergegeven. Het is bijgevolg de moei- moet spelen om een volwaardige ethische en voorgangers, opnieuw op het “gebrek aan ‘wer- te niet waard om zich daarin al te veel te ver- sociale positie te bereiken. kelijkheidsgehalte’” bij de vijf schrijfsters om diepen. Door de durf en de geestdrift die zij bij het hun marginale plaats te verklaren. Hij geeft wel Achter deze gedachtegang schuilt volgens stileren van haar progressieve gedachtegoed toe dat de “mogelijkheden voor vrouwen om de mij de verklaring voor het misprijzen van de ko- aan de dag legt, is Mina Krüseman haar tijd Indische werkelijkheid te beleven heel wat be- loniale vrouwenliteratuur uit de late negentien- vooruit: in vele latere werken zal de Krüseman- perkter” waren, maar maakt zich helaas onmid- de eeuw: het luttele belang dat aan de belevings- lezer een déjà vu gevoel ervaren. Vandaar dat dellijk daarop de bestaande oordelen over deze wereld en opvattingen van de vrouwen wordt ze zich de nijd van vele tijdgenoten op de hals literatuur eigen, door te stellen dat deze beperk- gehecht en het gelijkschakelen van hun ‘anders- haalde, en in het bijzonder van schrijver en li- te ervaringmogelijkheid zich “wreekte [...] als zijn’ met een gebrek aan waarde, potentieel of teratuurcriticus Busken Huet, die zich aan haar deze vrouwen gingen schrijven”. Om deze talent - het is maar hoe men het noemen wil.

Historica / oktober 2009 / 22 _ g

/ Literatuur /

Haar veelzijdige en boeiende karakter ontleent de literatuur uit het ‘damescompartiment’ nu precies aan deze afwijking van de norm. Voor het eerst heeft zich daarmee de vrouwelijke stem in de koloniale literatuur verheven. En zo heeft ze ook een koloniale werkelijkheid ge- openbaard, zoals die nog maar aan het ontstaan Cadeau was en tot dan toe liever verzwegen of tenmin- ste eenzijdig belicht was: die van de vrouw. Daum vergist zich niet wanneer hij beweert dat de schrijfsters uit het ‘damescompartiment’ in Op zoek naar een origineel cadeau? een beperkte belevingswereld verkeerden en dat deze zich in hun literaire werk weerspiegel- de. Alleen trekt hij hieruit de verkeerde conclu- Laat familie, vrienden, collega's, professo- sie. Hun werk biedt wel degelijk een trouwe weergave van de toenmalige realiteit, maar dat ren, leraren hun blik verruimen en schenk was er een die men liever niet zag of onbelang- ze een jaarabonnement op Historica. rijk vond, en aldus als onjuist bestempelde en denigreerde. Door deze literatuur te verzwijgen werd getracht een belangrijk facet van de toen- Vul de bon in op de website: malige werkelijkheid, namelijk die van de www.gendergeschiedenis.nl > lid worden vrouw, weg te denken. ///

Noten: 1 R. Nieuwenhuys, Oost-Indische Spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden. Amsterdam, 1973 (tweede herziene druk - eerste druk 1972). 2 Mijn dissertatie Luid tussen twee stilten. Vergeten vrouwenstemmen uit tempo doeloe. De Indisch-Nederlandse literatuur uit het negentiende-eeuwse damescompartiment wordt binnenkort bij de Nederlandse uitgeverij KITLV gepubliceerd. 3 De Indische roman die tussen 1870 en 1900 een ongekende bloei beleefde werd, o.a. door zijn sterk maatschappelijk gerichte, documentaire inslag, zijn vlotte verteltrant en direct taalgebruik, doorgaans als niet-literair bestempeld en aldus nooit in de officiële literaire canon opgenomen. 4 Dit fragment wordt door R. Nieuwenhuys in Tussen twee vader- landen (Amsterdam,1959) aangehaald. 5 E.M. Beekman, Paradijzen van weleer. Amsterdam, 1998, p. 387. Dit citaat is oorspronkelijk een recensie van K. Wijbrands in: Indiese distels. 1906, p. 102. 6 Virginia Woolf, Een kamer voor jezelf. Amsterdam, 1996, p. 79. 7 Thérèse Hoven, ‘Van de eene stad naar de andere’, in: In sarong en kabaai. Amsterdam, 1892, pp. 133-134. Abonneer je nu op de 8 Zie o.m. G. Brom, Java in onze kunst. Rotterdam, 1931, pp. 97- 99. 9 C.D. Busken Huet, ‘Mejufvr. Mina Krüseman’, in: Litterarische Historica-nieuwsbrief! Fantasien en Kritieken. Haarlem, deel 16, 1882, pp. 57-62. 10 G. Termorshuizen, ‘‘Indië is ook in het litterarische eene melk- koe’. Indisch-Nederlandse letterkunde van de negentiende eeuw’, in: T. D’haen, Europa Buitengaats. Koloniale en postkolo- Wist je dat Historica ook een digitale nieuwsbrief heeft? niale literaturen in Europese talen. Amsterdam, 2002, p. 122. 11 G. Termorshuizen, ‘‘Indië is ook…”, p. 123. Handig voor wie geen abonnee is maar toch op de hoogte wil blijven van de inhoud van Historica.

Meld je aan via de homepage op www.gendergeschiedenis.nl!

Stéphanie Loriaux is doctor in de Filosofie en Letteren. Zij is professor aan de faculteit Filosofie en Letteren van de Université Libre de Bruxelles, waar ze verschillende vakken over Nederlandse literatuurgeschiedenis doceert. Haar onderzoeksexpertise omvat onder meer de studie van de koloniale en postkoloniale literaire productie van vrouwen uit de twintigste eeuw. Zij is covoorzits- ter van Sophia, het Belgische coördinatie- netwerk voor vrouwenstudies. Contact: ULB, Faculté de Philosophie et Lettres, Campus Solbosch, CP175, F.D. Rooseveltlaan 50, 1050 Brussel, e-mail: [email protected].

Historica / oktober 2009 / 23 g _ g

/ Genderview /

Interview met Els Flour Het geheugen van de Belgische vrouwenbeweging

In deze vaste rubriek brengt Historica iemand voor het voetlicht die vanuit haar of zijn discipli- lor documentalist kunnen aanwerven, die we ne reflecteert over de (mogelijke) meerwaarde om te werken vanuit een genderperspectief. Op ook zelf inwijden in de archivistiek. Helaas is de Historicapagina van de website van de VVG kan u reacties op deze rubriek posten. Op die deze subsidie enkel bestemd voor werknemers manier willen Historica en de VVG actief het wetenschappelijke én publiek debat rond gender- jonger dan 26 jaar. Wat maakt dat eens deze onderzoek stimuleren. Als archivaris van het Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis (AVG) jonge werknemer goed en wel is opgeleid, hij of zij te oud is en op zoek moet naar ander heeft Els Flour een goede kijk op de mogelijkheden en uitdagingen van het vrouwenarchiefwe- werk, waardoor wij expertise verliezen en weer zen en het gendergeschiedenisonderzoek in België. Haar getuigenis over de uitbouw en wer- iemand anders moeten zoeken. king van het AVG leert dat met beperkte middelen maar met veel daadkracht het geheugen van de vrouwenbeweging in België van de vergetelheid wordt gered. Geschiedenis was dan Een tekort aan personeel is een van de struc- wel haar eerste liefde maar in een archief werken: “Neen, dát nooit”, zo zwoor ze als studente. turele problemen in het Belgische en Vlaamse archiefwezen. Kampt het AVG nog met andere euvels? Ja, net zoals alle archiefinstellingen, waar ze / Sophie Bollen / handen, brieven, verslagen van vergaderingen, zich ook mogen bevinden, heeft het AVG een pamfletten, tijdschriften... Alhoewel je voor het chronisch gebrek aan depotruimte. Dit heeft tot samenstellen van een repertorium eerder opper- gevolg dat we niet eender welk archief kunnen vlakkig werkt, kon ik niet naast de verwezenlij- opnemen in onze collectie. Bij de opstart van Hoe ben je erbij gekomen om geschiedenis kingen van de vrouwenbeweging kijken en te gaan studeren? voelde ik de gedrevenheid van de vrouwen die Mijn motivatie om geschiedenis te studeren is in al die organisaties streden voor verandering. Awellicht herkenbaar voor vele andere historici. En ik leerde om de samenleving vanuit een Ik was reeds als jong meisje gefascineerd door genderbril te bekijken, om oog te hebben voor historische verhalen en romans. Inspirerende de structurele ongelijkheid tussen vrouwen en geschiedenisleerkrachten wakkerden mijn his- mannen in de samenleving. torische interesse verder aan. Ik heb nog even getwijfeld om de studie Germaanse talen aan te Hoe ben je dan bij het Archiefcentrum vatten maar uiteindelijk heb ik toch gekozen voor Vrouwengeschiedenis (AVG) terecht voor mijn ‘eerste liefde’: geschiedenis. gekomen? Onder impuls van minister Miet Smet werd in Was je dan ook meteen geïnteresseerd in 1995 te Brussel Amazone opgericht, een natio- vrouwengeschiedenis? naal trefcentrum voor vrouwen en vrouwenor- Neen, dat was niet zo. Tijdens mijn opleiding ganisaties. Miet Smet heeft toen aan de acade- geschiedenis heb ik helemaal niets gedaan met mici die het repertoriumproject begeleidden, vrouwengeschiedenis. Die interesse is er pas Leen Van Molle en Eliane Gubin, gevraagd om gekomen met mijn eerste werkervaring. De mi- een vzw-structuur uit te denken die een vrou- nister die in de jaren 1990 bevoegd was voor wenarchiefcentrum concreet vorm kon geven. gelijke kansen, CD&V-politica en feministe Het repertoriumproject had immers aangetoond Els Flour Miet Smet, had toen een budget vrijgemaakt dat reeds veel archieven uit de eerste feministi- voor een project dat het toenmalige landschap sche golf waren verloren gegaan en dat ook de van vrouwenarchieven in kaart moest brengen. archieven van de tweede golf bedreigd werden. De opzet van dit project werd haar ingefluisterd Gezien mijn werkervaring, was ik de geknipte door Denise Keymolen, een van de Belgische werknemer om dit archiefcentrum uit te bou- pioniersters inzake vrouwengeschiedenis, die wen. Hoewel ik altijd daarvoor had gezegd: “Ik had vastgesteld dat het vrouwengeschiedenis- ga nooit in een archief werken!” (lacht). Ar- het AVG deden we natuurlijk wel actief aan onderzoek in België erg werd bemoeilijkt door chiefwerk leek me immers nogal saai, maar in prospectie, de rekken waren nog leeg en er wa- een gebrekkig kennis over de beschikbaarheid een klein centrum als het AVG moeten we op ren zoveel belangrijke archieven die er een en toegankelijkheid van vrouwenarchieven. Ik heel wat terreinen beslagen zijn. We dienen ons plaats verdienden. Nu zijn we genoodzaakt om werd dus aangeworven voor dit project en dien- niet alleen bezig te houden met de inventarisa- de vraag tot archiefbewaring vooral te laten uit- de samen met een andere medewerkster twee tie, maar ook met prospectie van archieven en gaan van de archiefschenkers zelf. Alleen wan- repertoria op te stellen: een dat de vrouwenar- de begeleiding van bezoekers, met het admini- neer we te horen krijgen dat uniek archiefmate- chieven moest lokaliseren en beschrijven, een stratieve beheer en de projectwerking. Dat riaal dreigt verloren te gaan, nemen we zelf ander repertorium dat de vrouwenpers in kaart zorgt voor veel afwisseling en dat ligt me wel. contact op met de archiefbewaarders. Het ge- diende te brengen. De hele Belgische vrouwen- Sinds kort krijgen we een extra subsidie waar- brek aan depotruimte noopt ons ertoe om streng beweging ging bij wijze van spreken door mijn mee we naast de twee archivarissen een bache- te zijn in ons acquisitiebeleid. Gelukkig moeten

Historica / oktober 2009 / 24 g _ g

/ Genderview /

we niet het hele veld bestrijken: ideologisch ge- kunnen bundelen. Er zijn Rol en Samenleving, niet echt thuis. Dus moesten er tal van dossiers kleurde, ‘verzuilde’ vrouwenorganisaties bij- de Bibliothèque Léonie Lafontaine, het docu- worden geschreven, telkens volgens een ander voorbeeld kunnen terecht in gespecialiseerde mentatiecentrum van Amazone (gelijkekansen- stramien, met verschillende deadlines en eigen archiefcentra. Alleen als zo’n organisatie daar beleid), het AVG-Carhif... die versnippering criteria voor de verantwoording... Dat brengt uitdrukkelijk om vraagt, nemen we haar archief verhoogt niet steeds de efficiëntie. Maar dat is veel extra werk en de nodige stress mee. We toch op. Dat gebeurde bijvoorbeeld met een ka- niet enkel het geval voor vrouweninformatie- hebben vaak gezucht “bestond er op nationaal tholieke feministische organisatie, die zich centra. Zowat elke archiefinstelling in Brussel niveau nog maar een zeker cultuurbeleid”. Uit- sterk identificeert met de autonome vrouwen- worstelt bijvoorbeeld met gebrek aan depot- eindelijk is alles toch op zijn pootjes terecht ge- beweging. Maar dat het gebrek aan depotruim- ruimte. Dat doet me soms dromen van één komen en kan het AVG trots zeggen dat meer te ons remt in onze werking, is een reëel pro- groot depot, met een verdeelsleutel om de deel- dan 14.000 mensen de tentoonstelling hebben bleem. nemende centra ruimte toe te kennen. bezocht.

Een kritische geest zou wel eens de vraag Aletta, de grote Nederlandse evenknie van kunnen opwerpen of een apart centrum het AVG, legt zich recentelijk meer toe op voor vrouwengeschiedenis wel nodig is. De oral history. Heeft het AVG ook plannen in bestaande archiefinstellingen zouden toch die richting? evengoed archieven van vrouwenorganisa- Geen concrete plannen, wel dromen. Het ont- ties of feministes kunnen opnemen? breekt het AVG momenteel aan mensen én Dat laatste gebeurt al in belangrijke mate: de middelen om geluids- of videoarchieven aan te belangrijkste Vlaamse privaatrechterlijke ar- leggen. Een dergelijk archief vereist immers chiefcentra, die hun archiefcollectie hebben op- niet alleen bepaalde materiële voorwaarden, gebouwd rond de verzuilde ideologische acto- maar evenzeer de nodige wetenschappelijke ren (vakbonden, partijen, …), hebben nu reeds know-how. Wat niet maakt dat de behoefte aan een omvangrijke collectie archieven van vrou- zo’n werking zeer acuut is. De voortrekkers uit wenorganisaties en feministes in huis. En af en de tweede golf zijn immers oud aan het wor- toe is er daarbij overlap. Voor de tweede golf- den. Enkele pioniersters zijn reeds spijtig ge- organisaties en -feministes bijvoorbeeld met noeg overleden, denken we maar aan Roos het Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Proesmans die in Vlaanderen Dolle Mina op dat archieven van alle ‘progressieve’ bewegin- poten zette, of recenter Adèle Hauwel (Open gen opvangt. Of met Rol en Samenleving, een Deur) en Lily Boeykens (Nationale en Interna- documentatiecentrum en bibliotheek dat ook tionale Vrouwenraad). Misschien is dit een mo- archief van tweede golforganisaties bewaart. gelijk project waar een aantal archiefinstellin- Maar de vrouwenbeweging is meer dan de gen de handen in elkaar kunnen slaan… tweede feministische golf en doorheen alle periodes waren heel wat organisaties en hoofdrol- Heb je zelf onderzoek verricht op het gebied speelsters niet aan zuilen gebonden. Beroepsor- van vrouwen- of gendergeschiedenis? ganisaties van vrouwen bijvoorbeeld, of een Als archivaris word je natuurlijk soms verlek- lobbygroep als de Belgische groepering Open kerd door de archieven waar je mee in aanra- Deur, in 1930 opgericht om het recht op arbeid king komt. Maar ik moet evenwel voorrang ge- van vrouwen te verdedigen. De archieven van ven aan het beschrijven van archief en onder- deze niet-verzuilde (vooral kleinere) organisa- zoek komt op de tweede plaats. Misschien heb ties en hun leidersfiguren vinden geen plaats ik die kans ook zelf niet genoeg gegrepen. Wel binnen het Belgische archieflandschap. En dus heb ik een hoofdstuk geschreven in het boek is het bestaan van het AVG wel degelijk ge- over de geschiedenis van de Internationale rechtvaardigd. Bovendien stammen heel wat Vrouwenraad. Ook ben ik auteur van een aantal organisaties uit een periode waarin er van een Affiche van de tentoonstelling vulgariserende artikels en geef ik af en toe le- gefederaliseerd België nog geen sprake was en ‘Jongens en meisjes… Bestemming bekend? zingen voor een breed publiek. Soms, als ik be- dat zien we ook terug in hun archiefbescheiden, België, 1830-2000’ paalde archieven bekijk, denk ik wel eens: die in beide landstalen zijn opgesteld. Aange- “Ooit ga ik eens tijd maken en mij beter orga- zien het AVG – in het Frans Centre d’Archives niseren, en dan zal ik daar eens iets over schrij- pour l’Histoire des Femmes – een tweetalige Maar voorlopig blijft dit nog toekomstmu- ven.” Maar blijkbaar ben ik niet zo georgani- organisatie is, passen deze archieven dus mooi ziek? seerd (lacht). binnen onze werking en collectie. Hoe langer Ja, en dat heeft veel te maken met de ingewik- we bezig zijn, hoe groter onze expertise boven- kelde Belgische context. Sommige instellingen Welke uitdagingen zie jij nog weggelegd dien wordt en we merken dat onze bezoekers hangen af van de federale overheid, andere dan voor het gendergeschiedenisonderzoek? zeer tevreden zijn over de dienstverlening. We weer van de Vlaamse of Franse Gemeenschap. Zowat elk historisch onderwerp is vatbaar voor krijgen op jaarbasis 120 lezers over de vloer. Met onze tentoonstelling die we dit jaar hebben herinterpretatie, dus ook vanuit een genderper- Dat zijn hoofdzakelijk studenten geschiedenis, georganiseerd, Jongens en meisjes... bestem- spectief. Er is bovendien nog veel braakliggend naast studenten uit andere studierichtingen of ming bekend? België, 1830-2000, hebben we terrein voor de gendergeschiedenis in België. van de hogescholen en af en toe middelbare ondervonden hoe moeilijk het is om als tweeta- Zo is er volgens mij een grote nood aan synthe- scholieren en journalisten. Tel daar nog eens de lige instelling een project op te zetten. Het sewerken, ik denk maar aan de geschiedenis informatievragen bij die we ontvangen via mail AVG krijgt zijn werkingsmiddelen van het fe- van gender en arbeid in België, of gender en of telefoon en dan stellen we vast dat per jaar derale niveau, maar een cultureel-historische onderwijs… Niet dat uiteraard er in België zo’n 200 mensen de weg naar het AVG vinden. tentoonstelling krijg je met dat federale budget geen waardevol gendergeschiedenisonderzoek Wat toch niet slecht is voor zo’n klein archief- ‘gelijke kansen’ slechts heel gedeeltelijk gefi- is verricht, maar dit onderzoek richt zich tot centrum, vind ik. nancierd. Dus moet je naar de Gemeenschap- deelaspecten. Er zijn weinig overzichtswerken Wat ik soms wel jammer vind, is dat de vrou- pen en Gewesten en Gemeenschapscommis- voorhanden die deze onderzoeken groeperen. weninformatiecentra de krachten niet meer sies, maar daar hoor je als tweetalige instelling Daarnaast dienen zich nieuwe onderzoeksthe- >>

Historica / oktober 2009 / 25 g _ g

/ Genderview /

ma’s aan, zoals bijvoorbeeld de geschiedenis gelijkgezinden ontmoet terwijl er toch een ste- van de seksualiteit of van mannelijkheid. vige debatcultuur heerst. Tegelijk vraagt dit engagement ook veel van mij. Er gaat veel tijd Welke term draagt jouw voorkeur weg: vrou- naartoe en je engageren in een feministische or- wengeschiedenis of gendergeschiedenis? ganisatie betekent nog steeds dat je vaak tegen Ik kies eerder voor gendergeschiedenis omdat de stroom aan het oproeien bent. Ik ben in elk deze term meer ‘gebruikscomfort’ heeft: met geval heel verheugd te zien dat het VOK – on- één term kan je meer types van onderzoek be- danks het oubollige imago dat het feminisme noemen. De term vrouwengeschiedenis dekt wel eens meekrijgt – nog voortdurend jonge minder ladingen en houdt als gevaar in dat je mensen aantrekt. een enge blik ontwikkelt. Hoewel ik ook wel vind dat je de term ‘vrouwen’ niet teveel on- Stel dat je geen archivaris zou geworden zichtbaar moet maken, het is ook wel belang- zijn, heb je dan een idee welke richting jouw rijk om te weten hoe de onderzoeksdiscipline carrière zou uitgegaan zijn? gendergeschiedenis is ontstaan en geëvolueerd. Een goede vraag. Ik had en heb niet zo’n heldere ideeën over loopbaanplanning. Wellicht zou Oudere generaties feministische onderzoe- ik in het onderwijs zijn gestapt, dat leek me kers en belangstellenden hebben het vaak Logo van het AVG-Carhif. toen ik afstudeerde een logische stap met een moeilijk met de term gender. diploma geschiedenis. En alhoewel ik geen ge- Het is een moeilijke discussie. In de naam van boren lesgever ben, denk ik dat ik dat graag zou het AVG staat bijvoorbeeld ook vrouwenge- doen. Of misschien elders in de social-profit- schiedenis in plaats van gendergeschiedenis. sector – ik denk dat ik in m’n werk steeds een Dat vind ik wel passend aangezien wij voorna- pretatie en herinterpretatie. Dus neen, ik vind element van dienstverlening aan de samenle- melijk archieven van vrouwenorganisaties be- niet dat feministische onderzoekers subjectie- ving zou hebben gezocht. En los van m’n bewaren. Ik begrijp ook wel waarom de vervan- ver zijn dan hun mainstream-collega’s. Zij kij- roepscarrière, zou ik wellicht vroeg of laat ook ging van het begrip ‘vrouw’ door ‘gender’ soms ken alleen anders naar de wereld en worden ge- wel bij de vrouwenbeweging aanbeland zijn. voor ongenoegen zorgt. In mijn persoonlijk dreven door andere interesses. Ik ben trouwens Mijn eerste werkervaring heeft me dan wel maatschappelijk engagement binnen de vrou- steeds weer onder de indruk van vrouwen die recht in de armen van het feminisme gedreven wenbeweging (zie verder, nvdr) verzet ik mij een zeer grote vakkennis combineren met een maar er sluimerde al wel eerder een vaag besef. zelf tegen het ‘onzichtbaar’ maken van vrou- maatschappelijk engagement, al kunnen die In die twee jaar vielen er toen gewoon een aan- wen. Het gebruik van ‘gender’, en zeker ook twee even goed gescheiden bestaan. tal puzzelstukken op hun plaats. van een begrip als ‘diversiteit’, houdt het gevaar dat vrouwen worden ‘ondergegraven’. An- Zoals je al aanhaalde, ben je zelf ook actief Wat zou je graag nog verwezenlijken in jouw derzijds biedt het gebruik van het begrip gender als feministe. In welke zin? carrière? ook wel voordelen omdat het een duidelijk ver- Ik ben lid van de raad van bestuur van Sophia, Ik hoop dat ik in de toekomst nog eens de kans band legt met machtsrelaties, waarbij mannen het Belgische coördinatienetwerk voor vrou- krijg om een tentoonstellingsproject, zoals dit evenzeer als vrouwen gevormd worden door wenstudies. Van de combinatie van weten- jaar het geval was, uit te werken. Ondanks de normgedrag en seksestereotypen. schappelijk sérieux en feministisch engage- arbeidsintensiviteit dat dit project met zich ment gesproken: in Sophia is die voelbaar. meebracht, heb ik er enorm van genoten. Het is Heeft gendergeschiedenis meer nood aan Daarnaast ben ik sinds een jaar voorzitter van bovendien een uitgelezen manier om naar bui- een theoretische onderbouw? het Vrouwen Overleg Komitee (VOK). Het ten te komen. Gendergeschiedenis is hoofdzakelijk nog VOK zag in 1972 het licht als trefpunt voor steeds beschrijvend onderzoek en maakt vrouwen over zuilen partijgrenzen heen en Dan wens ik jou hier veel succes mee. weinig gebruik van theoretische kaders. Zie gaf in Vlaanderen mee stem aan feministische Bedankt voor het interview. /// jij hier mogelijkheden? visies over de positie van vrouwen in de maat- Ik ben zelf te weinig met onderzoek bezig om schappij. Reeds bijna veertig jaar organiseert hier een erg onderbouwde mening over te heb- het VOK in Vlaanderen op 11 november de ben, vind ik. Uiteraard volg ik de ontwikkelin- ‘nationale Vrouwendag’, die elk jaar aan een gen in het onderzoek wel, maar dan eerder aan actueel feministisch thema is gewijd. Ik vind de hand van de titels van boeken die ik zie pas- mijn engagement binnen het VOK een zeer seren, ik heb te weinig tijd om mij in al die on- verrijkende ervaring voor mezelf omdat je er derzoeken te gaan verdiepen. In de Belgische historiografie bestaat er misschien minder traditie inzake het gebruik en de ontwikkeling van theoretische kaders dan in sommige andere landen. Bij de jongere generatie van onderzoekers Contactgegevens AVG-Carhif zie ik wel meer de integratie van theoretische Middaglijnstraat 10 kaders, dus die evolutie komt er zeker aan. 1210 Brussel Tel.: ++32 (0)2 229 38 31 Een kritiek die je soms hoort op feministi- Fax: ++32 (0)2 229 38 32 sche onderzoekers is dat zij te weinig objec- E-mail: [email protected] tief zijn. Openingsuren Daar is al wel veel theorie over geschreven! Van maandag tot vrijdag, van 9 tot 12.30u en van 13.30u tot 17u, bij voorkeur op afspraak. (lacht) Het zijn net de vrouwenstudies die de academische wereld erop gewezen hebben dat Sophie Bollen is hoofdredactrice bij Historica en als doctoraal onderzoeker verbonden aan elk onderzoek ‘bevooroordeeld’ is en geen en- RHEA – Centrum Gender & Diversiteit van de Vrije Universiteit Brussel. kel onderzoeksresultaat eeuwigheidswaarde Contact: Pleinlaan 2, 1050 Brussel, e-mail: [email protected]. heeft. Dat het steeds een kwestie is van inter-

Historica / oktober 2009 / 26 _ g

/ Recensie /

Vriendschap en troost in de vriendenrol van Petronella Moens

In 1989 dook de sinds 1843 verloren gewaande vriendenrol van de blinde dichteres en schrijfster Petronella Moens (1762-1843) op uit een familiearchief. Ans J. Veltman-van den Bos, die promoveerde met een proefschrift over Moens, en Jan de Vet, emeritus bijzonder hoogleraar cultuurgeschiedenis, grepen deze kans met beide handen in Par Amitié. De vriendenrol van Pe- tronella Moens. Zij verzorgden deze fraaie tekstkritische uitgave met commentaar van dit ‘vriendenboek’ van Petronella Moens. Deze verzameling prozatekstjes en gedichten geschreven door haar vrienden en kennissen geeft ons een uniek beeld van wat in de jaren 1786-1840 in de Lage Landen leefde. De thema’s vriendschap en troost lopen als een rode draad doorheen het hele werk.

/ Barbara Bulckaert / te merendeel van de inscripties zijn in het Ne- derlands opgesteld want Moens kende enkel haar moedertaal en wat Frans. We vinden bij- Het werk van de Nederlandse veelschrijfster dragen terug van meerdere predikanten, lera- Petronella Moens is in de loop der jaren onte- ren, mensen uit de boekenwereld, twee kunste- recht in de vergetelheid geraakt. Moens, een naressen, wetenschappers, militairen en publie- Apredikantsdochter, verloor haar moeder op ke figuren. Het is niet echt een familiealbum, vierjarige leeftijd. In datzelfde jaar kreeg zij de geen kunstenaars- of dichtersalbum en ook pokken waardoor zij haar gezichtsvermogen geen predikantenboek. De vriendenrol van Pe- Deze prachtige tekstuitgave is verder een lust verloor. Dit belette haar niet om, gesteund door tronella Moens heeft volledig unieke en opmer- voor het oog, hoewel de weinige illustraties haar vader en andere familieleden en later met kelijke kenmerken. niet in kleur zijn. Alle bijdragen van de vriende hulp van een schrijfjuffrouw een volwaardi- Vriendschapsbanden (een universeel onder- denrol zijn echter in hun oorspronkelijke auto- ge oeuvre van gedichten, tijdschriftartikelen, werp, al dan niet rationeel of emotioneel bena- grafe vorm te bewonderen op de website van de romans en kinderboeken op te bouwen. derd) vormen hét onderwerp van een groot deel Stichting Petronella Moens, De Vriendin van ’t Het album amicorum (letterlijk: vrienden- van de bijdragen. Het gaat meestal om een be- Vaderland (www.petronella-moens.nl). lijst) is een traditie die stamt uit het humanis- langeloze opvatting van sympathie en christe- De uitgave van dit vriendschapsalbum is een me. Universiteitsstudenten verzamelden lijkheid. Als alleenstaande, kinderloze vrouw prachtig instrument om de sociale omgeving, schrijfsels of citaten van hun collega-studenten, maakte zij deel uit van en kwam zij in contact de netwerken en de levensomstandigheden van professoren, vrienden en kennissen. De alba met meerdere (o.a. literaire) verenigingen, zo- Petronella Moens te reconstrueren en nodigt uit werden overhandigd of rondgezonden. Lange als de rederijkers en de vrijmetselaars, die tot verder onderzoek van haar bijzondere leeftijd was het gebruik van losse blaadjes in een vriendschap en broederschap hoog in het vaan- wereld. Een aanrader! /// doosje of schriftjes zeer populair in academi- del droegen. sche en andere middens. Het bijhouden van In de bijdragen zelf zit een grote variatie in alba was geen typisch mannelijke bezigheid – stijl en niveau. Verwanten en vrienden die min- ook vrouwen lieten zich niet onbetuigd - hoe- der literair zijn aangelegd beriepen zich vaker wel men in de alba van mannen zelden een op citaten (de Bijbel en Cicero zijn erg popu- tekstje van vrouwen aantrof. In vrouwenalba lair) en ook de kwaliteit van het handschrift vindt men redelijk wat mannelijke bijdrages. kon nogal eens verschillen. Al naargelang werd Barbara Bulckaert is classica en doctoranda De dag van vandaag kent men nog steeds het een bepaalde karaktertrek of een specifiek ta- aan de Vrije Universiteit Brussel. Zij werkt gebruik van het uitwisselen van poëziealbums lent van Moens er uitgelicht: haar schrijversta- aan een doctoraatsverhandeling over de onder schoolkinderen. lent, haar dichtkunst of haar christelijkheid. Latijnse briefwisseling van de Utrechtse Het exemplaar van Petronella Moens is een Moens’ blindheid zorgt herhaaldelijk voor humaniste en geleerde vrouw Anna Maria goed geconserveerd album in een roodleren troostende en liefdevolle bijdrages. Uit vele van Schurman (1607-1678). Haar onderzoek band met goudstempeling. Het bevat 169 bij- teksten spreken bemoedigende en optimisti- spitst zich toe op de status van de geleerde dragen, wat uitzonderlijk veel is en het beslaat sche woorden en wordt er benadrukt dat zij ‘het vrouw in de vroegmoderne periode en ook een lange tijdsperiode. De teksten zijn niet licht zal zien’ in het hiernamaals. Er wordt een humanistische briefwisseling van vrouwen. chronologisch geordend, maar eerder gegroe- duidelijk onderscheid gemaakt tussen zedelijke Zij is verbonden aan RHEA, Centrum-Gender peerd – familieleden werden zoveel mogelijk en lichamelijke blindheid. & Diversiteit. bij elkaar geplaatst. In vergelijking met alba De inleiding is helder en overzichtelijk en Contact: RHEA, Pleinlaan 2, 1050 Brussel. van vrouwelijke tijdgenoten komen er opval- geeft al onmiddellijk een verrijkend inzicht in Tel.: (0032) 0497 457 555, lend weinig illustraties (tekeningen of knip- de erop volgende teksten. Een korte biografie e-mail: [email protected]. werk) in voor, wat logischerwijze te maken wordt wel gemist, hoewel dat deels wordt heeft met haar slechtziendheid. De vriendenrol goedgemaakt door een uitgebreide levensloop Ans J. Veltman-van den Bos en Jan de Vet, wijkt ook wat van andere exemplaren af om- van Moens op basis van haar brieven, hand- Par Amitié. De vriendenrol van Petronella wille van zijn weinig internationale (de bijdra- schriften en werken als bijlage. De zeer volle- Moens. Uitgeverij Vantilt, 2009, 480 blz., gen beperken zich tot haar familie en naaste dige bibliografie helpt de lezer op weg voor ISBN: 978 94 6004 014 6, €24,90. vrienden) en meertalige karakter. Het overgro- verdere lectuur.

Historica / oktober 2009 / 27 p_ g

/ Onder de loep / Interviews met moffenmeiden

In 1995 en 1996 sprak Monika Diederichs met 49 vrouwen die tijdens de Tweede Wereld- oorlog een relatie hadden met een Duitse mi- litair, in de volksmond ‘moffenmeiden’. Daar- naast sprak ze vijf kinderen van Duitse militairen over hun moeder. Samen met andere bronnen gebruikte Monika Diederichs deze interviews voor haar boek Wie geschoren wordt moet stil zitten: de omgang van Neder- landse meisjes met Duitse militairen (Boom, 2006). Monika Diederichs zal dit jaar haar interviews schenken aan Aletta, Instituut voor Vrouwengeschiedenis en daarmee dit materiaal toegankelijk maken voor andere onderzoekers. de oorlog. Op 12 mei 1945 schrijft mijn over- duur van 10 tot 30 jaar. Het grootvader Jacob Keller in zijn dagboek: “Het is dus hoog tijd om deze eerst wat wat de menschen deden toen ze zeker geluidsbanden te digitali- / Grietje Keller / wisten dat ‘t Duitsche gezag uit was, was meis- seren om ze te conserve- jes mishandelen die het steeds met de Duits- ren. Monika Diederichs chers eens geweest waren. Zij knipten hun ‘t heeft de meeste interviews haar af, of rukte het wel uit ook en lieten ze, de getranscribeerd. Naast de In 2008 woonde ik de bijeenkomst ‘Interviews door Duitschers bevuilde woonhuizen schoon- originele geluidsopnamen uit de kast’ bij, over het hergebruik van diepte- maken. ‘t Was een jammerlijke vertooning. We en de transcripties, heeft interviews, georganiseerd door Data Archiving dacht aan wraak op de N.S.B ers, er was al zoo Monika Diederichs ook in- Iand Networked Services (DANS), een instituut lang geroepen over “bijltjesdag”. Dat was ‘t ee- formatie over de context van de Nederlandse Akademie van Weten- nig toegestane wapen, de bijl. En daarmêe zou van het interview geno- schappen (KNAW). Een van de sprekers, Loui- wraak genomen worden op de N.S.B ers, op teerd en bewaard: hoe was se Corti van het instituut ESDS Qualidata in een bloedige wijze. Maar neen, men wreekt de geïnterviewde op de Groot-Brittannië, vertelde over hun ervaringen zich op weerloze meisjes. Zou dat komen om- hoogte van het het onder- bij het verzamelen en toegankelijk maken van dat de N.S.B.’ers nog gewapend zijn en die zoek van Monika Diede- diepte-interviews. Mij is vooral van haar ver- meisjes niet.” richs en hoe is het contact haal bijgebleven hoe moeilijk het is om inter- Behalve in het onderzoek van Monika Die- verlopen tussen Diederichs viewers te overtuigen hun interviews voor der- derichs is er echter nooit gevraagd aan deze en de geïnterviewde den beschikbaar te stellen. Interviewers zijn te- vrouwen hoe zij aankeken tegen hun handelen vrouw. recht bezorgd over de privacy van de geïnter- tijdens de oorlog en hoe zij de oorlog en daar- Omdat de interviews viewden. De ervaring van ESDS Qualidata was na ervaren hebben. Over 10 jaar zullen de over zo’n gevoelig onder- dat geïnterviewden echter vaak akkoord gaven meeste vrouwen die Diederichs geïnterviewd werp gaan waar nog steeds hun interview beschikbaar te stellen aan weten- heeft, zijn overleden. Deze interviews zijn een groot taboe op rust, zal schappelijk onderzoekers. Naast de privacy van daarmee een unieke kans om de ervaringen en het materiaal niet via internet beschikbaar ko- de geïnterviewden, speelt ook de privacy van verhalen van deze vrouwen zelf te horen. men. Geïnteresseerde onderzoekers kunnen de interviewer een rol. De oorspronkelijke in- Voordat we deze interviews beschikbaar vanaf 2010, nadat ze toestemming hebben aan- terviews zijn het ‘ruwe’ materiaal, waaruit later kunnen stellen aan onderzoekers, zal er eerst gevraagd, naar de studiezaal van Aletta komen een gepolijst artikel of boek geschreven wordt. toestemming gevraagd worden aan de nog le- om het materiaal af te luisteren, onder voor- Als de onderzoeker haar oorspronkelijke inter- vende geïnterviewde vrouwen. Gaan zij ak- waarde dat ze de privacy en de anonimiteit van views door anderen laat beluisteren, geeft ze koord dat er onderzoekers hun interviews kun- de geïnterviewde waarborgen. /// een kijkje in de keuken van haar werkproces en nen beluisteren en de geanonimiseerde tran- stelt ze zich zeer kwetsbaar op. scripten lezen? De geïnterviewde vrouwen zijn Dit project wordt mogelijk gemaakt met een Monika Diederichs durfde dit echter aan. Ze geboren tussen 1907 en 1928 en nu al weten we subsidie van het programma Erfgoed van de vindt begrip en verder onderzoek naar deze dat er 23 vrouwen overleden zijn. Wij kunnen Oorlog, van het Ministerie van VWS. groep vrouwen zo belangrijk, dat ze niet lang niet aan de nabestaanden om toestemming vra- na hoefde te denken over ons verzoek haar in- gen, omdat veel kinderen niet op de hoogte zijn Grietje Keller is beeldarchivaris bij het IIAV. terviews te mogen opnemen in de collectie van van dit deel van het leven van hun moeder. Reacties en contact: [email protected] of Aletta. Er zijn immers zo weinig bronnen te Daarom zullen we advies vragen aan een jurist 0(0 31) 20 665 0820 vinden over deze groep vrouwen. Chris van der over hoe we dienen om te gaan met de inter- Heijden: “Bijna niemand wil openlijk over haar views van vrouwen die overleden zijn. Daar- ervaringen spreken en de archieven houden de naast moeten we ook het historische belang af- informatie zorgvuldig achter slot en grendel. wegen tegen het recht op privacy van de geïn- Foto’s: Vrouwen die verdacht worden van intie- Dat is jammer, zo niet kwalijk omdat het nega- terviewden en hun nabestaanden. me omgang met Duitsers, worden gearresteerd tieve beeld van de moffenmeid op deze wijze Het merendeel van de cassettebandjes zullen en in het openbaar vernederd. De vermoedelij- blijft bestaan.” De iconische beelden zijn bij ie- worden gedigitaliseerd om ze te conserveren. ke locatie is Dordrecht. De foto's zijn afkomstig dereen bekend: kaalgeschoren vrouwen net na Cassettebandjes hebben namelijk een levens- uit de privecollectie van J. en E. Keller.

Historica / oktober 2009 / 28 p_ g

/ Onder de loep /

Historica / oktober 2009 / 29 _ g

/ Recensie /

Nieuwe perspectieven op het verzamelen, bewaren en delen van vrouwengeschiedenis

In 2005 vierde het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging – zoek, of er contacten waren met experten in recent omgedoopt tot Aletta – zijn 70ste verjaardag met een geïnspireerd feestprogramma. mondelinge geschiedenis of met bewaarplaat- Daarin pasten zowel een uitbundige quiz over de geschiedenis van de tweede feministische sen... De kloof tussen migrantenvrouwen en het golf als een conferentie voor en met collega-centra over geschiedenis en toekomst van Aletta - archieflandschap wordt ook hier duidelijk. De focus op mondelinge geschiedenis, per- en meteen ook van andere vrouwendocumentatiecentra. Traveling heritages: new perspectives soonlijke verhalen en multimediaprojecten in on collecting, preserving and sharing women’s history is de neerslag van dat seminarie, aange- de teksten over het erfgoed van migrantenvrou- vuld met artikels van Aletta-medewerksters. wen, zette me aan het denken over andere groepen die, zo vermoed ik, ondervertegenwoor- digd zijn in de Aletta-archieven: plattelands- en / Els Flour / arbeidersvrouwen, huisvrouwen, arme vrouwen... (van Nederlandse of allochtone origine). Maar ook de vrouwen uit die blanke dominan- De 18 bijdragen in de bundel gaan merendeels te middenklasse van wie een verenigingsar- in op twee thema’s die Aletta het voorbije de- chief vaak eerder eendimensionale wezens cennium hoog op de agenda had staan: ener- maakt. Lezend in Traveling heritages leek het Dzijds het integreren van de geschiedenis en van me bijna alsof alleen migrantenvrouwen (en het erfgoed van zwarte, migranten- en vluchte- alle migrantenvrouwen) geen papieren archief lingenvrouwen, anderzijds het streven naar in- hebben en alsof hun volledige geschiedenis en ternationale samenwerking. Verder zijn er en- alleen die van hen moet steunen op mondelinge kele reflecties over zin en onzin van een histo- getuigenissen. Het voelt als een gebrek dat de rische canon, de aan/afwezigheid van vrouwen raakvlakken met andere oral history-projecten daarin en de manier waarop een centrum als en de overdraagbaarheid van projecten zo wei- Aletta daar pedagogische instrumenten bij kan nig aan bod komen – alleen Antonia Byatt van ontwikkelen. Doorheen zowat alle bijdragen de Women’s Libray gaat daar even op in. blijkt dat Aletta een sterke interesse heeft in het aanwenden van nieuwe informatie- en commu- Internationale samenwerking nicatietechnologieën en daarover heel wat ken- Het tweede aandachtspunt in de bundel betreft nis in huis heeft. internationale samenwerking en projecten. Het is niet altijd gemakkelijk om de dynamiek van Weg met de witte norm een project in een artikel te vatten, maar wie de De archiefcollecties van Aletta getuigen – net voorbije jaren actief was in het domein van de als die van andere archiefcentra overigens – vrouweninformatie weet dat Aletta zich op op van de mate waarin een ‘witte norm’ de Euro- ningsveld tussen kolonialisme en gender bloot dit terrein bijzonder actief toonde. Het was en pese samenlevingen domineerde en nog domi- en toont ze hoe moeilijk het is voor archiefcen- is de drijvende kracht achter heel wat initiatie- neert. Dat de vrouwenbeweging en zeker de fe- tra en musea om ‘nieuwkomers’ in de samenle- ven die de banden tussen centra, in Europa en ministische beweging in sterke mate verbonden ving ten volle bij hun werking te betrekken en daarbuiten, aanhaalden. Er waren de Know was met de blanke middenklasse, weerspiegelt de specificiteit van hun geschiedenis te erken- How Conferenties (°1998) in Amsterdam, zich in de collectievorming van een centrum nen. De bijdrage van Özdem Yalim (Fatusch Uganda en Mexico-Stad, die vrouwendocu- dat de geschiedenis van die beweging centraal Productions) concretiseert Legênes verhaal. mentatiecentra uit de hele wereld bijeenbrach- stelt. Het is een verdienste van Aletta dat het dit Yalims productiehuis maakte een documentaire ten en waaruit de databank ‘Mapping the world niet als een onveranderlijk gegeven ziet, maar over de arbeidsgeschiedenis van Turkse mi- of women’s information’ groeide. Aletta stapt in de jaren 1990, geïnspireerd door gender- en grantenvrouwen. Het vertrekpunt daarvoor was regelmatig mee in EU-projecten – momenteel postkoloniale studies, een reflectie opstartte ongenoegen over een uitspraak van minister De loopt Fragen, dat moet leiden tot een databank over zijn acquisitiebeleid. Verschillende arti- Geus bij de herdenking van 100 jaar Nationale met toonaangevende feministische manifesten kels in de bundel gaan in op pogingen – binnen Tentoonstelling van Vrouwenarbeid. Hij toonde uit de partnerlanden. Er is de vrouwenthesau- en buiten Aletta – om zwarte, migranten- en zich daarin bepaald onwetend over de arbeids- rus, die ook in België wordt gebruikt en een vluchtelingenvrouwen een erfgoedbewaar- marktparticipatie van migrantenvrouwen. Uit Engelse vertaling kreeg. Die aandacht voor het plaats te bieden. Ik licht er twee uit. Suzan Le- die wrijving ontstond het verlangen om die ei- internationale maakt in sterke mate deel uit van gêne werkte in 2005 in het Tropenmuseum, een gen geschiedenis kenbaar te maken: een be- het zelfbeeld van Aletta. Dat blijkt ook uit het instelling die de voorbije jaren met een kriti- scheiden videoproject zoomde in op de levens artikel over de geschiedenis van de eigen in- sche, postkoloniale blik naar haar collecties van drie duo’s van Turkse moeders en dochters. stelling, dat een elips legt van de ‘internationa- leerde kijken. Vertrekkend van de manier waar- Het artikel maakt niet duidelijk in welke mate le’ beginjaren naar de meest recente decennia op Aletta en de Women’s Library respectieve- bij de voorbereiding van de documentaire ook en de tussenliggende tijd – de periode waarin lijk een reële en een ideële collectie ‘vrouwen- gedacht werd aan de bruikbaarheid van de het centrum focuste op de Nederlandse witte voorwerpen’ presenteren, legt Legêne het span- broninterviews voor wetenschappelijk onder- middenklassevrouwenbeweging – misschien >>

Historica / oktober 2009 / 30 _ g

/ Service / Nieuwe Boeken / Service / Nieuwe boeken

iets te snel afhaspelt. Service / Tentoonstelling Aletta is voor heel wat andere Alfred Stevens vrouwendocumentatiecentra een voorbeeld. Het is dat alvast voor De Belgische kunstenaar Alfred Stevens (1823-1906) maakte in Parijs furore het Belgische Archiefcentrum met zijn schilderijen van elegante, intrigerende, ongrijpbare vrouwen. Hij bevoor Vrouwengeschiedenis – gon zijn carrière echter als schilder van historische en sociaalrealistische scè- Centre d’Archives pour l’Histoire nes. Stevens brak door op de Parijse Wereld-tentoonstelling van 1855 met een des Femmes, waar ik zelf werk. schilderij van een zwerfster met kinderen in de sneeuw. In deze vroege perio- Dat Aletta zo’n lange geschiede- de werd hij met name beïnvloed door kunstenaars als Gustave Courbet, even- nis heeft en tot de oudste vrou- als door de Hollandse interieurschilderkunst van de 17de eeuw. Al snel verruil- wendocumentatiecentra ter we- de hij deze thematiek voor onderwerpen zoals het model in het atelier, portret- reld behoort, maakt daarbij min- ten van societyvrouwen en taferelen uit het dagelijkse leven van de bevoor- der indruk dan de vitaliteit, het rechte klasse. Die schilderijen vertonen overeenkomsten met het werk van be- professionalisme en het zelfver- vriende kunstenaars als Edouard Manet, James Tissot en James McNeill Whist- Service / Mededeling trouwen die uit zijn werking spre- ler. Ze roepen de sfeer op van het joyeuze Parijse leven. Stevens wist op een IIAV verandert naam in Aletta ken. De projecten die Traveling rake, overtuigende wijze de complexe gevoelens van de eigentijdse mondaine heritages beschrijft, zullen veel vrouw weer te geven, met veel aandacht voor zowel kleding als interieur. Het Internationaal Informatiecen- andere centra kunnen inspireren. Waar: Van Gogh Museum Amsterdam, t.e.m. 24 januari 2010 trum en Archief voor de Vrouwenbe- Inmiddels werd het IIAV ‘Aletta’ Website: www.vangoghmuseum.nl weging (IIAV) heeft een nieuwe – naar medeoprichtster en femi- naam: ‘Aletta, instituut voor vrou- nistisch icoon Aletta Jacobs – en wengeschiedenis’. De naamsveran- besloot het om de banden met het Boeken / Nieuw verschenen dering is ingezet om als instituut een Internationaal Instituut voor Soci- Edwin van Meerskerk grotere naamsbekendheid te verkrij- ale Geschiedenis – waarmee het Wilhelm V en Wilhelmina van Pruisen. De laatste stadshouders gen en een breder publiek te berei- in het verleden al samenwoonde – ken. Vandaar de keuze voor een opnieuw aan te halen. Dat zelfs De meest verguisde Oranje is wellicht stadhouder Willem V. In de ogen van tijd- naam die een grotere communica- een ‘grote speler’ als Aletta het genoten noch historici heeft hij veel goed kunnen doen. Zijn echtgenote Wil- tieve kracht heeft en daarbij de vrou- nodig vindt om die stap te zetten helmina van Pruisen is de geschiedenis in gegaan als de vrouw die in 1787 bij wengeschiedenis niet vergeet. ‘Alet- zegt iets over kwetsbaarheid die Goejanverwellesluis is aangehouden. Hoewel Willem en Wilhelmina bij aan- ta’ refereert immers aan feministisch gespecialiseerde (vrouwen)infor- vang de machtigste stadhouders waren in de geschiedenis van de Republiek rolmodel Aletta Jacobs die aan het matiecentra voelen. Ook dat tra- der Nederlanden, werden zij tot twee keer toe afgezet en stierf de laatste stad- eind van de negentiende eeuw als ject zal dus met veel interesse houder in ballingschap. Het leven van Wilhelmina en Willem speelde zich af te- eerste Nederlandse studente en worden gevolgd. /// gen de achtergrond van een van de woeligste periodes van de vaderlandse ge- vrouwelijke arts belangrijke door- schiedenis: de patriottentijd, de Franse Revolutie en de Bataafse Republiek. braken voor vrouwen bewerkstellig- Door de ogen van het laatste stadhouderlijke echtpaar zien we hoe de wereld de. Ook de website www.aletta.nu is veranderde van een door adel en traditie bepaalde maatschappij tot een land geheel vernieuwd en heeft als be- dat voor het eerst een grondwet kreeg en waar de basis voor de hedendaagse langrijkste verbetering dat met één democratie werd gelegd. In deze jaren van revolutie zochten zij steun bij hun zoekfunctie alle databases en ande- gezin, maar de politieke spanningen drongen door tot diep in hun huwelijk. re informatiebronnen op de website Els Flour is licentiaat in de Atlas, 2009, €19,90 van Aletta ‘Googliaans’ kunnen wor- geschiedenis en archivaris bij het Belgische Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis – Service / Tentoonstelling Centre d’Archives pour Sonia Gaskell. Pionier van de dans l’Histoire des Femmes. Een uitgebreid interview met Els Sonia Gaskell (1904-1974) werd geboren uit Russisch-joodse ouders in Litou- Flour vind je terug in dit num- wen en groeide op in Oekraïne. Via Palestina en Parijs, waar ze haar grote liefde mer onder de rubriek voor de klassieke dans ontwikkelde, vestigde zij zich in 1939 in Amsterdam. In Genderview. Nederland bestond nog geen academische danstraditie zoals in Rusland en den doorzocht. Bovendien zijn de Frankrijk. Er waren geen gesubsidieerde dansgezelschappen of officiële dans- collecties van Aletta nu ook wereld- Saskia E. Wieringa (ed.), opleidingen en er was geen enkel beroepsperspectief voor dansers en choreo- wijd te vinden: de collecties zijn op- Traveling heritages: new per- grafen. Aan de Amsterdamse Zomerdijkstraat begon Gaskell haar balletstudio genomen in PiCarta en WorldCat, de spectives on collecting, preser- en bleef zij tijdens de bezetting heimelijk lesgeven. In 1945 richtte zij haar eer- grootste bibliografische databank ving and sharing women’s his- ste dansgezelschap op. Sonia Gaskell was een expressieve vrouw met een sterk ter wereld. Ter gelegenheid van de tory, Aksant, 2008, 307 blz. karakter die zich al snel ontpopte als de stuwende kracht achter de emancipa- 80ste sterfdag van Aletta Jacobs en ISBN 978 90 5260 299 8, € 25,-. tie van de dans. Zij slaagde er in dansers op te leiden die zowel het klassieke rode lancering van Aletta, instituut mantische als het moderne repertoire aankonden. Ook bood ze ruimte aan voor vrouwengeschiedenis, bood Hoe kan u het boek bestellen? jonge choreografen. In 1954 werd zij artistiek leider van het eerste gesubsidi- Aletta minister Plasterk een aantal Via de boekhandel of bij de eerde nationale balletgezelschap, het Nederlands Ballet, dat in 1961 opging in ‘doorbraakregels’ aan, opgesteld uitgever Aksant Academic Het Nationale Ballet. Zij wist dit gezelschap, samen met dansers als Olga de door prominente Nederlanders zoals Publishers aksant.nl. Hier kunt Haas en choreografen als Rudi van Dantzig, een internationale naam te bezor- Job Cohen, Agnes Jongerius en Ma- u ook de complete tekst van gen. In 1969 nam Gaskell afscheid van Het Nationale Ballet. riëtte Hamer. Een complete lijst van het boek downloaden. Of Waar: Joods Historisch Museum Nederland (Amsterdam) doorbraakregels en het fotoverslag bestel via bol.com. Wanneer: t.e.m. 6 december 2009 van de dag is te vinden op > Website: www.jhm.nl www.aletta.nu.

Historica / oktober 2009 / 31