Print Zbornikv5.Qxd

NIKONNIKON JERUSALIMAC

ZBORNIK ZETSKE SVETE GORE I

NIKON JERUSALIMAC Vrijeme - li~nost - djelo

Zbornik radova sa me|unarodnog nau~nog simposiona na Skadarskom jezeru 7 - 9. septembra 2000. godine

Priredio: Jeromonah Jovan (]ulibrk)

Svetigora Cetiwe, 2004. Posebna izdawa, kwiga 18

Fotografije: Goranka Mati}

Prevodi na engleski: Tamara Vra~arevi}

Prevodi na ruski: Agencija Perolo

[tampa: Publikum Beograd 2004. godine

Kwigu blagodarimo qubavi i trudu Sr|ana [apera i wegovih saradnika iz agencije McCANN ERICKSON ...i daqe kad se odr`e tre}ine za tu du{u i savr{i Velika Sveta liturgija za wu, podsje}a je an|eo i govori: danas je bo`anstvena `rtva prinijeta Bogu za tebe...

\akonu dr. Miloradu Lazi}u (1956-2003) vje~an spomen

• Jeromonah Jovan (]ulibrk) Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore...... 10 • Program Simposiona ...... 23 • Besjeda Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona ...... 27

I KRUG ZETSKE SVETE GORE • Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) Prilike i duhovno stawe u `ivotu Jerusalimske Crkve u XV veku...... 33 • Vidosava Nedoma~ki Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi ...... 45 • Mom~ilo Spremi} Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca ...... 73 • Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi}) Zetska Sveta Gora - Duhovni smisao i sadr`aj...... 111 • Tatjana Subotin-Golubovi} Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji ...... 123 • Irena [padijer Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca ...... 137

II KRUG NIKONA I JELENE • Du{an I. Sindik Testament Jelene Bal{i} ...... 151 • Ninoslava Rado{evi} Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 - Spis „O stvarawu sveta Severijana episkopa Gavale“ u srpskoslovenskom prevodu ...... 167 • Nade`da Sindik Kodikologija Gori~kog Zbornika...... 185 • Nina Gagova Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v...... 201 • Tomislav Jovanovi} Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog zbornika ...... 223

III KRUG NIKONOVOG BOGOSLOVQA • \akon Milorad Lazi} Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca manastira Savine iz 1439-40. godine ...... 237 • Episkop biv{i Zahumsko-hercegova~ki Atanasije (Jevti}) Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina . . . 255 • Protosin|el Jovan (Puri}) Troji~ina terminologija Ispovedawa vere Nikona Jerusalimca...... 269 • Mitropolit Crnogorsko-primorski Amfilohije (Radovi}) Hristolikost i bogorodi~nost ~ovjeka i ~ovjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu ...... 279 • István Perczel Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance ...... 293 BIBLIOGRAFIJA...... 341 SUMMARIES...... 353 REZÁME ...... 366 IMENSKI INDEKS ...... 378 Jeromonah Jovan (]ulibrk) Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore

Kada je otvaraju}i Simposion Nikon Jerusalimac li~nost – vrijeme – djelo u Hramu Vaskrsewa Hristovog u Podgorici 7. septembra 2000. Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije rekao da je "na prostoru Zetske Svete Gore do{lo do usijawa ono {to se zbiva- lo u petnaestom vijeku, koji je vododjelnica svjetova" i da se "sve prelomilo u malo pozna- toj ali izuzetnoj li~nosti tog vijeka, li~nosti Nikona Jerusalimca," na{ Simposion je postao mnogo vi{e od me|unarodnog nau~nog skupa: Zetska Sveta Gora je ponovo zamirisala i vratila se iz vi{evjekovne uspavansti u sabornu svijest Pravoslavne Crkve i naroda. Pripreman nekoliko godina, skup je sabrao na jedno mjesto, i to tamo odakle je sve poteklo, sve ono {to se naslu}ivalo otkako je Svetozar Tomi} 1902. godine u Skopqu otkupio kwigu koju }e naz- vati Gori~ki zbornik a koju je pisao nekakav kalu|er koji je sebe nazivao Nikonom. Tada{wi ministar vjera Crne Gore, Budimir Dubak, koji je iza Mitropolita pozdravio skup, govorio je o Nikonu i Jeleni Bal{i} onako kako su prvo i prepoznati: kao o dva velika stara kwièvnika. Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis), tada rektor Bogoslovije Svete Trojice na Sionu i upravnik arhiva Jerusalimske Patrijar{ije, pozdravio je skup kao izaslanik Wegovog Blaènstva Patrijarha Jerusalimskog Diodora i prenio wegov blagoslov svima sabranim iz duhovne otaxbine Nikona. Ninoslava Rado{evi} pozdraviv{i na kraju u ime Vizantolo{kog instituta SANU govorila je u ime svih onih, koji su do sada revnosno traìli Nikonove tragove po rukopisima i arhivama. Potom se pre{lo u salu kraj hrama, gdje je predstavqeno internet izdawe Gori~kog zbornika, koji }e od sada biti dostupan cijeloj plan- eti. Pripremio ga je Centar Mitropolije Crnogorsko–primorske za digitalno izdava{tvo Sveti Januarije pod rukovod- U~esnici stvom Zorana Stefanovi}a, uz nekoliko simposiona prate}ih studija o Nikonu i Zetskoj na Vrawini Svetoj Gori. Podsjetili smo se kako je Gori~ki zbornik pripreman za izdavawe pa je Svetozara Tomi}a u tome omela "aneksija Bosne i Hercegovine" a drugi put "bombardovawe Beograda"... Sada je on postao jedna od prvih slovenskih rukopisnih kwiga u cijelosti objavqena na mreì (www.mitropolija.co.me/duhovnost/goricki/index/htm) Zatim je rije~ uzeo Mirko Kova~evi} i otvorio prvu sesiju, nazvanu Krug Zetske Svete Gore, ~ija je namjena bila da nas pribliì kon- 12 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

tekstu u kom je ìvio i djelovao Nikon Jerusalimac. On je uz slajdove dao pregled kako crkvene, tako i seoske arhitekture Skadarskog bazena, ne dotakav{i mnogo sam grad Skadar, ali se naro~ito zadràv{i na bal{i}kim trikon- hosima i qetwikovcu Bal{i}a – Godiwu, koji o~igledno ~ine arhitektonsku ali i duhovnu cjelinu. Popodne je na obali jezera, ne{to ispod Godiwa, poslije doma}inskog crmni~kog ru~ka, otac Makarije, dragi gost i prvi jerusalimski monah nakon nekoliko stoqe}a na Skadarskom jezeru, Mitropolit govorio o prilikama i duhovnom stawu Amfilohije preliva Jerusalimske Crkve u vrijeme kada je u woj grob Boìdara Vukovi}a obitavao Nikon Jerusalimac. Wih su odliko- na Star~evu vali borba za opstanak i u isto vrijeme borba za posle liturgije i pomena o~uvawe pravoslavqa, naro~ito protiv unije. Jerusalimsku Patrijar{iju je na Firentinskom saboru zastupao Sveti Marko Efeski, tako da ona nije bila me|u potpisnicima unije, ali je ipak u XV vijeku intelektualna aktivnost u Jerusalimu unekoliko zamrla, u pore|ewu sa prethodnim stoqe}ima. Kada se jezero uzburkalo, simposionisti su se na nastavak duhovne gozbe vratili u vir- pazarski hotel, gdje je prvo Vladika Atanasije (Jevti}), koji je bio i na otvarawu, govorio o Ispovijedawu vjere ove "velike i svetle li~nosti... retkog pravoslavnog duhovnika – isihaste, mudraca i teologa, crkeno-narodnog ~oveka i diplomate, kakvog je imalo sredwevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a i 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 13

Lazarevi}a i vizantijskih careva Poleologa." Vladika Atanasije je obratio pa`wu na to da u Nikonovom ispovijedawu vjere nema dogmata o ovaplo}ewu i objasnio to vjerovatno{}u da je ovo ispovijedawe mawe protivlatinsko, koliko usmjereno protiv islama koji pori~e Svetu Trojicu, ali istovremeno pedago{ko, usmjereno Nikonovoj duhovnoj k}eri Jeleni Bal{i}. Mom~ilo Spremi} je na osnovu svog ve} klasi~nog prou~avawa petnaestog vijeka opisao crkvene prilike u Zeti u vrijeme Nikonovo, dakako u naro~itom odnosu prema Primorju. On je posebno istakao Liturgija na Star~evoj sudar sa unijom, jer tada u Pre~istu Krajinsku Gorici sti`u unijatski episkopi a Dubrov~anin Jovan igra va`nu ulogu u Firenci. Monah Nikodim (Bogosavqevi}) je tra`io duhovnu razvojnu liniju pojma Zetske Svete Gore a monah Pavle (Kondi}) opisao starawe kraqa Nikole Petrovi}a za svetiwe Zetske Svete Gore, prevashodno Vrawinu, ali i za Kom i Brezovicu – Be{ku. Drugi dan u~esnike Simposiona do~ekalo je gostoqubqe oca Marka (Kesi}a) i wegovog bratstva i sestara manastira Duge koji su na obnovqenoj Vrawini pod brestom koji je po svemu sude}i nikao iz oltara svetosavske crkve (sada{wu je podigao kraq Nikola) a mo`da i iz kostiju Starca Nikona pripremili sto za saborovawe, dobrodo{licu a kasnije i obilnu trpezu. Prvo su pozvane Irena [padijer i Tatjana Subotin–Golubovi} da dovr{e 14 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

ju~era{wi krug. Prva je govorila o jednom mawe poznatom savremeniku Nikona Jerusalimca, Dijaku Andreju, daju}i time jednu li~nost iz Nikonovog konteksta, a druga o Dioptri Filipa Monotropa, prevedenoj u Paroriji i omiqenom {tivu isihasta, kao va`nom djelu koje je vjerovatno Nikon poznavao. Zatim je zapo~eo drugi dio skupa, Krug Nikona i Jelene, u ~ijem je saodnosu nastao Gori~ki zbornik, a mogu}e i [estodnevnik. Anika Skovran je dala kulturni kontekst wihovog vremena, poebno Gostionica Jelene Bal{i}, istakav{i susret sa evropskom renesansom, i prvi dan iz tog usreta proiza{li Jelenin estetizam, simposiona kao vrlo va`an momenat i za wen kwi`evni rad i za nastanak Bogorodi~ine crkve u kojoj je sahrawena, a {to je opet vrlo va`no za obnovu Brezovice, do koje je u me|uvremenu do{lo. Taj estetizam je o~it kako u samoj wenoj crkvi, tako i u skupocjenim okovima za kwige koje naru~uje u Kotoru i u wenim dragocjenostima koje ostavqa u testamentu. O testamentu je podrobno govorio Du{an Sindik, dav{i wegov opis i prepis, i pobrojav{i kako je sam rekao "kao poeziju" te divne stvari koje Jelena u svojoj posqedwoj voqi nabraja sa usr|em. Mitropolit Potom je na momente uzvode}i svoj rad do Amfilohije bogoslovqa Ninoslava Rado{evi} govorila o tuma~ewu [estodneva koje se nalazi u starijem 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 15

Nikonovom zborniku, identifikuju}i ga kao djelo Severijana iz Gavale (zapam}enog i kao Zlatoustovog neprijateqa), prate}i Severijanov kontakt sa slovenskim svijetom, i opa`aju}i da je u ovo djelo dodata i Besjeda o Adamovoj du{i, koja je izvorno posebno Severijanovo djelo. Go{}a iz Bugarske Nina Georgijevna Gagova je uporedila Gori~ki zbornik sa drugim vladarskim zbornicima, zakqu~uju}i da se radi o "dragocjenom spomeniku koji govori o tome kako su nastajale kwige za sredwevjekovnu ju`noslovensku aristokratiju". Pri tom nam je otkrila jo{ jedan rukopis vjerovatno vezan za Zetsku Svetu Goru, Jeromonah Jovan (]ulibrk) Bogorodi~nik pisan od jeromonaha Arsenija predstavqa internet izdawe 1425. za Maru Crnojevi} (nalazi se danas u Gori~kog Zbornika, Moskvi), koja kao i Jelena Bal{i} po~iva na prvi dan simposiona Skadarskom jezeru, na Komu, za koji je mogu}e kwiga i pisana. Ovaj dio je zavr{ila Nade`da Sindik kodikolo{kom analizom Gori~kog zbornika, sa dosta podrobnim wegovim opisom, pisanim sa uporednom analizom opisa koji je Svetozar Tomi} dao u neobjavqenom Predgovoru za svoj prepis Zbornika, kao i u odre|enoj polemici sa nekoliko autora koji su se bavili Nikonom. Diskusija se usredsredila na potrebu potrage za izvorima Nikonovih tekstova, kako je to naglasila Nade`da Sindik, kao {to je to Bo{ko Bojovi} uradio za @itije Prepodobnog Simeona, a Vladika Atanasije i obe Nine na ovom skupu za tekstove kojma su se oni bavili. 16 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

Mitropolit Amfilohije se osvrnuo na estetizam Jelene Bal{i} o kome je govorila Anika Skovran, porede}i wenu crkvu na Be{ki sa Qubostiwom. I narodno predawe vezuje Radeta Neimara za obe crkve. Preko govora o Jeleni i wenom ìvqewu u Bosni, do{lo se do tada{weg bogumilstva i potrebe podrobnijeg istraìvawa wegovog obima i zna~aja, o ~emu je kazivala Irena [padijer. Nakon odmora u vrawinskoj dubodolini i obnovqenom malom, tzv. perjani~kom konaku, predavawem Tomislava Jovanovi}a Slovo o Melhisedeku u Gori~kom zborniku Tropar Svetom Duhu zapo~ela je posqedwa sesija. On je pokazao pori- na otvarawu Simposiona jeklo ovog odlomka, kome nedostaje zavr{etak, izveo nijanse u odnosu na ostale poznate prepise i otvorio temu sve{tenstva i mona{kog odnosa prema evharistiji. Posebno se dotakao problema – {ta je sve progla{avano za apokrif iako se ponekad radi prosto o usmenom predawu Crkve. Ovo predawe koje se nalazi u Gori~kom zborniku ina~e je tipi~no za Jerusalim i govori o porijeklu i ìvotu Melhisedekovom, te o tome da se sa Avraamom sreo nigdje drugdje nego na Tavoru – gori preobraèwa koja je o~igledno i âsna Trpeza. Protosin|el Jovan (Puri}) je nastavio istraìvawe Vladike Atanasija i pokazao kako je troji~na terminologija u Nikonovom ispovedawu vjere bogoslu`benog porijekla, pogotovo imaju}i u obzir mona{ki bogoslu`beni poredak. 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 17

Potom se I{tvan Percel, pravoslavni Ma|ar i profesor na Sredwoevropskom univerzitetu u Budimpe{ti, dohvatio jo{ jednog autora ~iji tekst je Nikon stavio u svoje zbornike, Prepo- dobnog Simeona Novog Bogoslova. Ispituju}i op{teprihva}enu tezu o tome da je Simeon klasi~an prethodnik isihazma, Percel se potru- dio da ukaè na razlike u terminologiji Prepodobnog Simeona i isihasta, naro~ito u razlikovawu boànske su{tine i boànskih energija, jer Simeon ~esto govori o "bitijnom zajedni~arewu ili pri~e{}ivawu boànskom su{tinom, {to kao da je u suprotnosti sa evaristijskim u~ewem isihasta." Da li se radi o razlici u bogoslovqu, Percel to ostavqa otvorenim, ali izri~ito podvla~i da je istovetan duhovni doìvqaj iz koga bogoslovstvuju i Prepodobni Simeon i isihasti, i da je u wegovoj osnovi – "smirewe, koje je sam Hristos", istakav{i tako su{tinsku vezu ortodoksije i ortopraksije. Tuma~ewem dva odlomka iz Gori~kog zbornika, zavr{ne Molitve Majci Boìjoj i odjeqka u kome Nikon obja{wava za{to se sluè zaupokojene slu`be u tre}i, deveti i ~etrdeseti dan, predavawa je zavr{io Mitropolit Amfilohije, govore}i o Nikonovoj antropologiji, o ~ovjeku utemeqenom u tajnu sjediwewa sa Bogo~ovjekom. Diskusija se na kraju vratila isihazmu i evharistiji, ot{elni~kom predawu i sada{wem ìvotu Sinaja i Palestine. Ninoslava Rado{evi} je primjetila da se sli~an odjeqak ovom Nikonovom o zaupokojenim slu`bama nalazi u 18 Jeromonah Jovan (]ulibrk) jednom rukopisu iz Bjeloozerskog manastira iz 1425, sada u Ruskoj nacionalnoj biblioteci. Anika Skovran je naglasila evharistijsku dimenziju ìvota Zetske Svete Gore po{to Jelena ostavqa novac za zaupokojene slu`be, jer se o~igledno liturgija sluìla redovno. Kona~no, zavr{ilo se sa pozivawem na Svetog Grigorija Palamu, za koga je po Mitropolitovim rije~ima, Filotej Kokinos kazao da je bio "sinteza svetoota~kog predawa", jer se u wegovom bogoslovqu sinteti{e bogoslovqe srca i uma, dva bogoslovska toka, "i koje ne moèmo danas razdvajati u posebne teologije, jer nisu postojale ni ranije, nego su samo imale razli~it izraz." Ve~erwom koju je sluìo otac Makarije kako je sam èlio "na srpskom na kome dugo nije sluìo" u manastirskoj crkvi Svetog Nikole, zavr{en je ovaj dan. U me|uvremenu je pristigao tada jo{ vikarni Episkop Budimqansko–nik{i}ki Joanikije i ukqu~io se u rad Simposiona. Sutradan, u subotu 9. septembra, Mitropolita i oca Makarija je do~ekla postrojena posada vojnog broda koji ih je prevezao na Star~evu Goricu, prvi od obnovqenih skitova Zetske Svete Gore, da bi tamo sluìli liturgiju. Nakon {to je prinesena beskrvna `rtva na zanovqenom oltaru i preliveni grobovi Starca Makarija i Boìdara Vukovi}a (koji je, kako je upozorila Anika Skovran, tako|e ostavio da mu se sluì ~etrdeset liturgija nad grobom na Star~evu), Mitropolit je na ru~ku kod oca Grigorija koji je tada bio ve} osmu godinu na Star~evu, podigao ~a{u za obnovu Zetske Svete Gore i poèlimo da 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 19 se "u woj obnavqamo ba{ ovako kako smo po~eli ova tri dana." Mom~ilo Spremi} se zahvalio Mitropolitu za gostoqubqe u ime u~esnika a Budimir Dubak naglasio zna~aj skupa za Crnu Goru i sav na{ narod. Zablagodareno je i Vojsci, oficirima i vojnicima za wihovu predus- retqivost. Zatim je Mitropolit pre{ao na Mora~nik gdje je pogledao kako se razvijaju radovi na sqede}em skitu koji se obnavqa i svojim rukama sa ocem Makarijem, ministrom vjera i oficirima Vojske Jugoslavije podigao kamen na obnovqenu ~asnu trpezu. U wu su uzidani i po kamen iz hilandarskog sabornog hrama i iz temeqa skopske Bogorodi~ine saaborne crkve – obiju crkava u kojima Vrawina, je po~ivala Bogorodica Trojeru~ica, za{titnica 8. septembar Mora~nika. 2000. Ostali simposionisti su za to vrijeme obi{li Be{ku i nad Jeleninim grobom je Vukica Martinovi} pro~itala prevod wenog testamenta, da bi ih potom sve doma}in cijelog skupa, Slavko Krstaji}, direktor pokloni~ke agencije Mitropolije Crnogorsko–primorske Odigitrija, ispratio iz Zetske Svete Gore. Vrawina, 8. septembar Danas, tri godine po Simposionu, Zetska 2000. Sveta Gora nastavqa potragu za svojim zapre- tanim izvorima, obnavqaju}i bogoslovsko nasqe|e prethodnika i otaca onoliko sopstven- im predawskim ìvotom i podvigom, koliko i 20 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

sabornim trudom na osaznavawu sopstvenog predawa. Dio tog truda je i ovaj zbornik, nadamo se samo prvi u nizu onih koji }e se baviti Zetskom Svetom Gorom. No, ona se obnavqa prije svega evharistijskim i misti~kim jedin- stvom sa vascijelom Crkvom, Svetim Gradom Jerusalimom i onima koji su je prije brojnih stoqe}a osnovali, na "temequ koji vrata pakla ne}e nadvladati" i koji ispjeva{e "skladnu pjes- mu bogoslovqa". U woj, nanovo otkriveni glas Nikona Jerusalimca jedinstven je i `ivotvoran.

Vrawina, 8. septembar 2000.

Manastir Vrawina Program Simposiona

7. septembar, ~etvrtak PRVI DAN

11 ~asova Hram Vaskrsewa Hristovog, Podgorica

Otvarawe Simposiona: Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije

Pozdravne besjede: • Budimir Dubak ministar vjera u Vladi Republike Crne Gore, • Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) Rektor bogoslovije Svete Trojice u Jerusalimu • Ninoslava Rado{evi} Vizantolo{ki institut Srpske akademije nauka i umjetnosti

12 ~asova Prva sesija Prostorije hrama Vaskrsewa

• Jeromonah Jovan (]ulibrk), Bogoslovija Svetog Petra Cetiwskog, Cetiwe: Elektronsko izdawe Gori~kog zbornika u kontekstu istra`ivawa djela Nikona Jerusalimca • Mirko Kova~evi}, Arhitektonski fakultet, Beograd: Arhitektura Zetske Svete Gore 24 Program Simposiona

15 ~asova Druga sesija Gostionica Jelene Bal{i} na obali jezera Predsjedavaju}i Mirko Kova~evi}, I{tvan Percel i Ninoslava Rado{evi}

• Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis), Bogoslovija Svete Trojice, Jerusalim: Prilike i duhovno stawe u `ivotu Jerusalimske Crkve u XV. veku

16:30 ~asova Hotel 13. jul, Virpazar Nastavak Druge sesije

• Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}), Manastir Tvrdo{: Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina • Mom~ilo Spremi}, Filozofski fakultet, Beograd: Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca • Monah Nikodim (Bogosavqevi}), Manastir Svetih Arhangela, Prevlaka: Zetska Sveta Gora – duhovni smisao i sadr`aj • Monah Pavle (Kondi}), Bogoslovija Svetog Petra Cetiwskog, Cetiwe: Rad kraqa Nikole na obnavqawu Zetske Svete Gore Program Simposiona 25

8. septembar, petak DRUGI DAN Manastir Vrawina

9 ~asova Tre}a sesija Predsjedavaju}i Tomislav Jovanovi}, Mom~ilo Spremi}, arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)

• Irena [padijer, Arheografsko odjeqewe Narodne biblioteke Srbije, Beograd: Dijak Andreja – savremenik Nikona Jerusalimca • Tatjana Subotin -Golubovi}, Filosofski fakultet, Beograd: Dioptra Filipa Monotropa u sredwovekovnoj Srbiji • Anika Skovran, Narodni muzej, Beograd: Nikon i Jelena u kulturnom kontekstu svog vremena • Du{an I. Sindik, Istorijski institut SANU, Beograd: Testament Jelene Bal{i} • Ninoslava Rado{evi}, Vizantolo{ki institut SANU, Beorad: Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 – Spis O stvarawu sveta Severijana episkopa Gavale u srpskoslovenskom prevodu • Nina Gagova, Institut za kwi`evnost, Sofija: Gori~ki®t sbornik v konteksta na Ó`noslav®nskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. • Nade`da Sindik, Arheografsko odjeqewe Narodne biblioteke Srbije, Beograd: Kodikologija Gori~kog zbornika • Diskusija 15 ~asova ^etvrta sesija Predsjedavaju}i Du{an Sindik, Anika Skovran, jeromonah Jovan (]ulibrk)

• Tomislav Jovanovi}, Filolo{ki fakultet, Beograd: Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog zbornika • Protosin|el Jovan (Puri}), Bogoslovija Svetog Petra Cetiwskog, Cetiwe: Troji~na terminologija Ispovedawa vere Nikona Jerusalimca • I{tvan Percel, Centralnoevropski univerzitet, Budimpe{ta: Saint Symeon The New Theologian and the Theology of the Divine Substance • Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije (Radovi}), Teolo{ki fakultet, Beograd: Hristolikost i bogorodi~nost i ~ovjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu • Diskusija

9. septembar, subota TRE]I DAN

• Manastir Star~eva Gorica, Sveta arhijerejska liturgija i pomen monasima Zetske Svete Gore i Bo`idaru Vukovi}u • Posjeta Brezovici (Be{ki) i Mora~niku Besjeda Mitropolita Crnogorsko-Primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona

Va{e Preosve{tenstvo, gospodine Ministre, ~asni gosti i uzvanici!

Petnaesti vijek, kao {to je poznato, predstavqa prelomni vijek u istoriji Evrope. On je vijek novog i po mnogo ~emu tragi~nog su~eqavawa Istoka i Zapada, su~eqavawa i proìmawa. On je i vododjelnica svjetova: najez- da islama s jedne strane; s druge ga{ewe velikog Isto~noromejskog Carstva 1453. godine; s tre}e, ra|awe onog {to nazivamo novovjekovqe, rene- sansa ili novovjekovna kultura. Sve se to izdoga|alo u XIV. i XV. vijeku, upravo u onom vremenu koje je i nas sabralo ovdje danas, u vremenu ìvqewa i djelawa ove malo poznate, ali izuzetne li~nosti XV. vijeka, starca Nikona Jerusalimqanina. To su~eqavawe svjetova do{lo je do posebnog izraza upravo ovdje, na ovom prostoru – na prostoru stare Zete, na prostoru Zetske Svete Gore. Ovdje je ono do{lo do svoga usijawa. Po mnogo ~emu petnaesti vijek li~i na ovaj vijek u kojem mi ìvimo, ali su po mnogo ~emu i sada{wa zbivawa na ovom prostoru, i {ire na evropskim prostorima odraz i odsjaj, na druga~iji ali na veoma srodan na~in, onoga {to se doga|alo u petnaestom vijeku ovdje i na ovom mjestu. 28 Mitropolit Amfilohije

Zato je aktuelnost Nikona Jerusalimqanina, wegovog duhovnog i wegovog kwièvnog i nau~nog djela, utoliko ve}a. Zato je i ovaj simposion izazovniji za nas. Sa toga razloga ja sam veoma blagodaran svima koji su u~estvovali u organizovawu simposiona i svima vama koji ste se odazvali i onima koji }e se odazvati u wegovom radu. Mi }emo imati prilike da se na|emo upravo na onim mjestima gdje su hodile noge Nikona Jerusalimqanina, gdje je ìvjela Jelena Bal{i}, }erka Velikomu~enika kosovskog Lazara, gdje se ona podvizavala na Brezovici- Be{ki, gdje je i po~inula, a odakle je i pisala svoja pisma, izraàvaju}i svoje nedoumice, svoju duhovnu borbu, ali i nedoumice svoga vremena i naroda u kome je ìvjela i kome je sluìla. To su pisma na koja je Nikon Jerusalimac odgovarao iz iskustva Svetog Grada Jerusalima, koja su ostala zapisana i koja su toliko dragocjena, i o kojima }e biti ovdje rije~i. Li~nost Nikonova je utoliko zna~ajnija {to se preko we tada{wa srpska dràva i tada{wa Zeta vezuju neposredno sa Svetim Gradom Jerusalimom, sa Sionskom Crkvom, Majkom svih Crkava, {to se ovaj prostor i duhovna zbivawa na wemu vezuju ne samo sa Palestinom nego i sa Sinajskom gorom, koja je u to vrijeme jo{ bila veoma dinami~na duhovno, o ~emu svjedo~e rukopisi ne samo na jelinskom jeziku nego i slovenski, sa~uvani u manastiru Svete Katarine i nedavno otkriveni. Besjeda Mitropolita Crnogorsko-Primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona 29

Nikon je bio organski dio iz ìvog i ìvonosnog pokreta isihazma, koji je zapqusnuo sve pravoslavne zemqe i narode onoga vremena, po~ev{i od Sinaja, preko Krita i Kipra, preko Epira i preko prostora savremene Gr~ke, naro~ito preko Svete Gore do Carigrada, a onda preko moravske Srbije, Bugarske, Moldavije, Vla{ke sve do onda{we kijevske i moskovske Rusije. Taj veliki pokret, kome je posebni pe~at dao prvo Sveti Grigorije Sinait, a poslije wega Sveti Grigorije Palama, ostavio je iza sebe velikih i izuzetno zna~ajnih tragova. To je bio odgovor pravoslavnog Istoka na duhovne, kulturne i civilizacijske procese tada{weg Zapada. I djelo Nikonovo, djelo Zetske Svete Gore, koja je bila ogwi{te ne samo wegovog djelovawa, ono je zaista ostavilo zna~ajnog traga. To potvr|uje i obodsko–cetiwska {tamparija, jeromonah Makarije sa svojim u~enicima, Siluanovi zapisi koji su sa~uvani u manastiru Savini – samo neke od wih da pomenemo – i sve ono {to se doga|alo na Zetskoj Svetoj Gori, od Be{ke i manastira Vrawine do Cetiwskog manastira, od De~ana, do Manasije i do manastira u Vla{koj koje je pohodio i koje je osnivao Nikodim Tismanski, do Trnova u Bugarskoj i znamenitih bugarskih patrijaraha Teodosija i Jeftimija, do carigradskih patrijaraha kao {to je bio Filotej Kokinos – sve je to dakle vrijeme velikih i zna~ajnih duhovnih gibawa i doga|awa, velikih izazova. Vrijeme je to dubinske krize identiteta s jedne strane i s druge strane pronalaèwa onog najdubqeg kamena stanca na kome jedino moè 30 Mitropolit Amfilohije opstati ~ovjek i wegovo djelo. U vremenu te dubinske krize koju je preìvqavao hri{}anski Istok i pravoslavni Balkan, Crkva je izwedri- la takve zna~ajne li~nosti kakav je Nikon Jerusalimqanin, koje su ozarile neuni{tivim optimizmom vrijeme koje je po mnogo ~emu bilo ispuweno crnilom i pesimizmom, u kome su se ru{ile vrijednosti i dràve, propadala carstva. Jedina snaga koja je odràla, osnaìla, okri- jepila, osvijetlila istorijski smutni trenutak ali i ukazala svjetlonosne puteve za budu}nost bio je upravo taj pokret, preporoditeqski pokret, kome pripada i Nikon Jerusalimqanin, ~ije djelo nas je ovdje danas i sabralo. Zato jo{ jedanput hvala svima koji }e u~estvovati u osvjetqavawu toga vremena na ovom simposionu, kao i osvjetqavawu li~nosti Nikona Jerusalimqanina i zna~aja Zetske Svete Gore – ne samo za Zetu nego za sveukupni srpski i slovenski narod, za ono vrijeme i za ovo na{e vrijeme u kojem ste dobro do{li, u ovaj hram Vaskrsewa Hristovog u gradwi. On nije slu~ajno upravo vaskrsewu posve}en jer mu je ciq da vaskrsava sve ono {to je sahraweno i {to su poku{ali da sahrane, da uni{te i da izbri{u, u {ta je nesumwivo spadao i Nikon Jerusalimqanin. Da vaskrsne sve ono {to je sveto i ~estito i {to je dostojno ~ovjeka i wegovog istinskog napredovawa ovdje na zemqi, sve ono ~ime je ~ovjek ìvio od iskoni i ~ime ~ovjek treba da ìvi i da se hrani u vremenu u kome jesmo i u vremenima koja dolaze. Hvala Vam i dobro do{li. KRUG ZETSKE SVETE GORE U{}e Mora~e u Skadarsko jezero Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) Jerusalim Prilike i duhovno stawe u ìvotu Jerusalimske Crkve u XV. veku

SA@ETAK: @ivot Jerusalimske Patrijar{ije se uvek zasnivao na ~uvawu svetih mesta i odràvawu liturgijskog ìvota. U XV. veku, u vreme kada je na wenom prostoru boravio srpski monah Nikon, ona je prolazila kroz vrlo teàk period. Krajem trinaestog veka Svetu Zemqu osvojili su Mameluci, egipatski sultani, neprijateqski nastrojeni prema hri{}anima: oni }e u ovo vreme poku{ati da Hram Vaskrsewa pretvore u xamiju. Posle pada Carigrada presta}e i dolazak poklonika, i Crkva ìvi u krajwoj oskudici. U tim uslovima delaju patrijarsi Dorotej, Teofil II, Joakim, Teofan II i Grigorije koji su morali i da brane Crkvu od la`nog sjediwewa sa Rimom na Firentinskom saboru. Jerusalimsku Patrijar{iju je predstavqao Marko Efeski koji nije potpisao uniju a 1443. na pomesnom saboru u Jerusalimu patrijarsi aleksandrijski, antiohijski, jerusalimski i mitropolit Kesarije Kapadokijske su osudili ovaj sabor. Patrijarsi jerusalimski su u~estvovali i na Carigradskim saborima 1450. i 1482/84. koji su ga tako|e osudili. Pad Carigrada i Firentinski sabor iskoristili su Mameluci da bi poru{ili mnoge svetiwe a Latini da bi pro{irili svoju dominaciju u Svetoj Zemqi gdje su do tada imali samo manastir na Sionu i pravo da se poklone u Hramu Vaskrsewa. U to vreme na Sinaju ìve u~eni monasi Atanasije, Maksim i Joakim koji su u najteè vreme bavili se bogoslovqem. Sinaj i Jerusalimska Patrijar{ija ~uvaju mno{tvo slovenskih rukopisa koji su potvrda naro~ito srpskog prisustva u Svetoj Zemqi i na najstarijim mona{kim sredi{tima. Duh otpora i borbe koji je nadahwivao Nikona Jerusalimca na nastavqawe podviga i o~uvawe pravoslavnih dogmata i istinske vere jeste zapravo Duh Crkve Hristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu i osloboditeqnu silu vere ve} dve hiqade godina. 34 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)

Na po~etku ovog skromnog predavawa koje se odnosi na duhovni ìvot i uop{te na ìvot Jerusalimske Crkve u petnaestom veku, kada je Sveti Grad posetio i monah Nikon, svakako ne prvi srpski poklonik u Svetoj Zemqi, èleo bih da zahvalim Gospodu na{em Isusu Hristu i Wegovim ugodnicima i velikim svetiteqima i prosvetiteqima, Svetome Savi, prvom Arhiepiskopu Srpskom, Svetom Vasiliju Ostro{kom ~udotvorcu, velikom borcu protiv latinskog uticaja, kao i Svetom Petru Cetiwskom. @eleo bih tako|e da se zahvalim i nasledniku cetiwskog trona, Visokopreosve}enom Mitropolitu gospodinu Amfilohiju na pozivu za u~e{}e na ovom bogougodnom sabrawu. Ukazana mi je ~ast da posetim Srbiju posle vi{e od pet godina od kada sam diplomirao na Bogoslovskom fakultetu Srpske pravoslavne crkve, da se poklonim svetiwama i sretnem sa svojim po{tovanim i dragim profesorima i kolegama, kao i sa mnogonapa}enim srpskim narodom. Jerusalimska Crkva, majka svih Crkava po Svetom Jovanu Damaskinu, tako|e je mu~eni~ka Crkva. Na mestu stradawa i svedo~ewa Gospoda na{ega Isusa Hrista ona je ve} trinaest vekova preìvela i ìvi pod vla{}u inovernih osvaja~a. Osvajawe Jerusalima od strane muslimana 638. godine, zna~ilo je kraj zlatnog doba vizantijske vlasti, doba u kojem su na svetim mestima podignuti veli~anstveni hramovi, manastiri i ~uvene lavre, procvetalo mona{tvo sa poznatim asketama kao {to su Sveti Hariton, Sveti Ilarion, Sveti Jevtimije Veliki, Sveti Prilike i duhovno stawe u æìvotu jerusalimske crkve u XV. veku 35

Teodosije Op{teìteqni, Sveti Sava Osve{tani, Sveti Jovan Damaskin i mnogi drugi. Pored velikih mona{kih sredi{ta i pastirske misije, ìvot Jerusalimske Crkve zasnivao se, kao i danas, na ~uvawu svetih mesta i odràvawu liturgijskog ìvota. Ova sveta mesta osve}ena su ovaplo}ewem, stradawem i vaskrsewem Gospoda na{eg Isusa Hrista i ìvotom Presvete Bogorodice, sau~esnice ovaplo}ewa sa qudske strane, kao i ìvotom svetih apostola, mu~enika i svetih otaca. Uzvi{enu misiju ~uvawa i sluèwa na svetim mestima, prihvatilo je Bratstvo ~uvara Groba Gospodweg pod starawem Blaèwej{eg Patrijarha Jerusalimskog, bratstva kome i sam pripadam, i odakle po blagoslovu dolazim i u~estvujem na ovom skupu. Ovaj odgovorni zadatak nije nikada bio jednostavan, {to }e se videti u nastavku ovog izlagawa. Nisu nedostajale ni borbe za o~uvawe istinske crkvene dogme protiv mnogobrojnih jeretika. Tako|e, pisani su, prepisivani i prevo|eni svetoota~ki tekstovi, koji danas ukra{avaju biblioteku Jerusalimske Patrijar{ije i dragoceni su crkveno–istorijski izvori. Izloìo bih, pre svega, istorijske aspekte petnaestog veka, perioda koji je predmet na{ega izlagawa i koji, za razliku od prethodnih perioda ìvota Jerusalimske Crkve, u duhovnom stvarala{tvu nije bio toliko plodonosan. Krajem trinaestog veka Svetu Zemqu osvojili su Mameluci, egipatski sultani. Osniva~ wihove dinastije bio je Melek Daher Varnuk, 36 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) poreklom sa Kavkaza. Kao muslimani, Mameluci su bili neprijateqski nastrojeni prema hri{}anima, posebno onima sa Zapada zbog krsta{kih ratova, ali i prema pravoslavnim hri{}anima, ne poznavaju}i dogmatske razlike i istorijske ~iwenice. Na àlost, ovo je i danas slu~aj sa ekstremnim muslimanima u Svetoj Zemqi. Kao {to biva, ni u ovim te{kim vremenima Bog nije ostavio svoju Crkvu neza{ti}enom. Mameluci su bili poreklom sa Kavkaza i bila im je neophodna bezbedna plovidba kroz Helespontski moreuz i Bosfor. Zbog toga su odràvali prijateqske odnose sa vizantijskim carevima, koje su smatrali za{titnicima Jerusalimske Crkve, i wima su se obra}ali oko re{avawa svakog problema pravoslavne zajednice u Svetoj Zemqi. Paralelno, Jerusalimsku Crkvu su vi{e puta {titili gruzinski monasi, tako|e poreklom sa Kavkaza, zbog uticaja wihovnih careva na Mameluke. Informacije o Svetoj Zemqi veoma ~esto crpimo iz zapisa poklonika. U to vreme Svetu Zemqu su posetili i putopise napisali i Perdikas Protonotarios iz Efesa, Mitropolit Danilo Efeski i monah Zosima iz Rusije. Od 1367. do 1417. godine na tronu Jerusalimske Patrijar{ije bio je patrijarh Dorotej, koji se najpre podvizavao na Svetoj Gori a kasnije u ~uvenoj lavri Svetog Save Osve{tanog. Josif Vrijenije bio je prijateq patrijarha Doroteja, a me|u Josifovim sa~uvanim spisima nalazi se i pismo upu}eno patrijarhu Doroteju. Pomenuti Prilike i duhovno stawe u æìvotu jerusalimske crkve u XV. veku 37 patrijarh bio je pokreta~ obnove duhovnog ìvota u Jerusalimu. Ve}ina rukopisa vezanih za ovog patrijarha sa~uvanih u biblioteci Jerusalimske Patrijar{ije, ili su svojeru~no napisani od wega, ili od wegovih obrazovanih duhovnih ~eda. Ovo potvr|uju i mnoge zabele{ke, obi~no na prvoj strani kodeksa. Primera radi na kodeksu broj 237 pi{e: "Ovu kwigu napisao je monah Kalist prilogom jeromonaha Tome, u vreme Patrijarha Doroteja u keliji moga vladike i patrijarha". Po nare|ewu Vaseqenskog Patrijarha Antonija, Patrijarh Dorotej je otputovao u Aleksandriju da bi na~alstvovao izboru novog patrijarha. Tada je za patrijarha aleksandrijskog izabran Nikolaj. Potom, patrijarh Dorotej podneo je ostavku i imenovao za novoga patrijarha svoje duhovno ~edo, Teofila II (1417–1424.), koji se pokazao jednim od najde- latnijih patrijaraha jerusalimskih. Na osnovu podataka iz putopisa ruskog monaha i poklonika Zosime, saznaje se da su u Jerusalimu tada ìveli obrazovani klirici kao {to su Joakim, dobar poznavalac gr~kog i arapskog jezika, veoma drag patrijarhu Teofilu, koji je nasledio patrijarha Teofana 1431. godine. Za vreme patrijarha Joakima usled zemqotresa sru{ila se kupola Hrama Vaskrsewa, {to je Mamelucima dalo povod da poku{aju da zauzmu hram i pretvore ga u xamiju. Patrijarh Joakim je tada bio primoran da Mamelucima preda sve crkvene dragocenosti i da, pored toga, plati jo{ 6500 mleta~kih zlatnih dukata, da bi na taj na~in spasao Hram. 38 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)

U to vreme odrào se Firentinski sabor, doga|aj koji se odnosio na ~itavu Crkvu. Sre}om, Jerusalimsku Crkvu na ovom saboru predstavqao je Sveti Marko Evgenik. Kao {to je poznato, on nije potpisao oros ovoga sabora. Po inicijativi patrijarha Jerusalimskog Joakima odràn je pomesni sabor u Jerusalimu 1443. godine, na kome su u~estvovali patrijarh aleksandrijski Filotej, antiohijski Dorotej i mitropolit Kesarije Kapadokijske Arsenije. Veoma za- nimqiv je oros ovog jerusalimskog sabora. Ista}i }emo odre|ene odlomke ovog orosa: "Po{to je ovamo stigao i visokopreosve}eni mitropolit sve{tene mitropolije Kesarije Kapadokijske, prvotroni i egzarh celog istoka, da bi se poklonio pre~asnom i svetom Grobu Gospodwem i ostalim svetim mestima u Jerusalimu… i da bi nama saop{tio sve sablazni proistekle iz firentinskog sabora, na kome su papa Evgenije i Latini neprihvatqivo proslavqeni, i to za umetawe u Simvol Vere da Duh Sveti proishodi i od Sina, za dopu{tewe upotrebe beskvasnog hleba na `rtveniku, i pomiwawe pape, kao i drugih neispravnih promena, kanonski nedopustivih. Pored ostalog, Mitropolit Kizi~ki Mitrofan nekanonski je oteo carigradski tron… Mitrofan kao patrijarh vr{io je nekanonske hirotonije po eparhi- jama Istoka, rukopoloìv{i ~etiri mitropolit~i}a i episkop~i}a i zbog toga pobo`ni i vrli podràvalac pravoslavqa, gorespomenuti Mitropolit Kesarijski, ne mogav{i da podnese da gleda izmene u Crkvi Hristovoj, nesaglasne Prilike i duhovno stawe u æìvotu jerusalimske crkve u XV. veku 39 sa istinskom verom, traìo je podr{ku trojice pravoslavnih arhijereja, Filoteja Aleksandrijskog, Doroteja Antiohijskog i Joakima Jerusalimskog… Toga radi wemu (tj. Mitropolitu Arseniju) je pismeno predato na{e mi{qewe, svojeru~no potpisano (tj. od strane trojice patrijarha)… meseca aprila, 6951. godine (tj. 1443. g.) Indiktion VI" Naslednik Patrijarha Joakima bio je Teofan II koji je 1450. godine otputovao za Carigrad da bi, zajedno sa patrijarsima alek- sandrijskim i antiohijskim, u~estovao na tamo odrànom pomesnom saboru u crkvi Svete Sofije, sazvanom kao odgovor na Firentisnki sabor. Posle pada Carigrada 1453. godine, Mameluci su iskoristili nepovoqan poloàj pravoslavnih Grka i razorili mnoge crkve i manastire u Jerusalimu. Latini su, tako|e, koristili ovu nepriliku da pro{ire svoju dominaciju nad svetim mestima, jer su do tada imali samo manastir na Sionu i pravo da se poklone u Hramu Vaskrsewa. Tako je papa Pije II predao titularnu krunu Jerusalima Filipu, princu Burgundije, da bi privukao wegovo interesovawe u nastojawu da latinizuje Sveti Grad. Druga posledica pada Carigrada za Svetu Zemqu bio je, kako nam spomiwe patrijarh Dositej u svojoj Istoriji, prestanak dobijawa priloga usled nedolaska poklonika, tako da su patrijarsi ìveli u bedi. Na hramovima Groba Gospodweg i u Vitlejemu nisu vr{ene nikakve popravke i pretila je opasnost da se sru{e. Nije 40 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) bilo ~ak ni svetih sasuda, ni sve{teni~kih ode`di, pa su klirici sluìli u ode`dama od najprostijih materijala i sa gvozdenim trikiri- jama, a sami patrijarsi su, da bi preìveli, radili svojim rukama, kao {to i Apostol pi{e. Bez obzira na teàk poloàj u kome se na{la Jerusalimska Crkva, na gowewa od strane Mameluka, koji su nalazili sumwivim bio kakav kontakt sa Carigradom, na pritisak Latina oko svetih mesta, primqen je poslanik carigradskog patrijarha Maksima, ve} ranije spomenuti mitropolit efeski Danilo, sa zadatkom da zatraì u~e{}e patrijaraha Istoka na pomesnom saboru u Carigradu (1482–1484.), na kome je ponovo osu|en Firentinski sabor. Za predstavnika patrijarha jerusalimskog Grigorija, odre|en je mitropolit halkidonski Josif. Tom prilikom, mitropolit efeski Danilo, pored svoje misije, napisao je i putopis koji sadrì dragocene podatke o tada{wem stawu u Svetoj Zemqi. Pod jurisdikcijom Jerusalimske patrijar{ije od wenog osnivawa sredinom IV. veka, nalazi se i Sinajska arhiepiskopija. Porast broja monaha, neminovno ra|awe pitawa vezanih za red i poredak u crkvenom ìvotu, kao i udaqenost od Jerusalima bili su razlozi za osnivawe posebne episkopije, koja se zajedno sa susednim epi- skopijama nalazila pod jurisdikcijom mitropolita grada Petre. Kasnije je skup ovih episkopija dobio ime Tre}a Palestina. Kroz istoriju, ova episkopija bila je vi{e puta uki- dana i obnavqana. Na àlost, predstavqala je i razlog nesuglasica izme|u aleksandrijskih i Prilike i duhovno stawe u æìvotu jerusalimske crkve u XV. veku 41 jerusalimskih patrijarha oko pitawa nadle`nosti. Patrijarh jerusalimski Nektarije (1661–1668.), èle}i da ukaè ~ast svome biv{em manastiru, uzdigao je Sinajsku episkopiju na stepen arhiepiskopije. Patrijarh Nektarije nije bio jedini sinajski monah koji je postao patrijarh. Pored wega, ustoli~en je i arhiepiskop sinajski Marko III. 1503. godine. Ovo ukazuje na dobre odnose Sinajske Gore sa Jerusalimskom patrijar{ijom, gde sinajski arhiepiskop kanonski i pripada, i od koje dobija rukopoloèwe nakon svog izbora od strane sinajskog bratstva. Kroz vekove postojala je, zbog politi~kih razloga i geografske udaqenosti manastira od Jerusalima, te`wa pojedinih arhiepiskopa za autokefalno{}u. Me|utim mnogi arhiepiskopi, kao {to je slu~aj sa Evgenijem (1565–1585.) potpisivali su se kao "arhiepiskop i iguman Sinajske Gore, Jerusa- limske jurisdikcije". Srpska pravoslavna Crkva odràvala je dobre veze sa Jerusalimskom Patrijar{ijom jo{ od vremena Svetoga Save, koji je, kao {to je poznato, posetio Svetu Zemqu, a posle wega se veliki broj srpskih monaha podvizavao i podvizava se sve do danas po raznim manastirima ove patrijar{ije. Posebni odnosi su odràvani sa Sinajem, a veza su bili niz Sinaita kao {to je Sveti Grigorije (iz XIV. veka, ~ije se mo{ti ~uvaju u manastiru Gorwak) i mnogi drugi koji su boravili po srpskim manastirima. U pre- bogatoj biblioteci Sinajskog manastira nalazi se trideset i ~etiri slovenska rukopisa od 42 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) kojih je dobar deo srpske redakcije. Tako|e, u biblioteci jerusalimske patrijar{ije nalazi se zbirka slovenskih rukopisa, koji su uglavnom bili kori{}eni u manastiru Svetih Arhangela (ili manastiru Svetoga Save Osve{tanog), {to znamo na osnovu zapisa na koricama kodeksa. Patrijarh jerusalimski Nektarije Kritski, biv{i sinaitski monah, u svojoj kwizi Kratka svetovna i crkvena istorija nabraja me|u obra- zovnim sinaitskim monasima XV. veka i mudrog jeromonaha Atanasija, koji je zbog svojih vrlina izabran kasnije za patrijarha aleksandrijskog. Wemu je napisao mudri Pahimeris komentare dela Dionisija Areopagita, kako i sam navodi u uvodnoj re~i svoje kwige. Tako|e u vreme Svetog Genadija Sholarija, prvog patrijarha Carigrada poslije wegovog pada pod Turke, na Sinaju su ìvela dvojica jeromonaha, Maksim i Joakim, ~uveni po svojoj mudrosti i vrlinama. Prvi od wih bio je ~lan bratstva Groba Gospodweg. Sa~uvana su wihova pisma upu}ena patrijarhu Genadiju i wegovi odgovori na razli~ita, vrlo zanimqiva eklisiolo{ka, liturgijska i administrativna pitawa. Izloìv{i prilike i ukazav{i na probleme u duhovnom ìvotu, kao i oko o~uvawa svetih mesta {irom Svete Zemqe u vremenskom periodu kada i monah Nikon pristiè i boravi na ovim prostorima, uvi|amo da duh otpora i borbe koji i samoga Nikona nadahwuje na nastavqawe podviga i o~uvawu pravoslavnih dogmata i istinske vere, zapravo i jeste Duh Crkve Hristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu i osloboditeqnu istinu Vere ve} dve hiqade godina, i sada, i dok je sveta i veka.

Vidosava Nedoma~ki Beograd Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi

SA@ETAK: Zna~aj koji su imale srpske zadu`bine u Svetoj Zemqi daleko prevazilazi okvire nemawi}ke dr`ave jer su veoma mnogo doprinele razvoju mona{tva pravoslavnih zemaqa na izvori{tu hri{}anstva. Od Stevana Nemawe, velikog darodavca ve} postoje}ih pravoslavnih manastira i crkava u Svetoj Zemqi u . veku, preko Rastka Nemawi}a – Svetog Save, osniva~a srpskog zadu`binarstva u woj, sve do posledwih Nemawi}a, mnogobrojna su svedo~anstva, pisana i gra- diteqska, o tom zna~aju. Najvi{e pa`we u ovom izla- gawu je posve}eno manastiru Svetog Arhangela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu, zadu`bini Kraqa Milutina, koji je vi{e vekova bio sredi{te srpskog mona{tva.

Prolaze}i ulicama starog Jerusalima, u samu zoru, kad sunce tek po~iwe da obasjava kamene gra|evine i sna`ne zidine, a qudi jo{ nisu iza{li iz svojih domova da bi krenuli svojim poslom, pro`ima vas ose}awe da gazite tragom prastarih biblijskih vremena i da se od tada ni{ta nije promenilo. Za nas koji dolazimo iz jugoslovenskih krajeva ose}awa su oboga}ena znawem da su tuda vekovima dolazili i boravili na{i qudi, na{e haxije, od sv. Save i vi{e stotina monaha do mno{tva znanih i neznanih poklonika svetih mesta. Bezbrojna su svedo~anstva o zna~aju stvarala{tva i uloge koju su imali srpski zadu`binari i monasi u Svetoj Zemqi. 46 Vidosava Nedoma~ki

Temeqe mona{kog ìvota Srba u Svetoj Zemqi postavio je davne 1229. godine Rastko Nemawi} – Sveti Sava. Prilikom tog prvog boravka Sveti Sava je odneo na dar tamo{wim pravoslavnim manastirima mnoge dragocenosti, ali glavna èqa mu je bila da u Svetoj Zemqi obezbedi siguran boravak srpskim monasima i poklonicima.1 Podigao je konake u |ur|ijanskom manastiru Svetog Krsta nedaleko od Jerusalima u kome je i sam boravio; zatim je otkupio zemqi{te na brdu Sion i tu sazidao manastir za srpske monahe.2 Danas se ne zna ta~na lokacija tog manastira, iako se pomiwe da su wegovi ostaci kraj ku}e apostola Jovana.3 Od Latina je u Akri otkupio crkvu Svetog \or|a koja je sluìla kao bezbedno prihvatili{te za srpske monahe, jer je Akra bila tada glavno palestinsko pris- tani{te.4 U tada{woj Palestini smewivali su se periodi nemira i promena vlasti s kra}im periodima mira, te je Sveti Sava prilikom drugog boravka u Svetoj Zemqi 1235. godine poklonio sve svoje zadu`bine, radi wihove trajne za{tite, velikoj gr~koj lavri Svetog

1 Domentijan; @ivot Svetoga Simeuna i Svetoga Save, izdawe \ure Dani~i}a, Beograd 1865, 267; Domentijan, @ivoti svetoga Save i svetoga Simeona, prevod Lazara Mirkovi}a, Beograd 1938, 154; V. Rozov, Stranica iz `ivota svetoga Save, Spomenik CKA LXIX, II 54 Beograd 1929, 96 2 Domentijan, isto (po L. Mirkovi}u), 138-139; Teodosije, @ivot Svetoga Save, Beograd 1860, 186; V. Rozov, navedeno delo, 97-98; Leonid (Kavelin), SerbskaÔ ino~kaÔ obçina v Palestinë, ^teniÔ vÍ imper. obçestvë istorii i drevnostex rossixskihÍ, god. 1867. sv. III, 44. 3 V. Rozov, n. d, 102-104. 4 V. Rozov, n. D. 99. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 47

Save Osve}enog5 ~iji je bio sabrat.6 Ova lavra, osnovana 478. godine, nalazi se u Judejskoj pustiwi na stepenastoj padini stene prema dubokom klancu re~ice Kidron, ~ije je korito naj~e{}e isu{eno. Cela lavra deluje kao da je iznikla iz stene. O ovoj lavri bi}e govora i kasnije. Kada su Mameluci 1291. godine osvojili Akru, ona je prestala da bude prihvatno pris- tani{te za srpske monahe i haxije, te je tu ulogu nadaqe imala Jafa.7 Da pomenemo i Joanikija, prvog srpskog patrijarha, koji je izme|u 1346. i 1354. godine podigao dve crkve u Svetoj Zemqi, jednu na brdu Karmel posve}enu proroku Iliji, drugu u Galileji na brdu Tavor, posve}enu Svetom Nikoli. 8

5 Lavru je osnovao Sveti Sava Osve}eni 478. godine, a prve zidine su podignute izme|u 482. i 486. godine. Danas je poznata pod nazivom Mar- Saba. Nalazi se na oko 15 km jugoisto~no od Jerusalima. Stepenasto se spu{ta do blizu dna dubokog klanca kroz koji proti~e re~ica Kidron. Deluje veli~anstveno u tom surovom predelu bez ikakve vegetacije. Levo i desno od lavre, u samom klancu nalazi se vi{e stotina isposni~kih }elija ukopanih u stenu, danas napu{tene. (O lavri: S. Vailhé, Le monastere de Saint-Sabas, Echos d'Orient, II. god., br, 8 avgust-septembar 1899, Paris, 332-341; III. god. Br. 1, oktobar 1899. 18-28; III. god., br. 3, 1900, 1867-177; Sava Kosanovi}, Putni~ka crta - Manastir sv. Save osve}enog u Palestini, Br{qan, II, br. 8, str. 58-60; br. 9, str. 66-67, Novi Sad 1886); V. Nedoma~ki Manastir Arhan|ela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu - zadu`bina kraqa Milutina, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, 16, Novi Sad (1980) 25-69. Sl. 1. 6 V. Rozov, n. d., 97; Isti, Srpski rukopisi Jerusalima i Sinaja, Ju`noslovenski filolog, V 1929, 119; St. Stanojevi}, Sv. Sava, Beograd 1935, 68, 86, 66. Domentijan, n. d., (po \uri Dani~i}u), 273; pi{u}i o boravcima Svetog Save u Svetoj Zemqi, gr~ki arhimandrit Kalistos (Kallìstou, Oì Agoioi {n Palaistình kaì t] {p’ a}ton dikaáa tou {llhnikou eqnwuv, N{a Si$n, (Nea Sion) tom XXI, br. 18, Jerusalim 1926, 528) ka`e da su tekstovi Teodosija i Domentijana, na osnovu kojih su izdata Pute{estvija u Petrogradu 1884, u izdawu palestinskog pravoslavnog dru{tva, bacili svetlost na tamu u Svetoj Zemqi u prvoj polovini XIII. veka. 7 N. Efrati, Acre, Encyclopaedia Judaica, Vol. 2, Jerusalem 1971, 221-239. J Braslavski, Jaffa, Encyclopaedia Judaica, Vol. 9, Jerusalem 1971, 1251-1254. 8 Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih (prevod Lazara Mirkovi}a), Beograd 1935, 378; V. Rozov, n. d., 104; Tihomir \or|evi}, Srbi i Sveta Zemqa, Srpske novine - zabavnik, god. II br. 13, Krf 1918.; Du{an Glumac, Srpske zadu`bine u Palestini, Glasnik Srpske pravoslavne crkve br. 10, 11 i 12, Beograd 1946, 255; 48 Vidosava Nedoma~ki

Izda{nost srpskih vladara dinastije Nemawi}a prema manastirima u Svetoj Zemqi prevazilazila je mnogo ve} ina~e obilna davawa srpskih duhovnika, pre svih Svetog Save. @eqa im je naro~ito bila da sagrade svoje manastire ili da otkupe i urede ve} postoje}e. Kraq Milutin (1282–1321.), imao je u tome najboqe ostvarewe. Unutar zidina samog Jerusalima, blizu crkve Svetog Groba i gr~ke patrijar{ije, podigao je manastir Svetih Arhan|ela Mihaila i Gavrila. Da je sama crkva podignuta na temeqima starije gr~ke gradwe, sa sigurno{}u svedo~e weni ostaci u temeqima i podrumima gra|evine.9 Ali, bez obimnijih istra`ivawa ne mo`e se znati kakve su izmene vr{ene tokom vekova na postoje}oj crkvi i ostalim manas- tirskim zgradama.10 U vi{e starih poveqa, u rodoslovima, letopisima i zapisima ima pomena o Milutinovom manastiru u Jerusalimu, ali nije sa~uvan nijedan zapis samoga kraqa. Wegov biograf Danilo, u delu @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, pomiwe da je posle pobede nad Turcima u Maloj Aziji, kada je srpska vojska pritekla u pomo} Vizantiji, Milutin zidao mnoge crkve "u svome ota~astvu no i u svetome gradu Jerusalimu..."11 Kao godinu pobede nad Turcima, odnosno zidawe Milutinovih crkava, Danilo pomiwe

9 Kalistos, Srbi u Jerusalimu i u lavri Svetog Save (Kallìstou, Oì S{rboi {n Ierousal*m` kaì {n th L]bra tou Agiou Sabba), Nea Sion, tom XXII, god. 19, Jerusalim 1927, 131. (Kalistos pi{e na osnovu podataka u Pravoslavnom palestinskom zborniku br. 16, Petrograd, 2-3); 10 V. Nedoma~ki, n. d. 58-68, 11 Danilo, n. d., Izdawe \. Dani~i}a, Zagreb 1886. i u prevodu dr. Lazara Mirkovi}a, izdawe SKZ, Beograd 1935; Danilo n. d. (prevod L. Mirkovi}a), 112; Leonid, n. d., 45-46. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 49

6821. (odnosno 1312/13. godinu,12 te se ona uzima i kao godina gradwe Svetih Arhan|ela,13 mada se kod nekih autora navodi i godina 1315,14 ~ak i 1303.15 bez sigurnih izvora za ove tvrdwe. Car Du{an pomiwe u svojoj poveqi iz 1348. godine, kojoj se me|utim osporava autenti~nost jer nema carevog potpisa,16 da je wegov praro- diteq, tj. kraq Milutin, sazidao u Jerusalimu hram Svetih arhistratiga Mihaila i Gavrila. U Du{anovoj poveqi iz 1350. godine, kojoj se ne osporava autenti~nost,17 a tako|e se pomiwe da je wegov ded "sveti kraq Uro{" (Milutin) podigao i utvrdio hram svetih arhan|ela u Jerusalimu, a da je wegov otac, Stefan De~anski – "sveti kraq Uro{ Stefan" hram ukrasio, utvrdio i darivao.

12 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd 1902, natpis br. 42; V. Jagi} (V. J.), Die Kirche des hei. Georg in Nagori~ (oder Nagori~ino) bei Kumanovo in Altserbien mit einer slawischen Inschrift, Archiv für slawische Philologie, Band XXXI, Berlin 1909, 300-301. 13 K. Jire~ek, Istorija Srba, kw. I (1922), 260, III (1923), 87, Beograd; Stanoje Stanojevi}, Kraq Milutin, Beograd 1937, 23-24; Istorija naroda Jugoslavije, izd. "Prosveta", Beograd 1953, 347-348. 14 N. Du~i}, Srpski arhan|elski Manastir u Jerusalimu, Godi{wica Nikole ^upi}a, kw. IX, Beograd 1887, 236. 15 U delima nekih autora se pomiwe sa su Arhan|eli srpski jo{ od 1303. godine. To tvrdi npr. Timoteos Pitagoras Temelis u svom delu Jerusalim i wegovi spomenici (Timoq{ov Puqag[rou Qemelh` HØ Ieroqslhm kaí ta mnhmi autin), B Ø, Jerusalim 1933, 16 Autenti~nost ove poveqe osporava K. Jiri~ek y: Dohodak stonski, koji su Dubrov~ani davali srpskome manastiru sv. Arhangjela Mihajla u Jerusalimu i povelje o njemu cara Uro{a (1358) i carice Mare (1479), Zbornik u slavu Vatroslava Jagi}a, Berlin 1908, 529. Jiri~ek smatra da je poveqa prepis iz XIV. veka. O tome i: Vladimir Mo{in, Poveqa Svetog Save Manastiru Svetog Nikole u Vrawini, Sveti Sava - Spomenica povodom osamstogodi{wice ro|ewa 1175-1975, Beograd 1977, 115-116; F. Miklo{i}, Monumenta serbica, Be~ 1858, 134; S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dr`ava sredwega veka, Beograd 1912, 706. 17 K. Jire~ek, isto, V. Mo{in, isto. F. Miklo{i} (n. d. 133-135) pois- tove}uje ovu povequ s onom iz 1348. i smatra da je jedina razlika u tome {to je na ovom prepisu iz Dubrovnika stavqen nov datum i mesto izdawa: prva je od 29. aprila 1348. izdata u Prizrenu, a druga od marta 1350. izdata u Melniku. 50 Vidosava Nedoma~ki

Sem pojedinih dogradwi, naknadnih ukra{avawa i mnogih darivawa koja su ~inili Milutin i Stefan De~anski,18 car Du{an pomiwe i potrebu da se arhan|elskom manastiru obezbedi i trajan dohodak s obzirm da on nije imao nijedan metoh, kao {to su ih imali drugi manastiri. Sve {to je sv. Sava bio otkupio, manastire i metohe, poklonio je, kako je ve} pomenuto, lavri sv. Save Osve}enog radi wihove bezbednosti. Prema osporavanoj poveqi iz 1348. godine Du{an je poklonio Arhan|elima crkvu sv. Nikole na ostrvu Vrawini u Skadarskom jezeru i sve wene metohe.19 Nema, me|utim, dokaza da je to i ostvareno.20 Du{an je obezbedio istom poveqom iz 1348. godine stalni prihod za Arhan|ele od pet stotina mleta~kih perpera godi{we, koje je Dubrova~ka Republika bila obavezna da pla}a srpskoj dr`avi za preuzimawe Stona i celog Peqe{ca.21 Iako je ovoj poveqi osporavana autenti~nost, mnogi kasniji dokumenti potvr|uju

18 S. Novakovi}, n. d., 708; Grigorije Camblak u delu @ivot kraqa Stefana De~anskog (Stare srpske biografije XV i XVII veka), SKZ, Beograd, 1936, str. 21 pomiwu}i razne zemqe i gradove gde je De~anski ~inio "dobra dela" beleì da je to ~inio i u Jerusalimu i celoj Palestini, ali ne daje bliè podatke. 19 S. Novakovi}, n. d., 707 (pod I i II, IV i V) F. Miklo{i}, n. d. 134, 135. 20 Jedino se zna da su 1355. godine kalu|eri iz Svetog Nikole na Vrawini i{li u Dubrovnik da prime stonski dohodak u ime jerusalimskog manastira Svetih Arhan|ela. U vezi sa Vrawinom javqa se i pitawe poveqe Svetog Save iz 1233. godine kojom daje manastiru sv. Nikole stavropigijalno pravo, prema kome nije ni mogao biti pretvoren u metoh nekog drugog manastira (v. V. Mo{in, n. d.). 21 K. Jiri~ek, n. d.; N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik 1914; A Vu~eti}, Pisma kaludjera srpskih manastira na Svetoj Gori knezu i vlasteli Dubrova~koj (god 1520, do 1792). Starine JAZU, knj. XVII, Zagreb 1885 1-48. S. Novakovi} n. d., 709-710 (pod I); F. Miklo{i}, n. d., 165-107, Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 51 da je taj stonski dohodak (Tributum Stagri) zaista ispla}ivan Arhan|elima,22 istina ~esto23 sa zaka{wewima i ne uvek dragovoqno. Dubrov- ~ani se nisu dràli ni obaveze da ne uznemi- ravaju srpski ìvaq i srpske monahe na Peqe{cu i u samom Stonu, ve} su ih poka- toli~avali, a frawevci su preuzeli srpske crkve.24 Srpski ìvaq je vremenom pre{ao na teritoriju srpske dràve, a mnogi srpski monasi su oti{li u Svetu Goru i u Jerusalim.25 Posle propasti srpske dràve 1371. godine o monasima iz Arhan|ela brinuli su se vi{e godina knez Lazar, Vuk Brankovi} i \ur|e Bal{i}, 26 a zatim Stefan Lazarevi}, i \ur|e Brankovi}.27 \ur|eva k}i Mara, udova sultana Murata II. preuzela je od 1462. godine brigu o srpskim monasima u Jerusalimu.28 Me|utim, u Marinoj

22 K. Jiri~ek, n. d. 529. V. Mo{in, n. d., 116; I. Ruvarac, Kami~ci - prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, god. II, Cetiwe 1894, sv. 10. 533-534; Al. Solovjev Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV v.), Beograd 1926, posle teksta poveqe Du{anove iz 1350 godine dodaje da je pisana na hartiji, bez po~ata i sude}i po rukopisu i pravopisu izgleda da je to prepis iz XVII. veka (A. Solovjev, n. d., 150) Sve do 1378. godine Dubrov~ani su taj dohodak (tributum Sancti Demetri) ispla}ivali srpskim kraqevima, a zatim bosanskim do propasti bosanske dràve, jer su vladali zemqom primorskom, Trebiwem, Konavlima i Dra~evicom (v. K. Jire~ek, n. d., 327; M. Dini}, Dubrova~ki tributi, glas SKA CLXVIII, II 86, Beograd 1935, 224-239). 23 Godine 1465. su jerusalimski kalu|eri imali pismo ~ak i turskog sultana Mehmeda II, a 1469. godine je poklisar Esebega, turskog vojvode u Skopqu, posredovao, zajedno sa poklisarima sultanije Mare, za dobi- jawe stonskog dohotka. (v. K. Jiri~ek., n. d., 534-535). Div. Canc. 1388. (M Puci}, Spomenici srpski kw. II, izd. Dru{tva Srbske slovesnosti, Beograd 1862. 29). 24 N. Du~i}, n. d, 237; N. Mila{, n. d, 50. 25 N. Du~i}, n. d., 237; Leonid, n. d, 50. 26 K. Jiri~ek, n. d, 533; prilikom dolaska monaha bez punomo}ja 1422, 1427, 1446. i 1459. godine Dubrov~ani su odbili isplatu i traìli od jerusalimskih monaha da prvo pribave punomo}je (v. K. Jiri~ek, n. d. 533). Da se knez Lazar brinuo o isplati stonskog dohotka, vidi se iz pisma mitropolita jerusalimskog Mihaila dubrova~kom knezu iz 1387. godine (v. M. Puci}, n. d., 29). 27 K. Jiri~ek , n. d., 533. 28 Isto, 534; G. P. Luccari, Copioso ristretto degli annali di Ragusa, Venetia 1605, 55. 52 Vidosava Nedoma~ki poveqi iz 1479. godine kaè se da su Arhan|eli opusteli (poznato je da je tada u Jerusalimu bila epidemija kuge) i da je ubudu}e na snazi obaveza Dubrovnika da stonski dohodak ispla}uje manastirima na Svetoj Gori, Hilandaru i Svetom Pavlu.29 Dubrovnik je uz mnoga upozorewa i pretwe bio primoran da pla}a ovom svetogorskim manastirima stonski dohodak sve do 1792. godine.30 Dubrova~ke vlasti su èlele da se zaboravi da je stonski dohodak wihova obaveza zbog preuzimawa Peqe{ca i Stona. Zato su i u zapis- nicima Tributum Stagni zamenili nazivom svije}a, zadu`bina, ili lemozina, a monasi su navodno dolazili kao molebnici.31 Manastir Svetih Arhan|ela je me|utim obnovqen najkasnije 1504. godine i bratstvo oja~ano dolaskom srpskih monaha iz manastira Svetog Nikole u Stonu, ali mu stonski dohodak vi{e nije ispla}ivan.32

29 S. Novakovi}, n. d., 710 (pod II); F. Miklo{i}, n. d, 167, 520-522; po K. Jiri~eku (n. d., 536) je i ova poveqa prilikom prepisivawa dopuwena istim neta~nim navodom da Dubrov~ani treba da plate 1000 perpera umesto 500 kao stonski dohodak. 30 K. Jiri~ek n. d., 537-538: A. Vu~eti} n. d, 3,4; F. Miklo{i}, n. d., 546; V. Atanasovski, Pad Hecegovine, Beograd 1979, 206; Nikodim Mila{, n. d., 90. A. Vu~eti} n. d., (na str. 2) beleì da su Dubrov~ani obja{wavali da ispla}uju dohodak kalu|erima Atonske gore zato {to su srpski vladari to traìli kao od{tetu srpskim kalu|erima koji su morali da napuste Ston i Peqe{ac i naselili se na Atonu. 31 A. Vu~eti}, n. d., 3; N. Mila{, n. d., 90. 32 T. P. Temelis, n. d, 1330 beleì da je bilo Srba u lavri jo{ od XIV. veka. O tome pi{e i S. Vailhé (n. d, III str. 171), ne pozivaju}i se ni na kakav izvor, izme|u ostalog: "Oni (misli na ruske putopisce) su pre{li }utke preko zna~ajnog doga|aja iz XIV. veka, koji je zamalo zauvek izmenio sudbinu lavre. Posle ne znam kakvih finanskjskih kompromisa, gr~ki monasi su napustili manastir koju su bez prestanka uznemiravali nomadi. Dva brata, Srbi, veoma bogati i veoma uticajni, traìli su u ime pe}kog arhiepiskopa da vode manastirski ìvot u Svetom Savi. Wihova molba je prihva}ena; oni su odmah obnovili ve}inu }elija. Drugi Srbi i Bugari su im se pridruìli, tako da je lavra ubrzo pre{la u ruke Slovena, ostaju}i pot~iwena jurisdikciji jerusalimskog patrijarha." Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 53

Mnogo vi{e podataka o srpskim monasima u Svetoj zemqi sadr`e ruski izvori XVI. i sa po~etka XVII. veka jer su monasi iz Svetih Arhan|ela i lavre Svetog Save Osve}enog, kojom su tako|e upravqali srpski monasi od 1504. godine, odlazili ~esto u Moskvu da bi dobili pomo} od ruskih careva i boqara.33 S druge strane, ruski kalu|eri i poklonici su dolazili u Jerusalim i uvek nalazili gostoprimstvo u Arhan|elima jer nisu imali u samom gradu svoj manastir.34 U lavri Svetog Save Osve}enog su imali jedan mali manastir posve}en Svetom Mihailu.35 Ruski arhimandrit Leonid Kavelin pi{e 1867. godine da je ruska pomo} data upravo u znak zahval- nosti za gostoprimstvo ukazano ruskim bogomoqcima u Arhan|elima.36 Prema Leonidu, Arhan|eli su dobijali pomo} iz Rusije jo{ u prvoj polovini XV. veka. Arhimandrit jerusalimskog manastira Svetih Arhan|ela Nifon dobio je u Rusiji bogat prilog.37 Mo`da je Nifon u stvari Nikon Jerusalimac, autor Povesti o jerusalimskim crkvama i mestima... kao i Nikandar starac jerusalimski koji je u tri maha dolazio u Dubrov- nik po stonski dohodak: 1422, 1424, i 1431. Nikon je bio i ispovednik Jelene, k}erke kneza Lazara.38 O Nikonu su pisane posebne studije.

33 V. Nedoma~ki, n. d., 39-42. 34 Leonid n. d., 56; A. N. MuravÍevÍ, Sno{eni® Rossii sÍ vostokomÍ po dëlomÍ cerkovnÀm 1, Sankt Peterburg 1858, 274; N. Du~i} n. d., 238; Leonid n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240. 35 V. Rozov, Stranica iz `ivota svetog Save, Spomenik CKA LXIX, II 54 Beograd 1929, 95, 97. 36 Leonid, n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240. 37 Leonid n. d., 52; T. P. Temelis, n. d., 1375-1376. 38 Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim ckrvama i mestima u pustiwama Efratu u Jordanu u svim obli`wim tamo, {to slu{asmo i 54 Vidosava Nedoma~ki

Kao izda{ne darodavce Leonid pomiwe cara Ivana Vasiqevi}a Groznog i mitropolita Makarija, zahvaquju}i kojima je u Arhan|elima podignuta nova trpezarija jer se stara sru{ila mo`da zbog zemqotresa, kako tvrdi ruski haxija Trifon Korebejnikov koji je bio u Jerusalimu 1583. godine. Jedan drugi ruski haxija, Vasilije Pozwakov, tvrdi da su "prokleti Turci sru{ili krov" na toj trpezariji.39 Ivan Grozni je svojim prilozima omogu}io da se uz manastirsku crkvu Svetih Arhan|ela podigne sa ju`ne strane paraklis posve}en Svetom Jovanu Prete~i.40 Godine 1559. je Grozni poslao preko sofijskog arhimandrita Genadija bogat prilog "na Istok" za lavru Svetog Save Osve}enog, ali da se ne zaborave i srpski monasi. Tada su, kako pi{e Leonid, Arapi napadali lavru i o{tetili crkvu i }elije.41 Sve do 1593. godine ruski vladari su davali priloge za Arhan|ele i za lavru, jer su, kako svedo~i Trifon Korobejnikov, "u oba manastira jedan iguman, jedna bra}a i blagajna", da u wima stalno ìve osamdeset monaha, dok sedamdeset wih su stalno na putu traè}i za{titu i videsmo to kazujem i hristoqubqu va{em, u: \. Sp. Radoji~i}, Antologija stare srpske kwièvnosti (XI-XVII veka), Beograd 1960, 184- 187. Za Nikona se zna da je bio ispovednik Jelene, k}erke kneza Lazara, i da je za wu sastavio oko 1441/42. Zbornik u kome se, pored drugih wegovih tekstova i korespondencije s Jelenom, nalazi i ova wegova Povest (\. Sp. Radoji~i}, n. d., 341-342). Isti Nikon (Nikandar starac jeruslimski) je u tri maha dolazio i u Dubrovnik po stonski dohodak, 1422, 1424. 1431, a posle Jelenine smrti 1443. do{ao je ponovo u Dubrovnik da primi wenu ostavinu (v. K. Jire~ek, n. d., 533-534; M. Puci}, n. d., 121; F. Miklo{i}, n. d., 415-417). 39 S. Vailhé, n. d., III, 171, 40 Leonid, n. d., 54. (Gre{kom, Leonid pominje da je Korobejnikov bio u Jerusalimu 1483, umesto 1583, ali iz drugih izvora se zna da je druga godina ta~na). 41 Leonid, n. d. 54. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 55 pomo} ili su u lavrinim metosima ubirali prihode.42 Arhiepiskop Kalistos tvrdi u svom delu Borbe patrijaraha i bratstva u XVI. i XVII. veku43 da je tada u lavri i Arhan|elima kao i u drugim manastirima koji su zavisili od wih, bilo 250 monaha od ukupno 443 u manastirima Jerusalima. Prema pismu igumana lavre Svetog Save Osve}enog, Gavrila, koje je on odneo u Moskvu 1603. godine, za srpske monahe su nastale te{ke godine. Lavra je opustela zbog terora "agarjanskog" i weni monasi su se, po savetu jerusalimskog patrijarha Sofronija, preselili u Jerusalim, u manastir Svetih Arhan|ela.44 îni se da je car Boris Godunov tada dao posledwi ve}i prilog, 1000 zlatnika, za obnovu lavre, {to, me|utim, nije bilo dovoqno.45 Na ruskom dvoru su 1605. nastali sukobi te su prekinute veze sa srpskim monasima.46 Tek se 1636. godine {aqu nove molbe Rusiji lavri za pomo} jer monasi "ginu od velikog duga i terora nevernih Arapa".47 Srpski kalu|eri i haxije su tokom XVI. i XVII. veka i daqe dolazili u Svetu Zemqu i nalazili sme{taj u jerusalimskom manastiru Svetih Arhan|ela, ostavqaju}i zapise o svom

42 Muravjev, n. d., I, 285-286; Leonid, n. d., 55-59; Rozov, n. d., 105. 43 Kalistos, n. d., Nea Sion, tom XXIII, Jerusalim 1928., nap. 1. 44 Leonid, n. d., 57-59; Muravjev, 281-283. 45 Leonid, n. d., 61; Muravjev, n. d., 297. 46 Leonid, n. d., 61. 47 Leonid, n. d., 61; Muravjev n. d., II , 180. Q. Stojanovi}. Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M. Dimitrijevi}, Pokloni~ka (hayijska) putovawa, Beograd 1933.; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa "Srpske novine" - Zbornik god. II, br. 13 Krf , maj 1918, 3-5; Isti, Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925; St. M. Dimitrijevi}, n. d., 17; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa... str.4. 56 Vidosava Nedoma~ki putovawu u nekoj od manastirskih kwiga, ali su u wima retki podaci o samom manastiru.48 Neki uop{te ne pomiwu Arhan|elski manastir u opisu svog putovawa u Svetoj Zemqi. Zato nije neobi~no {to se ni u delu Nikona Jerusalimca iz sredine XV. veka u opisivawu Jerusalima i drugih svetih mesta uop{te ne pomiwu Arhan|eli niti lavra Svetog Save Osve}enog.49 Utoliko je zna~ajnije pisawe dubrova~kog istori~ara Jakova Lukarevi}a koji je opisao boravak svog polubrata Jakova, sve{tenika, u Jerusalimu 1590. godine, napomiwu}i da je ovaj posetio manastir Svetih Arhan|ela koji je podigao "il santo re di Servia"50 u kome postoji "una magnifica libraria".51 Ne zna se u kojoj pros- toriji je bila sme{tena ta biblioteka. Vi{e gr~kih, ruskih, francuskih i na{ih autora XIX. i po~etka HH. veka ostavili su putopise o boravku u Palestini i opisivali tamo{we manastire. Obimniji su opisi velike

48 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M. Dimitrijevi}, Pokloni~ka (hayijska) putovawa, Beograd 1933; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa, - Srpske novine - Zabavnik , god. II br. 13, Krf, maj 1918, 3-5; Isti. Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925; St. M. Dimitrijevi}, n. d., 47. T. \or|evi}, Srbi i sveta zemqa..., str. 4 49 Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim crkvama... v. nap. 38;. D. Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdawe Opisanija iz 1718. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je dao Mojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} se pomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra); isti n. d., 19; B. Marinkovi}, Odlomci tragawa za Ra~anima, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. XII/1 Novi Sad 1969. 50 G. P. Luccari, n. d., 55. Za podatke o sve{teniku Jakovu, polubratu istori~ara Jakova Lukarevi}a, dugujem qubaznosti prof. dr. Miroslava Panti}a, na ~emu mu najtoplije zahvaqujem. Sve{tenik Jakov je, naime, bio vanbra~ni sin vlastelina Petra Lukarevi}a, zato nije imao prava na plemstvo. Bio je nesumwivo u~en ~ovek, kada ga je toliko odu{evila arhan|elska biblioteka. Godine 1608, 16. jula, dubrova~ki Senat ga je izabrao za mrkansko-trebiwskog biskupa sa sedi{tem u Dubrovniku. Me|utim, nije doìveo da ga papa zaredi, jer je umro maja 1609. godine. 51 Isto, 38. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 57 lavre Svetog Save Osve}enog nego manastira Svetih Arhan|ela u Jerusalimu. Mnogi opisuju te{ki ìvot srpskih monaha u ovim manastirima, kako zbog gladi, su{e, stalnih upada beduina koji su pqa~kali i ru{ili manastirske zgrade i zidine, ali pomiwu i sukobe izme|u samih monaha, kao i wihove ~este nesuglasice sa jerusalimskim patrijarsima.52 Prema pisawu jerusalimskog patrijarha Dositeja (1669–1707.), srpski monasi, nastaweni iz wemu nepoznatih razloga i u neko wemu nepoz- nato vreme u manastiru Svetih Arhan|ela i lavri Svetog Save, bili su pot~iweni pe}kom arhiepiskopu i nisu priznavali vlast jerusalimskog patrijarha. Opisuje zatim jedan doga|aj iz pro{losti. Naime, srpski monasi nisu hteli da pla}aju porez, traìli su odvojeno mesto na pokloni~kim mestima, privla~ili su u svoj manastir haxije na {tetu jerusalimske patrijar{ije, kao i da je wihov iguman do{ao kod patrijarha sa pali- com.53 Dositej ne obja{wava {ta je neobi~no {to je srpski iguman do{ao sa svojom igumanskom pa- licom, ve} samo da se iguman àlio patrijarsima Carigrada, Aleksandrije i Antiohije zbog nepravde koju jerusalimski patrijarh nanosi Srbima.54 Pomenuta tri patrijarha su presudili da Srbi nisu pot~iweni jerusalimskom patri-

52 Zapisao Sava Kosanovi} 1886. godine u lavri Svetog Save Osve}enog, Putni~ka crta, "Br{qan" II br. 7, Novi Sad 1886, 55; Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi..., br. 1750. to je nastavak zapisa br. 1749. Dositej, Dvanaestokwi`je (Dosìqeov, Istorìa perí t wn Ierosal}moiv patrìarce}santwn (Dwdekabiblov)), I-XII, Bukure{t 1717. Isto, 1189-1190 (prema citatima u: Kalistos, n. d., Nea Sion 1927, str. 134-135; Brastvo, navedeni ~lanak prema rukopisu Antima, str. 59. S. Vailhé, III 171-172; N. T. P. Temelis, n. d., 1330. 53 Dositej. N. d., 1189-1190. 54 Isto. 58 Vidosava Nedoma~ki jarhu. Dositej ih optuùje zbog takve presude i izraàva sumwu da su primili srebro od srpskog igumana ili da nisu znali pravo stawe stvari. O palici srpskog igumana pi{e i francuski istori~ar S. Vele daju}i druga~iji opis doga|aja. Po{to pomiwe da su Srbi ovladali manastirom Svetog Arhan|ela Mihaila, kaè: "Zavisnost, ma bila i samo duhovna, od gr~kog patrijarha koji je postavqao i smewivao po svojoj voqi igumane, nije odgovarala nezavisnom i ponosnom duhu slovenskih monaha. Oni su se àlili, ali je brzo do{lo do èstokih sva|a pa je, kao krajwi argument, arhimandrit (srpski) sna`no udario patrijarha pali- com."55 S. Vele daqe pomiwe povoqnu presudu u korist Srba, tj. da su potpuno oslobo|eni patrijar{ijskog tutorstva. S. Vele zakqu~uje da je u stvari glavni razlog sukoba to {to su srpski monasi privla~ili haxije u svoj manastir, te je jerusalimski patrijarh ostao praznih ruku i da je "na kraju krajeva ispa- lo da je novac bio uzrok svemu."56 O sukobima srpskih monaha i jerusalimskih patrijaraha pisali su i francuski autori H. Vensen i F. M. Abel: "Ako su \ur|ijanci mogli da ostanu u dobrim odnosima s Grcima i pored toga {to su se uvukli u samo srce patrijar{ije, Grci nisu imali u Srbima ugodne suparnike."57 Kada je 1479. godine zbog epidemije kuge u Jerusalimu srpski manastir opusteo za neko vreme, neki monasi su pomrli, ne zna se koliko, a neki izbegli neznano kud. Kada je epidemija

55 S. Vailhé, III 171-172, 56 Isto. 57 H. Vincent - F. M. Abel , Jerusalem Nouvel, Paris 1926, 986. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 59 pro{la pre`iveli monasi su se vratili u Arhan|ele i wihovo bratstvo je o~igledno oja~alo, tako da su 1504. godine sklopili ugovor sa Jerusalimskom patrijar{ijom o preuzimawu uprave nad lavrom Svetog Save Osve}enog.58 Ta lavra je bila najzna~ajniji isposni~ki centar u Palestini.59 Me|u zidinama lavre bilo je dvadeset crkava i crkvica, od kojih je najve}a bila crkva Blagove{tewa, zatim crkve Svetog Nikole i Svetog Jovana Damaskina.60 Imala je vi{e meto- ha ne samo u Svetoj Zemqi,61 ve} i na Kipru – manastir Svetog Jovana Zlatoustog62 i u rumunskom gradu Ja{iju – manastir Svetog \or|a.63 Lavra je me|utim krajem XV. veka ekonomski propala zbog stalnih borbi s nomadima te su je gr~ki monasi vremenom napustili.64 Kada su arhan|elski monasi preuzeli upravu nad lavrom, na ~elu oba manastira bio je isti srpski iguman. O ovom veoma zna~ajnom doga|aju nema pomena u sa~uvanim spisima sa teritorije stare srpske dr`ave. Pojedini rodoslovi i letopisi iz XVI. veka jo{ samo pomiwu davnu slavu Ne- mawi}a i wihove gra|evine u Svetoj Zemqi.65

58 N. Du~i}, n. d., 239; H. Vincent - F. M. Abel, n. d., na str. 986 pomiwu da su Srbi prisvojili lavru Sv. Save jo{ u XIV. veku; isto pomiwe i S. Vailhé, Le Monastère de Saint-Sabas... III, 171, 59 S. Vailhé, Les écrivains de Mar-Saba..., I i II. 60 S. Vailhé, n. d., I 333; Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240. 61 U samom Jerusalimu lavra je tako|e imala nekada svoj metoh - manastir u blizini Davidove kule, preko puta Jezekiqeve cisterne ali se od XIII. veka vi{e taj metoh ne pomiwe (u Kalistos, n. d., Nea sion 1927, 134); T. P. Temelis, n. d., 1296. U tom manastiru je na{ Sveti Sava bio ugo{}en prilikom prvog boravka u Jerusalimu 1229. godine (Kalistos, n. d., Nea Sion 1926, str. 629) 62 S. Vailhé, III, 172. 63 Isto 173. 64 T. P. Temelis, n. d., 1330; S. Vailhé III 172, 65 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Zbornik za istoriju, jezik i kwi`evnost srpskog naroda, I odeq. Kw. XVI, CKA, Beograd-Sr. Karlovci 1927, 31, 32, 74-77; Isti, Stari srpski hrisovuqi...98 60 Vidosava Nedoma~ki

Iz tih spisa ne saznaje se ni{ta novo jer se uglavnom ponavqaju opisi iz Danilovog dela @ivoti kraqeva i arhepiskopa srpskih. Srpski monasi su obnovili lavru, a o~igledno su bili borbeniji i boqe odolevali raznim napadima nego gr~ki monasi. Ruski arhimandrit Leonid hvali srpske monahe zbog obnove lavre i kaè da zasluùju op{tu blagodarnost pravoslavnih hri{}ana.66 U me|uvremenu su Grci ponovo zavladali jerusalimskom patrijar{ijom (povremeno su tamo vladali Sirijci i \ur|ijanci) te su se ponovili èstoki sukobi izme|u srpskih igumana i gr~kih patrijaraha. Patrijarh German 1577. godine se àlio sultanu Muratu III. da su srpski monasi neposlu{ni. Ovog puta nije bilo podr{ke iz Carigrada gde su vladali Turci, ve} je po sultanovom odobrewu sinod proglasio srpske monahe krivim i obavezao ih da se poko- re gr~kom patrijarhu.67 Nisu svi sultani bili protiv srpskih monaha. Sultan Sulejman II. Veli~anstveni je izdao dva fermana u vezi lavre i Arhan|ela. Godine 1533. nare|uje da se u lavri obnovi crkva (ne zna se koja),68 a 1537. nare|uje da monasi iz Arhan|ela ne smeju biti uznemiravani u posedu svojih vinograda (verovatno su to bili lavrini metosi).69 Selim II. je 1568. dozvolio monasima u

66 Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240. 67 S. Vailhé, n. d., III 172; A. Papadopulos-Keramoes, Analekta, tom IV, 505 68 S. Vailhé, le Monastere de Saint-Sabas... III, 172. A. Papadopulos-Kerameos, Analekta ( A.Ø Papadopo}lou-Keram{wv, An]lekta ìerosolumitik hv- stacuologìav), IV, (1897), Petrograd, 473. 69 S. Vailhé, III, 172. A. Papadopulos-Kerameos, Analekta tom IV (1897), Petrograd, 461 Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 61 lavri Svetog Save Osve}enog da budu naoru`ani da bi se branili od napada beduina. Ovima je sultan naredio da ne smeju spre~avati monahe da sahrawuju svoje pokojnike na grobqu koje je bilo izvan zidina lavre.70 Mehmed III. je fermanom iz 1601. ponovio staru naredbu da arhan|elski monasi ne smeju da budu ometani u posedu svojih vinograda. Sultan Ahmed I. (1603–1612.) dozvolio je da se lavra obnovi i da se sazida odbram- bena kula.71 Na jednom od spratova te kule postojala je mala crkva posve}ena Svetom Simeonu – Nemawi,72 ali su je Grci kasnije pretvorili u crkvu Svetog Simeona Stolpnika.73 Na prvom spratu je u kamenu uklesan tekst na srpskom jeziku u kome se pomiwe da je kula dovr{ena 9. marta 1612. godine.74 A. Foti} objavquje u svom radu Obnova srpskog manastira sv. Save Osve}enog dve sul- tanske zapovesti kadiji Jerusalima iz 1613. godine u kojima sultan odobrava obnovu lavre pod uslovom da se to uradi prema davna{wem izgledu i da se ne dozvoli da se podigne vi{e objekata nego {to ih je bilo prvobitno.75 Za obnovu lavre Srbi nisu imali dosta sred- stava iako su jo{ 1604. godine dobili iz Rusije 1000 zlatnika,76 te su se zadu`ili kod turskih

70 S. Vailhé, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 473 71 S. Vailhé, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 474 72 Leonid, n. d., 62; N. Du~i}, n. d., 241; A. Gavrilovi}, Sveti Sava, pregled ìvota i rada, Beograd 1900, 164. 73 N. Du~i}, n. d., 241. 74 Leonid, n. d., 62. (U lavru Svetog Save Osve}enog nije nikad smela, niti danas sme da u|e ijedna èna. Monasi vode ra~una da i doma}e ìvotiwe - ma~ke i psi - budu mu{kog pola.) 75 A. Foti}, Obnova srpskog manastira Svetog Save Osve}enog kod Jerusalima 1613. godine. Balcanica XXI, SANU, Beograd 1990, 225-137. 76 A. N. Muravjev n. d., I 297. 62 Vidosava Nedoma~ki preduzima~a za 50000 gro{a.77 Nemaju}i nikakve mogu}nosti da se razduè, srpski monasi su ponudili na prodaju lavru Jermenima, a Arhan|ele frawevcima. Gr~ki patrijarh Teofan je zbog toga bio veoma ozloje|en, te je uspeo da od moldavskog vojvode Vasila dobije novac te je otkupio 1625. godine lavru za 54000 pijastera.78 Gr~ki autor T. R. Temelis tvrdi da su srpski monasi po~eli da napu{taju lavru posle wenog ponovnog propadawa 1602. godine i po savetu patrijarha Sofronija uzeli sve crkvene stvari i pre{li u Jerusalim u manastir Svetih Arhan|ela.79 Grk Antim, sekretar Jerusalimske patrijar{ije od 1821. do 1824. godine navodi da su srpski monasi napustili lavru 1623. godine, a da je patrijarh Teofan obnovio lavru 1625. godine.80 Lavra je i daqe vi{e puta pretrpela ve}a i mawa razarawa u napadima beduina i opet obnavqana.81 Sada{wi izgled lavre je iz 1688. godine.82 [to se manastira Svetih Arhan|ela ti~e najvi{e podataka o wegovoj daqoj sudbini daje 1653. godine Rus Suhanov, ~ije kazivawe prenosi

77 N. Du~i}, n. d., 241 pomiwe iznos od 50000 gro{a; Antim u svom rukopisu (deo od{tampan u Bratstvu, 60) pomiwe 45000 gro{a, a S. Vailhé, n. d., III, 172. 54000. 78 S. Vailhé, III, 172. (prema podacima iz: Dositej, Dvanestokwi`je, 1189; A. Papadopulos-Kerameos, Analekta, tom II, 411 bele{ka 1, tom III, 51; Isti, Jerusalimska biblioteka (Ieroslumitikhöbiblioqhkhö ) tom II. 1894, Petrograd 421-423. 79 T. P. Temelis, n. d.., 1331. 80 Antim je pisao prema Dvanaestokwi`ju patrijarha Dositeja. Odlomci iz spisa Antima objavqeni u Brastvu..., str. 58-60; S. Vailhé, I, 335; II, 20- 24, III, 168, 173, 175-176; *** Kad smo i kako izgubili Milutinovu zadu`binu manastir Svetih Arhangela u Jerusalimu (izvodi iz spisa monaha Antima, sekretara Jerusalimske patrijar{ije od 1821-1824, koji se ~uva u rukopisu u arhivu iste patrijar{ije), Brastvo, XXXII, Dru{tvo sv. Save, kw. 52, 1941, 58. (Naslov je dala redakcija lista). 81 S. Vailhé, II, n. d., 22. 82 Antim (u Brastvo..., 58) Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 63 arhimandrit T. P. Temelis.83 Po Suhanovu u manastiru su tada boravila dva–tri siromaha, ali da je manastir najboqi od svih, da ima mnogo }elija, a crkva i trpezarija su lepi; da manastir ima i veoma bogatu biblioteku gr~kih i latin- skih i slovenskih rukopisa i {tampanih kwiga. Mnogo od svega toga je upropa{}eno. Na kraju dodaje da su tu stanovali Srbi od davnina. ûdno je da ni Suhanov, a ni Temelis ne pomiwu monahe koji su do{li iz lavre Svetog Save, kao ni brojne monahe iz samih Arhan|ela, da bismo saz- nali {ta se s wima zbilo oko 1653. godine.84 Nov podatak daje dokument iz 1669. godine kojim patrijarh Dositej ustupa manastir Arhan|ela monahu Nektariju da u wemu na miru ìvi, da ga obnovi, a svi arhan|elski monasi, verovatno ve}inom Grci, da ga slu{aju i zajedno ubiraju prihode od masliwaka, vinograda i liva- da.85 Zna~i da je za Arhan|ele opet nastupio period mira i izvesnog blagostawa i da je mogao bezbedno da prima haxije iz vi{e pravoslavnih zemaqa.86 Koliko je decenija taj mirni period trajao nije poznato, ali se zna da je po~etkom XVIII. veka manastir mogao opet da bude obnovqen, jer je crkva bila ve}im delom poru{ena.87 Ako posmatramo u celini istorijat zadu`bina Nemawi}a u Svetoj Zemqi, ~ak i u sasvim saètom pregledu kao {to je ovaj, moèmo da uo~imo zna~aj koji su imali na{i monasi i

83 T. P. Temelis, n. d., 1331. 84 Isto. 85 Isto 1331; A. Papadopulos-Kerameos, Analekta II, 286. 86 T. P. Temelis, n. d., 1332. 87 Isto, 1331. 64 Vidosava Nedoma~ki zadu`binari u odr`avawu pravoslavqa na toj srazmerno maloj teritoriji, ali na kojoj su se vekovima sukobqavali razni narodi i razne religije. Sa~uvani su mnogi pisani izvori – poveqe na{ih vladara, biografska dela na{ih duhovnika, mnogobrojni zapisi haxija i putopisi poklonika iz raznih zemaqa, ali i dela istaknutih istori~ara, na{ih i stranih, posebno ruskih. Mnogi podaci su nepotpuni, neki opisi se ponavqaju, pojedine navode je danas te{ko proveri- ti, ali to ni u kom slu~aju ne zamagquje ~iwenicu da je uloga na{ih monaha u Svetoj Zemqi od XIII. do po~etka XVII. veka bila veoma zna~ajna. Putopisci su retko uz svoje tekstove davali poneki crte` manastira koje su obi{li. Delo nepoznatog autora Opisanije Jerusalima izda- to u Be~u 1748. godine na slavenosrpskom jeziku, sadr`i bakroreze Hristifora @efarovi}a koji prikazuju jerusalimske crkve.88 @efarovi}evi bakrorezi, ra|eni prema popularnim vodi~ima do svetih mesta nemaju uop{te veze sa stvarnim izgledom crkava.89 Jo{ su re|e fotografije koje su putopisci i autori XIX. i XX. veka objavqivali u svojim radovima.90

88 D. Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdawe Opisanija iz 1781. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je dao Mojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} se pomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra). 89 V. Nedoma~ki, n. d., 44, napomena 105. Veran crte` lavre sa~uvan je u: K. T. Norris, Medieval Monasteries of Eastern Palestine, Exploration Quarterly, London 1950 & 1951, PL. XI 90 Da pomenemo samo dva autora: Du{an Glumac, Srpske zadu`bine... v. napomenu 8. Fotografije dela ulazne fasade crkve Svetih Arhan|ela na str. 243. i 245. snimio je prota St. Dimitrijevi} i pozajmio prof. Dr. D. Glumcu; V. Nedoma~ki, n. d., pl. I-IV i 25 snimaka. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 65

Kroz povest o srpskom mona{tvu u Svetoj Zemqi provla~i se kao crvena nit postojawe i zna~aj manastira Svetih Arhan|ela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu, zadu`bine kraqa Milutina. Stoga }emo se malo detaqnije zadràti na opisu ovog manastira i wegove crkve i wihovom dana{wem izgledu. Sre}ne okolnosti su omogu}ile autoru ovih redova da tokom vi{e godina pose}uje ovaj manastir, da izradi mnoge skice i napravi ve}i broj snimaka, tako da je rad Manastir arhan|ela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu – zadu`bina kraqa Milutina, objavqen 1980. godine mogao da bude oboga}en sa ~etiri plana i izborom od dvadeset i pet fotografija manastira.91 Kako je ve} pomenuto na po~etku ovog izlagawa, neophodna su daqa istraìvawa temeqa sada{we crkve i konaka, jer pisani izvori ne kazuju koji su delovi iz Milutinovih gradwi, da li je on u stvari samo obnovio i delimi~no dozi- dao stariji vizantijski manastir. Ostaje ~iwenica da velika ve}ina pisanih izvora od XIV. veka nadaqe pomiwe ovaj manastir kao srpski. Ceo manastirski kompleks sa crkvom i ba{tom zauzima povr{inu od oko ~etiri hiqade kvadratnih metara. Okruèn je visokom kamenim zidinama. Ulaz u manastir je sa ju`ne strane, iz ulice St. Francisco,92 na severu manastir dopire do samih zidina Jerusalima gde se s unutra{we strane vide ostaci kapije (nekada kapije Svetog Lazara) koju je prvi put pomenuo kao "kapiju srp-

91 V. Nedoma~ki, n. d. 92 Isto, sn. 2 i 6. 66 Vidosava Nedoma~ki skog manastira" – Bab Der es-Serb93 u svojoj hroni- ci arapski pisac Muxir–ed Din (umro 1521. godine).94 Crkva i konaci zauzimaju jugozapadni deo terena na povr{ini od 1350 kvadratnih metara.95 Oko wih su posebne jake zidine tvr|avskog tipa.96 Tesanici su dosta grubi, a u podrumskim prostorijama ima i neobra|enog kamena. Dvori{ta, platforme, terase i neke podrumske prostorije su od gla~anih kamenih blokova i plo~a. Sama crkva se nalazi na platformi prvog sprata. Ste{wena izme|u ostalih gra|evina manastirskog kompleksa i kasnijih dogradwi, nemogu}e je sa nivoa wenog ulaza da se sagleda niti snimi cela gra|evina. Zato se moralo pribe}i izometrijskom prikazu na osnovu vi{e skica i fotografija detaqa.97 Crkva je jednobrodna kamena gra|evina s omawim narteksom (3,70 h 3,60),98 naosom (4,60 h 6,10) s osmostranim kubetom na pandantifima i kalotom,99 i s polukru`nim oltarskim prostorom (4,35 h 3,70) s polukalotom. Na severnoj strani je paraklis Svetog Save Osve}enog.100 Na ju`noj strani je paraklis Svetog Jovana

93 Isto, sn. 3. 94 H. Sauvaire, Histoire de Jérusalem et d'Hebron depuis Abraham jusqu a la fin au XV siècle d. J. C. - Fragments de la Chronique de Moudjir-ed-dun, Paris 1876, 178. (Muyid-ed-din el Hanbali ostavio je na arapskom rukopis pod naslovom: Eléuns el djalil bétarikh al Qods wa'l Khalîl. "Kapiju srpskog manastira" (Bâb Dêr es-Serb) pomiwe na str. 404. rukopisa. Muyid je umro 1521. godine); V. Nedoma~ki. n. d., pr. I i IV, sn. 3. 95 Isto, Pl. II i IV, sn. 2,4 i 22. 96 Isto. sn. 2,4 i 22. 97 Isto Pl. V. Plan je na osnovu skica i fotografija autora izradila Zorica [ipka-Ergela{ev, a arhitektonska merewa je obavio arh. dr. Bo`idar Hlava~ek-Hen. Fotografije je izradio Vuka{in Savi}. 98 V. Nedoma~ki, n. d., sn. 41. 99 Isto, sn. 12. 100 Isto, sn. 13 i 14. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 67

Prete~e101 koji je dogra|en 1552. godine zahvaquju}i dare`qivosti ruskog cara Ivana Groznog. Sem naosa, sve druge prostorije imaju krstasti svod. Dnevna svetlost prodire u crkvu i paraklise kroz vi{e ve}ih i mawih prozora savremene izrade ali uba~ene u okvire debelih zidova s rav- nim, polukru`nim ili trolisnim zavr{etkom. U naosu i oltarskom prostoru su sa~uvani ostaci slikanih zidnih povr{ina. U naosu, levo i desno od ulaza je po jedna kompozicija Svetih Ratnika na kowu s tragovima gr~kog natpisa.102 Obe kompozicije su doìvele vi{e premaza, tako da se bez skidawa slojeva ne moè videti wihov prvobitni izgled. Vidqivi sloj, prema stilskim odlikama s elementima baroka, verovatno je iz XVII. veka. Na pandantifima su likovi ~etvorice jevan|elista s wihovim sim- bolima, a u kaloti sede}a figura Boga – Svedrìteqa s golubom u krilu i ~etiri serafima kraj nogu.103 Verovatno je ova kompozicija s po~etka HH. veka. U apsidi je u sredini zida velika figura Bogorodice Orante, a levo i desno od we po jedna velika figura arhan|ela Mihaila i Gavrila. Detaqnija istraìvawa zidnog slikarstva Arhan|ela potvrdila bi da je ono nesumwivo vi{e puta obnavqano. Ikonostas, bogato rezbaren i pozla}en je verovatno iz XVIII. veka.104 Ikonostas paraklisa Svetog Jovana Prete~e je po svemu sude}i s po~etka HH. veka.105

101 Isto, sn. 15 i 16. 102 Isto, s. 17 i 18. 103 Isto, sn. 12. 104 Isto. sn. 19. 105 Isto. sn. 20. 68 Vidosava Nedoma~ki

Podrumske prostorije su delimi~no postale dostupne posle izbacivawa vi{e tona raznog {uta i otpadaka. Wihov raspored uglavnom odgovara rasporedu crkve, a pru`aju se delom ispod oba paraklisa i ba{te. Visoke su, ve}inom imaju poluobli~aste svodove, a neki su prelomqeni.106 Neke podrumske prostorije su slu`ile kao vinare i ostave za }upove s vinom.107 Na pojedinim podrumskim prostorijama su naknadno uklesani motivi i tekstovi iz XVIII. i XIX. veka. Na spoqnim isto~nim zidinama manastira, kao i na spoqwem zidu narteksa ima vi{e zazi- danih velikih lu~nih podrumskih otvora.108 Krov crkve je ravan. Spoqni zidovi crkve i paraklisa, a delom i unutra{wi, imaju sada beli kre~ni premaz, no ne zna se po ~ijoj ~udnoj odlu- ci. U stvari svi spoqni zidovi crkve bili su od tesanog kamena, {to svedo~e i opisi putnika,109 kao {to su sve jerusalimske gra|evine iskqu~ivo od kamena. Tihomir \or|evi} prenosi kazivawe arhimandrita Porfirija Uspenskog, {efa ruske misije u Jerusalimu sredinom XIX. veka, koji je neko vreme stanovao u manastiru Svetih Arhan|ela i koji je tvrdio da su Arhan|eli "najlep{i manastir Svetoga Grada", da u wemu ima mnogo ikona, od kojih su neke ~isto srpske; da oko manastira ima ~etrdeset }elija. Crkva

106 Isto sn. 23. 107 Isto sn. 24. 108 Isto sn. 22 i 23. 109 Tihomir \or|evi}, Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925, 7, àli {to nema nijedne slike, nijednog detaqnog opisa manastira Svetih Arhan|ela. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 69 nije velika, ali je vrlo lepa, sva je od tesanog kamena." manastir je mogao da prihvati oko dve stotine poklonika.110 Nemogu}e je danas utvrditi bez novih istraìvawa, gde su se u manastiru nalazile trpezarija, bolnica i biblioteka, koje se pomiwu, kako smo naveli, u vi{e tekstova. Nema sumwe da je najzna~ajnija bila biblioteka, o ~emu svedo~e kazivawa ve}eg broja istraìva~a srpskih svetiwa u Palestini. Me|utim, ti istraìva~i uglavnom pomiwu da je postojala "divna biblioteka",111 jer u woj vi{e nije bilo ni rukopisa ni kwiga. Sve je bilo razneto i danas se neke nalaze po raznim bibliotekama: u biblioteci Gr~ke pravoslavne patrijar{ije u Jerusalimu – neke su svojevre- meno bile prenete iz Svetih Arhan|ela u lavru Svetog Save Osve}enog, a odande su neke daqe raznete kada su pravoslavni monasi napustili lavru; pojedina dela se nalaze u Dràvnoj biblioteci Lewina u Moskvi, u Publi~noj biblioteci u Lewingradu, u Kijevskoj duhovnoj akademiji, u Vatikanskoj bibiloteci; daqe u Bogorodi~inoj crkvi i u biblioteci manastira Svete Katarine na Sinaju112 i na raznim drugim nepoznatim mestima. Negde su sa~uvani samo pojedini istrgnuti listovi iz rukopisnih kwiga. Da su neka dela ili listovi pripadali nekada arhan|elskoj biboliteci moè se

110 Tihomir \or|evi}, n. d., str. 7 i 8, o kazivawu Porfirija Uspenskog. 111 H. Vincent - F. M. Abel., n. d., 983, 316, 384; G. P. Luccari, n. d., 38, 55. 112 S. Kosanovi}, Ne{to o Sinajskoj biblioteci u svezi sa starinama iz srpske pro{losti, Dabro-bosanski Isto~nik 2, 1888, na str. 27, 42, i 43 opisuje 31 stari srpski rukopis; arhimandrit Porfirije Uspenski, Pervoe pute{estvie vÍ sinaxskix monastÀrÍ 1845, SPB, str. 209, 214- 224. 70 Vidosava Nedoma~ki zakqu~iti samo na osnovu nekog zapisa na wima.113 Do sada je jedini ozbiqniji poku{aj da se utvrdi gde su sve raznete kwige i rukopisi nekada u vlasni{tvu srpskog manastira u~inio M. N. Speranski.114 On isti~e ~iwenicu da je srpska mona{ka kolonija u Jerusalimu bila centar oko kojeg je ìvela slovenska pismenost u Palestini preko tri stotine godina.115 Me|utim, kada bi se sadràj nekada{we biblioteke sveo samo na rukopise, kwige i istrgnute listove rasturene i identifikovane po raznim zemqama, ne bi bilo razloga da ta biblioteka bude toliko hvaqena i isticana. Mnoga dela su nepovratno nestala. Ne{to boqu sudbinu je doìvela biblioteka lavre Svetog Save Osve}enog.116 Wen ve}i deo je bio prenet prvo u arhan|elsku biblioteku, a zatim, kada su Grci i taj manastir preuzeli, u biblioteku Jerusalimske patrijar{ije. Ta dela

113 N. Krasnoselcev, Slav®nski® rukopisi patriar{ex biblioteki vÍ Ierusalimë, KazanÍ 1889; A. Papadopo}lou-Keram{uv, Ierosolumitikh`ö biblioqhkhö Spb. I (1891), II (1894), III (1897), IV (1899); M. N. Speranskix, Slav®nska® pisÍmennostÍ XI-XIV v. v. na Sinae i v Palestine, Izvesti® Otdeleni® russkogo ®zÍ„ka i slovesnosti Akademii nauk SSSR, 32 (1927), SanktÍ PuterburgÍ, 43-118; V. Rozov, Srpski rukopisi Jerusalima i Sinaja, Ju`noslovenski filolog V, 1292; St. Stanojevi}, Istorija Srpskog naroda u sredwem veku, kw. I Izvori gl. H: Srpski rukopisi u Jerusalimu i na Sinaju, Beograd 1937. 99-101; V. Nedoma~ki, O srpskim rukopisima u biblioteci Gr~ke pravoslavne patrijar{ije u Jerusalimu, Arheografski prilozi 2, Beograd 1980, 71-118; sa 20 priloga (u uvodu je napomenuto da je jezi~ku redakciju, transkripciju zapisa, kao i pomo} u kona~nom redigovawu katalo{kog dela ovog rada dao prof. dr. D. Bogdanovi}. O obi~aju Uspenskog da iseca pojedine listove iz rukopisa pi{u A. Papadopulos-Keramevs, nav. delo III, 65, i D. Bogdanovi}, Katalog rukopisa manastira Hilandara I, Beograd 1978, 38- 39. 114 M. Speranski, n. d. 115 Isto, 70. 116 S. Vailhé, Les écrivains de Mar-Saba, Echos d'Orient 2e année. No. 1, oktobar 1898, Paris 1-1 1; No. 2, novembar 1898, 33-47. Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi 71 se nalaze u {tampanom popisu rukopisa i kwiga te biblioteke koji je uradio. A. Papadopulos –Keramevs.117 Sve, {to je do sada istraèno i napisano o srpskom mona{tvu i zadu`binarstvu u Svetoj Zemqi, a broj autora nije mali, {to se moè videti i iz navedene literature (u napomenama) ukazuje na potrebu da se istraìvawa nastave, da se od mawih ili ve}ih fragmenata jednom do|e i do celovitog prikaza tog zna~ajnog dela na{e kulturne istorije.

117 A. Papadopulos-Keramoeos, n. d. Vrawina, 8. septembar 2000. Mom~ilo Spremi} Beograd Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca

SA@ETAK: Crkvene prilike u Zeti bile su odvajkada specifi~ne, jer su, osobito na obali, ìveli izme{ani pravoslavni i rimokatolici. U takvoj sredini delovao je sredinom XV. veka Nikon Jerusalimac, monah–isihast, dobar poznavalac biblijskih tekstova, duboko odan hri{}anskoj vekovnoj tradiciji, u~eni duhovnik, koji je potvrdu svojih misli traìo u drevnosti i autoritetu crkvenih otaca. Sastavio je [estodnevnik, koji se ~uva u manastiru Savini, kao i poznati Gori~ki zbornik, iz 1441/42. godine, u kome se pokazao kao dobar znalac tananih teolo{kih problema, posebno patristi~kog predawa. Wegova pojava je svedo~anstvo prisustva vizantijskog isihazma u Zeti poznog sredweg veka. Bio je duhovnik Jelene Bal{i}, k}eri kneza Lazara, koja je obnovila crkvu Svetog \or|a na skadarskom ostrvu Gorici (Brezovici ili Be{ki) i podigla novu crkvu, posve}enu Bogorodici. Pretvorila ih je u pravoslavno duhovno sredi{te, u kome su delovali duhovnici vezani za Nemawi}ku tradiciju i Srpsku crkvu. Kako po svemu izgleda, Nikon je uzeo veliku shimu i istovetno je lice s Nikandrom Jerusalimcem koji je 25. novembra 1442. sastavio Jelenin testament. Nikon Jerusalimac ìveo je i radio u neposrednom susedstvu Latina. Bilo je to vreme istovremenog {irewa rimokatolicizma i mleta~ke vlasti. Posle posedawa Kotora i Ulciwa, Venecija je 1442. uzela Budvu i Drivast, a 1443. Bar. Tako je stekla celu obalu od Kotora do Bojane. Najzna~ajniji rimokatoli~ki prelat bio je kotorski biskup Mle~anin Marin Kontarini (1429–1453). Sporio se oko jurisdikcije nad rimokatoli~kim crkvama u Srbiji s barskim nad- biskupom, koji se vi{e drào srpske strane i ~ak sara|ivao s vojvodama despota \ur|a Brankovi}a. Kao 74 Mom~ilo Spremi} pristalica pape Evgenija IV. (1431–1447.), Marin Kontarini prisustvovao je saboru u Firenci 1439. godine, posle koga su se unijatski vetrovi osetili i u Zeti. Dok su se pravoslvni mitropoliti selili iz mesta u mesto, u Pre~istu Krajinsku stizali su unijatski prelati gr~kog i arbana{kog porekla. Najve}i otpor {irewu rimokatolicizma pruìli su ìteqi Grbqa i nekada{wih poseda Metohije Svetog Mihaila na Prevlaci. Wihove bune su u krvi ugu{ene, a Srpska pravoslavna crkva izgubila je deo vernika, ali je, ipak, samo delimi~no uzmakla pred rimokatolicizmom. âk, slu~aj Nikona Jerusalimca pokazuje da su dva hri{}anska pogleda na svet, isto~ni i zapadni, egzistirali u Zeti jedan kraj drugog.

Tokom ~itavog sredweg veka crkvene prilike u Zeti bile su specifi~ne i razli~ite od onih u ostalim delovima srpske dràve. Posebnost je bila uslovqena ~iwenicom {to su na obali ìveli izme{ani pravoslavni i rimokatolici. Stanovnici primorskih gradova, pripadnici zapadne crkve, do kraja sredweg veka smatrali su se Romanima. Slovensko zale|e bilo je uglavnom pravoslavno, kao i neka naseqa na samoj obali. Crkvene prilike odvajkada su zavisile od politi~kih. U Zeti su se 1420. i 1421. odigrali doga|aji koji su odredili tok politi~kih i crkvenih zbivawa narednih decenija. Posle duèg odbijawa, Venecija je 1420. primila pod svoju vlast Kotor, najve}i i najzna~ajniji grad na zetskoj obali. Slede}e godine posela je i Ulciw. S druge strane, Bal{a III, gospodar Zete, ve} odavno bolestan, umro je 28. aprila 1421. godine u Srbiji, kod ujaka despota Stefana Lazarevi}a. Na wega je preneo svoja prava, Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 75 ra~unaju}i da je jedino on kadar da se nosi s Mle~anima, sa kojima se sam nosio tokom cele svoje vlade. Drè}i se pouka svoje majke Jelene Lazarevi}, k}eri kneza Lazara, Bal{a III. istupao je pred predstavnicima Venecije kao za{titnik starih prava Srpske crkve. Darovao je nekoliko pravoslavnih manastira i trudio se da se ne okrwi nadle`nost pravoslavnog mitropolita Zete, koga je postavqao pe}ki patrijarh. Tako je, smr}u Bal{e III, wegov rat s Mle~anima nasledio despot Stefan Lazarevi}. Vodio ga je, s povremenim prekidima, i wegov naslednik despot \ura| Brankovi}, takore}i do kraja ìvota. Mleta~ko {irewe u Zeti imalo je i svoju versku stranu. Primaju}i jo{ 1396. pod svoju vlast Skadar, Drivast i Sveti Sr| na Bojani, du`d i senatori su istakli da ih preuzimaju "radi o~uvawa svoje svete vere i spasa tolikih hri{}anskih vernika". Wihovu vlast brzo je osetio zetski mitropolit, jer mu je onemogu}eno da koristi svoje prava u skadarskom kraju. To je izazvalo otpor Jelene Bal{i}, koja je bila posebno nepopustqiva prema Mle~anima. Jo{ pre izbijawa Prvog skadarskog rata (1405–1413.), bila je s wima u sporu oko nadle`nosti zetskog mitropolita nad pravoslavnim crkvama uz Bojanu i nad crkvom Svetog Petra u Skadru. Kada je izbio rat, ulciwski manastir Svetog Mihaila i skadarska crkva Svetog Petra, dospeli su, odlukom pape, u ruke rimokatolika. Posle sklapawa mira, Mle~ani su pristajali da se pravoslavnom ìvqu vrate wegove crkve, ali 76 Mom~ilo Spremi} na traèwe Bal{e III. 1415. da se obnove povlas- tice pravoslavnih crkava u Skadarskoj oblasti, odgovorili su da ne èle pritisak na savest vernika, jer je briga o crkvama wihova privatna stvar. Zetski mitropolit je, jo{ od vremena Svetog Save, stolovao u manastiru Svetog Mihaila na Prevlaci.1 Sveti Mihailo je imao vlastelinst- vo, u koje su spadali: Bogda{i}i, na poluostrvu Vrmcu, Lu{tica, na ulazu u Boku Kotorsku, Qe{evi}i, izme|u Lu{tice i Trasta, i deo Grbaqskog poqa oko Prevlake.2 Ali, u zetskim meteìma druge polovine XIV. veka stradale su mnoge bogomoqe i po~elo je raspadawe velikih crkvenih vlastelinstava, kako pravosalvnih tako i rimokatoli~kih. Manastir Svetog Mihaila se jedva odràvao, wegovo vlastelinst- vo se raspadalo, a mitropolit se, kako po svemu izgleda, krajem XIV. veka povukao u Pre~istu Krajinsku, na Skadarskom jezeru. Ali, i daqe je ubirao prihode s manastirskih poseda, koji se u kotorskim slu`benim kwigama nazivaju "zemqe mitropolitove". Re{avao je sa "zborom" sve- tomihoqskih sela zemqi{ne sporove i izdavao poveqe sa svojim pe~atom. Od 143 sona poqa u Grbqu, 1423. godine imao je 24. @iteqi Svetomihoqske metohije bili su, povremeno, i kasnije podanici srpskog despota, ~ije su vojske uvek rado do~ekivali. @estoko su se opirali Kotoranima, koji su posle 1420. godine, falsi-

1 I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, Nemirno pomorje XV veka, Beograd 1979, 80 2 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, Nemirno pomorje XV veka, Beograd 1979, 83-84 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 77 fikovanim poveqama, ube|ivali Mle~ane da cela teritorija metohije pripada gradskom dis- triktu.3 S druge strane, u Zeti i severnoj Albaniji, na malom prostoru, bilo je vi{e rimokatoli~kih episkopija, nego u bilo kojem drugom balkanskom kraju. Biskupska sedi{ta bili su Kotor, Budva, Ulciw, Skadar, Drivast, Daw i Qe{, ali i mala mesta: Bala~, Sva~, Sarda, Sapa, [ati. Bar je imao nadbiskupiju od XV. veka. Kada su u XV. veku po~ela srpsko–mleta~ka razgrani~ewa, bilo je potrebno odrediti prava i nadle`nosti obe crkve. Ve} 11. novembra 1426. "gospodin" \ura| Brankovi} i Fran}esko Kvirin, mleta~ki knez i kapetan Skadra, sastavili su u Drivastu Izjave, u kojima su predvideli da zetski mitropolit zadrì nadle`nost nad svim srpskim crkvama na Skadarskom jezeru, ukqu~uju}i i one na mleta~kom zemqi{tu, kakve je, uostalom, imao i u vreme \ura|a II. Stracimirovi}a i Bal{e III. Jedino je za postavqawe igumana u crkvi Svetog Petra u Skadru i crkvi Svetog Mihaila u Ulciwu bilo potrebno odobrewe mleta~kog kneza Skadra. Zauzvrat, barskoj nadbiskupiji, ostalim biskupi- jama, opatijama i crkvama priznato je uìvawe starih prava na despotovoj teritoriji.4 Odnosi izme|u dve hri{}anske crkve u Zeti bili su, uglavnom, korektni. Zauzet ve}im

3 J. Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV (daqe: Acta Albaniae Veneta) Pars II, Tomus XII, Palermo-Napoli-Roma-Venezia-München 1971, 230-241 /No 3037/, 265-266 /No 3061/; S. Ljubi}, Listine o odno{ajih izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike (dalje: Listine), IX, Zagreb, 1890, 7-14 4 Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XII, 286-291 (No-3075); Listine, IX, 14- 78 Mom~ilo Spremi} brigama u Srbiji, \ura| Brankovi} je naloìo 1428. svetomihoqskim seqacima da prihvate vlast mleta~kog kneza u Kotoru.5 Iako su ostali u sastavu kotorskog distrikta, nisu èleli, kako su izjavqivali, "da napuste pod~iwenost veli~anstvenom gospodinu \ur|u Vukovi}u". Ina~e, dugo nema vesti o kalu|erima u Svetom Mihailu. Tek 1431. pomiwe se monah Roman, ~iji je otac dobio od mitropolita u ba{tinu jedan teren u metohiji Svetog Mihaila.6 I na rimokatoli~koj strani bilo je raznih problema. Ve} uveliko su se sporili barski nadbiskup i kotorski biskup oko nadle`nosti nad rimokatoli~kim parohijama u Srbiji. Ranije, pod Nemawi}ima, dok je Kotor bio u sastavu srpske dràve, kotorski biskup imao je jurisdikciju nad tim parohijama. Me|utim, 1420. pot- pao je pod vlast Venecije i kotorski biskup postao je wen eksponent. Kada su 1423. sklopili mir srpski despot i Mleta~ka republika, kotorska op{tina je zatraìla od vlasti u Veneciji da posreduju kod despota, kako bi kotorski biskup ostvario svoja prava u Srbiji. Mleta~ka vlada je 4. maja 1424. obe}ala da }e to u~initi, ako despotov poslanik do|e u Veneciju. Kotorani su mnogo dràli do svojih molbi, pogotovo {to se u jednom aktu iz 1426. pomiwe da novobrdske crkve Svete Marije i Svetog Nikole pripadaju Barskoj dijecezi.7 Kotorskom biskupijom je od 1429. do 1453. upravqao Mle-

5 J. Stjep~evi}, Kotor i Grbalj, Split 1941, 114-115 6 I. Bo`i}, Selo Bogda{i}i, 42 7 N. Jorga, Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades au XV siecle, II, Paris 1899, 25 nap. br. 2 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 79

~anin Marin Kontarini, energi~an prelat, iza koga je stajala mo}na Mleta~ka republika. Ve} 1431. popisao je crkvena dobra u Kotoru, uvode}i red u crkvene finansije, ~ime je u~vrstio mater- ijalni poloàj crkve, ne prezaju}i ni od sukoba s kotorskom vlastelom. Gradsko zakonodavstvo pot~inio je svome uticaju, tako da je imao glavnu re~ u gradu, u kome su se kneèvi smewivali svake godine. âk je jedno vreme obavqao du`nost kneza. Imao je lepe prihode iz Grbqa, u kome je posedovao znatne povr{ine zemqe. Nasuprot wemu, iako vi{eg crkvenog zvawa, barski nadbiskup bio je bez ve}eg uticaja. Biran iz redova doma}ih qudi, sa malim prihodima, ~esto je bio zauzet sitnim gradskim sukobima. Ali, drào se doma}e tradicije i saradwe s okolnim pravoslavnim ìvqem. Uz to, i posle 1420. bio je podanik srpskog vladara; zato je despot mogao biti wemu vi{e naklowen.8 Kada su 1435. godine u Smederevu re{avana sporna pitawa u Zeti izme|u \ur|a Brankovi}a i Mleta~ke republike, despot je dobio uver- avawa od mleta~kog pregovara~a Nikole Memo da je zetski mitropolit stekao svoje posede i prihode na mleta~koj teritoriji. Ina~e, Senat u Veneciji potvrdio je trojicu svojih pravoslavnih podanika za prokuratore srpskih crkava na Skadarskom jezeru, ali uz ograni~ewe da ne smeju preduzimati ni{ta bez saglasnosti mleta~kog kneza u Skadru. \ura| je sa svoje strane obe}ao Memu da }e pruìti pomo}

8 A. Dabinovi}, Kotor pod Mleta~kom Republikom, Zagreb 1934, 134; M. Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika u Srpskoj despotovini, Crkva Svetog Luke kroz vjekove, Kotor 1997, 240-241, 247 80 Mom~ilo Spremi} kotorskom biskupu da obnovi prava nad rimokatoli~kim crkvama u Srbiji, ali je ostavio papi da re{i da li ta prava i prihodi pripadaju kotorskom biskupu ili barskom nadbiskupu. U ugovor, sklopqen 14. avgusta 1435. u Smederevu, u{lo je i despotovo obe}awe da }e pruìti podr{ku kotorskom biskupu da mu se isplate i raniji prihodi, ako papa re{i spor u wegovu korist. Nije poznat odgovor rimskog pape Evgenija IV. (1431–1447.). Ako je re{io taj spor, onda je to sigurno bilo u korist biskupa u Kotoru, kako zbog istorijskih prava kotorske dijeceze, tako i zbog Marina Kontarini, svog odanog pristalice.9 Nastoje}i da rimokatoli~ke crkve i wihove posede u Srbiji veè za kotorsku dijecezu, Marin Kontarini je odre|ivao svoje vikare u Despotovini. Jo{ 20. juna 1435. odredio je za generalnog vikara u Srbiji jawevskog sve{tenika Andriju Ke~evi}a, ali je on odbio du`nost, navode}i da je zauzet mnogim svojim i poslovima "gospodina despota Ra{ke", za koga je, dakle, radio. Kotorski biskup morao je brzo i uporno da radi, jer je u jesen 1435. jedan barski prezviter traìo od pape da mu pripadne prihod "rektorija" od novobrdskih crkava Svetog Nikole i Svete Marije.10 Onda je Kontarini 26. novembra 1435. napisao privilegiju "prezbiteru Tanu{u, stanovniku Novog Brda, kotorske dije-

9 Tekst Smederevskog ugovora: Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XV, o 147-158 (N 3681); Listine, IX, 80-85. Up. M. Spremi}, Srpsko-mleta~ko razgrani~ewe u Zeti 1435. godine, Sredwovjekovna istorija Crne Gore kao poqe istraìvawa, Podgorica 1999, 375 10 P. Lukcsics, Diplomata pontificusm seac. XV, II, Budapestini 1938, 134 (No 390) Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 81 ceze", odrediv{i ga za svoga vikara "nad svim crkvama u krajevima Novog Brda i Srbije". Dao mu je prava da upravqa crkvama i klirom, da prima tu`be, isle|uje, donosi presude i da, povremeno, zamewuje biskupa u vizitacijama. Za sebe je rezervisao pravo apelacije i podele crkvenih poloàja i poseda. Istovremeno, opoz- vao je sve ranije prokuratore, odrediv{i Tanu{a za svog generalnog i specijalnog prokuratora, s ovla{}ewem da ubire od crkava i sve{tenstva prihode koji pripadaju biskupu. Garantovao mu je da }e priznati sve wegove ra~une o prikupqenim prihodima. Ali, i s Tanu{om je i{lo te{ko. Jedva je primio novu du`nost, i na woj nije ni{ta u~inio. O~igledno, novobrdski sve{tenici nisu rado prihvatali du`nost od biskupa iz mleta~kog Kotora. U Srbiji je bilo sve mawe Kotorana, a najbrojniji stanovnici u latinskim kolonijama bili su Dubrov~ani, koji nisu bili nakloweni ni Kotoru ni wegovoj gospodarici Veneciji. Zato je Marin Kontarini 24. maja 1436. odredio za svoga prokuratora mleta~kog plemi}a Antonija Mema, naloìv{i mu da ode kod despota \ur|a i isposluje za kotorsku biskupiju prava nad rimokatoli~kim crkvama u Srbiji, me|u kojima je posebno naveo novobrdske. Jo{ mu je naloìo da ubire odgovaraju}e da`bine, kako za pro{la tako i za sada{wa i budu}a vremena.11 Imenuju}i mleta~kog plemi}a za svoga prokuratora, kotorski biskup je nastojao da pot~ini sebi

11 I. Boì}, O jurisdikciji kotorske dijeceze u sredwovjekovnoj Srbiji, Nemirno pomorje XV veka, Beograd 1979, 23-25 82 Mom~ilo Spremi} rimokatoli~ke crkve u Srbiji uz pomo} mleta~ke vlasti. Za to vreme, uveliko su tekli pregovori o uniji izme|u isto~ne i zapadne crkve. Vizantijski car Jovan VIII. Paleolog (1425–1448.) re{io je da pribegne posledwem sredstvu, da bi dobio toliko obe}avanu zapadnu pomo}. Posle "Velikog raskola" (1378–1417.), rimokatoli~ka crkva je, izborom pape Martina V. 1417, bila u jedinstvu. Wegov naslednik Evgenije IV. bio je u sukobu sa Bazelskim saborom (1431–1447.), koji je bio posve}en reformi crkve. Bazelski sinodisti su istakli da je sabor iznad pape, a wihova ekstremna struja je ~ak pomiwala crkvu bez pape.12 Kako su i papa i bazelski prelati èleli obnovu jedinstva hri{}anske crkve, poveli su pregovore o uniji s Vizantincima i drugim isto~nohri{}anskim narodima. Evgeniju IV. unija je bila potrebna prvenstveno zbog sopstvenog prestià. Po poreklu Mle~anin i biv{i papski legat na Levantu, dobro je poznavao isto~ne, pa i balkanske prilike.13 Sazvao je sabor u Ferari, koji je potom premestio u Firencu. Posle dugih i mu~nih rasprava, Grci su pristali da se sporna pitawa re{e u skladu sa shvatawima rimokatoli~ke crkve. Zadràvaju}i svoj crkveni obred, priznali su, neodre|eno formulisan, papski primat i unija je sve~ano objavqena 6. jula 1439. godine.

12 O Bazelskom saboru: J. Haller, Consilium Basiliense. Studien und Dokumente, I - VIII, Basel 1896-1936; Monumenta Conciliorum generalium saeculi decimi quinti. Concilium Basiliense, Scriptorum, t. I, Vindobonae 1857 13 O pontifikatu Evgenija IV: L. v. Pastor, Geschichte der Päpste im Zeitalter der Renessance, I, Freiburg im Breisgau 1926, 295-368 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 83

Srbe su pozvali na unijatski sabor i zapadwaci i Vizantinci. Na putu za Carigrad, kod despota \ur|a boravili su 1433. predstavnici Bazelskog sabora, a u~eni dubrova~ki dominikanac Jovan Stojkovi}, profesor pariskog teolo{kog fakulteta, nastojao je da u Bazel dovede predstavnike Srbije i Bosne. Car Jovan VIII. Paleolog je 1436, preko specijalnog ambasadora, zatraìo je despota \ur|a da uputi predstavnike na papin sabor. Despot je, me|utim, poziv odbio.14 Na sabor u Firencu stigao je, me|utim, kotorski biskup Marin Kontarini. Pre polas- ka, naimenovao je Vincenta Mariju "Dabichiusa", za "spoqneg" vikara Srbije, dav{i mu ve}a ovla{}ewa nego obi~no. Istovremeno je zatraìo da despota \ur|a da se rimokatolicima vrate crkve koje su oduzeli Ra{ani, posebno zahtevaju}i da vikari slobodno obavqaju du`nost u Despotovini.15 Ina~e, na saboru u Firenci istakao se kao odlu~an protivnik bazelskih sinodista, a veliki pristalica pape Evgenija IV. Uostalom, obojica su bili Mle~ani. Po povratku u Kotor, sigurno se zala- gao za sprovo|ewe unije u ìvot. I ona je u Zeti dala neke rezultate. U pravoslavni manastir Pre~ista Krajinska, po nalogu Rima, po~eli su da stiù unijatski prelati gr~kog i arbana{kog porekla.16

14 M. Spremi}, Srbi i florentinska unija crkava 1439. godine, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 24-25 (1986) 413-421 15 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, Venetis 1800, 463 16 I. Bo`i}, Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV veku, Glas Srpske akdemije nauka i umetnosti, CCCXXVIII, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 3, Beograd 1983, 88. 84 Mom~ilo Spremi}

Bilo je to vreme prvog turskog osvajawa Despotovine. Po{to Zeta nije bila teritori- jalno vezana za rati{te, despot \ura| je doplovio do we, poku{avaju}i da odatle orga- nizuje borbu protiv Turaka. Iako je proveo na obali, oko Budve i Bara, nekoliko meseci, od avgusta 1440. do aprila 1441, nije uspeo ni{ta da postigne. Po{to su Turci ucenili wegovu glavu, pobegao je u Dubrovnik.17 Pored raznih peripetija koje su ga sna{le, sukobio se i sa zetskim mitropolitom. Bio je to Jeftimije, dok se ne moè ta~no utvrditi ko je bio wegov prethodnik. Jedino se zna da je do po~etka XV. veka na toj du`nosti bio Arsenije, a posle wega David. Zna se jo{ da je episkop Budve krajem 1433. i{ao despotu.18 Bio je to, bez sumwe, pomenuti Jeftimije, kome je \ura| poverio upravu nad Budvom, da bi mogao lak{e da ost- varuje svoja prava na grbqanskim solanama i na posedima Svetomihoqske metohije. Po{to u manastiru Sv. Mihaila nije vi{e bilo monaha, slu`bu u prevla~kim crkvicama Sv. Marije i Sv. Nikole obavqao je sve{tenik Bogi{a Radakovi} iz Gorweg Grbqa. Mitropolit mu je davao sredstva za vosak, uqe i tamjan, a despot mu je, posebnom poveqom, ustupio zemqi{te na kome su se nalazile te dve crkve. Od toga zemqi{ta, koje se moglo zasejati sa pet stara ìta, Bogi{a se izdràvao. Tako su funkciju glavne manastirske crkve preuzela dve pre-

17 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 241-251 18 Historijski arhiv u Dubrovniku (daqe: HAD), Acta Minoris Consilii, VI, 92 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 85 vla~ke crkvice, a kalu|ere je zamenio mirski sve{tenik. Beè}i iz Zete, despot je zarobio mitropolita Jeftimija i poveo ga sa sobom u Dubrovnik. Drào ga je u zatvoru, a kada je jula 1441. napu{tao grad, mitropolit je uspeo da sa broda pobegne. Posle nekoliko dana, dobio je dvomese~ni azil u Dubrovniku, a onda se vratio u Budvu. U woj se ve} oktobra 1441. pomiwao kao kastelan, koji je, zajedno sa svojim savetnicima i najamnicima, gospodario gradom.19 Ima nagove{taja da se pona{ao osiono. Ba{ u okto- bru u Dubrovniku su podneli tu`bu protiv wega jedan Italijan i jedan Kor~ulanin, izjaviv{i da im je u Budvi oduzeo usoqeno meso i uqe, proceniv{i ih, sa svojim savetnicima, po svojoj voqi.20 On, me|utim, nije èleo da Budvu preda ni Stefanu Vuk~i}u ni Veneciji, iako mu je ona obe}avala nagradu. Ipak, nije dugo gospodario gradom. Predali su ga Mle~anima 1. avgusta 1442. sami gradski predstavnici. Mitropolit se povukao u Pre~istu Krajinsku, gde su naj~e{}e boravili i wegovi prethodnici. Istovremeno sa predajom Budve, Kotorani su poseli celu Svetomihoqsku metohiju.21 U takvim crkvenim prilikama, u Zeti je provodila posledwe dane Jelena, "gospo|a Lena", k}i kneza Lazara. U dru{tvu duhovnika,

19 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila 88-90; J. Stjep~evi}, Kotor i Grbalj 56, 110; S. ]irkovi}, Herceg Stefan Vuk~i} Kosa~a i wegovo doba, Beograd 1964, 51; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku, Dubrovnik 1939, 82-83; M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije Srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 138; Ista, Posedi i privilegije Srpske crkve u Budvi, Istorijski ~asopis, 35 (1988) 31-38 20 HAD, Lamenta de foris, XV, 36 21 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 89 86 Mom~ilo Spremi} u~enih monaha, za koje su pobo`ni qudi vazda, a osobito pred smrt, posebno vezani. Do tada je dosta preturila preko glave. Ve} je pomenuto da se sporila s Mle~anima, pa i ratovala. Oko 1385. udala se za \ur|a II. Stracimirovi}a, a ve} 1389. do~ekala je smrt oca, kneza Lazara.22 Kao mlada èna, u ~etvrtoj deceniji ìvota, 1403. sahranila je muà, a samo dve godine kasnije majku Milicu, monahiwu Jevgeniju, a potom shimonahiwu Jefrosiniju.23 Dubrov~ani su joj ve} 1405. pisali kao "slavnoj i velmo`noj gospo|i".24 Po wihovim re~ima, bila je "mudra i plemenita èna", u stvari èna jake voqe i velike upornosti. Osim toga, bila je izuzetno obdarena, istan~anog ukusa i dobro poznate ~vrstine, sli~na svome bratu despotu Stefanu. Bila joj je strana sitna politi- ka svoga muà i wegovo sporazumevawe s Venecijom, jer nije èlela da ìvi kao mleta~ki penzioner. Zato je do{la do punog izraàja tek kao udovica. Opiru}i se {irewu Venecije, zajedno sa sinom, ve} 1405. zagazila je u rat. Na wegovom po~etku, Mle~ani su ucenili wenu i glavu Bal{e III. sa 2000 dukata.25 U jeku sukoba, Bal{a III. se 1407. oènio Marom, k}erkom arbana{kog gospodara Nikete Topije. Brzo je dobio k}er, kojoj je, po majci, dao ime Jelena. Iscrpquju}i rat s Mle~anima, naterao je Jelenu da se prikloni pregovorima. Poput svoje

22Wen sin Bal{a III. imao je 1403, kada mu je umro otac, 17 godina, {to pokazuje da je najverovatnije ro|en 1386. Istorija Crne Gore (daqe: Ist. C. G.), II/2, Titograd 1970, 86 (I. Boì}). 23 M. Purkovi}, Kada se pokalu|erila kwegiwa Milica? Ju`ni pregled 13 (1939) 332-336 24 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma (daqe: Poveqe i pisma) I, Beograd-Sremski Karlovci 1929, 385-386 25 Listine, V, 60, 67-69 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 87 majke, kwegiwe Milice, koja je, u ime sina, i{la sultanu, re{ila je da po|e u Veneciju. Krenula je u prole}e 1409, ali se, zbog nesigurnog puta, zadràla u Dubrovniku oko dva meseca. U Mletke je stigla krajem jula i odmah su je primili najvi{i predstavnici vlasti. Senatori su utvrdili da je "vrlo siroma{na", jer je, zbog dugog puta, sve potro{ila. Davali su joj, na ime izdràvawa, po tri dukata dnevno, i u Veneciji je ostala puta tri meseca. Krajem oktobra sklopila je mir i, zajedno s mleta~kim predstavnikom, zaklela se na jevan|equ da }e ga po{tovati. Zatim se, preko Dubrovnika, u kome je dobila bogate poklone u vrednosti od 100 dukata, krajem 1409. vratila u Zetu.26 U woj, me|utim, i daqe nije bilo mira. Dok je jo{ trajao Prvi skadarski rat, Jelena se 1411. udala za bosanskog vojvodu Sandaqa Hrani}a. On je u decembru iste godine napustio svoju prvu ènu Katarinu, sinovicu Hrvoja Vuk~i}a. Kada je po{la novom muù, Jelena je imala ~etrdesetak godina. Nije poznato da li se Sandaq zbog we rastavio od prve ène. Ali, ~iwenica je da se odmah po odlasku Katarine oènio Jelenom. Ima ne{to nedoku~ivo u odnosima vojvode i Bal{i}a udovice. Po stu- pawu u brak, ostali su zajedno skoro ~etvrt veka, sve do Sandaqeve smrti. Udajom za najmo}nijeg ~oveka Bosne, Jelena je popravila svoj materi- jalni poloàj. Wen novi brak bio je, bez sumwe, i politi~ki. Do tada najopasniji protivnik Bal{e III, postao je wegov o~uh i za{titnik.

26 M. Purkovi}, K}eri kneza Lazara, Melburn 1957, 82-83 88 Mom~ilo Spremi}

Sandaq je vazda bio pa`qiv i dare`qiv prema Jeleni. Ostavqaju}i u maju 1413. poklad u Dubrovniku, predvideo je da ga moè podi}i ako za wim ostane "ili sin ili devojka koje bi imao s re~enom gospo|om Jelenom", {to pokazuje da se nije iskqu~ivala mogu}nost da wih dvoje imaju dece.27 U svakom slu~aju, Jeleninim odlaskom u Bosnu, u Zeti je ostao da vlada Bal{a III, i daqe veran idejama svoje majke. A te ideje su bile da je Zeta nerazdvojni deo nekada{weg Srpskog carstva, i da se mora, kad god je to mogu}e, naslawati na zemqu srpskog despota. Samo dve godine po odlasku majke, Bal{a III. se oènio, po drugi put, Boqom, k}erkom arbana{kog gospodara Koje Zakarije. Ali, uskoro je do~ekao veliku nesre}u: 1415. umro mu je sin jedinac. Tako je Jelena sahranila unuka, a dinastija Bal{i}a ostala je bez mu{kog naslednika. Ta smrt je izmenila istoriju Zete u narednim decenijama. Najteì dan u ìvotu Jelene Bal{i} bio je 28. april 1421. godine, kada joj je umro sin jedinac Bal{a III. Nema ve}e nesre}e nego kada roditeq do~eka da sahrawuje ro|eno dete. Upravo to se dogodilo Jeleni. Uz to, wen sin je umro kao mlad ~ovek, od oko 35 godina. Jelena se dràla za{tite mo}nog vojvode i ne`nog muà, koji je preuzeo brigu o Bal{inim k}erima. Najstariju unuku, koja je, kao {to je pomenuto, nosila babino ime, Jelena i Sandaq su 1424. udali za Sandaqevog sinovca Stefana Vuk~i}a, budu}eg vojvodu i hercega.

27 Poveqe i pisma I, 359 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 89

Dubrov~ani su, po posebnom ceremonijalu, pripredili vojvodi Sandaqu i Jeleni sve~ani do~ek prvih dana februara 1426. godine. Tom prilikom, Jelena je prisustvovala najve}oj sve~anosti u Dubrovniku, proslavi Svetog Vlaha.28 U zvani~noj prepisci, Dubrov~ani su isticali da je ne samo supruga "gospodina vojvode Sandaqa" ve} i "k}i gospodina kneza Lazara". Ali, ve} u julu 1427. iznenada je umro despot Stefan, sin kneza Lazara i wen brat. Uteha joj je mogla biti {to je na srpski presto do{ao wen sestri} \ura|, koji je uvek bio pa`qiv prema woj. Naro~ito kada se na{la u nevoqi. A ona je nastupila ve} 1435, kada je umro vojvoda Sandaq. Sudbina joj je dodelila da sahrani i drugog muà. Zamorena ìvotom, nije nastavila wegovu politi~ku borbu, ve} je vi{e mislila na neumitni kraj. Ostavila je Bosnu i ve} 1435. spustila se na Primorje, verovatno u Novi.29 Kao da je nameravala da posledwe dane provede u Dubrovniku i u wemu podigne malu pravoslavnu crkvu, u kojoj }e biti wen grob. Nastoje}i da dobiju Novi, Dubrov~ani su 1434. nameravali da zauzvrat ponude Sandaqu da u wihovom gradu podigne pravoslavnu crkvu i dom za stare i nemo}ne. Vojvoda se nosio tom mi{qu, ali ga je smrt pretekla. Zato je gospo|a Jelena u septembru 1435. zamolila sestri}a \ur|a da se zaloì kod Dubrov~ana da joj dozvole da, van gradskih zidina, podigne pravoslavnu crkvicu, u kojoj }e biti sahrawena. \ura| je podrào wenu

28 Vladimir ]orovi}, Sandaq Hrani} u Dubrovniku 1426, Bratstvo, 17 (1923) 102-107; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku, 114-117 29 Sima ]irkovi}, Herceg, 17-19 90 Mom~ilo Spremi} molbu, ali su ga Dubrov~ani odbili. Pravdali su se da dozvolu tobo` ne mogu dati bez papinog odobrewa.30 Borave}i na Primorju, Jelena je, preko Konavala i Cavtata, u novembru 1436. do{la u Dubrovnik da ostavi u depozit svoj nakit. Bile su to min|u{e, jedne s biserima i rubinima, druge s rubinima i safirima, kao i ukras za glavu ("vena~ac"), s biserima, rubinima i safirima. Mada su Dubrov~ani izjavqivali da moè do}i da ìvi u wihovom gradu, ona se vratila u Novi.31 U Dubrovniku je i kasnije zalagala novac i skupoceno posu|e, ali nikada nije do{la da u wemu stalno ìvi.32 U Bosni je bila vezana sa Sandaqa. Kako wega vi{e nije bilo, a sa wegovim sinovcem Stefanom Vuk~i}em imala je raznih nesporazuma, nastani- la se u Zeti, za koju je bila vezana tokom celog ìvota. Re{ila je da joj u Zeti bude i grob. Jelenu su u Zeti vezivale uspomene iz mla- dosti za srpske crkve, ve} prili~no opustele, na obalama i ostrvcima Skadarskog jezera. Obnovila je zapu{tenu crkvu Svetog \or|a na Skadarskom ostrvcu Gorici (Brezovici ili Be{ki) i podigla novu crkvu, posve}enu Bogorodici, u kojoj je èlela da bude sahrawena.33 Zbog teku}ih poslova, deo novca iz dubrova~kog poklada prenela je u Kotor. Kao protivnik Mle~ana, podràvala je vojvodu Stefana Vuk~i}a, koga je nazivala "sinom bez greha", tj.

30 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 189 31 Poveqe i pisma, I, 391-392 32 Isto, I. 393-394 33 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd-Sremski Karlovci 1902, 88 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 91 posinkom, pri zauzimawu Zete. Nije poznato da li je odràvala veze s despotom \ura|em, koji je nesiguran i bespomo}an, plutao na obali tokom 1440. i 1441. godine. On je, naivno i lakoverno, prepustio krajem 1441. Mle~anima svoje pre- ostale posede u Zeti. Jelena je bila odlu~nija i nepopustqivija prema wima. Zadu`bina Jelene Bal{i} na Gorici, posve}ena Bogorodici, je mala jednobrodna crkva, sa jednom od najlep{ih fasada toga doba. Sva u plemenitim razmerama, s goti~kim ose}ajem odnosa izme|u krova i tela hrama, ostavqa utisak otmenosti. Zapadwa~ki gra- diteq je jo{ uvek koristio romani~ke lukove, tako da je celo zdawe skladno i gospodstveno. [to se ti~e hrama Sv. \or|a na Gorici, pretpostavqa se da je bio zadu`bina \ur|a II. Stracimirovi}a.34 @eqa Jelenina je bila da manastir Svetog \or|a na Gorici, uz wenu novu Bogorodi~inu crkvu, postane pravoslavno kulturno sredi{te. Okupqala je duhovnike, ~vrsto vezane za nemawi}ku tradiciju i srpsku crkvu. Pred kraj ìvota, postala je stoèr oko koga se okupqao taj svet. Ona sama, sva u mislima na duhovne vrednosti, koje "nisu od ovoga sveta", posvetila se ispovedawima i razgovorima s monasima. U toj sredini najzna~ajniji je bio Nikon Jerusalimac, Jelenin duhovnik. O Nikonu Jerusalimcu malo se zna, kao i o svakom smernom podvi`niku. Poznaje se samo poneko wegovo sa~uvano delo. U manastiru

34 Ist. C. G, II/2, 483-486 (V. \uri}) 92 Mom~ilo Spremi}

Savini ~uva se [estodnevnik, koji je 1439/40. prepisao "smerni Nikon Jerusalimac". U tome Zborniku, osim [estodnevnika, nalazi se vi{e vizantijskih spisa, uglavnom isihasti~ke sadrìne, u srpskom prevodu, kao i neki tekstovi na gr~kom jeziku.35 Jo{ je zna~ajniji Gori~ki zbornik koji je Nikon pisao 1441/42. u Jelenininoj zadu`bini Svete Bogorodice na Gorici. Najpre sadrì prepisku Jelene i Nikona, u kojoj on izlaè u~ewe crkve o raznim dogmatskim i uop{te teolo{kim pitawima. Pri tome se pokazuje kao dobar znalac biblijskih tekstova i patristi~kog predawa.36 Daqe pi{e o Jeleni i wenim precima, kao primeru svetosti, koriste}i gra|u srpskih rodoslova i letopisa, ìtije Svetog Simeona od Stefana Prvoven~anog i @itije Svetog Save od Teodosija. Posle toga dolazi ustav za monahe, napisan po nalogu Jelene, za wenu zadu`binu Svete Bogorodice Gori~ke, a onda Povest o jerusalimskih crkvama i mestima u pustiwi, namewen tako|e kwegiwi. Sledi ispovedawe vere, molba za opro{taj ako se pri pisawu gre{ilo i pozdrav. Kraj ~ini pismo "smerne Jelene", u kome potvr|uje da je primila delo svog duhovnika Nikona, kao "bogonadahnuti" dar, koji prilaè "hramu presvete Vladi~ici na{oj Bogorodici" u Gorici. Nikonovi i Jelenini sastavi posve}eni su teolo{koj problematici. Jelenu je, na primer,

35 \. Radoji~i}, Izve{taj o radu na prou~avawu starih srpskih rukopisnih i {tampanih kwiga, kao i drugih starina, Istorijski ~asopis, 2 (1949- 1950), Beograd 1951, 332-333 36 \. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom, Delo 5 (1958) 594 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 93 zanimalo za{to se klawamo ikonama i krstu, koji su "delo ruku qudskih", na {to se nadovezu- je Nikonov dogmatski traktat o po{tovawu svetih koji su predstavqeni na ikonama. Pravila "skitska" napisana su u duhu mona{ke isihasti~ke literature, koju je Nikon odli~no poznavao. îtav Zbornik je posve}en spasu du{e, kroz vrlinu i dobra dela, koja dovode do svetosti i oboèwa. Kroz teoriju i praksu, izloèna je vizantijska asketska etika. Zadivquje Jelenino veliko teolo{ko znawe. Ona je duboko preìvqavala odnos prema reli- gioznom idealu ìvota, javqa se kao mistik, zaokupqena "sveto{}u ~istog i netelesnog pre- bivawa". Nezadovoqna ovozemaqskim ìvotom, isti~e da je on "èqewa bogatstva i sujetna slava, a ujedno i slasti", {to onemogu}ava uzdizawe ka boànskoj svetlosti. Kod we se javqa jedan od osnovnih problema vizantijske aksiologije ìvqewa. Nikon je daleko u~eniji. Mistik–isihast, on je odli~no poznavao patristiku, isihasti~ku kwièvnost ali i prirodne nauke svoga doba. Kao i drugi vizantijski mislioci, odan je hri{}anskoj vekovnoj tradiciji. On traì potvrdu svojih misli u autoritetu poznatih svetaca, crkvenih otaca. Vrednost misli je u drevnosti, da se one potvrde u vekovima. Wegova odlika je u ~uvawu kontinuiteta duhovne kulture, koja razbija okvir vremenskog i pros- tornog i osvaja ve~nost. Za razumevawe wegove Povesti o jerusalimskim crkvama potrebno je dobro poznavawe biblijske istorije i geografije. 94 Mom~ilo Spremi}

Wegov tekst je te~an poetski sastav, misaona lirika, pun stilskih figura i retorskih obrta.37 Gori~ki zbornik je svedo~anstvo prisustva vizantijskog isihazma u sredwovekovnoj Zeti. U Srbiji kneza Lazara i wegovih naslednika isihazam je bio op{te priznati ideal duhovnosti.38 Nikon Jerusalimac, starac i duhovnik Jelenine zadu`bine, nije bio ni prvi ni jedini isihast u Zeti krajem sredweg veka. Ali, bio je jedan od naju~enijih. Duhovno je oblikovao kwegiwu Jelenu, izuzetno obrazovanu osobu. Kao {to su bile otmene wene stvari, haqine od plemenite materije, dragocenosti od zlata, bisera i dragog kamewa, tako su bila otmena i tanana wena pisma upu}ena duhovniku Nikonu. Nikon Jerusalimac potpisao se na Gori~kom zborniku jednom gr~ki, i to tajnopisom, a drugi put srpski. U wegovoj Povesti o jerusalimskim crkvama ima veliki broj gr~kih re~i ili grcizama, a upadqivi su elementi gr~kog pisama u wegovom }irili~kom duktusu. Osim toga, u celom Gori~kom zborniku ima gr~kih pale- ografskih, i to minuskulnih i kurzivnih elemenata. Uostalom, u [estodnevniku iz Savine ima gr~kih tekstova. Sve to svedo~i o gr~kom poreklu

37 \. Sp. Radoji~i}, Antologija stare srpske knjièvnosti XI-XVIII veka, Beograd 1960, 184-187, 341-343; isti, Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti, Titograd 1963, 248-250; M. Ka{anin, Srpska kwièvnost u sredwem veku, Beograd 1975, 438-443; Ist. C. G. II/2 18-190 (I. Boì}); Isto 372- 380 (D. Bogdanovi}); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnos- ti, Beograd 1980, 222-224; \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova "Povest o jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima", Kwièvna istorija, V/18 (1972) 289-327 38 Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u XIV i XV veku, Manastir Ravanica, 1381-1981, Spomenica o {estoj stogodi{wici, Beograd 1981, 101-134 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 95

Nikona Jerusalimca. On je boravio u Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu, a mogao bi biti starac srpskog manastira Svetih Arhan|ela u Jerusalimu. Nije slu~ajno do{ao u Zetu, jer je metoh toga manastira bio manastir Svetog Nikole na Vrawini. Izgleda da je Nikon uzeo stroè mona{ke oblike ìvota, jer je Jelenin testament, pisan 25. novembra 1442. "rukom duhovwago oca starca Nikandra Jerusalimca". Problem drugog imena re{ava se pretpostavkom da je Nikon u me|uvremenu uzeo veliku shimu, kada kalu|er ponovo mewa ime. Nikon–Nikandar javqa se 1454. u manastiru Svetog Nikole na Vrawini, i posledwi put 23. novembra 1468. kao proiguman toga manastira. Ako je u pitawu jedna li~nost, Nikon–Nikandar doìveo je duboku starost. Bio je jedan od mnogih Grka–monaha, izbeglica, koji je na{ao uto~i{te u Srbiji. Ba{ u wegovo vreme bilo je obrazovanih i u~enih gr~kih izbeglica, koji su postali srpski pisci. Nikon, monah–isihasta, na{ao se u Zeti u neposrednom susedstvu Latina. Oni su odbaci- vali celokupan isihazam, ~ak su ga smatrali zabludom i ludo{}u. Za isto~nohri{}anski svet, prite{wen izme|u islama i rimokatolicizma, on je bio pitawe duhovnog opstanka. îwenica da je Jelena Bal{i}, kraj samih Latina, stvorila sredi{te pravoslavne duhovnosti ipak svedo~i da su dva hri{}anska pogleda na svet egzistirala jedan kraj drugog. Bilo je to upravo vreme kada je Jelena Bal{i} brojala svoje posledwe dane. Po wenom 96 Mom~ilo Spremi} diktatu, kao {to je pomenuto, napisao je wen testament duhovnik Nikandar u Gori~anima, ne mnogo udaqenim od Skadarskog jezera. Ostavila je vojvodi Stefanu Vuk~i}u novac i vredne stvari, wegovoj èni, a svojoj unuci, Jeleni, skupocen nakit, kao i poklone wihovoj deci: sinovima Vladislavu i Vlatku i k}erima Katarini i Teodori. Uzgred budi re~eno, wena praunuka Katarina, udajom za Stefana Toma{a, postala je bosanska kraqica. Posledwe godine ìvota provela je u Rimu kao vatrena katolki- wa, dok su joj zarobqena deca, sin i k}er, preve- deni u islam, zauvek ostali u Turskoj.39 Gospo|a Jelena je ostavila zlatnu ikonu sestri Oliveri, koju su zvali Despina, biv{oj haremskoj robiwi sultana Bajazita I. Posebnu sumu novca namenila je tro{kovima za pokrivawe zadu`bine Svete Bogorodice, u kojoj je odredila da bude sahrawena. Hiqadu dukata namenila je da se podeli "za moju du{u", kako je rekla, s tim {to se }e 200 dukata, preko sestre Despine, utro{iti "da mi se poju leturgije i da se razdeli milostiwa", a drugih 200 dukata namenila je crkvi u kojoj }e biti wen grob, tako|e za pojawe liturgije i za milostiwu. Crkvi Svetog \or|a u Gorici ostavila je 90 dukata: 60 za kupovinu olova da se pokrije, a 30 dukata majstorima. Svome duhovniku, starcu Nikandru ostavila je 50 dukata, kalu|eru Jovanu 40, a popu Teodosiju 20. Osim toga, darovala je vi{e sve- tovnih osoba, kao {to je vlastelinka Ruà,

39 \. To{i}, Bosanska kraqica Katarina (1425-1478), Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine, 2, Beograd 1997, 73-111, gde je navedena i ostala literatura. Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 97 o~igledno svoje dvorane, posebno one koji se dese u vreme wene smrti. Devojkama, koje budu na samrtnom ~asu, da}e se miraz, koliko bude mogu}e, a, prema mogu}nostima, i ostaloj ~eqadi. Svoj poklad od 600 dukata kod Baranina Lovra [igovi}a zave{tala je Bogorodi~inoj crkvi na Gorici, kao i vinograde, wive i masliwake u Baru i solane. Kao ktitore i starateqe te crkve odredila je unuku vojvotkiwu Jelenu i wenog sina kneza Vladislava. Ako bi se posle wene smrti na{ao kakav srebrni sud, wih dvoje su bili du`ni da priloè toj crkvi, kao i obema Gori~kim crkvama da prinesu kwige i druge stvari, koje budu bile potrebne. Na kraju, zaklela je vojvodu Stefana i vojvotkiwu Jelenu da izvr{e sve {to je testamentom odredila.40 Jelena Bal{i} je umrla po~etkom 1443. godine, u dubokoj starosti, ve} za{la u osmu deceniju ìvota. Prvog muà je nadìvela ~etrdeset godina, a drugog skoro deceniju. Sahrawena u svojoj zadu`bini na Gorici, oti{la je u jednom gorkom trenutku, kada uop{te nije postojala srpska dràva. Oti{la je, me|utim, kao {to je i ìvela: bogato i otmeno. Wen testament svedo~i o wenim otmenim stvarima, ali i o gospodskom odnosu prema rodbini i okolini; on je prava panorama vlasteoskog ìvota i obi~aja. Tada{we srpsko plemstvo nije bilo samo bogato i otmeno ve} i visoko obrazovano, a Jelena je wegov najboqi predstavnik. Stekla je svetovno obrazovawe na dvoru svoga oca kneza Lazara, pro{irila ga u

40 Poveqe i pisma, I, 394-397 98 Mom~ilo Spremi}

Zeti i Bosni, i uvrstila se u vrhove srpskog prosve}enog dru{tva. Istovremeno, bila je duboko pobo`na, stalno okruèna duhovnicima. S wima se dopisivala, traè}i odgovore na pitawe kako dolazi do spasewa du{e, kroz vrlinu, koja dovodi do svetosti. Pripadala je tananom svetu kome je bilo predodre|eno da nestane. Dok su kwegiwu Jelenu mu~ili problemi ìvota, gruba stvarnost pisala je neumitne stranice istorije. Na Zetskoj obali Mle~ani su nastavili svoje {irewe. Po{to im se 1. avgusta 1442. predala Budva, 5. avgusta predao se i Drivast. Vojvoda Stefan Vuk~i} i Venecija otimali su se o Bar. Sve mo}nijim Mle~anima pri{ao je i pravoslavni "pop \inak", koji je stajao na ~elu jednog dela ratni~ke druìne Mrkojevi}a. Ba{ u toku tih meteà, Jelena je zauvek sklopila o~i, a 1. aprila 1443. vojvoda Stefan Vuk~i} potvrdio je da su wegova èna Jelena i sin Vladislav primili iz dubrova~kog poklada wene stvari i novac.41 Ve} u junu te godine Mle~ani su zauzeli Bar, posev{i tako celo Primorje od Kotora do Bojane. Venecija, velika privredna sila, posebno snaàn trgovin- ski centar, grad od sto hiqada stanovnika, koji je, kako se tada verovalo, imao najsavr{enije ure|ewe i najve}u flotu u Sredozemqu, bio je uzor i snaga pod ~iju su vlast mnogi èleli da do|u. Pa i gradovi na obali Zete, koji su u XV. veku imali izme|u 800 i 4000 stanovnika. Naravno, mleta~ko osvajawe Zete odrazilo se i na crkvene prilike.

41 Isto, II, 57-58 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 99

Ve} 1443. istorijski izvori izri~ito svedo~e da je metohija manastira Svetog Mihaila na Prevlaci bila rasturena. Navedeno je da su weni posedi nekada bili metohija.42 Sada su pripadali mleta~kom Kotoru. Pop Bogi{a Radakovi} iz Gorweg Grbqa sluìo je i daqe u crkvicama Svetog Nikole i Svete Marije na Prevlaci, ali je bio u oskudici. Uz pomo} Crnojevi}a, 1443. dobio je pravo na {est mleta~kih stara p{enice godi{we. Ba{ 1443. Budvani su traìli podru~je metohije, s obraz- loèwem da su u tome kraju solane, a so se pro- daje u Budvi. Mle~ani su ih odbili, zagaranto- vav{i Kotoranima da }e ta mesta ostati u sastavu wihovog distrikta.43 Po{to je 1444. obnovio dràvu, despot \ura| Brankovi} zatraìo je od Mle~ana da mu vrate zetska mesta, koja im je ustupio u privremenu za{titu. Kako su ga odbili, uvideo je da je naseo na wihova slatkore~iva obe}awa. U me|uvremenu, po~etkom 1444, Mle~anima je pri{ao i Stefanica Crnojevi}. Prilike po pravoslavnu crkvu nisu bile nimalo lake, ali i daqe nije bilo jedinstva ni na rimokatoli~koj strani. Nastavqen je sukob izme|u kotorskog biskupa i barskog nadbiskupa. U tome sporu, Marin Kontarini nije uspeo ni{ta da postigne do Florentinskog sabora. Ako ne pre, a ono sigurno po obnovi srpske dràve, barski nadbiskup vezao se za srpsku stranu. \or|e Pelinovi},

42 "Lustiza cum territoriis suis, videlicet Passiglava, Bogdasichi, Lescevichi, Tombe cum territoriis, que fuerunt de Metochia" G. ^remo{nik, Kotorski dukali i druge listine, Glasnik zemaljskog muzeja, 33-34 (1922) 153 43 Listine, IX,177; G. ^remo{nik, n. d. 152-155 100 Mom~ilo Spremi} opat Svete Marije Rata~ke kod Bara, koji je ina~e poticao iz rimokatoli~ke porodice Novog Brda i bio odani podanik srpskog despota, ali je u me|uvremenu pri{ao Veneciji, pisao je marta 1445. Senatu u Veneciji da je "Arhiepiskop Bara, ekskomuniciran od Rimske kurije", proteklih meseci i{ao u Gorwu Zetu i "tri dana proveo s despotovim vojvodom, kako se veruje, da bi ne{to izveli protiv va{e dràve".44 O~igledno, Marin Kontarini je, tokom boravka na saboru u Italiji, postigao da Kurija ekskomunicira barskog nadbiskupa. Ina~e, za taj poloàj borio se i ambiciozni opat \or|e Pelinovi}, mole}i mleta~ki Senat da ga proteìra u Rimu.45 Ali, ni tamo nije i{lo lako, jer je, dve godine kasnije, umro papa Evgenije IV. Za novog poglavara Rimske crkve izabran je Nikola V. (1447–1455), poznati humanist Tomazo Parentuceli (Tommaso Parentucelli), ~ovek {irokih vidika, kome je bila strana svaka iskqu~ivost. Ipak, u Zeti su nastavqena trvewa. Kao {to je pomenuto, posle mleta~kog preuzimawa Budve pravoslavni mitropolit povukao se u Pre~istu Krajinsku, izgubiv{i prihode sa Svetomihoqske metohije, koje je ubirao mleta~ki knez u Kotoru. Mitropolit je poku{avao da naknadi prihode na drugoj strani. Petar Kalu|erovi}, rimokatoli~ki paroh Svete Marije na Gorici, u dijecezi Sva~a, àlio se 1446. Mle~anima da je

44 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 744 45 O \or|u Pelinovi}u: M. Dini}, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni, II, Beograd 1962, 81-82; M. Spremi}, Rata~ka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII/1, Beograd 1964, 210-213 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 101

"krajinski mitropolit, srpski arhiepiskop, nasilno zauzeo neke posede te crkve.46 Izgleda da je naslednik mitropolita Jeftimija bio Teodosije, koji se pomiwe pre 1446. godine. Ina~e, srpski patrijarh, koji je postavqao zetskog mitropolita, bio je posle 15. juna 1445. Nikodim, verni saradnik despota \ur|a.47 Despotov latinski kancelar Nikola de Arhilupis, mada je ìveo u Smederevu, tih dana se se}ao kotorskih rimokatoli~kih crkava i davao im priloge.48 Sami Kotorani traìli su 1446. dozvolu od Mle~ana da pravoslavne sve{tenike, koji, navodno, samo ubiru prihode s crkvenih imawa a ne staraju se o du{ama, zamene rimokatoli~kim. Mleta~ke vlasti nisu se tome suprostavqale, samo su savetovale da sve ~ine "malo po malo i na ve{t na~in", da se ne izrodi neka nezgoda "zbog mno{tva tih {izmatika". Takti~ni i oprezni, senatori nisu dozvolili da upravqawe imovinom pravoslavnih crkava preuzmu dvojica kotorskih rimokatoli~kih sve{tenika. Naloìli su kotorskom knezu da ispuwava obaveze prema pravoslavnom sve{teniku Bogi{i Radakovi}u, kome su potvrdili povequ despota \ur|a.49 Dakle, vlasti u Veneciji, vi~ne tananoj diplomatiji, zaustavqale su pre- nagqene poteze Kotorana.

46 I. Bo`i}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 89 47 M. Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Diseldorf 1976, 150-152 48 O Nikoli Arhilupusu: D. Kova~evi}-Koji}, O biblioteci Nikole iz Kotora, kancelara na dvoru srpskih despota, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Sarajevu (Spomenica Salka Naze~i}a), Sarajevo, 1972, 415-419 49 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 465. Up. I. Bo`i}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, 81; Isti, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, 90; M. Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika, 249 102 Mom~ilo Spremi}

Verske prilike u Zeti na{le su se na posebnom isku{ewu 1448, kada je stigla vojska despota \ur|a Brankovi}a, koji je èleo da povrati svoja mesta. Pri{li su mu seqaci iz Grbqa i sa teritorije nekada{we Svetomihoqske metohije. Kotorani su privremeno izgubili kontrolu nad tim krajevima i zaustavqen je wihov rad na smeni pravoslavnih s rimokatoli~kim sve{tenici- ma. Despotu je pri{ao i Stefanica Crnojevi}, pa se krio posle razbijawa srpske vojske pod Barom. Hranu mu je doturao neki kalu|er Isaija, kome su Mle~ani, zbog toga, oduzeli vinograd. U tim vremenima u Zeti su delovali i popovi glagoqa{i. Odani Rimskoj kuriji, bili su ve{ti pobornici {irewa rimokatolicizma, jer su nudili narodnu slu`bu i propoved na narodnom jeziku.50 Glagoqa{e je dovodio i biskup Marin Kontarini, ra~unaju}i da }e upotrebnom narodnog jezika u crkvi pribliìti stanovni{tvu kotorske okoline latinske obrede i neosetno ih vezati za rimokatolicizam. Ve} tridesetih godina XV. veka u Kotoru je delovao Matej ]urilica, tj. glagoqa{, doveden iz Sewa. U toku 1444. jedan Italijan, kotorski kancelar, testamentom je odredio da se jedna tre}ina dobiti od imovine, koja se rasproda posle wegove smrti, upotrebi za izdràvawe jednog sve{tenika koji }e sluìti u crkvi "in slavonica lingua secun- dumritum Latinorum". Takav je sve{tenik kasni-

50 M. Dini}, Chiuriliza slovenskih popova dubrova~ke gra|e, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. XXVI, sv. 3-4 (1960) 274-279; Isti, Slovenska slu`ba na teritoriji Dubrova~ke republike u sredwem veku, Isto, kw. XIV, v. 1-2 (1934) 63-65 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 103 je sluìo i u selu Bogda{i}ima, koji su pruàli jak otpor preveravawu.51 Za razliku od ostalih delova Srpske despotovine, u Zeti su se i daqe ose}ali i unijatski vetrovi. Poznati srpski kancelar u Kotoru Stefan Kalu|erovi} podigao je 1451. crkvu u Stolivu, posve}enu Bogorodici. Wen ìvopis na kome su predstavqeni Sveti Frawa Asi{ki i Sveti Tripun, pokazuje da je bila namewena unijatskom obredu.52 Pred {irewem rimokatolicizma, pravoslavni jerarsi nisu se mogli odràti ni u Pre~istoj Krajinskoj. U woj verovatno nije boravio mitropolit "kir Josif", zabeleèn uz 1453. godinu u Koporinskom letopisu.53 U tome manastiru ve} su rezidirali unijatski prelati: od 1452. Sava, Grk po poreklu, raniji episkop Termopila. Drè}i se isto~nog obreda, pripremao je pastvu za prihvatawe rimokatolicizma. Glavni, me|utim, problem u Zeti toga vremena bio je ugu{ewe Grbaqske bune. Stanovnici Grbqa i seqaci sa nekada{we Svetomihoqske metohije dràli su ~ak Kotor pod opsadom. Wihovi protivnici su uvidjeli da se pobuna moè skr{iti jedino ako se Stefanica Crnojevi} odvoji od despota i veè za Mle~ane. Na taj posao bacio se kotorski biskup Marin Kontarini. U julu 1451, sa dva predstavnika kotorske op{tine, izlagao je u Veneciji, na sed-

51 I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, 81 52 V. \uri}, Goti~ko slikarstvo u Vizantiji i kod Srba uo~i turskih osvajawa, Zograf, 18 (1987) 52 53 M. Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka, Hri{}ansko delo III/4-6, Skopqe 1937, 42; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi, Beograd 1925, 99-100; I. Jastrebov, Jepiskopija zetska, Glasnik srpskog u~enog dru{tva, 48 (1880) 402-403 104 Mom~ilo Spremi} nici Kole|a, uslove pod kojima bi Stefanica priznao mleta~ku vlast. Senatori su prihvatili wegove uslove, me|u kojima su najva`niji bili da ga priznaju za "vrhovnog vojvodu Zete" i da dobija godi{wu platu od 600 dukata na kotorskoj blagajni. Zauzvrat, wegova prva obaveza je bila da pokori Grbaq. Po~etkom 1452. Stefanica Crnojevi} je u krvi ugu{io Grbaqsku bunu. Odmazda je bila stra{na. U Kotoru je obe{eno trideset Grbqana, a preko dve stotine osu|eno je na trajno progonstvo iz Grbqa i sa kotorske teritorije.54 Mada su se ustanici digli da bi, pre svega, ostvarili svoje privredne i dru{tvene zahteve, tj. da ìve od rada svojih ruku i da budu slobodni qudi, u wihovoj pobuni bilo je i ver- skih razloga. Pada u o~i da je me|u proteranima bilo nekoliko "popova", {to pokazuje da su igrali neku ulogu u pobuni. Prema predawu, koje je sa~uvao Stefan Mitrov Qubi{a u pripoveci Prokleti kam, posle ugu{ewa Grbaqske bune, Kotoranin Dru{ko ubacio je otrov u hranu koja je izneta na sto pravoslavnim kalu|erima u manastiru Svetog Mihaila na Prevlaci. Dok su oni bili za stolom, top s mleta~kog broda poru{io je manastir. Pod ru{evinama, u ìvotu su ostala samo dva kalu|era, a bilo ih je sedamdeset. Istorijski izvori ne potvr|uju ovo predawe, pogotovo ne mleta~ko bombardovawe. Kao {to je pomenuto, manastir Svetog Mihaila bio je od ranije u ru{evinama.55

54 M. Dini}, Jedan prilog za istoriju Grbqa, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor, kw. XII, sv. 1 (1937) 107-112 55 I. Bo`i}, O propasti manastira Sv. Mihaila 83-91 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 105

Posle ugu{ewa Grbaqske bune poja~ana je rimokatoli~ka ofanziva. Me|u proteranim stanovnicima Gorweg Grbqa bili su i Brajko i Bratota, bra}a ve} pomiwanog popa Bogi{e Radakovi}a, koji je slu`io u preval~kim crkvicama Svete Marije i Svetog Nikole. To, me|utim, vi{e nije mogao da ~ini. Papa je poverio te crkvice kotorskom sve{teniku Antonu Dru{ku, za ~ije je prezime narodna tradicija vezala ru{ewe manastira Svetog Mihaila na Prevlaci.56 Ve} 1453. u Qe{evi}ima, nekada{wem posedu Svetog Mihaila, slu`io je rimokatoli~ki sve{tenik Ivan Bolica iz Kotora. Iste godine oti{ao je, me|utim, biskup Marin Kontarini, bez sumwe najzna~ajniji rimokatoli~ki prelat u Zeti XV. veka. Imovinski je oja~ao svoju biskupiju, a u Kotoru je zaveo uzornu versku disciplinu. Bio je naru~ilac rasko{nih zlatarskih predmeta za sakralnu upotrebu; iza wega je ostao tzv. "Krst Marina Kontarini", koji na goti~kim zavr{ecima ima poprsne reqefe svetiteqa, dok je Hristovo telo u punoj plastici.57 Na kotorskoj biskupskoj stolici Marina Kontarini nasledio je 1453. Bernard, iz mleta~kog gradi}a Pjeve di Sako. Kako izri~ito svedo~e izvori, on je prevo u rimokatolicizam "mnoge stotine", naro~ito u selu Bogda{i}ima, gde je postavio sve{tenika, pod ~iju su versku jurisdikciju potpadali seqaci iz

56 I. Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb 1930, 39-40 57 C. Fiskovi}, Dubrova~ki zlatari od 13 do 17 stolje}a, Starohrvatska prosvjeta, III/1 (1949) 145-147; B. Radojkovi}, Remek dela kotorskog zlatarstva u katedrali svetoga Tripuna, Kotor 1966, 81-90. 106 Mom~ilo Spremi}

Bogda{i}a i Kav~a. Me|utim, tu je ìveo jedan "{izmati~ki kalu|er" koji je nastojao da vrati u pravoslavqe one koji su ve} primili rimokatolicizam. @estok u borbi, napao je ne samo rimokatoli~kog sve{tenika ve} i biskupa Bernarda, kada je, osmog dana po Vaskrsu, krenuo u vizitaciju i podelu krizme novim vernicima. Posle toga, du`d je 1455. naredio da se kalu|er protera s kotorske teritorije, a da "{izmati- ci" napuste posede koji su pripadali crkvi. Crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima, i ostale pravoslavne crkve, morale su se predati biskupu u Kotoru. Mada je biskup Bernard, posle pomenutog incidenta, zauvek napustio Kotor i vratio se u svoje rodno mesto u Italiju, odredbe o oduzimawu zemqe "{izmaticima" prinudile su stanovnike Bogda{i}a da se prik- lone rimokatolicizmu.58 Opirawe pravoslavnog ìvqa rimokatoli~koj ofanzivi nije bilo karakteristi~no samo za Dowu Zetu. U ugovoru, zakqu~enim 6. septembra 1455. na Vrawini kojim su katuni Gorwe Zete prihvatili mleta~ku vlast, pred- vi|eno je da nijedan latinski "sve{tenik ili episkop ili arhiepiskop" ne moè imati nadle`nost nad pravoslavnim crkvama, ukqu~uju}i i "latinskog arhiepiskopa u Krajini". Tu nadle`nost moè imati samo mitropolit srpske vere, "jer se mitropolit Krajine naziva mitropolit Zete". "Bez toga ne moèmo biti" zavr{ili su predstavnici Gorwe Zete.59 Ali,

58 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 466-467 59 Listine, X, 67-68 Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca 107 odredbe o crkvi iz Vrawinskog ugovora ostale su mrtvo slovo na hartiji. Unijatski prelati stolovali su i daqe u Pre~istoj Krajinskoj. Od 1454. na toj stolici bio je Arbanas Pavle Du{man, raniji paroh u Trevizu i episkop u Sva~u i Drivastu. Bio je ne samo krajinski nadbiskup ve} i papski nuncije u Srbiji i Albaniji, s pravom propovedawa krsta{kog rata protiv Turaka. Ve{to je lavirao u pravoslavnoj sredini, {to je predstavqeno papi kao izdaja rimokatoli~ke vere. Prema optu`bama, navodno je tvrdio da je gr~ka crkva prava i da je treba vi{e ceniti od rimske. Zabrawivao je da se protiv wegovih postupaka podnose apelacije u Rimu, a sam se pona{ao kao papa. Optu`be protiv wega podnosio je barski nadbiskup, ispod ~ije jurisdikcije je Rim 1456. izuzeo biskupa u Drivastu i samog krajinskog nadbiskupa. Istraga protiv Pavla zapo~ela je 1457, i nije dovr{ena, jer je on iste godine umro. Slede}e godine za krajinskog nadbiskupa doveden je Jovan sa Krita, gr~ki unijat, koji je otvoreno istupao kao rimokatoli~ki prelat i pobornik mleta~ke politike.60 U takvim crkvenim i politi~kim prilikama pravoslavni mitropoliti morali su se povla~iti. Kroz ceo XV. vek su se selili. I to prema brdima: najpre u manastir Svetog Nikole na Vrawini, zatim u Kom, pa u Obod i, na kraju, na Cetiwe, gde je Ivan Crnojevi} 1485. zavr{io

60 D. Farlati, Illyricum sacrum, VII, 242, 277; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi, 99- 101; Istorija srpskog naroda, II Beograd 1982, 286 (I. Bo`i}) 61 M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 133-139; R. Kovijani}, O zetskom mitropolitu u Pre~istoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja, 1 (1968) 89- 108 Mom~ilo Spremi} crkvu posve}enu Ro|ewu Bogorodice.61 U me|uvremenu, opustela je Bogorodica Gori~ka, zadu`bina Jelene Bal{i}. Wu je Ivan, zajedno sa posedima i prihodima, prilo`io svojoj zadu`bini na Cetiwu. Tako je kroz XV. vek srpska pravoslavna crkva u Zeti izgubila deo vernika, ali je, ipak, samo delimi~no uzmakla pred rimokatolicima. U takvim crkvenim prilikama delovao je u Zetu umni podvi`nik, mistik i isihasta "Nikon Jerusalimac".

Manastir Vrawina, crkva koju je podigao Kraq Nikola Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi}) Prevlaka Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadr`aj

SA@ETAK: Temeq dràvnosti, kulture i duhovnosti Zete postavila su tri sveta monaha: Simeon Miroto~ivi, Sava i Simon. Sav okrenut Grobu Gospodwem i istoku kao isto~niku mona{tva, Sveti Sava je u tom pravcu okrenuo i la|u spasewa Zetske episkopije. Isto tako, svetogorstvo Svetog Save i wegovih naslednika raslo je tako da je s vremenom osnaìlo do te mere da je imalo snage da od Svete Gore privu~e deo sebi u naru~je. Zato je u wenom zenitu u Zeti do{lo do stvarawa jedne mona{ke kulture i duhovnosti. To }e se dogoditi u sredi{woj oblasti sredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, na obalama Skadarskog jezera, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e u li~nosti i kwièvnom i bogoslovskom delu Nikona Jerusalimqanina imati svoj najrascvetaniji i najuspeliji duhovni cvet i plod.

Kada govorimo o sredwevekovnoj istoriji Zete stalno moramo imati na umu da su temeqi wene dr`avnosti, kulture i duhovnosti postavila tri sveta monaha: Simeon Miroto~ivi, Sava i Simon, i da je daqwe ukra{avawe i ulep{avawe tog zdawa delo, trud i ume}e wihovih u~enika, naslednika i sledbenika, wihove duhovne dece – monaha. Simeon Miroto~ivi je kao Stefan Nemawa pod svoju upravu stavio Kotor i Primorje; Sveti Sava je kao prvi arhiepiskop srpski u sastavu @i~ke arhiepiskopije osnovao wenu Zetsku episkopiju; Sveti Simon joj je kao kraq Stefan Prvoven~ani u Manastiru Svetih 112 Monah Nikodim (Bogosavqevi})

Arhangela Mihaila na Prevlaci podigao i postavio sedi{te. Dvojica od wih su svetogorci: Sveti Sava je blizu tridesetak godina proveo na Svetoj Gori, Sveti Simeon se ~ak posvetio i osvetio to~ewem mira u svom grobu ukopanom u tlo ove mona{ke gradine i, prema tome, temeqi duhovnosti sredwevekovne Zete, odnosno wene episkopije, isti su kao i oni Vatopeda i Hilandara, ~iji su drugi, onosno, prvi ktitori bili telesni i duhovni otac i sin, tj. sin i otac, svetogorci. Hodo~a{}em Svetog Save i pok- lowewem svetiwama na sun~anom i duhovnom istoku oja~avane su joj i utvr|ivane osnove postojano{}u Sinajskih, Jerusalimskih, Palestinskih mona{kih stole}a. Sav okrenut ka Grobu Gospodwem i istoku kao isto~niku mona{tva, Sveti Sava je razumqivo u pravcu ove hri{}anske i mona{ke, okrenuo i na{u kolevku, la|u spasewa Zetske episkopije, odnosno, celokupne Zete. Zato ne ~udi {to je posle ovako postavqenog po~etka u wenom zenitu do{lo do stvarawa jedne mona{ke kulture i duhovnosti na tlu Zete; wime je, takvim po~etkom, zapravo, zapo~elo spremawe Zete za susret i do~ek istoka i Svete Gore, za wihovo, ne upoznavawe, ve} prepoznavawe, za osvetogoravawe Zete, za weno sveto gorewe. To }e se dogoditi u sredi{woj oblasti sredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, na obalama Skadarskog jezera, stvarawem ili, boqe re~eno, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e u li~nosti i kwi`evnom i bogoslovskom delu Nikona Jerusalimqanina imati svoj najrascvetaniji i najuspeliji duhovni cvet i plod. Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadr`aj 113

Naslednici Svetog Save, zetski episkopi i monasi trudili su se da wegovo zapo~eto delo nastave i da ga u duhovnom ìvotu podraàvaju neprekidno odraàvaju}i veze sa mona{kim maticama, odlaze}i na poklowewe svetiwama i duè ili kra}e vreme borave}i na Svetoj Gori, Svetoj Zemqi i Sinaju, podvizavaju}i se i usavr{avaju}i se u ìvotu isposni~kom i molitvenom. Oni su od novozavetnog srpskog Noja dobijenu la|u spasewa zetske episkopije, kasnije mitropolije, ~uvali i upravqali u plovidbi prema uputstvima, koje im je ovaj duhovni brodar sabrao u Ilovi~koj krm~iji. Prema izvoru Pravoslavqa upravqena krma bila je u rukama krmano{a, Savinih saplovaca, od kojih ve} prvi Zetski episkop Ilarion, podizawem manastira Vrawina, odre|uje obale Skadarskog jezera kao jedan od wenih ciqeva i luka. Od ovih brojnih la|ara dovoqno je navesti primer Svetog Jevstatija Prevla~kog: kao monah i potom jeromonah prevla~ki pose}uje Svetu Zemqu i Svetu Goru, gde tri godine boravi kao iguman Hilandarski. Iskustvo, dakle, u su{tini istovetno iskustvu Svetog Save. Kao episkop Zetski i arhiepiskop Srpski, mogao je Sveti Jevstatije, a sigurno je to i ~inio, da la|u i mornare svetosavce ~uva, uve}ava i obu~ava svojom duhovno{}u sakupqenom na istoku. Takvim duhovnim stremqewem Zetska mitropolija je od svog osnivawa neprimetno i nevidqivo krenula na put i plovidbu koji }e je dovesti do obala Skadarskog jezera, kao, na neki na~in, ostvarewe te silne po~etne èqe i toka. 114 Monah Nikodim (Bogosavqevi})

Me|utim, iako od Jezera udaqenija nego Zetska mitropolija, Sveta Gora }e pre od we uploviti u wegove luke. Najverovatnije da su dva dràvna Sabora saz- vana od strane kneza Lazara i \ur|a Bal{i}a, 1374. i 1375. godine, pored dva glavna pitawa: izbora pustiwaka Jefrema za patrijarha i izmirewa na{e Crkve sa Carigradskom Patrijar{ijom, razmi{qala i odlu~ivala o prihvatawu sinajskih i svetogorskih monaha, koji su zbog nemira na {irokom pojasu od Sinaja do Balkana, posle Mari~ke bitke, kucali na vrata na{ih strana. Na to upu}uje osnivawe velikih zadu`bina kneza Lazara u moravskoj Srbiji u koje prima monahe tihovateqe, u~enike Grigorija Sinaite, i, u mawem broju, wihova pojava u srcu Zete. Jezgro wihovog okupqawa u Zeti je manastir na Gorici, kasnije, po starcu Makariju, svom prvom tihovatequ i prepisva~u, dobio naziv Star~eva Gorica. Podignut je izme|u 1376. i 1378. godine. Za wim slede crkve, odnosno, manastiri Svetog \or|a, i Bogorodi~ina na Brezovici, Gorici, dana{woj Be{ki, zatim Mora~nik, Kom, Dowi Br~eli, Tophana, kojima pribrajamo starije Pre~istu Krajinsku i Vrawinu i mla|e Gorwi Br~eli i Orahovao. I pored nepostojawa izri~itih pisanih podataka, na osnovu navedenih istorijskih okolnosti, tipi~nih svetogorskih trolisnih osnova crkava, ~iwenici da je pet manastira posve}eno Bogorodici, za{titinici svetogorskog vrta, vi{e je nego o~igledno da su se u ovu prirodnu luku i zaton, od ma~a neznaboà~kog, sklonili, Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj 115 molitvi, prepisivawu i rukodeqi predali sinajski, palestinski i svetogorski monasi, pusti- waci, anahorete i mol~alnici. Iako su, ponovimo jo{ jednom, imali pre}i duì put od Zetske mitropolije, svetogorci su pre we stigli na obale Skadarskog jezera, tu osnovali malu Svetu Goru, tzv. Zetsku Svetu Goru i u zavetri- ni wene ti{ine i mira sa~ekali je, kada je ona u Pre~istu Krajinsku stigla po~etkom petnaestog stole}a, da bi potom pre{av{i na drugu obalu, u manastir Vrawinu, i daqe, zajedno sa Crnojevi}ima, preko Koma i Oboda uspela se u svoje vi{evekovno tihovawe, nenaru{avano gotovo sve do na{ih dana. Kao {to smo ve} na po~etku rekli, svetogorstvo Svetog Save i wegovih u~enika i naslednika raslo je iz decenije u deceniju da bi nakon sto {ezdeset godina naraslo i osnaìlo do te mere da je imalo snage da od Svete Gore odvoji deo i privu~e ga sebi i naru~je. Re~i Gospodwe: "Tamo gde je va{e blago, tamo je i va{e srce," ispunile su se na ovom mestu. @eqe uma i srca zetskog mona{tva, usmerewe ka mona{koj gradini, izdvojile su i prenele mali jedan skit u svoje srce, u srce Zete, u basen Skadarskog jezera. Wihova srca i srce Zete posluìli su da se u wima savije gnezdo sli~no atonskom, u kome je duh Svete Gore mogao opet da svija mawa gnezda trolisnih crkava, i u wih skrasi i zbrine svoja proterana ~ada. Obale, ostrvca i gorice, zalivi i zatoni, dolovi, luke i limani Skadarskog jezera nalikovali su onim napu{tenim na Atonu. 116 Monah Nikodim (Bogosavqevi})

Pada u o~i neuobi~ajeno mali broj sa~uvanih spomenika i izvora. Sve {to nam je od mona{ke tvorevine Zetske Svete Gore ostalo i preìvelo do na{ih dana jeste arhitektura wenih crkava i dva rukopisa: Gori~ki zbornik i Savinski [estodnev, oba Nikona Jerusalimqanina. Na svetogorskim trolisnim osnovama podizani su nerazu|eni zidovi od tesanika po uzoru na zetsko klesarsko nasle|e i u duhu mona{ke jednostavnosti. Ne znamo kakvim su ìvopisima oìvqavane crkve, nisu ostale sa~uvane ikone, ni{ta ne znamo o mogu}em ukra{avawu rukopisa. U odnosu na veliku atonsku Svetu Goru sa bogatim carskim lavrama, na{a Zetska Sveta Gora je wen mali skit, skromno svedo~anstvo duha ot{elni~kog, tihovateqnog mona{kog sveta, tihog i nenametqivog, izdvojenog i sklowenog, zagledanoj ka unutra{wosti lepoti tavorske svetlosti prosvetqenog uma i o~i{}enog srca. Kao da je malobrojnost sa~uvanih tragova nezapisano zave{tawe i posledwa èqa wenih smirenih stvaraoca i graditeqa, namernih da privremenom svojom bezimeno{}u i neostavqawem tragova za sobom, sebi i svome imenu izbore trajno mesto pred Gospodom. Ujedno, kao da su odsustvom belega èleli da posle wihove i na{u pa`wu odvrate od pro- laznog i propadqivog sveta od koga ni kamen na kamenu ne}e ostati, od privremene lepote ka trajnoj, od vremenog ka ve~nom, ka nevidqivim, unutra{wim, duhovnim gra|evinama i svetovi- ma, od sjaja i veli~ine na jednostavnost i Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj 117 smirewe. Zato freske crkava zamewuju ìvopisi unutra{wih hramova monaha i vlastele; nesa~uvane ikone zamewuju likovi li~nosti Nikona Jerusalimqanina i Jelene Bal{i}; umesto minijatura sredwevekovnih rukopisa, ostavqene su nam viwete i fine niti i minija- ture rukopisa du{a. U sredwevekovnom istorijskom hodu Zetske mitropolije, doba Bal{i}a i oblast Zetske Svete Gore zauzimaju sredi{we mesto i poloàj, izme|u po~etka sa Svetim Savom, Nemawi}ima i Prevlakom i kraja sa Crnojevi}ima i Cetiwem. Svaka od ove tri faze imala je svoju osobenu duhovnost, koje su ra|ale i pretapale se jedna u drugu. Ostaci manastira Prevlake ukazuju da je ovo episkopsko sedi{te bilo uzorne arhitekture. Stvarana u vreme dobijawa kraqevske krune i podizawa i u~vr{}ivawa stubova dràvnosti Srba na {irokom prostoru, wena duhovnost je usredsre|ena na stvarawe i oblikovawe hri{}anskog lika ~itavog jednog naroda. U temeqe ovakvog {irokog po~etka uzidane su, osim duhovni~kih i dràvni~ke sposobnosti Svetog Save i Simeona Miroto~ivog. Kao plod te sloène klime, kwièvnost tog doba ostavqa za sobom, sasvim razumqivo, pravno delo, zbornik gra|ansko– crkvenih zakona i pravila. Za razliku od ovakvog po~etka kraj sredweg veka u Zeti Mitropolija do~ekuje tako {to zajedno sa gospodarom Ivanom Crnojevi}em i narodom kre}e u zbeg u gorske krajeve, gde }e sazidati manastir–tvr|avu, u kome }e se {tampati 118 Monah Nikodim (Bogosavqevi}) pogubqene i uni{tene bogoslu`bene kwige, {to sve skupa, u prenosnom smislu, predstavqa povratak na vreme pre Nemawi}a, potvr|en jo{ i docnijim povratkom naroda na zajednicu plemena. Izme|u ova dva kraja, 1219. i 1484. u vre- mensko i geografsko sredi{te sredwevekovne Zete postavqeni su Zetska Sveta Gora i Bal{i}i. Ako smo po~etak odredili kao ra|awe naroda, a kraju pripisali povratak na pleme, onda u sredini stoji li~nost, stvarna i najvi{a vrednost hri{}anskog ìvota i kulture – wihov ciq, sa~uvan i predstavqen u starcu duhovniku Nikonu Jerusalimqaninu i wegovoj duhovnoj k}eri Jeleni Bal{i}. Na po~etku pravni zbornik, na kraju bogoslu`bene kwige, a izme|u wih duhovni dnevnik, nedoumice i pitawa, saveti i pouke, odgovori, zbornik duhovne poetike zapu}enosti ka lep{em, ~istijem, svetlijem i svetijem ìvotu, ali sve u tradiciji smirene svetoota~ke kwièvnosti. Ponovimo jo{ jednom: ako je po~etak morao biti snaèn i ~uvan Zakonopravilom, i po{to je kraj morao voditi povratku u epiku, nazad u mit i legendu, sredina pripada ostrvu–gorici duhovne lirike. Izme|u gromkog bruja pevnica sedamdeset monaha carske lavre na Prevlaci i gorolomnog leleka gusala u zbegu, }uti bezmolvije duhovne istan~anosti egipatskih, sinajskih, jerusalim- sko–palestinskih, sirijskih, maloazijskih i svetogorskih monaha, sabranog i sabranih, bezmolvija i monaha, u kleti srca Gori~kog zbornika i Zetske Svete Gore. Ostvrca–gorice Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj 119

Skadarskog jezera bili su u to doba najvi{i i najsvetiji vrhovi Zete, weni Atosi i Lov}eni istovremeno. Popis nevidqivih i te{ko uo~qivih, ali za duhovnost Zetske Svete Gore neizbrisivih i nezamenqivih tragova, zakqu~ujemo navo|ewem najblistavije pobede koju je weno mona{tvo zajedno sa sabra}om Moravske Srbije izvojeva- lo, a koja je istovremeno najubedqiviji dokaz da mona{ko odricawe od sveta nije pontijevsko prawe ruku od stvarnosti ili samozaqubqena samodovoqnost, ve} sastradavaju}a molitva za wegovo ukrepqewe i izbavqewe. Naime, samo je dubina, visina i daqina mona{ke usredsre|enosti i sabranosti ka Ve~nom mogla kod na{eg naroda, u kratkom vremenskom roku, da porodi i izbrusi ~ist i jasan pogled ka onostranom, budu}em, posledwem, ka Carstvu nebeskom. Ovi ratnici vrlina su zajedno sa, od wih osnaènim i obu~enim Svetim ratnicima i Svetim knezom Lazarom, postigli najvi{u pobedu, ne samo na{em srpskom, ve} sveukupnom hri{}anskom rodu. Seme bezmolvija posejano u pe{terama i kelijama u kletima u srca mona{kih, uve}ano po trideset, po {ezdeset, po sto i po hiqadu, naraslo je i dalo svoj plod, najlep{u berbu, najbogatiji rod, najplemenitiju ètvu p{enice i gro`|a, umesilo i isteklo liturgijski hleb i vino, prinesenih Bogu na osve}ivawe na Poqu Kosova. Ta je `rtva bilo plod sledovawa i pra}ewa mona{kog puta kao najodlu~nijeg hri{}anskog podviga iskoraka ka napred, ka budu}em, ka carstvu nebeskom. Posle ove pobede 120 Monah Nikodim (Bogosavqevi}) nad pobedama, obaviv{i ono {to je istorija od wih o~ekivala monasi su se vratili u pripravqene im stanove ve~nosti, a narod, pou~en wihovim primerom, tako|e je iza{ao iz istorije, ovog puta ne napred, u budu}nost kao u kosovskoj pobedi, ve} unazad, u pro{lost, povratkom u Stari Zavet: Srbi Ze}ani u tumarawe kroz pustiwu Sinajske gore, Ra{ani i Moravci u vavilonsko ropstvo i pravqewe opeka za Misirce–Agarene, svi skupa ~ekaju}i novog Mojsija. Tako se velika seoba monaha od Sinajske, preko Svete do Zetske Svete Gore, wihov izlazak iz mraka pe{teri i kelija na svetlost istorijske pozornice, ta~nije, iz svetlosti molitvenog tihovawa u mrak pusto{i, razarawa i ubijawa, privela kraju i po~inku. Wima, umr- lim i vaskrslim pre smrti, ìteqima neba na zemqi, slobodnim od svijeta i vijeka, sve to nije zna~ilo ne{to veliko i zna~ajno. Uostalom, wihov ulazak u istoriju wima nije ni bio potreban, ve} se on odigrao nas i na{e pouke radi, nas u wihovo vreme i nas danas. Stalno se}awe na smrt, neprekidno izgovarawe Isusove molitve, postojano stajawe pred Gospodom, lekcije su nama ju~e i nama danas o potrebi razmi{qawa o susretu vremena i ve~nosti, o smrti koja samo {to nije zakucala na vrata na{ih ìvota, o na{em neumitnom izlasku pred Lice Boìje. Mir i pokoj zetske Svete Gore ostavqeni su nam kao svedo~anstvo te nauke i kao prostor za ponovno umnoàvawe polaznika ove {kole duhovne mudrosti. Zetska Sveta Gora nas, kao i u Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj 121 vreme Nikona Jerusalimqanina i Jelene Bal{i}, svojim ogledawem u ogledalu neba i vode, oko i iznad we, podse}a i sprema na ono {to sledi, za ono {to }e pouzdano do}i – za susret licem u Lice.

Literatura:

Istorija Crne Gore, kw. 2, tom 1 i 2, Titograd 1970. Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u `ivotu Srbije XIV i XV vijeka, Ravanica 1381–1981, Beograd 1981, str. 101–134. Sava, Ep. [umadijski, Srpski Jerarsi, Beograd –Podgorica–Kragujevac, 1996. Vrawina, 8. septembar 2000. Tawa Subotin–Golubovi} Beograd Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji

SA@ETAK: Sredinom XIV. veka, u krugu monaha–sinaita (u Paroriji) prevedena je Dioptra Filipa Monotropa. Ovo delo, napisano krajem XI. veka, veoma brzo je bilo prihva}eno i u srpskoj sredini, o ~emu svedo~i rukopis br. 72 (iz tre}e ~etvrtine XIV. veka) pqevaqskog manastira Svete Trojice. Dioptra je u Vizantiji bila popularno mona{ko {tivo. Autor Dioptre smatra se jednim od prete~a isihazma, te je to jedan od razloga {to je wegovo delo bilo prevedeno na slovenski jezik upravo u sredini monaha–isihasta, kao prigodno {tivo koje pomaè u razumevawu i prihvatawu ideja isihasti~kog pokreta. S obzirom na obiqe citata iz crkvenih otaca, Filipovo delo moè se posmatrati kao neka vrsta antologije – izbora tekstova u kojima je mogu}e na}i odgovore na mnoga pitawa koja interesuju sredwovekovnog ~oveka. Srazmerno veliki broj slovenskih prepisa (oko 170, koliko ih je do sada poznato) svedo~i o velikoj popularnosti Dioptre u slovenskoj sredini. Dioptra je, nesumwivo, stigla u Srbiju zajedno sa izbeglicama iz Bugarske, a tek pred- stoje ozbiqna istraìvawa, koja }e pokazati u kojoj je ona meri uticala na razvoj srpske kwièvnosti kraja XIV. i prve polovine XV. veka.

Isihazam je u Srbiju stigao najverovatnije posredstvom mona{ke kolonije Grigorija Sinaita u Paroriji (Bugarska). On se u srpskim zemqama ukorenio u drugoj polovini XIV. veka, mada su neke wemu srodne ideje bile ve} od ranije prisutne kroz klasi~no delo isihasti~ke literature – Lestvicu Jovana Sinajskog. Jo{ 124 Tawa Subotin–Golubovi} jedno delo pripada ovome krugu, to je Dioptra Filipa Pustiwaka (Monotropa). Filolozi koji su zapo~eli istraìvawe slovenske tradicije Dioptre pretpostavili su, da je prevod mogao nastati ili u nekom od slovenskih manastira na Svetoj Gori ili u Paroriji, u isihasti~kom krugu Grigorija Sinaita.1 H. Miklas smatra da je potpuni prevod Dioptre nastao, najverovatnije, {ezdesetih godina XIV. veka, u Paroriji. U novijim pregledima vizantijske kwièvnosti, Filip Monotrop se, zajedno sa ~itavim nizom drugih autora, ubraja me|u prete~e isihasti~kog pokreta.2 Dimitrije Bogdanovi} se priklonio ovom stavu; u wegovim radovima posve}enim recepciji isihasti~kih ideja u sredwovekovnoj Srbiji, Dioptra se uvek spomiwe kao jedan od nezaobilaznih ~inilaca.3 Na àlost, do sada se ovo zna~ajno delo, u okvirima izu~avawa istorije stare srpske kwièvnosti, nije prou~avalo u zna~ajnijoj meri, niti mu se posve}ivala pa`wa kao izvoru odre|enih ideja koje bi mogle bitno uticati na formirawe jednog specifi~nog na~ina razmi{qawa.

1 A. I. Âcimirskix, Melkie tekstÀ i zametki po starinox ¥`noslavÔn- skoxi russkox literaturam, m† Izvesti ORÂS t. XXI/2 (1916) 68-83; Hr. Kodov, Vizantixsko-slav®nski literaturno-istori~eski i Tekstologi- ~eski problemi, Cyrillomethodianum II (1972-1973) 68-83; H. Miklas, Die Dioptra des Philippos Monotropos im Slawischen Allgemeine Untersuchung und Text des ersten Buches. Inauguraldissertation, Graz 1975. (Zahvaqujem se koleginici Jagodi Juri}-Kapel iz Be~a, koja mi je obezbedila fotokopiju ove disertacije.); isti, KÍm vÍprosa za slavÔnskiÔ prevod na Filipovata "Dioptra", StarobÍlgarska literatura 2 (1977) 169-181; isti, Pogled vÍrhu Filipovata "Dioptra", StarobÍlgarska literatura 3 (1978) 56 - 61. 2 V.Grumel, Remarques sur la Dioptra de Philippe le Solitaire, Byzantinische Zeitschrift 44 (1951) 198-211; H. G. Beck, Kirche und theologische Literatur der byzantinischen Reich, München 1959, 363, 642; W. Hörander, Notizien zu Philippos Monotropos, Byzantina 13.2 (1985/6) 817-831. 3 D. Bogdanovi}, Prete~e ishaizma u srpskim zbornicima XIV veka, Cyrillomethodianum 5 (Thessaloniki 1981) 202-207; Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 125

No, da vidimo prvo kada je Dioptra nastala i {ta uop{te znamo o wenom autoru? Biografski podaci o Filipu su veoma oskudni; pretpostavqa se da je ro|en oko 1050. godine. Wegovo jedino poznato delo Dioptra sastoji se od dve zasebne celine: prva je nastala oko 1095. godine i to upravo pod nazivom Dioptra. U ovom se delu, ~iji je obim oko 370 stihova, u formi monologa razmatra pitawe predsmrtnog pokajawa u trenutku odvajawe du{e od tela. Drugi deo napisao je Filip oko 1097. godine na podsticaj svoga prijateqa monaha Kalinika. Ovaj nastavak ima formu dijaloga, a u vizantijskim prepisima upravo je tako i naslovqen, kao di]lexiv ili sullog*. Prvi deo, vremenom, po~iwe da se posmatra kao neka vrsta predgovora i dobija svoj poseban naslov – klaujmoí kaí jr hnoi (u slovenskom prevodu pla~eve i ridanija). Drugi deo, obima oko 1000 stihova, sadrì razgovor (dijalog) izme|u Du{e–gospo- darice i Tela–sluge. Dioptra je u originalu napisana "politi~kim stihom" (gra|anskim, popularnim stihom) tj. jampskim stihom od 15 slogova, a na slovenski je jezik prevedena ritmi~kom prozom. Zavr{na bele{ka na kraju Dioptre moè se posmatrati kao autorov pogovor, u kome nas obave{tava da je delo napisao po nagovoru i na podsticaj svoga duhovnog oca Kalinika "od smolenske zemqe". Ovaj podatak izazvao je velike nedoumice kod istraìva~a, naime, jedni su smatrali da je u pitawu ruska smolenska zemqa, dok su drugi zastupali tezu da je to deo Makedonije u kome su se 126 Tawa Subotin–Golubovi} naselili pripadnici ruskog plemena Smoqana. Danas je, uglavnom, prihva}eno mi{qewe da je Filip, kao i wegov duhovni otac, ìveo u nekom od, u to vreme, mnogobrojnih gr~kih manastira na teritoriji dana{we Makedonije. O velikoj popularnosti koju je ovaj sastav uìvao u Vizantiji, svedo~i i ~iwenica da mu je i u~eni Mihajlo Psel sastavio kratak predgovor, koji se sre}e ve} u najstarijim gr~kim prepisima.4

U slovenskom prevodu ovo delo se nazivalo zrcalo, o ~emu svedo~e brojni rukopisi, npr. u rukopisu Pqevqa 72 stoji "prïdislovie kni9ï glagol7mïi D›optra, na{im è í9ikomâ naricaítâ se 9rãcalñ", a ne{to daqe "stisi kurâ Kñnstand›na nïkoego o kni9ï glagol7mïi D›ñptra, sirï~â zrãcalñ".5 U Filipovo vreme ànr zrcala (ogledala) bio je dobro poznat u vizantijskim kwièvnim krugovima. On se u teoriji vizantijske kwièvnosti defini{e kao neka vrsta uxbenika–priru~nika sa izraènim beletristi~kim odlikama. Kao najboqi uzor moglo je da mu posluì upravo prevedeno delo Stefanit i Ihnilat, vizantijska prerada persijske povesti Kalila i Dimna koja je, pak, nastala kao izvod i prerada delova iz indi- jske zbirke pripovedaka Pan~atantra. Me|utim, dok je Stefanit i Ihnilat – carsko zrcalo, priru~nik o vrlinama koje treba da poseduje idealni vladar, dotle je Dioptra – du{evno zrcalo ~iji je ciq i zadatak da pomogne

4 Izdawa gr~kog teksta: Migne, Patrologia Graeca, 127, 703-878; OÙ ùAjwv. øAgioretiköon periodiköon ÷ekd. øupöo Spurìdwnov Lauri$tou. ÚEtov A\. Te ucov A \ : Bìblov kaloum{nh hø Di[ptra. ùEn ÷Aj*naiv 5 Naslov dela prema rukopisu Pqevqa 72. Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 127

~oveku da spozna samoga sebe. Skoro da nema sredwovekovnog spisa, bilo originalnog bilo prevedenog, u pravoslavnom slovenskom svetu koji bi se po sumi saop{tenih znawa mogao mer- iti sa Dioptrom osim, mo`da, [estodneva. U prilog enciklopedijskom karakteru koje je Dioptra imala svedo~io je i rukopis br. 314 iz stare zbirke Narodne biblioteke u Beogradu – konvolut u kome su zajedno bili povezani jedan prepis Dioptre i [estodnev Jovana Zlatoustog.6 Dosada{wa istraìvawa slovenske tradicije ovoga dela, pokazala su wegovu nesumwivu popularnost i rasprostrawenost u sredwem veku. Do danas je ustanovqeno postojawe preko 160 slovenskih prepisa Filipove Dioptre, od kojih ve}ina pripada ruskom kwièvnom nasle|u.7 Poznato je i oko pedeset gr~kih prepisa ovoga dela, ali se moè pretpostaviti da je taj broj daleko ve}i, jer nisu sve zbirke gr~kih rukopisa u potpunosti prou~ene. Najstariji srpski prepis, bar koliko je za sada poznato, je rukopis br. 72 iz tre}e ~etvrtine 14. veka, koji se ~uva u Svetoj Trojici Pqevaqskoj.8 Ovako rani srpski prepis Dioptre, nastao ubrzo po prevo|ewu sa gr~kog jezika, svedo~i o interesovawu koje je postojalo u srpskoj sredini za dela ovakvog sadràja. Prihvatawe Dioptre u srpskim kulturnim krugovima skoro neposredno po prevo|ewu ovoga dela bilo je, vrlo verovatno,

6 Q. Stojanovi}, Katalog Narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903, 211-215 (br. opisa 444). Rukopis je izgoreo aprila 1941. godine. 7 H. Miklas, Die Dioptra des Phillipos Monotropos, XIX. Miklas daje podatak da je 19 rukopisa ju`noslovenskog porekla, od ~ega je 13 srpskih. 8 V. Mo{in, ]irilski rukopisi manastira sv. Trojice kod Pqevaqa, Istorijski zapisi 14 (1958) 235-260 (br. opisa 95). 128 Tawa Subotin–Golubovi} uslovqeno novonastalim prilikama. Naime, po izmirewu srpske i vizantijske crkve (1374/75), a naro~ito posle pada Trnova (1393), u srpske zemqe, ponajpre u dràvu kneza Lazara, po~iwe da pristiè sve ve}i broj gr~kih i bugarskih monaha, a isto tako i laika koji su, prema re~ima D. Bogdanovi}a, sa sobom doneli obnovqene tradicije svetogorske duhovnosti.9 U tom talasu izbeglica posebno mesto zauzimaju tzv. sinaiti – sledbenici parorijskog Grigorija Sinaita, koji zasnivaju novu mona{ku koloniju na obroncima Ku~ajne i Homoqskih planina, a wihov se uticaj ose}a u skoro svim delovima srpskog kulturnog prostora.10 Hilandarski zbornik iz posledwe ~etvrtine 14. veka (rukopis br. 457) tako|e sadrì Dioptru.11 Odlomak iz Dioptre nalazi se i u hilandarskom psaltiru s posledovawem iz 1408. (rukopis br. 87);12 tu je i rukopis br. 14 iz Kopitarove zbirke (iz druge ~etvrtine 15. veka), iz istog vremena je i rukopis br. 44 iz Univerzitetske biblioteke u Beogradu, pa ne{to pozniji – iz sredine istoga stole}a rukopis Pe} 101, i najzad cetiwski prepis Dioptre s po~etka 17. veka (br. 65) itd.13 Broj srpskih prepisa Dioptre nije veliki, ali

9 Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 201. 10 Jeromonah Amfilohije, Sinaiti, i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIV i XV veka, Manastir Ravanica. Spomenica o {estoj stogodi{wici, Beograd 1981, 101-134. 11 D. Bogdanovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1978, 175. 12 D. Bogdanovi}, Katalog, 76-77. Sastav ovog rukopisa je veoma raznovrstan i bogat: u posedovawu on, osim odlomaka iz Dioptre, sadrì i nekoliko sastava Grigorija Sinaita, u prvom redu wegove kanone (vi{e kanona Bogorodici, svetim ocima), a isto tako i pokajni kanon Jovana Lestvi~nika. 13 V. Mo{in, ]irilski rukopisi Povijesnog muzeja Hrvatske i Kopitareve zbirke, Beograd 1971, 162 - 163 (br. opisa 21); O Beogradskom rukopisu: D. Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII vek), Beograd 1982, br.216; O Pe}kom prepisu: V. Mo{in, Rukopisi Pe}ke patrijar{ije, Starine Kosova i Metohije 4-5 (1968-1971), br. opisa 114; O cetiwskoj Dioptri: P. Momirovi}, Q. Vasiqev, ]irili~ne rukopisne kwige Cetiwskog manastira (XIV-XVIII vijek), Cetiwe 1991, 231-233. Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 129 vremenski raspon pisawa rukopisa svedo~i o konstantnom interesovawu za ovaj tekst. (Treba imati u vidu, da ovi sa~uvani rukopisi predstavqaju ostatke, po nekim istraìva~ima, svega desetinu nekad postoje}ih rukopisnih fondova.) Ve} smo, u najop{tijim crtama, odredili sadràj Dioptre. Me|utim, tek pa`qivo i{~itavawe ovoga dela moè da objasni pomalo, mo`da, neuobi~ajenu popularnost jednog teksta i veliki broj sa~uvanih prepisa. Sam Filip u svome Predgovoru nagove{tava kome je wegovo delo nameweno: nenaou~enâ›i kâ nenaou~enâ›imâ ª nihè mogou glagolä 0 i naka9ouä i poou~aä eè po silï moei 0 i mirskâ›imâ i inokâ›mâ vãspom- inae vâsïmâ 0 i nevï`damâ ëko è a9â, slovom è i ra9oumomâ 0 a ne Ôbo kãra9oumnâ›imâ kâ slovesnâ›mâ 0 ni kâ vït›amâ prïmoudrâ›mâ, niè kâ ou~itelímâ 0 niè boä se nikakoè ª oukori9ânâ blïdi 0 ihè blïdoslovetï 0 mnñ9i mÔdrâstvouäæi pa~e mïrâ› 0 vã istinÔ bo eè esmâ, i slavlä.14 Zna~i, on se obra}a ne visoko obrazo- vanoj publici, a {to je jo{ va`nije, wegova ciqna grupa su i laici – mirjani kojima èli da pribliì i rastuma~i mnoga pitawa na koja bi èleli da dobiju odgovor. Delo ima ~vrstu strukturu, koja najboqe svedo~i o tome, da je pisac ozbiqno i promi{qeno pristupio svome poslu. Filipovo tvr|ewe da nije dovoqno obrazovan moè se posmatrati kao izraz skromnosti, po{to je on svojim delom dokazao upravo suprot-

14 Odlomak iz Filipovog Predgovora naveden je prema rukopisu Pe} 101. 130 Tawa Subotin–Golubovi} no. Svoja temeqna teolo{ka znawa pokazao je izborom literature kojom se koristio prilikom rada. Tu su zastupqeni i starozavetni tekstovi (naro~ito prorok Isaija), primeri iz jevan|eqa, apostolske poslanice (ponajvi{e Pavlove), zatim crkveni autoriteti kakvi su Grigorije Bogoslov, Jovan Lestvi~nik, Antonije Veliki, Makarije Veliki. Pomalo je neobi~an odnos izraèn kroz dijalog Du{e i Tela; Du{a postavqa pitawa, a Telo odgovara, mada joj se uvek obra}a kao gospodarici. Pitawa koja du{a postavqa telu bila su i pitawa na koja je obi~an ~ovek èleo èleo da dobije razumqiv odgovor. Tako, du{a pita "Gde borave du{e pokojnika; ako mi kaè{ – u adu, gde se ad nalazi?" Telo joj odgovara: "Kada bi vi{e obra}ala pa`wu na ono {to ~ita{ i {to poje{ svakoga dana – saznala bi mnogo toga, i ne bi imala potrebe da zapitkuje{ u~iteqe, niti da traì{ tuma~ewe."Du{a na to kaè: "Ako me ti ne pou~i{, ko }e? U Svetom Pismu stoji, da je korisno postavqati pitawa", a zatim daqe pita: "Odakle poti~em, ko je moj tvorac, i za{to me je on, po{to me je uzdigao iznad svega postoje}eg na svetu, smestio u tebe, smradno i propadqivo, i kuda }u dospeti kada se budem rastala od tebe?" Tre}e slovo Dioptre se smatra "najnau~nijim" u smislu savremenih egzaktnih nauka. Tu postoji i jedan odeqak koji bismo, sluè}i se savre- menom terminologijom, mogli smatrati trak- tatom o mentalnom zdravqu qudskog bi}a. "Kad se ~ovek rodi, on ni{ta ne moè, ni da stoji, ni da hoda, ni da govori, niti da razmi{qa. To su Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 131 sve sposobnosti koje se razvijaju vremenom, i to kako qudsko bi}e odrasta i sazreva. U tom procesu va`nu ulogu ima mozak, ako je on zdrav – sve je u redu, ali onog trenutka kada se u wemu ne{to poremeti, ~ovek gubi svoje sposobnosti; telo posmatra o~ima, a du{a – umom. U ovom odeqku citirani su i Aristotel, i Hipokrat i Galen (~ije se mi{qewe razlikuje od stavova prve dvojice), a nasuprot svima wima stoji Grigorije Niski sa svojim razmi{qawima. Kada tuma~i stvarawe sveta, Filip pokazuje poznavawe anti~kih u~ewa, jer kaè da je Bog svet stvorio ne iz haosa, nego od ~etiri elementa – vode, vatre, zemqe i vazduha.15 Dimitrije Bogdanovi} je u vi{e svojih radova posve}enih isihazmu ukazao na ~iwenicu, da se Filip ubraja u prete~e ovog pokreta. I Hajnc Miklas je utvrdio da je prevo|ewe Dioptre bilo inicirano u krugu monaha–sinaita. U stru~noj literaturi se o Dioptri govori kao o pou~nom {tivu antologijskog karaktera. Ovo delo zahteva pa`qivo ~itawe i podrobno istraìvawe o tome da li je, i u kojoj je meri, ovo delo moglo uticati na razvoj misli u srpskim zemqama u poznom 14. veku i tokom prve polovine 15. veka. Name}e nam se misao da bi se Dioptra mogla (ànrovski) odrediti i kao neka vrsta florilegija (antologije – izabranih tekstova) o raznim pitawima, ali prvenstveno onim teolo{ke i dogmatske prirode. Po spoqnoj formi i strukturnim odlikama, ovo delo bi se

15 Filip je ovom tvrdwom pokazao da poznaje u~ewe anti~kih filosofa, a upravo Empedokla sa Sicilije (oko 494-434 pre na{e ere) koji je u~io da su koreni prirode zemqa, vazduh, vatra i voda. 132 Tawa Subotin–Golubovi} moglo odrediti i kao ànr "pitawa i odgovora" (erwtoapokrìseiv÷ ).16 Popularnost ovakvog jednog dela ukazuje na kulturnu orijentaciju i afinitet sredine u kojoj se ono prepisivalo i ~italo. Ve} smo nagovestili da je uloga "sinaita" bila presudna u preno{ewu Dioptre u srpsku sredinu. Posle Mari~ke (1371) i Kosovske bitke (1389) kulturni centri pomera- ju se daqe na sever; osniva se ~itav niz novih manastira u kojima se, osim prepisivawa kwiga, podsti~e i neguje i samostalno kwièvno stvarala{tvo. Na dvoru knegiwe Milice ìvi Jefimija, mirskim imenom Jelena, prva srpska kwièvnica. Pretpostavqa se, da je Jefimija uticala na obrazovawe svojih daqnih ro|aka – despota Stefana Lazarevi}a i wegove sestre Jelene Lazarevi} (tre}e k}eri kneza Lazara), udate (oko 1386 / 7. godine) za \ur|a Stracimirovi}a Bal{i}a. Despot Stefan je predstavnik tzv. dvorske kwièvnosti; on je veliki kwigoqubac i mecena (u onom zapadnoevropskom, skoro rene- sansnom smislu).17 Duhovna kultura Moravske Srbije bila je na zavidnom nivou. U takvoj sredini odrasla je i bila vaspitana i Jelena Bal{i}. Kada je opasnost zapretila i srpskoj Despotovini, kulturni centri su se povukli daqe na periferiju, ovoga puta u Zetu, gde se formiralo jo{ jedno kulturno sredi{te. @ive veze su i daqe postojale izme|u Svete Gore, starih manastira na Kosovu, i novonastalih

16 Upor.: Leksikon srpskog sredweg veka. Pripredili S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Beograd 1999, 516-517. 17 M. Purkovi}, Knez i despot Stefan Lazarevi}, Beograd 1978; Despot Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi. Priredio \. Trifunovi}, Beograd 1979. Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 133 kulturnih centara u Moravskoj Srbiji. Wima se pridruùje i Zeta, sa nizom novoosnovanih manastira na Skadarskom jezeru. Teàk je i pun isku{ewa bio ìvotni put Jelene Bal{i}. Posle \ur|eve smrti (1403. godine) ona je vi{e godina provela suprotstavqa- ju}i se Mleta~koj republici da bi se na kraju, iz politi~kih razloga, 1411. godine udala za svog nekada{weg neprijateqa Sandaqa Hrani}a. Posle wegove smrti, Jelena se povukla u svoju zadu`binu, manastiri} posve}en Bogorodici na skadarskom ostrvcetu Gorici, gde je i proìvela posledwe godine svog ìvota (1435–1443). U tom periodu, najverovatnije oko 1440. godine, Jelena je vodila prepisku sa svojim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem. Ova je prepiska delimi~no sa~uvana u Nikonovom rukopisu iz 1441/42. godine, poznatom kao Gori~ki zbornik.18 Nikon nesumwivo pripada onim intelektualnim krugovima, u kojima su se negovale isihasti~ke tradicije, pa se moè pretpostaviti da je i Jelena bila pod wihovim uticajem. U Jeleninom testamentu spomiwu se i wene kwige, koje ostavqa svojoj zadu`bini. Interesantno bi bilo znati, {ta je sve sadràla wena li~na biblioteka. S obzirom na pitawa koja je postavqala Nikonu i odgovore koje je od wega dobijala, nema sumwe da su se tu mogli nalaziti i zbornici tipa na{e Dioptre. Ne bi trebalo sumwati da je Dioptra, uz Lestvicu Jovana Sinajskog, odigrala znatnu ulogu u formirawu srpskih kwièvnika isi-

18 Ovu prepisku je, zajedno sa studijom, objavio \. Trifunovi}: Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova "Povest o Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima" Kwièvna istorija V/18 (1972)289-327. 134 Tawa Subotin–Golubovi} hasti~ke orijentacije. Prijem~ivost koju su novoformirani mona{ki centri pokazali prema Dioptri, uslovqena je op{tim duhom ovoga dela. Vrati}emo se po~etku na{ega izlagawa i obrati}emo ovom prilikom jo{ pa`wu na prvi deo (pla~eve i ridanija), naro~ito na drugo slovo – ono koje govori o osku{ewima i isku{avawu. Filip, na osnovu starijih autoriteta defini{e nekoliko vrsta isku{ewa: 1. ona koja se doga|aju na na{u korist ili dobrobit; 2. ona koja nastaju da bi se zavr{ilo ili prekinu- lo ne{to lo{e, 3. ona koja te spre~avaju da ne{to uradi{. Ovde se Filip poziva na apostola Pavla (poslanicu Rimqanima), govori o isku{ewima koja je podneo pravedni Jov, i najzad, poziva se na autoritet Grigorija Bogoslova koji kaè da sve {to se ~oveku doga|a treba primiti sa blagodarno{}u i prihvatiti kao da mu je na korist. Isto tako, bez isku{ewa nema ulaska u carstvo Boìje. Ovakva razmi{qawa nai{la su na pogodno tle u sredini koja se suo~ava sa velikim isku{ewima – opasno i neprijateqsko okruèwe, postepeni gubitak dràvne samostalnosti, ugroènost nacionalnog opstanka, nadi- rawe Turaka. U takvim prilikama, ~itawe jednog smirenog i na starim autoritetima ute- meqenog teksta, moè da pruì izvesnu utehu i olak{awe. Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji 135

Nama tek predstoji da utvrdimo na koje je sve na~ine i u kojoj meri Filipova Dioptra uticala na srpsku kwi`evnost tokom druge polovine XIV. veka, i u vreme srpske Despotovine i vladavine oblasnih gospodara posle Kosovske bitke.

Irena [padijer Beograd Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca

SA@ETAK: U prvoj polovini XV. veka, pred kona~ni pad srpskih zemaqa pod naletima Osmanlija, kwièvnost i umetnost doìvqavaju svoj posledwi veliki procvat. U dràvi Bal{i}a Nikon Jerusalimac i Jelena Bal{i} nisu samo akteri jedne neobi~ne prepiske nego i predstavnici visoke duhovnosti toga doba. U dràvi Lazarevi}a i Brankovi}a tao|e deluje niz kwièvnih poslenika. Ovoga puta skrenu}emo pa`wu na jednoga od wih – dijaka Andreja, pisara Zbornika iz 1425. godine koji se ~uva u Crkvenoistorijskom i arheolo{kom institutu u Sofiji (Bugarska) pod brojem 182. Nedovoqno poznat u doma}oj nauci, ovaj pisar i kodeks koji je ispisao predstavqaju va`no svedo~anstvo o duhovnim interesovawima i kwièvnom ukusu vremena i mogu posluìti za kompleksnije sagledavawe kulturne situacije na {irem podru~ju srpskih zemaqa prve polovine XV. veka.

Prvu polovinu XV. veka na prostorima Balkana karakteri{u, sa na{eg dana{weg stanovi{ta, najve}ma dva ~inioca: politi~ka situacija u uslovima vazalnog odnosa preosta- lih srpskih dràvica prema Turcima, i kulturna odnosno duhovna klima koju slutimo u likovnoj umetnosti i pisanoj re~i toga vremena. [to se politi~ke zbiqe ti~e izgleda da u decenijama posle Kosovskog boja, qudi toga doba jo{ nisu ose}ali sve posledice osmanlijskog nadirawa. U dràvama naslednika kneza Lazara, zemqama Lazarevi}a i potom Brankovi}a kao- 138 Irena [padijer god i u dràvi Bal{i}a prilike su se stabili- zovale, a kultura i umetnost doìvqavaju pravi procvat. Bilo je to doba bez budu}nosti, ali ne i bez nade. Iako }e smrt despota Stefana oboji- ti literaturu tonovima iskrenog o~ajawa, tek }e, zapravo, u drugoj polovini XV. stole}a, posle pada Smedereva (1459.) i turskih pokoqa pravoslavnog stanovni{tva poput onoga u Novom Brdu (1477.) na}i u umetnosti izraza ose}awe kraja sveta i "posledwih vremena". Uostalom, 1492. godine navr{avalo se po carigradskom ra~unawu vremena 7000 godina od stvorewa sveta, {to je po onda{wim shvatawima i predstavqalo kraj vremena. Druga va`na karakteristika toga doba – duhovna klima epohe, bila je, me|utim, nedvos- mislena. Isihasti~ko u~ewe, koje se u XIV. veku sa Svete Gore ra{irilo u posledwim decenijama stole}a po celom Balkanu, u prvoj polovini narednog, XV. veka i daqe je nalazilo odjeka kako u pojedinim li~nostima tako i u rukopis- nim kwigama koje su one ostavqale za sobom, kao {to je to bio slu~aj sa Nikonom Jerusalimcem. O jednome takvom zborniku bi}e re~i u ovome radu. Dva su pravca kojima je isihazam stizao u srpske zemqe. Jedan je, ako tako moèmo re}i, bio neposredan, dolaskom gr~kih i srpskih monaha isihasta–podvi`nika u moravsku Srbiju kneza Lazara (Grigorije Sinait Mla|i, npr.), u resavsku Srbiju wegovoga sina ili u primorske zemqe Bal{i}a. Za ovaj period karakteristi~an je, pre svega – odlazak poznatih atonskih pisara Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca 139 u Srbiju i pojava novih prevoda vizantijskih dela po~etkom stole}a. Najboqi hilandarski prepisiva~i odlaze, na poziv srpskih despota, u Srpsku zemqu i tamo rade. Tako je, po~etkom veka, na zahtev Stefana Lazarevi}a, do{ao Inok iz Dal{e (kako je kasnije nazvan, a danas ve}, verovatno, identifikovan kao Teodor)1 i u poduèm zapisu na Radoslavqevom jevan|equ iz 1428/9. godine ostavio, izme|u ostalog, i podatke o svom prepisiva~kom radu i o kwigama koje je trebalo da prepi{e za despota. Na poziv \ur|a Brankovi}a sa Svete Gore su do{li u~eni monasi i znalci gr~kog da, prema raznim srpskim i vizantijskim predlo{cima sa Atosa i iz Carigrada, rediguju srpski prevod Lestvice, jednog od temeqnih izvora isihazma. Me|u wima se na{ao i David, koji je 1434. ispisao tu novu, Brani~evsku Lestvicu.2 O Nikonu Jerusalimcu znamo malo.3 Da je u ove krajeve do{ao iz gr~kog kulturnog i jezi~kog okruèwa sasvim je o~ito, mada je samo po sebi nedovoqno za odre|ivawe oblasti wegovog porekla. Ta sredina, izgleda, nije bila gr~ka ili nije bila u onoj meri u kojoj je to bio Jerusalim u kojem je on proveo, bar u kvalita-

1 Q. Vasiqev, Ko je inok iz Dal{e, hilandarski pisar prve polovine XV veka, u: Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot, kwièvnost, umetnost i arhitektura, SANU, Nau~ni skupovi, kw. XCV, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 27, Beograd 2000, 399-402 2 S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, S. Karlovci 1914, br. 68/\. V. 16; S. Du{ani}, Brani~evski prevod Lestvice Jovana Sinaita, Brani~evo, sv. 4, Poàrevac 1965. 3 D. Bogdanovi}, Gori~ki Zbornik, Istorija Crne Gore 2/2, Titograd 1970, 372-380; \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova ”Povest o Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima”, Kwièvna istorija, 18, V, 1972, 289-327 (izdawe sa studijom i prevodom); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 222-224 140 Irena [padijer tivnom pogledu, zna~ajan deo svog ìvota, {to se vidi koliko po atributu koji nosi toliko i po wegovoj Povesti o jerusalimskim crkvama. Drugi je pravac {irewa isihazma i{ao preko bugarskih krajeva i manastira Parorije u kojem je svoje ovozemaqsko bitisawe okon~ao znameniti isihasta Grigorije Sinajit, stvoriv{i prethodno zna~ajan duhovni centar u kome su se prevodila i prepisivala isihasti~ka dela i stasavali mnogi potowi duhovnici. Ova, bugarska grana isihazma svoj zenit }e doìveti u li~nosti i delu patrijarha Jevtimija koji }e za sobom ostaviti ~uvenu trnovsku kwièvnu {kolu i ~iji }e se mnogi sledbenici "rasuti" tako|e po srpskim zemqama. Me|u wima }e se na}i i Grigorije Camblak i Konstantin Filozof, da pomenemo samo neke.

* * *

U crkveno–istorijskom i arheolo{kom institutu u Sofiji pod brojem 182 ~uva se jedan zbornik srpske redakcije iz 1425. godine.4 Na prvom sa~uvanom listu (prethodni je samo oderak sa nekoliko proba pera) nalazi se sadr`aj po glavama i sa naslovom Kwiga panagirik, a na slede}em listu stoji podrobnije: "Bogu vse- mogu{tu na~inajet se panagirik, sire~ sabornik, imeje slovesa du{epolazna..."5 To je obimna kwiga koja danas ima 424 lista i jedan

4 B. Hristova, D. Karad`ova, A. Ikonomova, BÍlgarski rÍkopisi ot XI ot do VIII vek zapazeni v BÍlgari®, Svoden katalog, Tom I, Sofi® 1982, br. 127 5 Navode iz rukopisa donosimo savremenim pismom, u fonetskoj tran- skripciji. Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca 141 neozna~eni oderak. Rukopis je, uglavnom, potpun, od prvobitnog stawa nedostaje nekoliko listova, ali je zato sada{wih posledwih {est listova naknadno dodato. Vodeni znaci, me|utim, ukazuju na to da su i osnovni deo i dodatak iz istog vremena.6 Na ovaj spomenik je prvi skrenuo pa`wu javnos- ti Ivan Snegarov 1918. godine u ~lanku u kojem opisuje rukopise koji su se u to vreme nalazili u Skopskoj mitropoliji.7 Protojerej Ivan Go{ev 1927. navodi da je rukopis dospeo u Muzej (Crkveni) 1919. godine iz ju`ne Bugarske i uspeva da pa`qivo odlepi dva posledwa lista (sada l. 417 i jo{ jedan) i tu prona|e nekoliko izuzetno va`nih zapisa koji govore o vremenu pisawa kwige, samom pisaru i naru~iocu.8 Od tog vremena ovaj rukopis ulazi u literaturu kao zbornik dijaka Andreje, a u kasnijoj bugarskoj literaturi akcenat }e uglavnom biti na li~nosti pisara i wegovoj identifikaciji.9 U na{oj nauci ovaj va`an zbornik gotovo uop{te nije izu~avan, sa izuzetkom \or|a Sp. Radoji~i}a koji se u jednom svom ~lanku

6 Vodene znake datirao je filigranolog Radoman Stankovi}, saradnik Arheografskog odeqewa Narodne biblioteke Srbije, na ~emu mu najtoplije zahvaqujemo. 7 Iv. Snegarov, Iz skopskitÒ knigohranili{ta, ObÈÍ podem, kn. IX-X, 15- 30. max, II, 1918, 442-444. 8 Iv. Go{evÍ, Stari zapiski i nadpisi, Godi{nikÍ na Sofixski® universitetÍ VI, Bogoslovski fakultetÍ, IV, 1927, 348-350; I. Go{ev objavquje zapise i de{ifruje tajnopis kojim se potpisao pisar. 9 V. Sl. KiselkovÍ, Evtimievi®tÍ u~enikÍ Andrex, U~iliÈenÍ pregledÍ, god XXX, kn. 2, (Sofi®) 1931, 246-254; V. Sl. Kiselkov, Prouki i o~erti no starobÍlgarska literatura, BAN, Sofi® 1956, 261-265 (D®k Andrex); V. Pandurski, PanegirikÍt na d®k Andrex ot 1425 g., Trnovska kniòvna {kola. 1371-1971, Sofi® 1974, 225-241; Bave}i se Zografskim Zbornikom, bugarskim rukopisom s kraja XIV veka, Klimentina Ivanova je wegov sadràj detaqno prou~ila i uporedila sa nizom sli~nih zbornika, me|u kojima i sa Panagirikom dijaka Andreje - K. Ivanova, Zografski®t sbornik, pametnik ot kra® na XIV vek, Izvesti® na Instituta za bÍgarski ezik, kn. XVII (1969), 105-147. 142 Irena [padijer tako|e bavi li~no{}u pisara i prilikama u despotovini i Beogradu toga vremena.10 Rukopis ima vi{e zapisa, iz vremena pisawa, kao i onih kasnijih. Ovde }emo skrenuti pa`wu na one najva`nije, otkrivene na slepqenom listu. Dakle, na l. 417b nalaze se jedan ispod drugog ~etiri zapisa: 1. Va dni blago~astivago i hristoqubivago gospodina Srbqem despota Stefana i togda vladi~astvuju{tu vasesvetej{emu patrijarhu kir Nikonu i poveqenijem jego napisa se sija boàstvanaja kwiga rekomi panagirik, va leto 6933 (1425), indiktion tre}i. 2. Milostiju Boìjeju smereni patrijarh kir Nikon. (kinovarno) 3. Poveqenijem gospodina patrijarha kir Nikona pisa mnogogre{ni dijak Andreja, Bog da ga prosti, amin. (tajnopis) 4. Hristos za~elo i konac, tomu slava va veki vekom, amin. (kinovarno) Kao {to se vidi, iz ovih zapisa saznajemo izuzetno va`ne podatke. Iz prvog – vreme pisawa kwige, obeleèno ne samo godinom ve} i uobi~ajenim podacima za ~ije vladavine, {to posredno ozna~ava i mesto, odnosno okruèwe; to se poja~ava podacima o naru~iocu zbornika, patrijarhu Nikonu, koji se isti~e naro~ito u slede}em, kinovarnom zapisu. U tre}em se ponovo nagla{ava Nikonovo "poveqenije" sa imenom pisara, koji se tek tu tajnopisom osmelio da se "potpi{e". U ~etvrtom, opet istaknuto kino-

10 \. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despota Stefana, u: Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti, Titograd 1963, 221-231. Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca 143 varom, nalazi se uobi~ajen zavr{etak sa kratkom doksologijom. Rukopis je po sadrìni kalendarski zbornik, tj. takozvani "minejni panagirik" jer sadrì, kako se to na samom wegovom po~etku kaè, slova i sastave (wih 33 na broju) posve}ene "naro~itim svetim za celu godinu", a ovo je o~igledno prva kwiga od ~etiri – u woj su po hronolo{kom redosledu zastupqeni meseci septembar, oktobar i novembar, samo je dodati tekst na kraju, 34. sastav – Povest o prenosu mo{tiju Jovana Zlatoustog od Kozme Vestitora, praznik koji "pada" 27. januara. Kako se kalendarski smewuju praznici (oni ve}i, naravno) tako se niù i dela wima posve}ena. Pojedinim zna~ajnijim posve}eno je i po nekoliko sastava, kao na primer Ro|ewu Bogorodice, Krstovdanu ili Vavedewu. Tu su se na{la slova Jovana Zlatoustog, Andrije Kritskog, Jovana Damaskina, Klimenta Ohridskog, Teofilakta Ohridskog i naro~ito va`ni sastavi bugarskog patrijarha Jevtimija – @itije svete Petke i prenos wenih mo{tiju u Trnovo, @itije Jovana Rilskog, @itije Ilariona Meglenskog, kao i prenos wegovih mo{tiju u Trnovo – koji spadaju u najstarije prepise Jevtimijevih dela uop{te. Dva su momenta na koja bismo ovde jo{ samo skrenuli pa`wu. Jedan je sastav Zbornika odnosno wegova isihasti~ka orijentacija, a drugi – li~nost dijaka Andreje. Sadràj ovog kodeksa, ovakav kakav je, u mawoj meri je rezultat zadatog kalendarskog rasporeda, a u ve}oj svakako wegovog naru~ioca, 144 Irena [padijer mada se ni udeo samog pisara koji ~esto (kao u slu~aju Vladislava Gramatika, na primer) moè biti i redaktor, ne moè zanemariti. Nikon, dakle, koji je u doba despota Stefana sedeo na patrijar{ijskom tronu, a verovatno i dijak Andreja, uvrstili su u ovaj panagirik, osim vizantijskih i predstavnika najstarije slovenske kwièvnosti (Klimenta Ohridskog), najvi{e sastave patrijarha Jevtimija. Dela Jevtimijeva, crkvenog poglavara koji je svoja isihasti~ka stremqewa nastojao i uspevao da poveè sa svojom pastirskom delatno{}u bila su veoma zna~ajan put {irewa ovoga u~ewa u srpske zemqe. Bio je to druga~iji i posredniji, na neki na~in, put od onog ~iji je predstavnik Nikon Jerusalimac, ali nimalo mawe vaàn. Li~nost dijaka Andreje drugi je bitan momenat koji je intrigirao gotovo sve prou~avaoce ovoga spomenika. Iako se i u bugarskoj nauci navodi da je u pitawu spomenik srpske redakcije (Vasil Pandurski, Klimentina Ivanova), bugarski nau~nici su gotovo bez izuzetka poku{avali da ga poveù sa patrijarhom Jevtimijem i Konstantinom Filozofom – pa je Vasil Kiselkov, recimo, jedno vreme u wemu nalazio u~enika prvog i mo`da u~iteqa ovog drugog.11 Tako bi Andreja, uz Konstantina Filozofa i Grigorija Camblaka, misle oni, bio tre}i znameniti Bugarin u srpskoj pismenosti toga doba. U prilog tome navodi se (osim postojawa li~nosti istoga ili sli~noga imena) i zas- tupqenost bugarskih autora (Jevtimija, Klimenta

11 V. Sl. KiselkovÍ, Evtimievi®tÍ u~enikÍ Andrex... Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca 145

Ohridskog, pa i Teofilakta Ohridskog za koga se u tekstu navodi wegova titula arhiepiskopa bugarskog), nasuprot potpunom odsustvu srpskih. Trebalo bi, me|utim, imati u vidu da je izbor tekstova mo`da bio prevashodno patrijarha Nikona, po ~ijoj se èqi kwiga i sastavqa i prepisuju sastavi u woj, kao i to da je sadrìna Zbornika sli~na sadrìni nekoliko rukopisa koje navodi K. Ivanova, a koji su ve}inom srpske redakcije.12 Osim toga, u ove mesece ne "padaju" najzna~ajniji srpski sveci (poput svetog Save i svetog Simeona), bez kojih se rukopis ovoga tipa ne bi mogao ni zamisliti. A oni koji "padaju" u to vreme i ina~e nisu mnogo zastupqeni u rukopisnoj tradiciji (npr. ìtija iz Danilovog zbornika, Stefan De~anski i sl.) I ostala eventualna prepisiva~ka delatnost Andrejina tema je koja podsti~e na razmi{qawe. I, zaista, osoba kojoj je jedna tako istaknuta li~nost kao {to je srpski patrijarh poverio prepisivawe ovakvog kodeksa ne}e biti ~ovek bez iskustva i rezultata u tome poslu. îni nam se sasvim verovatnim da je, mo`da, dijak Andreja ispisao i preostala tri panagirika godi{weg ciklusa jer ovaj o kome je re~ predstavqa onaj s po~etka crkvene godine (septembar, oktobar i novembar). Tome u prilog moèmo navesti mi{qewe \or|a Sp. Radoji~i}a. On Andreju smatra prepisiva~em jednog apostola iz zbirke predratne Narodne Biblioteke u Beogradu, koji je, zajedno sa ostalim kwigama uni{ten u nema~kom bombardovawu Beograda 6. aprila

12 K. Ivanova, Zografsi®t sbornik, nametnik ot kra® na XIV vek. 146 Irena [padijer

1941.13 Na tom rukopisu postojala su dva zapisa, prvi o tome da je pisan 1433/34. godine i drugi gde je ime prepisiva~evo dato i tajnopisom i obi~no. Tajnopis Radoji~i} razre{ava tako da ime pisarevo ~ita kao Andr... (daqe je ne~itko). Taj zapis se zavr{ava re~ima "Bog da prosti Andreju, brata va{ego" dakle isto kao {to nalazimo i u Panagiriku iz 1425, a umesto "skopskije" Radoji~i} ~ita da je Andreja bio "paraeklesijarh belgradskije mitropolije" i tako ga smatra beogradskim kwièvnikom. Tako je dijak Andreja najverovatnije bio aktivan i u ~etvrtoj deceniji XV. veka, a mo`da i ne{to kasnije. U svakom slu~aju i ovaj jedini sada poznati rukopis ispisan rukom dijaka Andreje, svojom sadrìnom, vremenom i okolnostima svoga nastanka, ne samo da zasluùje da zabeleìmo wegovo postojawe nego i u na{oj nau~noj sredini iziskuje jedno ozbiqno i temeqno istraìvawe na planu kompozicije, sadrìne, jezika i teolo{ke osnove na kojoj po~iva.

* * *

Nikon Jerusalimac ispisao je [estodnevnik iz Savine 1439/40. godine, a Gori~ki zbornik ne{to kasnije, 1441/42. Duhovnik Jelene Bal{i}, kao ~ovek velikog i duhovnog i `ivotnog iskustva, sigurno je tada ve} bio u poznijim godinama. Sasvim je izvesno da su on i

13 \. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despota Stefana, 229-231. Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca 147 dijak Andreja bili savremenici, a mogu}e je i da uzrastom nisu bili mnogo udaqeni. To, naravno, ne zna~i da su se oni uop{te poznavali. Naprotiv, wihovo je poreklo bilo verovatno razli~ito, poticali su iz raznih krajeva, stasavali su i delovali potom u razli~itim i me|usobno udaqenim sredinama. Jedan je bio monah svetski putnik, a drugi dijak koji je even- tualno prevaqivao balkanske razdaqine. Pa ipak, obojica su bili predstavnici istoga pogleda na svet i izdanci iste specifi~ne duhovnosti koja je, rasprostiru}i se po srpskim zemqama prve polovine XV. stole}a, svojim isihasti~kim iskustvom sna`no obojila pravoslavni svet Balkana odrediv{i mu tako i budu}nost u vekovima koji su sledili.

KRUG NIKONA I JELENE Tomislav Jovanovi} ~ita testament Jelene Bal{i} pred wenom grobnom crkvom na Be{ki Du{an I. Sindik Beograd Testament Jelene Bal{i}

SA@ETAK: Testament Jelene Bal{i}, od 1411. udate Hrani}, umrle 1442, sa~uvan je u prepisu u Historijskom arhivu u Dubrovniku, a objavqen je vi{e puta. Ovom prilikom uz tekst je dat komentar sa obja{wewem o wegovom postanku i mestu nastanka. Istaknuta je prvo- bitna `eqa Jelenina (poznata iz drugih dokumenata) da posledwe godine svoga `ivota provede na teritoriji Dubrova~ke Republike i da bude sahrawena u pravoslavnoj crkvi, koju je trebalo sagraditi van gradskih zidina. Budu}i da dubrova~ki Senat gradwu nije odobrio, ona se vratila u Zetu, na teritoriju svoga prvog supruga \ur|a II. Stracimirovi}a Bal{i}a. Uz testament, objavquju se dokumenti koji sa wim ~ine logi~nu cjelinu.

O li~nosti i zna~aju Jelene Lazarevi}, udate Bal{i}, kasnije Hrani}, govori vi{e poveqa sa~uvanih u Arhivu Dubrova~ke Republike. One se mogu razvrstati u tri grupe. 1. Pisma koja su od strane Dubrova~ke op{tine (od 1415: republike) upu}ena gospo|i Jeli i wenom sinu Bal{i, 2. Pisma koja se odnose na veze wenog drugog supruga velikog vojvode Sandaqa Hrani}a i we same sa Dubrovnikom, i 3. Akta koja su potekla od gospo|e Jele ili se odnose samo na wu.1 Nas ovom prilikom zanimaju samo dva akta: A. testament gospo|e Jele iz 1442. godine i B. jedno pismo dubrova~ke vlade svojim poslanicima na dvoru despota \ur|a Brankovi}a u jesen 1435. A. Testament Jelene Bal{i}–Kosa~e odavno je privla~io pa`wu istori~ara. On nije sa~uvan

1 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, I Beograd, 1929, br. 388- 392, 394, 395, 396-400. 152 Du{an I. Sindik u originalu, nego u pouzdanom prepisu Nik{e Zvezdi}a, poznatog kancelara dubrova~ke srpske kancelarije. Iz uvodne bele{ke, pisane }irilicom kao i testament, saznajemo da su pred dubrova~kog kneza Nik{u Puci}a i Malo vije}e pozvani starac jerusalimski i duhovnik Nikandar, kalu|er Jovan i Dobrko Marni}. Svaki od wih je zaklet nad testamentom Jeleninim. Oni su tom prilikom izjavili da je testament sastavqen po nalogu same Jelene, dok je bila u dobrom fizi~kom i duhovnom zdravqu.2 Pisan u prvom licu mno`ine, testament po~iwe verbalnim invokacijom: U ime Oca i Sina i Svetoga Duha u Svetoj Trojici, a zatim odmah prelazi na intitulaciju i naraciju. Zanimqivo je da o svom poreklu ona govori samo da je k}i svetopo~iv{eg kneza Lazara, dok svoja dva supruga ne spomiwe. Iz naracije saznajemo da se gospo|a Jela, pre nego {to je sastavila testament, sastala u Gori~anima (Gor~anima) sa vojvodom Stepanom (potowim hercegom) i da je tom prilikom dobila vojvodinu re~ da }e testament biti izvr{en bez ikakvih smetwi od strane vojvode i wegove dece. Zato ona pri dobroj svesti i snazi odre|uje kako treba pos- tupiti u ~asu smrti. Imovina se deli ovako: 1. Vojvoda Stepan dobija dve svite koje su trenutno kod Nik{e Tamari}a, ogrta~ (kuntu{) ukra{en zlatom, veliki pehar (krugla?) i 500 dukata koji su kod Luk{e Polutinovi}a (= Luka Pautinov? iz Kotora) pod interesom.

2 Isto, br. 400. M. Puci}, Spomenici srpski II Beograd 1862, br. 37, prvi je objavio testament Jelene Bal{i}. U dodatku je spomenuo i veoma zanimqiva akta, sva u vezi sa testamentom, koja se ovde objavquju u prilogu. Testament Jelene Bal{i} 153

2. Pla{t sa biserom, ako je gospodin vojvoda saglasan, pripada gospo|i Jeleni vojvodinoj, i "moje" oglavqe (neka vrsta kape ili krune) sa kamewem i biserom i veliki obojci. 3. Vladislav dobija srebrnu pozla}enu romen~u (sud za vodu), prsten sa okcem i zmajevim i svete mo{ti koje su kod Jelene. 4. Gospo|ici Kateleni: obojci mali i zlatna dugmad. 5. Teodori, svojoj unuci: pojas na plavoj tkanini i prsten na kojem je kamen safir, jedan "bil~uàc". 6. Knezu Vlatku: ostali prsten~i}i i krugla (~a{a) mala. 7. Izdvajaju se: srebrni sudovi koji su u komunu (tj. u Dubrovniku), zdele, pehari i sve {to pripada crkvi Svetog Georgija i novoj crkvi Presvete Bogorodice. Ostalo ({ta se pod tim podrazumeva?) uzima gospodin vojvoda s tim da plati koliko je pravo, a tim novcem da se pokriju tro{kovi pokrivawa crkve koju je izgradila sebi za grob. 8. Zlatna ikona koja je u komunu pripada wenoj sestri gospo{i despini (Oliveri), a posle wene smrti gospo|i Jeli vojvodinoj supruzi. 9. 1000 dukata u komunu podeli}e gospo|a Jela vojvodina i duhovnik (=Nikandar) za du{u Jelene Bal{i} na slede}i na~in: 200 dukata sestri despini (Oliveri) za slu`be zadu{nice i za milostiwu; crkvi u kojoj }e biti sahrawena 200 dukata da se slu`be zadu{nice pevaju stalno i da se deli milostiwa; za krov crkve u Gorici 154 Du{an I. Sindik ve} je dato 60 dukata, majstorima da se da jo{ 30 dukata. êqad koja je okruùje, a na|e se u blizini u ~asu smrti dobi}e: starac jeruslimski Nikandar 50 dukata, kalu|er Jovan 40 dukata, Vukosav Tamari} 40 dukata, pop Teodosije 30 dukata, duci (?) 12 dukata, i vladici (gospo|i) Ruì i sinu 30 dukata, Kataleni k}eri Nikolinoj 30 dukata, Dubrku (Dubru{ku) ako bude prisutan samrtnom ~asu 30 dukata, devojkama koje budu sluìle do kraja da se po dogovoru da pr}ija koliko se moè da bi se udomile, a ostaloj ~eqadi da se da milostiwa koliko se uzmogne, a po dogovoru. 10. U trgovinu (trgova~ku radwu) Lavre(ntija) [igovi}a u Baru uloèno je 600 dukata. Prihod (dobitak – kamata) od tog novca pripada novoj crkvi u Gorici sagra|enoj Jeleni za grob, da bi se odràvali vinogradi u Besima (Beseh) kupqeni za crkvu sv. Georgija, pa su vinogradi zameweni za masliwake u Baru i solila. Sve to ima da potvrdi gospodin vojvoda, a posle Jelenine smrti ktitor i starateq te imovine bi}e unuka ostaviteqa, gospo|a Jela vojvodina i wihov (sin) knez Vladislav. Od srebrnog posu|a koje se bude na{lo posle smrti gospo|a Jelena i Vladislav mogu uzeti i predati crkvi po svom naho|ewu gde {to nedostaje. Isto mogu u~initi sa poku}stvom i kwigama i priloìti obema crkvama (Bogorodi~inoj u Gorici i Sv. Georgija), gde {to pripada. Pre vi{e od dvadeset godina, prilikom proslave 700 godina osnivawa Dubrova~kog arhiva i arhivske slu`be u Jugoslaviji, re~eno Testament Jelene Bal{i} 155 je da isto~no od Kotora i Dubrovnika sve do obala Crnog mora, nastaje u arhivskom smislu brisani prostor.3 Posmatran sa diplomati~ko– arhivisti~ke ta~ke gledi{ta testament je zna~ajan zato {to nam pokazuje da su i u tim krajevima bila poznata pravila o sastavqawu notarskih akata. âk se moè re}i da su neke formule prevedene. Veoma mali broj sa~uvanih poveqa pokazuje da su u unutra{wosti Balkana ipak postojale i funkcionisale notarske kancelarije. Testament pokazuje pre svega brigu Jelene Bal{i} o crkvi u kojoj }e biti sahrawena. Ona se pobrinula da crkva bude obezbe|ena neophodnim potrep{tinama za svakodnevni ìvot, ali isto tako da i ~lanovi porodice dobiju odgovaraju}e poklone da bi je zadràli u dobroj uspomeni i da bi se postarali da oporuka bude izvr{ena. Vidi se da je Jelena Bal{i} imala i poslovne i trgova~ke veze (davawe novca na dobit) koje su joj za ìvota omogu}avale da lak{e preìvi. Uprkos tome {to je, iz nama nedovoqno poznatih razloga, èlela da napusti zemqu svoga drugog supruga, ostala je do kraja privrèna wegovoj porodici i traìla od svih ~lanova porodice da izvr{e testament, a posebno od glavnog Sandaqevog naslednika, vojvode Stepana Vuk~i}a. Jedno od osnovnih pravila istorijske metodologije jeste da se ne prave hipoteze o onome {to bi bilo da je tok istorijskih doga|aja bio druk~iji od poznatog. U ovom

3 M. Milo{evi}, Razvoj arhivske slu`be Jugoslavije, Arhivist XXIX Beograd 1979, 17-22. 156 Du{an I. Sindik slu~aju, vaqda zato da bi izuzetak potvrdio pravilo, mo`emo sa sigurno{}u re}i da bi testament na{e junakiwe u svom glavnom delu bio druk~ije i na drugom mestu sastavqen, da je wenoj molbi bilo udovoqeno.

B. Da je to zaista tako saznajemo posredno iz pisma Dubrova~ke vlade upu}enog svojim poslanicima na dvoru despota \ur|a, nekoliko godina pre nastanka oporuke o kojoj je do sada govoreno. Pismo je veoma zna~ajno, jer baca vi{e svetla na li~nost jedne na{e istaknute ène feudalnog doba i to na wenu delatnost kao pravoslavne hri{}anke. Naime, jo{ krajem 1434. godine, veliki vojvoda Sandaq Hrani}, zatraìo je dozvolu Dubrova~ke vlade da van dubrova~kih gradskih zidina sagradi crkvu u uboì{te.4 Za uboì{te je odgovoreno da se moè graditi, a za crkvu je re~eno da treba imati dozvolu crkvenih vlasti i uvek je nalaèna isprika. Bez obzira na tesne prijateqske veze sa Sandaqem, i {to su ga ocenili kao ~oveka "ìvog duha, zdravog rasu|ivawa, veoma delikatnog, koji je shvatao stvari sa lako}om", dubrova~ki hroni~ari su smatrali "da bi wegov pomen bio ve~an da wegov ìvot nije bio uprqan i zamra~en gre{kama shizme i pataren- skim obredom u kojem je ro|en i umro". Dubrova~ka vlada nije dozvoqavala izgradwu crkvenih objekata drugih religija, pa nije u~iwen izuzetak ni Sandaqu, iako su od wega petnaestak godina ranije kupili ju`ni deo

4 J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubrovniku, Dubrovnik 1939, 117-118, nap. 11. Testament Jelene Bal{i} 157

Konavala sa ùpom Vitaqinom i danas svetski poznatim rtom O{tro sa Prevlakom. Sandaq je umro 15. marta 1435, a ve} u septembru iste godine napisano je pismo despotu \ur|u. Ne vidi se pouzdano iz toga pisma da li je Jelena Sandaqevica posle smrti svoga supruga li~no obnovila zahtev Dubrova~koj vladi za izgradwu crkve ili je samo molila svoga sestri}a despota \ur|a Brankovi}a da on u weno ime obnovi zahtev. Tek Dubrov~ani ni Jeleninoj molbi nisu iza{li u susret. Iz navedenog pisma posredno saznajemo da je Jelena èlela da sagradi van gradskih zidina jednu malu crkvu u kojoj bi se slu`ba Bo`ja odvijala all greca, jer joj je namera bila da svoje posledwe dane provede u Dubrovniku, i da bude sahrawena u toj crvi. Odbijaju}i molbu, Dubrov~ani su rekli da izgradwa crkve spada u duhovni autoritet pape, a oni ne èle da se u taj autoritet me{aju, "sem ako ne èlimo ekskomunikaciju". "âk i ako bismo hteli da gradimo crkvu u na{oj rimskoj veri, ne bismo je mogli graditi, ako nam papa to ne bi sve~ano odobrio i dao dozvolu i poklon, da bi u tako ukra{enoj crkvi mogla da se slavi Bo`ja slu`ba".5

5 O Sandaqu Hrani}u i zahtevu gospo|e Jelene dubrova~ki hroni~ar Rasti} pi{e: (r. 263) Ma intanto alli 15 del mese marzo, mori Sandagl Hranich, il quale nella sua gioventu, in tempo della guerra del re ostoja, niente fevorevole alla repubblica, avanzato in eta ed ammaestato dagli accidenti, sempre (le) si tenne unito, deferando molto alli consigli del senato, con she mosto d intender la vera massima che si deve tener tra i principi deboli, confinati con uno pre- potente, come a (p. 264) ragguaglo de Ragusei e Sandagl era Turco, gia intru- so nella Sclavonia. Del resto fui un principe di spirio vivo, di ragionamento forte, di molta delicatezza, che penetrava le cose con facilita, ed avrebe immor- talata la sua memoria, se non avesse machiato la sua vita ed oscurato la fama con li erori dello scisma e rito patareno, nel quale nasque e mori… Ma il despota presa occasione ad instanza d Elena, moglie del morto Sandagl Hranich, 158 Du{an I. Sindik

Odbijena od Dubrov~ana, gospo|a Jelena Bal{i}–Sandaqevica, k}i kneza Lazara, odlu~ila je da svoje posledwe godine provede u postojbini svoga prvog supruga i da u Zeti, na ostrvu Be{ki (Brezovica) u Skadarskom jezeru, sagradi crkvu Svete Bogorodice i u woj sebi grob. Oba dokumenta nastala su u te{kim vremenima za hri{}ane na Balkanskom poluostrvu. To je bilo prvo stole}e prodirawa islama na tle Vizantijskog Carstva i slovenskih zemaqa na Balkanu. Za vi{evekovne istorijske procese to je bio mo`da samo tren, ali taj istorijski tren, za li~nost Jelene Bal{i} zna~io je ceo qudski `ivot.

ricercar la republica permeter ad essa Elena fabricar una shiesa fuori della citta, in cui si dovese celebrar alla greca, avendo in animo essa Elena ritirarsi ivi al resto della sua vita: il senato, sepre averso ad ogni altro rito che catolico nel suo stato, diede subito la negativa. Ma accio fosse meno amara, si scuso, per non mancare alcune ideate antecedenti convezioni, di non poter, senza dispensa pontifia, concorer a render sodisfatta essa Elena, la quale e si sti- mave s amava, come boglie di Sandagl, tanto benemerito della republica. Chronica ragusina Junii Restii (ab origine urbi usque ad anum1451) item Joanis Gundulae (1451-1484), ed. Speratus Nodiolo, Zagrabiae 1893. U pismu upu}enom despotu \ur|u Brankovi}u, pored ostalog, pi{e: Et per le pregiere et diamanda chel fa che per noi sia consentito a dona Jella che possa fare una pizola chiesa fora delle muri de Ragusi dove fara la sia sepul- tura, pero che pense venire et e morire a Ragusa… Et questa dimanda e et tocha al spirituale shie lo papa. Et del sprituale noi non posiamo impazare se excomunicacion non voliamo incorere che Idio ce guardi. Et che cusi sia se vede et dimostra pero che se noi intessi voressimo far edificare una cheisa segondo la nostra fede romana, non possiamo fare se per lo papa solemma- mente non e conceduto et dato licencia at anche fatto dota a tal chiesa per la qual ablemente in essa se possa li idvini offici cellebrate. HAD, Lett. di Lev., f. 271, 23. IX 1435.. N. Jorga, Notes et extraits pour I histoire des croisades II, Paris 1899, 331-332, prvi je objavio kra}i izvod iz ovog pisma. [iri izvod, koji se ovde objavquje ustupio mi je prof. dr. \uro To{i}, na ~emu mu najtoplije zahvaqujem. O pismu su jo{ pisali K. Jiri~ek, Poselstvi Republiku Dubrovnicke k cisarovne Katarine II v. L. 1771-1772, (navodim po Radoni}u); J. Radoni}, Der Grossvojvode von Bosnien Sandalj Hranic - Kosaca, Archiv für slavische Philologie XIX, 1-2, 465. J. Tadi}, n. d. 118, saop{tava vi{e pojedinosti o raznim predlozima u toku sednica dubrova~kih ve}a. Testament Jelene Bal{i} 159

Prilozi

Testament Jelene Bal{i} 1443, a di 5 aprile. Testamento de domina Jela de vo (oiuoda) Sandagli.

Predâ gñ(spo)d(i)na kneza dôbr(o)va~koga Nik{e Pôcikë svoím vikemâ na pôone prâzvanâ dôhovânikâ Nikandarâ, staracâ írôzalim(â)ski i Iñvanâ kalôgerâ i Dobârko Marânikâ, i svakoga nih(â) ñsoba zaklesmo vrâhô testamenta po~tenoga spomenôtë gospoge Elle biv{ago gñ(spo)d(i)na voívode Sandalë koi reko{e B(ñ)gñmâ i dô{omâ nihâ da ñvë testamenâ ístâ ô~inila gospogë Ella ô svom dobrô zdravä pôotä i ô svoä dobrô svístâ i namâ ga predala svoiñmâ rôkom a podâ svoä pe~atâ a hote da se izbrâ{i úo se ô nemâ ôdrâì, koga testamenta ístâ po~etakâ ñvai: Va ime Ñtca i Sina i Svetago Dôha ô Svetôä Troici. Aminâ. Mi gñspoga Elena daúi s(ve)topo~iv{ago gñ(spo)d(i)na kneza Lazara, da í va svidenií vsakomô komô se podoba i pr(e)dâ koga se sei pisanií izânese ñgledati kako po milosti Bo`íi i sina mi gñ(spo)d(i)na voívode Stepana satvor(i) mi milostâ i da mi svoä râie~â kadi se sa mnoä staë ô Gñr(i)~aneh {o gode bihâ bôde ñdlô~ila ñd imanë moígñ da m[i] í tvrâdo i nepokolibimo ñdâ níga i nígñve di~ice. Sade ë re~ena gñspñgë El[e]na ~inä rï~â za ìvota moíi dobrei svísti ô moki ako bi mi se pr(i)klô~ila samrtâ da ôzâme gñ(ospo)d(i)nâ voívo- da Stepanâ ñne dve svite ô Nikâ{e Tamar(i)kë i úo í kôntô{â zlatñmâ figôranâ i da í gñ(spo)d(i)nô 160 Du{an I. Sindik voívodi Stepanô i kr(ô)gla velë i petcatâ dôkatâ koi sô ô L(ô)k{e Polôtinovikë takoi z dobitím kako gredô i plaúâ z biserñm ako í g(ñ)spo)d(i)na voívode da se da gñspoge Elene voevodine i ñúe ñglaví moí s kamiímâ i sa biserñmâ i ñbotci velici. I Vladisavô da se da romen~a srâbrâna pozlakena i prâstenâ s o~cemâ zmaevem i moúi svete úo sô prâ mni. i gñspo- di~ne Katalene ñbotci mali i pôtca zlata. I Todore moíi ônô~ice da se da posacâ na plavïnoi tkanice. ° f. 152 I pr(â)stenâ ô kom í kami safinâ i ídan bil~ôàcâ i ñstali prâsenâci i krôgla mala knezô Vlatkô srâbr(â)ni sôdi koi sô ô komônô zdele i pehari i úo í crâkve svetagñ Geñr(â)gië i nove crâkve Prïs(ve)tïi B(ogorodi)ci da se ñdlô~i, a ino da ôzme gñ(spo)d(i)nâ voívoda da m[i] ihâ plati úo bôde pravo, da se pokrâí crkva koä samâ ~inila za moi grobâ. A ikona zlata koë í ô komônô kako samâ zapisala s vlasteli, takoi da bôde setrâ mi gñspñgí despine. Ako bi se despine samrâtâ prilô~ila, da bôde tazi ikona gñspoge Elle voívodine. A úo í tisôúa dôkatâ ô komônô molä i zaklinam gñ(spo)d(i)na mi i sina voívodô da m[i] ihâ daa gñspoñge El(e)ne da ñna s moím dôhovnikñm podeli za moä dô{ô ili prâvo ñdâ nihâ da se da gospoge despine .S. dôkatâ da mi se poä letôrâdií i da se razâdeli milostâina i moímô grâbô dge mi se prâlô~i leki da se da .S. dôkatâ da mi se poä letôrâdií inostanno i da se dieli milostinë i crâkve Svetagñ Geor(â)gië ô Gorice dadoh ñlovo kôpivâ za .Ÿ. dôkatâ da se pokr(i)í crâkva i ñúe da imâ se daa za maistore .L. dôkat(â). I ñvai ~elëdâ koë í sada prâ mni koi bi se prâl~ili na samrâti moí da se dastâ dôhovnikô moí- Testament Jelene Bal{i} 161 moô star(â)cô írozolim(â)skomô Nikandrô .N. dôkatâ i kalôgerô Iñvanô .M. dôkatâ i Vokosavô Tamar(i)kä .M. dôkatâ i popô Teodosiä .K. dôkatâ i dôce .Vj. dôkatâ i vladikamâ Rôè i sinô ioi .L. dôkatâ i Kataleni daúer(i) Nikolene .L. dôkatâ. I Dobr(â)ko ako bi se tadai prâmerâlâ na samr(â)ti moíi da mô se da dôkatâ .L. I koí se zgoe na samrâti moei devoike da im se da prâikië koliko se moè zgñvorñm kako da se ôdome a ñstala ~elëdâ da se pñmilôí z dogovñro(mâ) koliko se ôzâmoè. A úo e postaleno ô trâgâ ô Lavra [igovikë ô Barô {esatâ dôkatâ tizi dôkati da stoí cr(â)kvi novoi ô Gor(i)ci úo samâ ô~inila ë Pr(ï)svetoi Bogorodice moi gr(ï)b i po meni da ima crkva dobit(â) ñd tiehei dôkat(â) ~im se ke okr(â)mlëti i vinogradi koi sô ô Bsïhâ úo samâ kôpila i s cr(â)kvom Svetagñ Gñr(â)gië zamenila i ôtakmila vinogradi i nive i maslice ô Barô i solila, toi da i gñ(spo)d(i)nâ voívo- da potvr(â)di cr(â)kvi re~enoi i po moíi samrti da bôde tomôi ktitorâ i ñkr(â)mitelâ moë ônüka gos- pogë Ílena voívodina i nih(â) knez Vladisavâ ili bi nih gosposctvo ili ~ií inñ ñni ñ tome pop~ení da imôtâ. I na moí samrâti ako se bi koi sôdi ñbrâli srâbrâni da ôzme gñspoga Ílena i Vladisavâ i úo im se svidi ñd nih da postave ô crâkvô novô na nih rasô`dení da bôde úo bi koi nedostatakâ crâkvi a ñni tiem da naprave. A úo bi koí pokôkí bilo ili knige ili úo läbo ino da se pr(i)loì ô ñbe crkve gde úo ppr(i)stoi. A úo si mi rekalâ Voiñ po starâcô Radinô ô Sveto Trâice crâkvi kor(â)~an(â)ske úo kä gospostvô vi dati komô inomô da pi{ô i ñbimeno da ñvo úo mi samisao prânese B(o)ga molekí i pr(ï)~istô 162 Du{an I. Sindik

B(ogorodi)cô ôimenih i ôpisah sa rôkom dôhovnëgñ mi ñtca starca Nikanâdra Írôzalimca, úo ke biti gospostvô vi i inem tvoíi dô{e na{oi a ídnako í vse B(o)`âí i tvoí i tvoä kôkä pr(i)hodi i na slô`bô dô{e na{oi da zaklinamâ tebe gñ(spo)d(i)na i sina mi bezâ grâha voívodô Stepana va Svetôä Troicô ídi- nosôúôä i nerazdelimôä i va stra{ni sôdâ vatoragñ prâ{estvië s(i)na B(o)`(i)ë, egda pridetâ vazâdati komô`dñ po delñmâ egñ. Tako`de i moä ônôkô go[s]pogä El(en)ô zaklinamâ kako ñvoi moí pisaní ne potrâiti ni `[e] paki na maní prânesti, nâ vse da vrâ{ite i isplônite za `ivota na{egñ i po samrâti na{oi. I ñúe aúe bi koi nedostatci bili úo bili {to bi podobalo poneki se ñ nas i ñ na{oi dô{i da bi svoím blagñm pobolete i isplânite ñ nasâ i ñ na{oi dô{e erâ mi sâmrât(â) i `ivotâ ô va{e rôke prâlagamo a prâdâ B(o)gomâ. Pisa se sei pisaní vâ lïto, .C.N., ro`stva H(ri)s(to)va ,A.Ô.M.V. lïto m(ï)s(e)ca noemvr{ë .KE. d(a)nâ ô Gor(i)~aneh.

Nota quod in Diversis notariae scripto die VIIII aprilis 1443. apparent restituti ducati auri mille alias depositati per dictam dominam Jelam in comune Ragusii et etiam vna inchoneta auri ornata cum perlis et margaritis alias depositata in comune Ragusii et dimissa per dictam dominam Jele domine despine sue sorori, in suprascripto testamento. Historijski arhiv u Dubrovniku, Testamenta Notariae XIII f. 151v–153. Testament Jelene Bal{i} 163

I Die nono aprilis 1443. Radiuoi Siglica, cancellarius vayoude Stipani, tanquam ambaxiator prefati vayuode nec vxoris et filii eiusdem vayuoude vt constat per literas credentiales dominio nostro scriptas que equidem litere cum expeditoria infrascripte confessionis receptionis remanserunt penes ser Nicolaum de Stella canccellarium in ydiomate sclauo comunis Ragusii, nomine et vice prafatorum domini vayuode Stipani, vxoris et filii ipsius confessus fuit habuisse et recepisse ac sibi datos et consignatos fuisse a nobili et sapienti viro ser Nicola Jo(hannis) de Poca rectore Ragusii vigore et virtute libertatis Consilii rogatorum de qua patet in libro ipsius Consilii rogatorum ducatos auri mille qui alias depositati fuerunt in comune Ragusii per olim dominam Jelam relictam vayuode Sandagl et che iuxta formam et tenorem ordinationis prefate domine Jele scriptam in cathastico notarie Ragusii faciens, proinde dictis nominibus finem remissionem, qui- etationem etc. Liberans etc. Remitens etc. Renunciando etc. In margine: Pro comuni Ragusii pro ducatis .M. domine Yele qui erunt in comune Ragusii. Die 28. junii 1443. Nichander monachus Yerosolimitanus et Dobrechus Merinich nec non domine despine sororis, olim domine Yele relicte vayuode Sandagli vt constat per per eius literas scriptas huic dominio existentes penes ser Nicolaum de Stella canzelarium, nomine prefate domine despine confessi fuerunt habuisse ac consignatam esse a domino rectore ser Georgio 164 Du{an I. Sindik de Goze et eius Minori consilio dantibus et consignantibus virtute unius extractus legati facti eidem domine despine per dictam dominam Jelam olim sororem suam in suo vltimo testamento vnam inchonetam auri ornatam perlis et margaritis sibi domine despine dimissam ut prefertur et que stabat in comune Ragusii depositata alias per ipsam dominam Jelam. Renuntiando. Judex ser Sigismondo de Georgio et Nicola de Stella, testis.

II Item prefatus Radiuoy tamquam ambaxiator prefati vayvode ut constat per literas credentiales scriptas et existentes prout supra nomine prefati vayuode Stipani, confessus fuit habuisse recepisse in auro numerato a prefato domino rectore et Minori consilio dantibus et soluentibus nomine et vice prefati comunis Ragusii vigore partis Consilii rogatorum capte pro prode ducatorum sex milium quos suprascriptus vayuoda Sandagl posuit et habet in comune Ragusii ad prode de quinque pro cen- tenario in anno ducatos trecentos pro prode anni presentis 1443 infiniti in festo sancti Blaxii proxime decursi quod prode spectauit (precr- tana tri slova) domine Jele in vita eius et immo () per mortem domine ipsius domine Jele spectat ipsi vayuode Stipano. Et hoc in vna parte et in altera parte confessus fuit habuisse ab ipsis domino rectore et consilio dantibus virtute parti Consilii rogatorum capte die (ostavqen prostor za broj) presentibus mensiis pro tributo Canalis yperperos quingentis pro Testament Jelene Bal{i} 165 anno presenti quod finietur die III augusti proxime futuri. Faciens proinde finem et remissionem etc. Renuntiando etc. Actum Ragusii. ante regimen presentibus reli- giosis caloieris Nichander et Iouan missis Ragusium per dictum vayuodam nec non nobilibus viris Iuan Vlatchovich et Vochassin Sanchoich ambaxiatoribus prefati vayuode ex alia de causa et Vocha diach, nec non Johane Expertico cancellario, magistro Xhristophoro de Padua, phisico et magistro Johane Maria, cyrogi- co de Feltro, et aiis testibus etc. In margine: Pro ducati CCC prode et yper- peris Vc tributi Canalis. Historijski arhiv u Dubrovniku, Diversa notariae XXVI, f. 177v–178.

Ninoslava Rado{evi} Beograd Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 Spis O stvarawu sveta Severijana episkopa Gavale u srpskoslovenskom prevodu

SA@ETAK: Rukopis broj 21 manastira Savine sadr`i [estodnev koji je prepisao Nikon Jerusalimac 1440. godine. Radi se o prevodu sa gr~kog dela O stvarawu sveta Severijana iz Gavale (IV/V. vek). Ovaj srp- skoslovenski prevod nastao je najverovatnije u XIV. veku.

Παρακαλ δε τ ν µετ ραν íγíπην, τας ννοαις τν λεγοµ νων προ σ χειν. Molä è va{ou läbov, másli glagolïmáe vnimati. "Molim da va{a blagonaklonost obrati pa`wu na sadràj onog {to }u re}i." Usu|ujem se da citiram, obra}aju}i se cewenom skupu, re~i kojima se Severijan episkop Gavalski na samom po~etku prve omilije posve}ene stvarawu sveta obratio svome auditorijumu (In mundi creationem, PG 56, col. 430 – Savina br. 21, l. 2a). Malo {ta znamo o ìvotu Severijana episkopa Gavale.1 Datum wegovog ro|ewa kao ni datum wegove smrti ne moè se sa sigurno{}u utvrditi. Delao je kao episkop malog grada na severnoj sirijskoj obali i kao omiqeni gostu- ju}i propovednik u Carigradu u vreme kad je na

1 J. Zellinger, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916, 2-7; A. Jevti}, jeromonah, Patrologija 2, Beograd 1984, 202-203; The Oxford Dictionary of Byzantium, red. A. Kazhdan et alii, New York - Oxford 1991. s. v. Severianos. 168 Ninoslava Rado{evi} episkopskom tronu prestonice bio Jovan Zlatousti (398–404. godine), dakle na prelasku iz IV. u V. vek. Za li~nost velikog hri{}anskog svetiteqa vezani su i oni malobrojni podaci o Severijanovom ìvotnom putu i o wegovom karakteru. Talentovanog jereja iz unutra{wosti, èqnog {ire dru{tvene afirmacije, pre- stoni~ki crkveni krugovi kao i sam Hrizostom su blagonaklono primili. Ali, u tada{wim dramati~nim doga|ajima u carigradskoj crkvi i na dvoru Severijan je stao uz mo}nike ovoga sveta i aktivno je u~estvovao u svrgavawu i progonstvu zlatoustog jerarha. Sa krajem svetiteqevog ovozemaqskog ìvota nestaje sa istorijske scene i svaki pomen gavalskog episkopa, za ~iju smrt moèmo samo re}i da se desila pre 430. godine. Me|utim, ostavimo ove zlehude doga|aje i osude vredne postupke u senovitoj ti{ini pro{losti i pogledajmo {ta je u~eni teolog i nadareni pisac ostavio potomstvu. Ostavio je za sobom episkop gavalski poprili~an besedni~ki opus.2 Pored niza omilija na velike praznike, Severijanovi radovi ukazuju da je wegovo interesovawe bilo uglavnom usmereno egzegezi. Tako je wegovo najpoznatije delo bilo posve}eno tuma~ewu prvih stihova prve Mojsijeve kwige, samome postawu.3 Severijan je dao svoj zna~ajan obol egzeget- sko–omilitskom ànru {estodneva, spisa koji su razmatrali biblijski opis Boìjeg stvarawa

2 M. Geerard, Clavis Patrum Graecorum, II, Brepols - Turnhout 1974, 468-477 (n. 4185-4295). 3 In cosmogoniam homiliae 1-6, PG 56, 429-500. Cf. Zellinger, Genesishomilien; Clavis patrum Graecorum, n. 4194. Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 169 sveta za {est dana.4 Pored nekoliko danas izgubqenih dela ovog ànra prenikejskog perioda, do Severijanovog vremena su nastali i ~uveni [estodnev Vasilija Velikog (oko 329–379. godine) i dva heksaemeralna dela wegovog brata Grigorija iz Nise (izme|u 335. i 340–posle 394. godine): Apologija Vasilijevog [estodneva i O stvarawu ~oveka. Za razliku od Vasilijevog kapitalnog heksaemeralnog dela i zanimqivih bogoslovskih doprinosa wegovog brata u kojima se jasno uo~ava nastojawe da se Mojsijevo izlagawe uklopi, koliko je to bilo mogu}e, u kozmolo{ki sistem anti~ke filozofije, Severijanovih {est omilija O stvarawu sveta jasno pokazuju da je wihov pisac pripadao takozvanoj antiohijskoj egzegetskoj {koli koja je tekstu Biblije prilazila ad litteram, bukvalno, ostavqaju}i dostignu}a paganskih mislili- ca sasvim po strani. Ne treba pak smetnuti s uma da takav stav ne iskqu~uje poznavawe anti~ke filozofije ni uticaj klasi~nog obrazovawa na proces pisawa. Nau~nici u Severijanovoj koz- mogoniji raspoznaju pre svega uticaj Jefrema Sirskog i samog Hrizostoma.5 Slovenska pismenost je vrlo rano ukqu~ila u svoje okriqe Severijanove omilije O sãtvorenii mira. Na prelazu iz IX. u X. vek Jovan Egzarh, moèmo slobodno re}i genijalni kwièvnik kulturnog kruga bugarskog cara Simeona, svoju heksaemeralnu kompilaciju je zasnovao, kako se

4 F. E. Robbins, The Hexaemeral Literature, Chicago 1912; J. C. M. van Winden, Hexaemeron, Reallexikon f. Antike u. Christentum, XIV, Stuttgart 1988, coll. 1250-1269. 5 Zellinger, Genesishomilien, 67, 69 et passim. 170 Ninoslava Rado{evi} vidi iz samog naslova, na delima Vasilija Velikog, Severijana iz Gavale, Aristotela i innih.6 Na{ egzegeta se na{ao zaista u izvanrednom dru{tvu. Na srpskim kulturnim prostorima, Severijanovo ime i delo su pouzdano prisutni od 1263. godine kad se zavr{ilo ~esto prekidano i odlagano pisarsko podvizawe Domentijanovog u~enika Teodora Gramatika koji je pod veoma te{kim uslovima sa~inio ili prepisao srpskoslovensku recenziju Egzarhovog [estodneva. Sudbina je htela da su plodovi Severijanovih intelektualnih napora ~esto gubili svoj autorski identitet i pojavqivali se kao dela Jovana Zlatoustog. Tako se i u jednom kodeksu srpske redakcije iz osamdesetih i devedesetih godina XIV. veka koji se vekovima ~uvao u manastiru Wamec, a danas je me|u rukopisima Rumunske akademije nauka (br. 148), pod imenom Hrizostomovim na{ao i [estodnev Severijana iz Gavale, u sedam slova.7 Ovaj za nas bitan prevod koji prepoznajemo u Nikonovom [estodnevniku bio je prepisan i u uni{tenom rukopisu 444 (314) Narodne biblioteke u Beogradu iz XV. veka8 kao i u rukopisu 203 (367) Moskovske Sinodalne biblioteke sa kraja istog veka.9 Odlomci Severijanovog dela bili su interpolirani i u srpski prevod [estodneva Vasilija

6 R. Aitzetmüller, Das Hexaemeron des Exarchen Johannes I-VI, Graz 1958- 1971. Up. i prevod N. Ko~eva na savremeni bugarski jezik ovog zna- menitog dela, SofiÔ 1981. 7 P. P. Panaitescu, Manuscrisele slave din biblioteca Academiei RPR, I, Bucuresti 1959, 188 sq. 8 Q. Stojanovi}, Katalog narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903 - 1982, 211. 9 A. GorskiŸ, K. Nevostruev, Opisane slavÔnskih rukopiseŸ MoskovskoŸ Sinodal†noŸ bibliotekÀ, II,2, Moskva 1859, 628-632. Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 171

Velikog nastao najverovatnije u drugoj polovini XIV. veka i prepisivan u ~itavoj jednoj porodici rukopisa od kojih je najstariji zbornik manastira Hilandara br. 405 datiran negde oko 1400. godine.10 Tokom XV. veka pojavio se i prevod skra}ene verzije {est Severijanovih beseda poznate ve} u gr~koj rukopisnoj tradiciji. Ovaj srpski prevod zabele`en je u jednom zborniku XV. veka manastira Kru{edola (br. 71) koji se danas ~uva u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve,11 u kodeksu SANU 24 iz XVI. veka,12 kao i u tri nestala rukopisa Narodne biblioteke u Beogradu (NBB 477, XV. vek, Mati}, 200, XV/XVI. vek i NBB 472, XVII. vek).13 Jo{ na jedan na~in je Severijanov [estodnev bio poznat na{em ~itaocu. Za svoju ~udnu konstrukciju vaseqene Kozma Indikoplov je koristio i Severijanov tekst.14 Srpskoslovensku redakciju ovog proizvoda antiohijske egzegetske {kole imamo sa~uvanu u poznatom Vrhobrezni~kom

10 N. Rado{evi}, O Slovenskim prevodima {estodneva u manastiru Hilandaru i o rukopisu Hil. 405, Hilandarski zbornik, 10 (1998) 183. 11 S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, Sremski Karlovci 1914, 174 12 Q. Stojanovi}, Katalog rukopisa i starih {tampanih kwiga. Zbirka Srpske kraqevske akademije, Beograd 1901, 174 13 St. Novakovi}, Srpsko-Slovenski zbornik iz vremena despota Lazarevi}a, Starine 9 (1877) 3; Stojanovi}, Katalog narodne biblioteke u Beogradu, 312 i 325; S. Mati}, Opis rukopisa Narodne biblioteke, SAN, Beograd 1952, 151. Up. Razglagolnik, zbornik koji je u XVIII. veku sastavio Gavril Stefanovi} Venclovi}, gde se u naslovu ovog teksta pored Severijanovog spomiwe i ime Vasilija Velikog (SANU 135, l. 512a - 518b). U jednom drugom Venclovi}em rukopisu, tako|e iz zbirke SANU (br. 137) ovaj tekst je donet na narodnom jeziku (izd. G. Vitkovi}, Glasnik SUD, 67 (1887) 390-396. B. Stojanovi}, Zbirka CKA, 109 i 156; D. Dragojlovi}, Razvoj filozofske misli kod Srba u doba feudalizma, Novi Sad 1998, 198 sl. 14 W. Wolska, La Topographie Chrétienne de Cosmas Indicopleustès, Paris 1962, 26 et passim. 172 Ninoslava Rado{evi} rukopisu iz 1649. godine (Pqevqa 79).15 Vratimo se sad rukopisu koji nas zanima, zborniku manastira Savine br. 21, koji je 1439/40. godine sastavio duhovnik Jelene Bal{i} i vrsni kwièvni poslenik Nikon Jerusalimqanin.16 Ve}i deo ovog kodeksa ~ini jedan [estodnev, koji, mada nedostaje prvi list, moèmo lako identifikovati kao prepis integralnog prevoda Severijanovog heksaemeralnog dela, prevoda koji je najverovatnije nastao u XIV. veku i ~iji najstariji primerak imamo u rukopisu Rumunske akademije nauka br. 148, gde se, ve} smo napomenuli, Severijanov tekst pojavquje pod imenom Jovana Hrizostoma. Severijan je, prema obi~aju toga vremena, ~itao svojih {est beseda za vreme velikog posta {est ve~eri za redom, ali je u jednoj grani gr~ke rukopisne tradicije izme|u 5. i 6. besede bila ukqu~ena jedna wegova zasebna omilija Kako je Adam dobio du{u i o Hristovoj patwi.17 Takav jedan predloàk je imao pred sobom i slovenski prevodilac. Kako je izgledala Severijanova slika sveta? Prate}i izlagawe Kwige postawa Severijan stvarawe deli u dve etape. Prvo je ni iz ~ega "ot nesouúiih" stvorena pramaterija – "veúi tvaremâ" (l. 2b – PG 56, col. 433), a zatim je Bog po svome naho|ewu oblikovao tu materiju, pobrinuo se za

15 V. Jagi}, Kozma Indikoplov po srpskom rukopisu g. 1649-e, Spomenik 44 (1922) 1-37; A. Jacobs Kosmas Indicopleustes, Die christliche Topographie in slavischer Übersetzung, Byzantinoslavica 40 (1979) 183-198. 16 D. Bogdanovi}, Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi: D. Medakovi}, Manastir Savina. Velika crkva, riznica rukopisi, Beograd 1978, 93. Pored Severijanovog [estodneva ovaj kodeks sadrì nekoliko sastava isihasti~ke sadrìne. 17 Zellinger, Genesishomilien, 40 sq. Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 173 weno formirawe i ukra{avawe – vâñbraèn›je i krasotô tvaremâ… Sâtvori oubo nebo nebáv{eí, i zemlä nebáv{ouä, bezdná nebáv{jih, vïtrá, vâz- douhâ, ñgnâ, vodou. Vysakáe ra`daemáe veúi vâ prâvá dânâ sâtvori (l. 3a). Tada su nastala i ~etiri osnovna elementa (stiháe – l. 4a – col. 435). Svetlost nastalu prvog dana, po sastavu sli~nu an|elima i qudskoj du{i, Severijan pri- bliàva ~oveku stvorenom posledweg dana. Zapravo, qudski um (razoum) je taj koji daqe unapre|uje ono {to se zahvaquju}i svetlosti na zemqi ukazalo. P{enicu, grozd, vunu (ërinnô)... svetlost razuma je pretvorila u hleb, vino, rizu... (l. 6a – col. 436). Za razliku od neba stvorenog prvog dana, "gorweg neba" (uperw on), tek je drugog dana sa~iwen nebeski svod – ster{wma, tvrdâ. Severijan ga poredi sa zgusnutim i kondenzovanim dimom koji se pewe navi{e (i vânígda vâste~etâ kâ vásotï, vâ debelinou oblakou vâmïnëetâ). Wegov nastanak se obja{wava pretvarawem nebeskih voda u ~vrsto telo nalik kristalu (goustina kristalovidna) po kome se kre}u nebeska svetila. Tako je vodena masa podeqena na dowe i gorwe vode. Severijan detaqno obja{wava svrsishod- nost gorwih voda. Prvo, ~uvale su svod da ga velika nebeska svetila ne zapale i ne istope (l. 14a) a drugo, spre~avale su da svetlost pro|e kroz ina~e providan svod, zaustavqale je i vra}ale na zemqu (vodá prïvá{e nebesâ… plamenâ slâncou i lounï nisposilaät). Kada do|e dan Stra{nog suda, gorwe vode }e se razi}i, nebo }e 174 Ninoslava Rado{evi} se rasto~iti a zvezde }e pasti jer ne}e vi{e imati podlogu po kojoj bi se kretale (ne imuúe pôti, ni {âstvja l. 14b – col. 442). Kao {to je ve} rekao na samom po~etku svog {estodneva, Severijan je vidqivo nebo zami{qao kao sred- wu tavanicu koja deli prostor dvospratne zgrade – ëko è vâ domô dvoekrovnï posrïd vânidet drôgái krovâ (I 4, l. 3 a – 433). Nastavqaju}i svoje izlagawe Severijan kaè da treba diviti è se sâbáv{imse i poklanëti se zá`ditel (III 1, l. 20a – col. 447). Bog je kao mirskái houdo`nikâ ukrasio nebo suncem, mese- cem i zvezdama, zemqu je oven~ao cve}em i biqem, vsou tvarâ razli~no oupâstrái. Tre}eg dana je Bog sakupio vode i razdïli vâ more, vâ rïká, vâ isto~niká, vâ ezera, vâ stoudence (l. 22b – col. 449). Sli~no je bilo i sa svetlo{}u. Anticipiraju}i dela slede}eg dana Severijan pri~a o tome kako je od svetlosti stvorene prvog dana Tvorac oblikovao razli~ita svetila po sopstvenom naho|ewu, "tamo svetlost, ovde zvezde". Kao {to bi ko grumen (oukrouhâ) zlata razdelio na malá peneze tako je Tvorac (tecnìthv, hátrâcâ) raspodelio svetlost jedinstvene su{tine na sunce, mesec i zvezde. Prilikom sakupqawa voda pojavilo se kopno, sou{a. Tada Bog naredi da izrastu biqke i pojave se ìvoti- we po svojim vrstama, po rodou i po podobiä. Kategorija podobija (οµοιοτης) podstakla je Severijana da istupi protiv jeresi anomejaca koji su tvrdili da Sin nije podoban, οµοιος Ocu (III 1, l. 20b–21b – col. 447–448). Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 175

Severijan uo~ava kao problem ~iwenicu da nebeska svetila osvetqavaju zemqu odozgo, dok je priroda svetlosti i vatre da {aqe svoj plamen i zrake navi{e. Re{ewe problema je u Boìjoj odlu- ci. Bog je prirodi elementa nametnuo svoju uzdu. Nebeska svetila zra~e na zemqu ne prema svojoj prirodi nego po Boànskoj naredbi (ëko da ne po estestvô sjaetâ, nâ po povelïwä – l. 23b). Boànska besmrtna i nevidqiva ruka odre|uje tako|e koliko }e se vode u obliku ki{e izliti iz oblaka. Prethodno sakupqenu iz mora, "slanu budu}i", pretvara u pitku vodu i wom napaja zemqu. Severijan smatra za neophodno da, kao i Vasilije Veliki, pomen nebeskih svetila isko- risti za opovrgavawe astrologije (zvïzdoslovesje) kategori~ki tvrde}i da nebo ne daje nikakav znak o qudskom ìvotu (ñ ìvotï ~lovï~âscïm nikakovo znamewe podavaetâ nebo, III 3, l. 24b – col. 450). Boànsko ~ovekoqubqe se zato pobrinulo da se zahvaquju}i zvezdama, izme|u ostalog, ~ovek obavesti o meteorolo{kim pojavama, da moreplovac izbegne opasnost kao i da zemqo- radnik sazna za pogodno vreme orawa . Me|utim, sasvim suprotno Vasiliju Velikom, Severijan ne prihvata anti~ku geocentri~nu teoriju o sferi~nom nebu. Bog nije stvorio sferu koja se okre}e (kolo valëäúee se – l. 27a). Kretawe sunca se ne obja{wava zalaèwem pod zemqu nego horizontalnim kretawem ka severu gde se ono sakrije za vreme no}i iza velike vodene mase (l. 27b). Teorije kojima nas u~e "helenska deca" gube svaku vrednost pred Sve- tim Pismom, "na{im u~iteqem". 176 Ninoslava Rado{evi}

Mese~eve mene slikovit su primer za Severijana qudskog ìvota od ro|ewa do smrti i wegove sudbine koja ga ~eka zahvaquju}i Hristovom spasewu (l. 28b. – col. 453). O biqnom i ìvotiwskom svetu Severijan ne govori predugo. Naro~ito insistira na razlici izme|u glagola ξαγαγ τω?, da izvedetâ zemlë ~etvïrenogái zvïri i βλαστησατω, da prozebnetâ zemlë báqa travnaa?(III 1, l. 21b–col. 448). Razlika je bila u tome da biqe svake godine iz zemqe ni~e, dok u ìvotiwskom svetu je samo prvi primerak nastao iz zemqe a daqe se svaka vrsta za sebe reprodukuje. Kada je sva zemqa bila ukra{ena, vreme je bilo da se pojavi ~ovek, wen gospodar. "Sve je bilo spremno, samo ~oveka nije bilo" (i vâsa gotova bïhou, i ~lovïka ne bï{e – IV 5, l. 40b, col. 462).18 Prvo je morala ku}a da se sredi i ukrasi, kaè Severijan, pre nego {to se wen gazda (domou vladáka) useli. I tako je Bog stvorio qudsko bi}e po svome obli~ju. Pomen stvarawa ~oveka po obli~ju Boìjem bila je prilika za Severijana da eksplicitno iskqu~i svaku mogu}nost boànskog antropo- morfizma. "âk i danas," kaè Severijan, "postoji jeres onih koji tvrde da je Boànstvo ~lovïkoñbrazno." Svaku sli~nost ~ovekovu sa boànstvom treba shvatiti u eti~kom smislu (po dobrodïtelá – κατ´ αρετẃυ) a nikako u odnosu

18 Vrlo sli~no govori i Grigorije Niski u svom spisu O stvarawu ~oveka: “i sve bogatstvo tvari i na zemqi i na moru gotovo bï, onog ko bi u tome uìvao jo{ nije bilo” (Hil.405, 108b - PG 44, col. 132 C). V. N. Rado{evi}, Grigorija Niskog poslanica episkopu Petru “O liku ~ove~ijem”, Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot, kwièvnost, umetnost i arhitektura, Beograd, 2000, 374. Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 177 na fizi~ki lik (eliko kâ telesnomô licô – 57a, col. 474 – 475). Obli~je Boìje se iskazivalo i u vlasti koju je ~ovek dobio nad ìvotiwskim svetom. Redosled stvarawa (~inâ sâdïlovawë) ukazi- vao je u obrnutom smeru na redosled vlasti (~inâ vladá~âstvou). Stvoren posledwi, dobio je prvo mesto me|u ìvim bi}ima. Kao potvrdu svog gospodarewa na zemqi ~ovek je dobio od Boga zadatak a ujedno i privilegiju da imenuje ìvotiwske vrste.19 Svakoj ìvotiwskoj vrsti ime poloì Adam, a Bog se nije protivio nego se sloìo (V 7, l. 64b – col. 481). Formiraju}i ~oveka Bog se pobrinuo ne samo o svrsishodnosti (nou`da) wegovog organizma nego i o estetskom momentu (blagolïpje), o simetri~nosti i harmoni~nosti delova wegovog tela (l. 57b, 58a – col. 476). Gospodaru zemaqskog raja Bog je èleo da stvori ènu. Od rebra Adamovog stvorio je Evu i uzev{i na sebe, u svom ~ovekoqubqu, ulogu oca i majke doveo je ~oveku nevestu (l. 66b, col. 483). Sam Raj je Severijan zami{qao vrlo konkretno, kao realni, dodu{e idili~an, predeo negde na Istoku. On se quti na alegorijske interpretacije nekih svojih prethodnika koji su u Raju videli duhovna, nebeska prostranstva. Pobornik antiohijskog, realisti~nog tuma~ewa biblijskog teksta, on se ~udi otkud bi u jednom duhovnom prostoru mogla da raste smokva ili da te~e reka koja }e se kasnije podeliti na ~etiri vidqive, poznate reke: Tigar, Eufrat, Geon (Nil) i Fison (Dunav).20 U svojoj proro~anskoj

19 Zellinger, Genesishomilien, 94 sq. 20 Ove rajske reke su bile poznate i Konstantinu Filozofu, biografu 178 Ninoslava Rado{evi} mudrosti Bog je Raj napravio prostranim pripremaju}i ga za budu}e pravednike (V 6, l. 60b, 61a – col. 478). Posledwa, {esta beseda originalnog Severijanovog dela (u Nikonovom [estodnevniku sedma), posve}ena je prvorodnom grehu. U ~ovekovom "carskom i gospodarskom boravi{tu" (carskoe i vlastelâskoe ôgotovawe), u bogatim vodama natapanom vrtu, rasle su tri vrste drveta. Jedna je pruàla ~oveku fizi~ku hranu, omogu}avala mu da ìvi (bïhou drïvesa pitati ego). Drugo je bilo drvo saznawa dobra i zla (bï{e drïvo iskou{aäúe ego). Tre}e, drvo ìvota, trebalo je da osigura ~oveku besmrtnost (bï{e drïvo vâ eè emou vánou ìti – l. 76). Raj je bio okruèwe blaènog ìvota Adama i Eve, wihovog druèwa sa zmijom, i wihovog pada. U jednom scenski zami{qenom tekstu dramati~nog naboja odvija se pri~a grïhopadenë. Tu su svi akteri: zmija, ina~e jedna od najinteligentnijih ìvotiwa (zmji moudrïi{ji pa~e vâsïh zvïrei), Eva koja je podlegla nagovoru polakomiv{i se da zajedno sa Adamom postanu takmaci Boìji, sâtâ~nici Bogou, i sam Adam koji se priklawa Evinoj nakani samo iz slabosti prema woj. Smatraju}i da je ~ovek, stvoren po obli~ju Boìjem, obdaren tolikim umnim osobinama, morao biti upoznat sa kategorijom dobra i pre nego {to je ku{ao zabraweni plod, Severijan konstatuje da je tek posle prestupa ~ovek shvatio da dobro i zlo proisti~u iz razli~itog odnosa despota Stefana Lazarevi}a. V. P. Popovi}, êtiri rajske reke (Jedno mesto iz Konstantina Filosofa), Glas CKA 171, Drugi razred 88 (1937) 161-176. Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 179 prema Boìjoj naredbi (dobro bï{e poslou{ati Boga, a zlo eè prïslu{ati ego, l. 82b col. 489). Na kraju se pojavquje sam Bog, svakom ponaosob direktno izri~e kazne i odre|uje neposrednu budu}nost. Ipak, u svome ~ovekoqubqu, ostavqa ot{krinuta vrata nadi na vaskrsewe iz mrtvih (nade`dou vãskresewä, l. 93a). U redosledu stvarawa Bog je vodio ra~una o potencijalnim slabostima budu}eg qudskog roda. Nebeska svetila su stvorena tek tre}eg dana ne toliko zbog toga {to ranije nije bilo nebeskog svoda na kome bi bila sme{tena niti zbog toga {to nije jo{ bilo plodova koje bi trebalo zagrevati ve} ponajvi{e zato da se ne bi stvorila qudska zabluda u pripisivawu suncu (estestvomâ slnâ~námâ) uloge prvog pokreta~a. Svetila je Bog sa~inio izvan neba i onda ih u~vrstio za svod (sâtvorilâ svïtila izvânô neba i togda vâdrouzá ih gorï, ëko houdo`nikâ – l. 22b). U trenutku kada je stvoren, mesec je bio pun. Ne bi bilo naime dobro da se Boìje delo odmah pokaè krwe (porïzovati se dïlou – l. 23a). Severijan daje svoje odgovore mnogim egzegetskim dilemama. Duh Boìji koji se dizao nad vodama zapravo je vâzdou{noe estest- vo, odnosno kretawe vazduha (vâzdô{noe {âstvje) a nikako nestvoreni Sveti Duh (l. 3b i 5b). Tama nad bezdanom ne predstavqa nekak- vo osen~ewe neba (ñbsïníwe nebesnoe) ve} je stvaraju oblaci. Gnosti~ku interpretaciju kojom se tama izjedna~ava sa |avolom, Severijan odbacuje s indignacijom kao ne~est›e 180 Ninoslava Rado{evi} koje su se neki jeretici drznuli da predloè (l. 5a).21 Za razliku od svojih prethodnika, egzegeta, Severijan shvata biblijski termin "nevidqiva" zemqa, kao "neukra{ena". Nikako è bï{e ôkra{ena cvïtá, niè posadovjemâ i plodá vïn~ana, niè rïkami i isto~niká prïpoësnna, niè iwim blagokrasjem ôkra{enna – l. 13a. êsto su se egzegete, i hri{}anske i jevre- jske, pitale kome se Bog obratio kad je rekao u mnoìni "da na~inimo ~oveka po svome obli~ju". Uz Vasilija i Hrizostoma Severijan kategori~ki iskqu~uje mogu}nost da su u pitawu bili an|eli i ovaj plural povezuje sa trini- tarnom doktrinom.22 Plural "da na~inimo" ukazuje na broj (mno`âstvo) ipostasi a jednina "po svome obli~ju" obja{wava jednosu{nost Svete Trojice (da edinosouúie ñpobïstâ – l. 44a). An|eli tako|e predstavqaju deo tvari. Podre|eni poloàj koji ~ovek ima u odnosu na bestelesnu an|eosku prirodu, posledica je wegovog pada i privremeno je stawe. Kad ponovo dosegnemo do vrline (vânegda bo zïlo stignemâ vâ vïrô dobrodïtelnôä), ne}emo prevazi}i an|ele ali }emo se sa wima izjedna~iti (IV 5,6, l. 42a–b – col. 463–4). Severijan smatra neophodnim da istakne prilikom postawa prisustvo Svetog Duha, ravnopravnog i aktivnog u~esnika (σüµ- βουλος, sâvïtnikâ) procesa stvarawa (V 2, l. 53a – col. 472). Uloga Svete Trojice, obavezna u ~inu kr{tewa, nezaobilazna je i prilikom stvarawa (l. 53b). "Bez Oca i Sina i Svetog Duha nema ni

21 Zellinger, Genesishomilien, 67, 73. 22 Zellinger, Genesishomilien, 91 sqq Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 181 postawa (ne prâva tvarâ), ni kr{tewa (ne vtorñe poro`dewe), ni vaskrsewa (ne konâ~noe vâskrïúewe l. 54b)". Da bi objasnio ono {to se desilo prilikom stvarawa sveta Severijan koristi razli~ita tuma~ewa i razli~ite primere. Ponekad donosi logi~ka i naoko realisti~na obja{wewa, ponekad prepoznaje aluzije u poetski svedenom tekstu psalama ili u simboli~no slikovitom jeziku proroka. Uobi~ajeno je u bogoslovqu da se Stari Zavet tuma~i kao nagove{taj svega onoga {to se desilo posle Hristovog ovaplo}ewa. Severijan pak u formalnom pogledu kao da ponekad koristi obrnuti prosede: tuma~e}i pojave pri stvarawu sveta on kao obja{wewe daje primer doga|aja iz Novog Zaveta. Recimo, na po~etku tre}eg slova da bi svojim slu{aocima objasnio nastanak nebeskog svoda, stvorenog drugog dana od op{te materije, kao potvrdu donosi primer Hrista koji je paganski mnogoboà~ki eklekticizam i pluralizam sabrao u jednu veru, apostolom Pavlom nazvanu tvrdu – tvrdâ – στερ ωµα (l. 20b – col. 447). Severijan je i ina~e bio poznat kao quti protivnik svakolikih jeresi svoga vremena. Tako u omilijama na {estodnev optuùje, na primer, anomejce zbog preteranih i neumesnih pitawa: kako sâbra se voda i gde sâbra se?... i sâbrav{i se gde sâmestit se?… itd. Nemaju}i prave vere jeretici se ne zadovoqavaju re~ima Svetog Pisma, nego im je svojstveno da radozna- 182 Ninoslava Rado{evi} lo istraùju uzroke, iskati veúi. Nesposobni da shvate ono {to im je pred o~ima, ne stide se da zaviruju u boànski bezdan, u ono {to je qudskom umu nedosti`no (nepostáìmoe – l. 20b). Videli smo ve} da su paganski filozofi po Severijanu praznoslovi (moudrolbstvôätâ soue- toslovci, III 4, l. 27a – φιλοσοφοσιυ ο µαταιολ!γοι, col. 452), da su jeretici najve}i neprijateqi istine, a povremeno nailazimo i na, naravno mnogo blaù, polemiku sa prethod- nicima, ortodoksnim svetim ocima. Desi se da wihova mi{qewa budu blago~estiva ali ne i istinita. Izloèni su kritici i zastupnici alegorijskog tuma~ewa u egzegezi. "Do tog zakqu~ka nismo do{li bave}i se alegorezom (αλληγοροüντες) nego kontemplacijom i istra- ìvawem ( θεωρẃσαµευ τ #στορ#α)." Prevodi- lac se na ovom mestu nije sasvim sna{ao, ali je zanimqivo da je re~ ewr°a etimolo{ki povezao sa θε$ς i preveo kao bogovidenie (IV l. 36). Vrsni propovednik Severijan se trudi da odràva stalnu napetost i da ne gubi kontakt sa svojim slu{aocima. Zavr{avaju}i svoju prvu omiliju kaè vernicima da je ve} kasno, jer je, kao i na kraju prvog dana stvarawa, nastalo ve~e (l. 6b). Slede}ih dana on ih podse}a na ono {ta su ~uli u prethodim propovedima, obra}a im se pitawima i podsti~e wihovu pa`wu: vânimai, ibo másl glâboka, pazi, jer misao je duboka! Pa`qivi prevodilac prati gr~ki tekst uglavnom se ne odvajaju}i od wega, re~ po re~. Veoma je zanimqivo pogledati kako je preneo Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 183

Severijanove etimolo{ke kombinacije koje imaju nekog smisla iskqu~ivo na jeziku origi- nala. Neki primeri etimologizirawa, kome je Severijan sklon, gube svoj smisao u procesu prevo|ewa, kao {to su na primer µ ρα (dan) i %µερον µεροτν (pitomost, blagost, u prevodu krotko, krotostâ – l. 6b) Me|utim, u nekim slu~ajevima je i srpski jezik davao mogu}nost da se etimolo{ka obja{wewa prenesu. Za{to se nebeski svod naziva tvrd? Zato {to ga je Bog od zgusnutih voda utvrdio – l. 13b). Ekstazu, kστασις Severijan obja{wava stawem u kome ~ovek izgleda kao da je izvan samog sebe, bukvalno "stoji izvan sebe", %ξω αντο στ κει. U prevod su unete neke izmene i slovenska re~enica zadràva smisao (V 8, l. 65b – col. 482). Ponegde, neki naro~iti gr~ki izraz slovenski prevodilac kao da nije razumeo. Tako hri{}anski naziv za pagane ο ξω, oni spoqa, koji su izvan Bogom danog u~ewa, kao da nije poznat prevodiocu Severijanovog spisa (III 5, l. 27a – col. 452). êsto citirano tuma~ewe Adamovog imena po po~etnim slovima strana sveta `Ανατολ , ∆ σις, (Αρατοτς, Μεσηµβρα, ~ime se isticao ekumen- ski zna~aj prvog ~oveka?– ~ini se da prevodilac interpretira sa razumevawem: azâ vâstokâ, dobro zapadâ, azâ polounoúâ, máslite pladâne (l. 55a – col. 474).? Ne zaboravimo da spomenemo zanimqivi crte` na margini lista 13a ({ematski prikaz zemqe i simboli sunca i meseca), najverovatnije preuzet iz gr~kog predlo{ka. Mada ne ~ini prvobitno deo [estodneva, 184 Ninoslava Rado{evi} omilija o Adamovoj du{i se sadràjno i stilski sasvim lepo uklapa u celinu dela. "Po{to Bog satvori vaseqenu i ukrasi nebo suncem i mese- cem i zvezdama, tako|e i zemqu na{ara, rekama i izvorima opasanu i cve}em i sadnicama oven~anu, i more ogradi svakojakim blagolepi- jem...." dolazi na red i sâzdan›e boèstvânago obraza (l. 68b). Nizom kratkih re~enica povezanih anaforom Severijan se divi raznovrsnom sklopu qudskog tela: "Kako sagradi kosti, rebra, kako o~i stvorene behu, kako ìle, kako nepca, kako se preobrati u crevnu raznovrsnost, kako postavi jezik, kako se istawi{e usne, kako se izvaja{e nozdrve, kako se posadi{e u{i, kako izrasto{e vlasi" (l. 72a). Sa~iniv{i mu prvo telo Bog je zatim ~oveku udahnuo du{u. Tome ga je beskrajno odlikovao ali i izloìo opasnosti da je izgubi. Stvarawe Eve od Adamovog rebra Severijan povezuje sa Hristovim patwama kojima je iskupio prvorod- ni greh. "Blagodarimo Boga {to smo, izgubiv{i raj zbog sagre{ewa, u Carstvo Nebesno pozvani" – Blagodarstvouemâ Boga ëko rai radi prïstouplewa izgoubiv{e, vâ Carstvo nebesnoe zvani báhomâ (l. 75a). Nade`da R. Sindik Beograd Kodikologija Gori~kog Zbornika

SA@ETAK: U radu je dat kodikolo{ki opis Gori~kog zbornika iz 1441/42. godine kji se ~uva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti. Dato je stawe sve{~ica (tetrada), datiran sada{wi povez, izneta nova mi{qewa vezana za kraj tre}e Nikonove poslanice i Jeleninog zapisa o poklonu kwige manastiru u Gorici, kao i kasnijeg zapisa na unutra{woj strani zadwih korica. Na osnovu sadr`aja precizirane su tipolo{ke odlike Zbornika koji je okarakterisan kao priru~na kwiga, li~na enciklopedija jedne plemkiwe, koja pored interesovawa za onda{we egzaktne nauke, teologiju i crkvenu problematiku, ima za ciq i utvr|ivawe isto~ne, pravoslavne, orijentacije u grani~nim podru~jima sa latinskim Zapadom.

Gori~ki zbornik nije kodikolo{ki obra|en u celini, {to bi pomoglo boqem sagledavawu duhovnih kretawa u srpskim zemqama prve polovine XV. veka. Kodikologija1 prou~ava sve osobine sredwovekovnog rukopisa, kako bi odredila wegovo "istorijsko bi}e" u odre|enom istorijskom okru`ewu, sa sopstvenom individu- alnom egzistencijom. Kodikolo{ki opis obuh- vata kako spoqne, materijalne odlike (fizi~ki izgled, stawe sve{~ica, povez, pripremu listova, tehnologiju izrade) od kojih zavisi oblik kodeksa, kao i tehni~ko ure|ewe teksta, tako i

1 O kodikologiji up.: D. Bogdanovi}, ]irilska paleografija i kodikologija u Jugoslaviji, Arheografski prilozi 1, Beograd. 1979, 39-44; N. R. Sindik, Kodikolo{ke bele{ke o nekim de~anskim rukopisima, Arheografski prilozi 19, Beograd, 1997, 93-105+2 pril.: A. Yurova, VÍvedenie v slav®nskata kodikologi®. Vizantixski®t kodeks i recepci®ta mu sred slav®nite, Sofi® 1997. 186 Nade`da R. Sindik unutra{we duhovne, (sadràj, pismo, jezik, zapise, ukrase) koje nose izraène hronolo{ke odrednice) sa svim nastalim promenama u toku pro{losti. To istorijsko bi}e je sociolo{ki pokazateq odre|ene, hronolo{ki ome|ene sredine.2 Ona koristi rezultate vi{e nauka i dis- ciplina, kao {to su arheografija, bib- liotekarstvo, biblistika, sociologija kwige. Naziva se jo{ i arheologija kwige, jer interdis- ciplinarnim pristupom povezuje manuskript sa vremenom kada je nastao, kako (i da li) je uticao na razvoj nauke, umetnosti, dru{tvene svesti. Otuda je va`no da se Gori~ki zbornik kodikolo{ki opi{e. Ovaj opis je potreban i kod izrade izdawa spomenika, i predstavqa wegovu svojevrsnu za{titu. On pomaè odre|ivawe strukture zbornika. Zbornik se ~uva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti pod br. 446. Nabavio ga je Svetozar Tomi} u Skopqu, gde je bio profesor. Prvo, kratko, obave{tewe dao je 1911, a ne{to vi{e podataka o nabavci, samom rukopisu, naru~iocu Jeleni Bal{i}, piscu i pisaru Nikonu Jerusalimcu i svim "~lancima" sadràja dao je tek 1949.3 Govore}i o Arhivu Srpske akademije nauka, upravnik Boìdar Kova~evi}, 1957, jo{ ga ne spomiwe. On }e ga staviti u kratak popis prinova stare zbirke tek 1962.4

2 O kodeksu kao istorijskom bi}u up.: J. Stiennon, Paleographie du Moyen Age, Paris 1973. 3 Svet. T(omi}), Hilandarska zavesa despotice Eufimije, Nova iskra X 5, Beograd 1911. 148; isti, O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442. godine, gde je prikazan rad instituta za prou~avawe kwi`evnosti. 4 B. Kova~evi}, Arhiv Srpske akademije nauka u Beogradu, Arhivist, br. Kodikologija Gori~kog Zbornika 187

O wemu su pisali: \or|e Sp. Radoji~i},5 Dimitrije Bogdanovi},6 \or|e Trifunovi},7 Sima ]irkovi},8 Ninoslava Rado{evi},9 Marija Ikonomu,10 Qiqana Juhas,11 Bo{ko Bojovi}12 i Milorad Lazi}.13 Wihova istra`ivawa odnosi-

3-4 za 1957. godinu. Dodatak, IX, CXCV-CXCVIII, gde se ne spomiwe, {to zna~i da do tog vremena nije inventarisan. U Katalogu starih rukopisa, retkih {tampanih kwiga i istorijskih i kwièvnih spomenika (glavni inventar Arhiva SAN) nema podataka o datumu uvo|ewa, ali se iz napomene vidi da se ~uva u depozitu od 20. X. 1949. kada ga je predao Akademiji Svetozar Tomi}, profesor u penziji. Tada je snimqen, sem l. 35. Tek u Glasniku SANU kw. XIV, sv. 1 za januar-juni 1962., Beograd 1963 B. Kova~evi} daje na strani 83b kratak inventar Zbirke rukopisa i starih {tampanih kwiga, u kome pod brojem 446 stoji kratko: Nikonov Gori~ki zbornik. 5 \, Sp. Radoj~i}, Izbor patrijarha Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XXI, 1940, 63-64, isti, Srpski kwièvni glasnik, 1941 pre{tampano u: Stari srpski kwièvnici (XI- XVII veka), Beograd 1942, 34-36). Isti Otpisanije bogoljubno. O smernoj Jeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom Delo 1958. kw. 5, sv. 1, god. IV, br. 4, 587-594 (izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog); isti, Drei Byzantiner, altserbischen Schriftsteller des 15. Jahrhunderts, Akten des XI. Internationalen Byzantinischen-Kongresses 1958, München 1960, 505-506; isti, Antologija stare srpske kwièvnosti XI-XVII veka. Izbor, prevod i obja{wewe \or|a Sp. Radoj~i}a, Beograd, 1960, 184-189, 341-343 (Izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog i Nikonove Povesti o Jerusalimskim crkvama). 6 Istorija Crne Gore. Kw. Druga. Od kraja XII do kraja XV vijeka. Tom drugi. Crna Gora u doba oblasnih gospodara, Titograd, 1970, 372-380 (D. Bogdanovi}, Gori~ki zbornik u odeqku Kwièvnost); isti, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd, 1980, 222-224; isti, Istorija srpskog naroda. Druga kwiga. Doba borbi za o~uvawe i obnovu dràve (1371- 1537), Beograd, 1982, 335-336. 7 \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova “Povest o Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima”, Kwièvna istorija V 18, 1972, 289-327 (izdawe tekstova i fotografije). 8 S. ]irkovi}, Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 16, 183-189 (izdawe teksta odlomka). 9 N. Rado{evi}, Kozmografski i geografski odlomci Gori~kog zbornika, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 1981, 172-184 (izdawe teksta i fotografije); ista, Kozmografski spisi, Leksikon srpskog sredweg veka. Priredili Sima ]irkovi} i Rade Mihaq~i}, 305-309.. 10 M. Ikonomu, Gori~ki zbornik - poreklo, sadràj o kosmografiji, Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, 161-165 11 Q. Juhas, Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju Svetog Simeona, Arheografski prilozi 3, 1981, 123-136; ista, Zbornici sa ìvo- tom Stefana Nemanje od Stefana prvoven~anog, Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, 187-196 12 B. Bojovi}, Ideologie monarhique dans les hagio-biographies dynastique du moyen age serb, Orientalia christiana analecta 248, Roma 1995, 221-300 (kriti~ko izdawe teksta @itija svetog Simeona Miroto~ca Nikona Jerusalimca, sa prevodom na francuski jezik, 239-300). 13 M. Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{, 229. O Zborniku govori na vi{e mesta: 62, 68, 120, 131, 138-141, 223-225, 228-229. 188 Nade`da R. Sindik la su se na najvi{e na sadràj u celini, ili na wegove pojedine delove, prevode i kompilacije sa gr~kog, i posebno na originalna dela Nikona Jerusalimca. Zbornik nije prou~en u celini, nije izdat, niti ima potpun arheografski opis. Izdati su: zapisi, originalni sastavi Jelene Bal{i}i i Nikona Jerusalimca, a od prevedenih metrolo{ki i kozmolo{ki odlomci.14 Postoje}e studije prate arheografski opisi nejednakog kvaliteta i obima. Svi poku{aji vlasnika rukopisa Svetozara Tomi}a da izda spomenik, zavr{ili su se neuspelo. O tome postoji doku- mentacija u Arhivu Akademije, iz koje se vidi da je borba za wegovo izdavawe trajala od 1907. do 1958, kada je \or|e Sp. Radoji~i} dao posledwe obave{tewe o tome.15 Zbornik formalno pripada epistolarnom ànru, preuzetom iz vizantijske kwièvnosti, sa odre|enim poetsko–retorskim pravilima.16 Sastavqen je iz pitawa i odgovora u obliku poslanica–pisama. îne ga dve poslanice– pitawa Jelene Bal{i}, k}eri kneza Lazara Hrebeqanovi}a i tri poslanice–odgovora wenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Tematski predstavqa varijantu zbornika me{ovitog

14 N. R. Sindik, Izdava~i, [tampari, prepisiva~i, Kwièvnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, Cetiwe, 1996, 151. Zavr{etke teksta sa ulo- gom kolofona nije izdao Q. Stojanovi} u svome delu Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 1-6, Beograd-Sr. karlovci, 1902-1926. O izdawu zapisa i tekstova up. nap. br 5, 7, 8, 9 i 12. 15 \. Sp. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom Otpisaniju bogoljubnom, Delo, 1958, 594. 16 \. Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwevekovnih kwièvnih pojmova. Drugo dopuweno izdawe, Beograd, 1990, 264-272; B. Jovanovi}-Stip~evi}, Epistole, Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi}, R. Mihaq~i}, Beograd, 184-185. Kodikologija Gori~kog Zbornika 189 sadràja, tzv. enciklopedijskih zbornika koji se javqaju u svim slovensko–vizantijskim kwièvnostima vrlo rano, ali svoj puni razvoj doìvqavaju u poznom sredwem veku, (XV– XVIII.). Nazivaju se jo{ i narodnim enciklope- dijama, jer ih je stvaralo niè sve{tenstvo i bili su nameweni {irim slojevima dru{tva.17 Kompilacija i interpretacija preuzetih tekstova koji su iskqu~ivo "~ita~ki" pribliàva Gori~ki zbornik ovim zbornicima, ali ga izbor tema donekle razdvaja. Namewen je ~itateqki iz elitnih, povla{}enih krugova koja je htela da svoja odre|ena znawa upotpuni i pro{iri. Naru~ila ga je jedna plemkiwa, kwièvno obra- zovana u dvorskoj sredini svoga oca, otuda je druk~iji izbor tekstova. Razli~ita interesovawa mogao je da ostvari wen duhovnik, koji je po onome {to je napisao predstavnik visokog klira, {irokog obrazovawa i razli~itih intelektulanih interesa. Zbornik sadrì hagiografske, crkveno–pravne tekstove, priro- doslovne, teolo{ke, molitvene, apokrifne. Kombinuju}i tradiciju mona{kih apologetskih zbornika svetih otaca, patristike, helenske i hri{}anske filozofije, hagiografsko–istorijskih, crkveno–pravnih, kosmolo{kih, geograf- skih, astronomsko–astrolo{kih, metrolo{kih

17 \. Trifunovi}, Azbu~nik, 92-97; A. Miltenova, KÍm liternaturnata istori® i minologi® na sbornicite sÍs smeseno sÍdrÍànie v starite Ó`noslav®nski literaturi, Studia slavica mediaevalia et humanistica Riccardo Picchio dicata, II, estrato, Roma 1986, 517-526. Zbornicima su posve}ena dva me|unarodna simpozijuma: 1. Konferenci® za Simeonovite sbornici, odràna oktobra 1976. u Sofiji, {tampano u StarobÍlgarska literatura, kn. 5. Sofi® 1979; 2. Litterature moyenne grecque et litterature slaves. Correlations dans les recueils manuscrits, tenu a Thessalonique 21-24 mai 1979, ed. Cyrillomethodianum V, Thessalonique 1981. 190 Nade`da R. Sindik tekstova, Zbornik slika ne samo duhovna interesovawa ène iz vi{ih dru{tvenih slojeva, wenu obrazovanost i radoznalost, ve} pokazuje op{ti nivo znawa i duhovnih interesovawa onda{we srpske inteligencije, koju su ~inili ~lanovi vladaju}e dinastije, plemstva, i najvi{e {kolovanog mona{tva. Zastupqeni isihasti~ki tekstovi potvr|uju vladaju}u duhovnu i kwièvnu normu Moravske Srbije koju je Jelena poznavala i èlela u svojoj kwizi. Prema mi{qewu Dimitrija Bogdanovi}a, Jelena Bal{i} je èlela da u Zeti, izloènoj mleta~kom pritisku, u~vrsti vizantijski isihazam u ciqu odbrane pravoslavne duhovne orijentacije.18 Zbornik se moè okarakterisati kao li~na enciklopedija jedne plemkiwe, priru~na kwiga sa prete`no crkvenom prob- lematikom, isihasti~kom duhovnom orijentaci- jom, ali i egzaktnim znawem. Rukopis je pisan na papiru, grubqe izrade. Mi{qewe da se radi o bombicini ne moè se prihvatiti, jer postoje vodeni znaci.19 Ima 273 lista, dim. 210 x 135 mm; dim. teksta 150 x 85 mm; 22 reda na strani. Volantni listovi: 1, 8, 75, 233–240, 258–265, 272–273. L. 7 oderak. Prvih osam listova su sa znatnim o{te}ewima, nedostaje oko jedne tre}ine teksta po vertikali, l. 187 precepqen preko ~etvrtog reda odozgo. Vidne su mrqe od vlage. Sa~uvani su tragovi stare konzervacije i restauracije u vidu za{titnih traka

18 O isihazmu up.: Istorija Crne Gore, Kw. Druga, 378-379; A. Radovi}, Isihazam kao osvajawe unutarwih prostora, Teolo{ki pogledi 3, 1976, 145-152; M. Lazi}, Isihazam resavskih rukopisa, Arheografski prilozi 8, Beograd, 1986, 63-95 19 Bojovi}, nav. delo, 224 Kodikologija Gori~kog Zbornika 191 po marginama i u korenu kwige. Mnoge od wih su delimi~no odlepqene. Povez je tako|e o{te}en. Sa~uvane su 32 ve}inom kvaternionske sve{~ice koje su signirane u dowem desnom uglu prvog rekto i u dowem levom uglu osmog lista verso. Postoje 2 grafi~ke varijante signatura. Stawe sve{~ica: sv. 2 (v®®) ima 1 list, nedostaje od prvog do sedmog; sv. 11(aß›) ima 3 lista, nedostaje od tre}eg do sedmog; sv. 13 (gß›) ima 12 l., tako formirana, nema prekida teksta; sv. 17 (zß›) ima 7 l., nedostaje sedmi l.: sv. 20 (ßk) ima 9 l., tako formirana prilikom konzervacije, kada su restaurirani o{te}eni listovi; sv. 31 (lßa) ima 4 l., nedostaju drugi, tre}i, sedmi i osmi l.: sv. 32 (lßv) ima 5 l., nedostaju prvi, drugi i tre}i l.: sv. 35 (–) ima 6+2 dodatna prilikom restauracije; sv. 36(–) ima 7 l., nedostaje osmi l., ostala traka u korenu kwige. Postoje jo{ 3 trake, sve ostale posle naknadnog isecawa. To bi zna~ilo da je posledwa sve{~ica imala 3+1 list, zalepqen na dowu koricu (binion). Ostale sve{~ice imaju po 8. Prekidi teksta su na l. 233v. i 236v. Stawe sve{~ica opisao je Svetozar Tomi} u svome predgovoru rukopisa za {tampu.20 Wegov opis tabaka s sla`e sa na{im uz male razlike. Ukupan broj listova u posledwe dve sve{~ice je, po Tomi}u, 17, a po nama 15, s tim {to smatramo da je postojala jo{ jedna, posledwa, binionska sve{~ica, pa bi sa wom ukupan broj listova u sve tri bio 19. Tomi}, o~igledno nije ra~unao ostatak traka od ise~enih listova, koji su

20 Predgovor nije objavqen. ûva se u arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u dokumentaciji uz Zbornik. Predgovor ima 26 strana, malog formata. Opis je na strani 12. 192 Nade`da R. Sindik te{ko uo~qivi. Wegov zakqu~ak je: "Prema ovome ima ~itavih listova 267, upola pocepanih 6, nema listova 21, svega listova 294 lista. Ima 36. tab. po 8 l. = 288 vi{e 6 lista." Tako je Tomi}eva rekonstrukcija prvobitnog stawa kodeksa, bez malo ispravna. Pisar rukopisa je Nikon Jerusalimac. Prepis je ura|en za crkvu Blagove{tewa sv. Bogorodice, zadu`binu Jelene Bal{i} na ostrvu Gorici (Brezovici – Be{ki) u Skadarskom jezeru 1441/42. godine. Filigranolo{ko datirawe odgovara godini iz zapisa. Identi~ni i vrlo sli~ni vodeni znaci se kre}u izme|u 1425. i 1450. godine (kow u galopu, tri brda u krugu sa krstom, tri brda sa motkom, u dve varijante, a na krpqenim delovima zalepenim trakama, fragmentarno je sa~uvana dupla kotva u krugu sa zvez- dom i kontramarkom MR iz 1569, oko 1570. i 1565/1575. g.) Na kasnije uba~enim listovima 264–265 nisu na|eni vodeni znaci.21 Podaci o pisaru, mestu i vremenu nastanka prepisa postoje u zapisima i zavr{ecima teksta, koji imaju vrednost kolofona. Na listu 271. nalazi se potpis tajnopisom: Nikon Jerusalimac; na l. 272: ...pa~e è i na~rtah rukoju mojeju…vam ostavih blagolepne...po lepote podobija i zdravuj...; na l. 272': ...i tako vmeniv{e i prinesohom dar hramu presvetije vladi~ici na{e Bogorodici Blagove{teniju iè va Gorici jako da budet jej…; l. 273': .. kto krznet oteti siju kwigu ot hrama tvojego re~enago va Gorici (budet) jemu

21 Filigranolo{ko datirawe Zbornika uradio je kolega Radoman Stankovi} na ~emu mu srda~no zahvaqujem. Kodikologija Gori~kog Zbornika 193 mstnica Vladi~ica. Savr{i se va leto 6950=1442 smereni Nikon. Dodate listove pisala je nepoznata ruka u vreme restauracije rukopisa izme|u 1565 i 1575. Povezan je u da{~ice (215/200 x 128mm) presvu~ene koòm sa utisnutim slepim otiskom. Ukras na koì je skroman, i sastoji se iz tri pravougaonika koji su paralelni sa ivicama korica, i mawi su sme{teni u ve}e. Dowa da{~ica je o{te}ena pri dnu, vi{e u desnom uglu; na predwoj su sa~uvani ostaci metalnih kop~i. @lebovi na rubovima se prekidaju na neuse~enim uglovima i pri hrptu. Hrbat je bez ukrasa i rebara, odvojen od korica i grubo pri{iven za korpus kwige. Kapitalna vrpca je crveno–plava, izbledela i o{te}ena. Uz korice nisu sa~uvani listovi ~iji bi vodeni znaci omogu}ili wegovo datirawe, ali se na zalepqenim trakama nalazi vodeni znak koji, iako fragmentarno sa~uvan sada{wi povez datira izme|u 1565. i 1575. g. Za ovaj Zbornik interesantan je jedan dokument iz Kotorskog arhiva (not. kw. VII, 183) koji se mo`da moè dovesti u vezu sa wegovim povezivawem.22 Iz wega saznajemo da je Jelena 1441. godine poku{ala da kod kotorskog zlatara uradi pozla}ene korice sa likom Spasiteqa za jednu svoju kwigu, prema ugledu na korice jedne druge kwige koja mu je doneta kao uzor. Vreme ove naruxbine hronolo{ki bi odgovaralo kori~ewu Gori~kog zbornika, ali nije iskqu~eno

22 I. Stjep~evi} - R. Kovijeni}, Hrani}i Kosa~e u kotorskim spomenicima, Istoriski ~asopis V, Beograd, 1995, 316. 194 Nade`da R. Sindik da se radilo o nekoj drugoj Jeleninoj kwizi, do koje joj je veoma stalo. Kwige se pomiwu u wenom testamentu. Za ovaj posao Jelenin kancelar Dobrek Marini} dao je 18. maja 1441. kotorskom zlataru Andriji Isatu 2 libre, 6 un~a i 5 asagi- ja, {to je iznosilo "skoro 1 kg" finog srebra. Ugovor o izradi korica je sudski overen, u prisustvu svedoka, ali i docnije poni{ten. Za{to je ovaj poku{aj propao nije nam poznato. Ornamentika ovoga rukopisa je skromna. Na listu 1 nalazi se zastavica (oko 90 x 30 mm) sa~iwena od neobojenog prepleta, o{te}ena, sa~uvana oko jedne polovine. Na listu 265' je uska prepletna zastavica (90 x 25 mm), neobojena. Obe zastavice su crtane crvenim mastilom. Ukrasnih inicijala nema. Po~etna slova nalaze se van tekstovnog bloka, na marginama, veli~ine oko 1 sm i crtana su crvenim mastilom. Naslovi, pomo}ni marginalni naslovi, podnaslovi, poglavqa, zavr{eci i brojne okrugle i bade- maste ta~ke, tako|e su ispisani crvenim mastilom. Veza teksta i wegove ornamentike, eventual- no i utisnutih ukrasa na povezu koè je poznata u nauci. Koliko ova veza moè da se uklopi u okvire postoje}e politi~ke filozofije koja se pripisuje isihasti~kim zbornicima ostaje da se vidi. Po na{em mi{qewu za povez i ornamen- tiku Gori~kog zbornika to ne moè da se kaè, makar da i ne znamo da li je kori{}en stari kalup za utiskivawe ukrasa na koù, jer i novi prepovez bi trebalo, po tom mi{qewu da zadovoqi ovaj kriterijum paralelizma poli- Kodikologija Gori~kog Zbornika 195 ti~ke ideje unutra{wih i spoqa{wih elemenata kwige.23 Nikonovo pismo je poluustavno, specifi~nog diktusa, sa morfolo{kim oblicima slova karakteristi~nim za vreme nastanka prepisa. Prisutni su brojni brzopisni, kao i gr~ki minuskulni i kurzivni elementi. Individualni potez se vidi u varijanti slova a koje ispisuje sa drugim koso poloènim stablom, koje naj~e{}e probija gorwu liniju i nagnuto je dosta u levo iznad sitne, oble, petqe, tako da izgleda kao da je pokriva. Drugi oblik je sa savijenom petqom na dowoj liniji, i tre}i oblik sa uobi~ajenom, malo isko{enom petqom, uglavnom u dvolini- jskom prostoru. Od ostalih slova izdvajamo slede}a: slovo d ima duè paralelne noìce, a u nadrednoj poziciji se javqa u brzopisnom obliku. Slovo z probija dvolinijski sistem i ima oblik dvojke ~ija je horizontalna ravna crta na dowoj liniji koso prelomqena udesno. Slovo t je uobi~ajeno tronogo. Drugi oblik je jednonogo visoko ~ije stablo probija gorwu liniju. Ono ima blago zatalasanu gorwu levu pre~ku, i ~esto se javqa ligaturno sa r, v, i i. Ovaj morfolo{ki oblik javqa se i nadredno, (naj~e{}e u © ) samo {to mu je tada stablo jako reducirano. Slovo ï stablom probija gorwu liniju, visoko je, sa okruglom, malom petqom i blago talasas- tom pre~kom ~iji je desni deo naj~e{}e reduci- ran, ili ga nema. Drugi morfolo{ki oblik ovoga slova je sa kra}im stablom, pre~kom na gorwoj liniji, levim krakom koji se spu{ta na

23 M. Lazi}, nav. delo, 156. 196 Nade`da R. Sindik dowu liniju i bez desnog kraka. U ligaturi se naj~e{}e javqa sa nadrednim r koje ima uobi~ajeni oblik izduènog krsta. Ñ je naj~e{}e sa plitkom, skoro ravnom spojnicom. Rukopis je pisan srpskoslovenskim jezikom, resavskom jed- nojerovnom ortografijom. Sadràj se moè podeliti u tri dela. U prvom delu nalazi se prva Jelenina poslanica, dosta o{te}ena, i Nikonov odgovor na wu (l. 1–15). U drugom delu je druga Jelenina poslanica – Otpisanije bogoqubno (l. 16–18) i Nikonov odgovor – Otvet vtorago poslanija (l 18–48). Tre}i, najve}i, deo (l. 49–272) nosi naslov Epistolija tretija. Ovaj deo nema Jeleninu poslanicu, ali nas Nikon upoznaje sa nekim wenim delovima, (npr. o podizawu svoje grobne crkve). Tu su odgovori na vi{e pitawa: o klawawu ikonama, o postanku sveta, o doga|ajima posle Hrista, o Jeleninom plemenu pod naslovom Arhi diigisis, (ura|en prema srpskim rodoslovima, @itiju Simeona Nemawe Stefana Prvoven~anog i @itiju sv. Save Teodosija), o skitskom pravilu, ~lanci iz metrologije i kos- mologije, Nikonova Povest o jerusalimskim crkvama i na kraju wegovo Ispovedawe vere. Posle tre}eg dela sledi Jelenin zapis o pok- lawawu Zbornika svojoj crkvi na Gorici. \. Trifunovi} ovaj tekst smatra tre}om Jeleninom poslanicom.24 Zapis na unutra{woj strani dowih korica zahteva komentar jer smo ga i{~itali druk~ije. On glasi: Vã leto ZiRLZ (7137=1629) m(e)s(ï)ca

24 \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i}, 295. Kodikologija Gori~kog Zbornika 197

äna vã grade. Posledwu re~ Svetozar Tomi} pro~itao je: Bïgrade.25 Ovo mi{qewe preuzima Bo{ko Bojovi}, tvrde}i da se kwiga nalazila 1729. godine u Beogradu.26 O kome je gradu re~, ne vidi se iz zapisa. Mogu}e je da se radi o Beogradu, ali to nije re~eno u zapisu, pa se to ne moè tvrditi sa sigurno{}u. Mo`da se radi o nekom drugom gradu, ili bilo kojoj tvr|avi, jer su se "gradom" u sredwem veku nazivala prvenstveno utvr|ewa, tvr|ave. Taj naziv za utvrde zadrào se do danas, pa narod i sada kaè "Magli~ grad" za poznatu tvr|avu u dolini reke Ibra. Poznato je vi{e gradova (urbanih centara) u sredwevekovnoj Srbiji o kojima postoji obimna literatura. Zbornik je nastao u te{ka i "priskrbna" vremena po celokupan srpski narod. On je dokaz opstanka srpske kwige, koja je ~uvala i prenosila intelektualne, duhovne i nacionalne poruke, u okviru vizantijsko slovenske hri{}anske civilizacije. Zbornici, razli~itih vrsta, a posebno oni encikopedijskog sastava, kakav je Gori~ki zna~ajni su za istoriju rukopisne kwige kao dela kulturno – istorijskog procesa koji je vodio ka novom dobu. On nije interesantan samo za istoriju kwièvnosti, filologiju i istoriju, ve} i za istoriju nauka, filozofiju, estetiku, sociologi- ju slovenskih pravoslavnih naroda, ~ija je kwiga u sredwem veku imala op{te, zajedni~ke odlike vizantijske civilizacije. On je usamwena pojava u razvoju srpskih zbornika me{ovitog sastava, na

25 Sv. Tomi} u ne{tampanom Predgovoru, str. 13. 26 B. Bojovi}, nav. delo, 224. 198 Nade`da R. Sindik

~iji razvoj, koliko je za sada u nauci poznato, nije uticao. Mi{qewe da je "najoriginalnije stvarala~ko delo na planu razvoja zbornika uop{te, tokom prve polovine XV. veka" nije prihvatqivo.27 Zbornik jeste originalan po svojoj strukturi, ali ne i po zastupqenim tek- stovima. Pored originalnih sastava, tu su i kompilatorski tekstovi uzeti iz drugih dela, tzv. "kwièvnost poglavqa" koja se u Zborniku nalazi po li~nom izboru naru~ioca. Otuda wegovu originalnost treba vezati i za wegovu personalnost, koja je ovde primarna. Zato bismo ga kvalifikovali kao li~nu, priru~nu kwigu, malu enciklopediju, "zbir znawa" koji se mogao na}i u slovensko–vizantijskim kwièvnostima, pre svega srpskoj onoga vremena. Svetozar Tomi} je 1941. godine zapisao da "zbornik nije neki verski spis, niti on sadrì iskqu~ivo ìtija, bilo na{ih, bilo stranih svetaca, vladalaca i drugih velikih qudi – no to je kwiga, zbir svega znawa jednoga na{ega u~enoga kalu|era iz XV. veka, jednoga na{ega dobroga u~iteqa i pedagoga iz toga vremena. On je kao jedna dobra ~itanka, puna raznovrsnoga materijala, ude{ena za svakoga pismenoga onda{wega ~oveka, {to se najboqe vidi iz sadràja samoga zbornika".28 Ovo mi{qewe je prihvatqivo i danas, ali treba naglasiti, da iako je "zbir svega znawa", wegovo jezgro ipak ~ine teolo{ki, crkveni sastavi.

27 M. Lazi}, nav. delo, 229. 28 Pismo Sv. Tomi}a Kraqevsko-Srpskoj akademiji nauka - Beograd, od 30. septembra 1941. godine

Nina Gagova Sofija Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.

SA@ETAK: Me|u ju`noslovenskim vladarskim zbornicima XIV. i XV. vijeka Gori~ki zbornik predstavqa jedinstven slu~aj rukopisa nastalog u vezi sa ustrojavawem manastira i vjerovatno sa mona{ewem wegovog ktitora. Izvori potvr|uju da su bugarski, a naro~ito srpski vladari, mnogo polagali na duhovno rukovo|ewe, ali ni iz jednog takvog odnosa nemamo sa~uvan dokument nalik ovom Zborniku. Tre}a Nikonova poslanica Jeleni i osobito wegov prvi dio najinteresantniji su za prou~avawe sastavqa~eve kon- cepcije i izvora, kao i u~e{}a naru~iteqke u nastanku zbornika. Tekstovi koje je ukqu~io Nikon su tipi~ni za sastave koji su u vizantijskoj tradiciji vezani za carske naruxbe i kwièvnike bliske dvoru. Dijelovi sli~nih tekstova se nalaze i u zbornicima vezanim za druge pripadnike ju`noslovenske elite; u tom smislu, on je dragocjeno svjedo~anstvo te`we ju`noslovenske aristokratije da podraàva vizantijsku, ta~nije carigradsku. Iz Zbornika nije vidqivo da li je Jelena primila mona{tvo – wegova struktura naime nije kao kod uobi~ajenih kwiga za ~itawe u ènskim manastirima. U ju`noslovenskoj kwièvnosti sli~an mu je Bdinski zbornik, sastavqen 1360. po poruxbini vidinske carice Ane, a u vizantijskoj tradiciji je jedan takav zbornik bio pripremqen za mona{ewe k}eri cara Isaaka II. An|ela, Teodore. Kona~no, on je u vezi sa kwigom na koju je nedavno obra}ena pa`wa, Bogorodi~nikom pisanim od jeromonaha Arsenija u prvoj ~etvrtini XV. vijeka po naruxbi Mare Crnojevi}a, vjerovatno namijewen za tako|e skadarski manastir Kom. Budu}a prou~avawa vjerovatno }e da identifikuju jo{ svjedo~anstava bogatstva duhovnog ìvota u Zetskoj Svetoj Gori XV. vijeka. 202 Nina Gagova

Gori~ki®t sbornik (SANU 446)1 e izvÍn- redno cenen pametnik na srednovekovnata Ó`noslav®nska kniòvna tradici®, ot koyto moèm da po~erpim unikalni danni otnosno vÍznikvaneto na knigi za aristokraci®ta i po – specialno, na sbornicite za ~etene, koito imat dÍlga tradici® v pravoslavno–slav®nskata kni`nina oÈe ot pro~utite sbornici na car Simeon. Kakto e izvestno, toy e bil sÍstaven v 1442. g. za Zetskata vladatelka Elena Bal{i~ (dçÍer® na kn®z Lazar i vdovica na Georgi II Bal{i~ i Sandal Hrani~) ot neyni® duhoven nastavnik Nikon Erusalimec vÍv vr®zka s postro®vaneto na Eleninata grobna cÍrkva na edin ot ostrovite na Skadarskoto ezero (o–v Gorica/Be{ka) i vero®tno, s neynoto zamona{vane. PorÍ~itelkata Elena e vzela aktivno u~astie pri sÍstav®neto na sbornika, kato e postav®la konkretni vÍprosi, duhovni i prakti~eski, kÍm Nikon, na koito toy e otgovar®l. SbornikÍt vsÍçnost sÍdÍrà kore- spondenci®ta me`du Elena i Nikon – ili pone e oformen kato poredica ot poslani®. PametnikÍt e izdavan samo ~asti~no, n®ma podrobno analiti~no opisanie i ne e prou~van c®lostno, vÍpreki cennite prinosi na D. Bogdanovi~, X. Trifunovi~, N. Rado{evi~, S. îrkovi~, B. Boyovi~ i drugi.2

1 Bogdanovi} D. Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII veka). Beograd, 1982, N0 282, s. 34 2 Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore. II. 2. Titograd, 1970, 372-380; Trifunovi} \. Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova Povest o jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima. - Kwi`evna istorija, V, 18 (1972), 289-327; ]irkovi} S. Metrolo{ki odlomak Gori~kog Zbornika. - Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 20 (1981), 171-184; Bo{ko I. Bojovi}, L' Ideologie Monarchique Dans Les Hagio-Biographies Dynastiques du Moyen Age Serbe, Roma 1995, 209-300 Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 203

Po obço mnenie na izsledovatelite, osnovnoto sÍdÍrànie na sbornika moè da se razpredeli v tri golemi d®la, sÍotvetstvaçi na Nikonovite otgovori na tri Elenini pisma (ot koito e zapazeno kato otdelen tekst samo vtoroto – v na~aloto na vtori® d®l). KÍm t®h sa pribaveni Zakl¥~itelno poslanie na Elena (~asti~no povredeno), s koeto rÍkopisÍt e daren na neynata cÍrkva "Sv. Bogorodica" na o–v Gorica (Be{ka), i Nikonov zapis, predstav®ç molitveno obrÍçenie–pohvala kÍm Bogorodica i tradicionnite prokl®ti® za onezi, koito biha se osmelili da otkradnat knigata. Tuk çe analizirame funkci®ta i sÍdÍ- rànieto na Gori~ki® sbornik v konteksta na n®kolko sbornika od 14 i 15 v., porÍ~ani ot ¥`noslav®nski vladetelki i po–obço, v konteksta na ¥`noslav®nskite vladetelski rÍkopisi ot sÍçi® period. Pri tozi analiz sme izpolzvali opisani®ta na Bogdanovi~ i Trifunovi~,3 mikrofilm na Gori~ki® sbornik, kakto i fotokopie na ~ast ot nego. Po–podrobno çe predstavim sÍdÍrànieto samo na edna ~ast ot sbornika – Tretoto poslanie na Nikon do Elena i osobeno negovi® pÍrvi d®l, tÍy kato to, spored nas, predstavl®va nay–gol®m interes ot gledna to~ka na koncepci®ta i izto~nicite na sÍstavitel®, kakto i na u~astieto na porÍ~itelkata na sbornika v negovoto sÍzda- vane.

3 Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore...; Trifunovi} \. Cit. sÍ~. 204 Nina Gagova

Sred rÍkopisite, prinadle`ali na ¥`noslav®nski vladeteli prez 14 i 15 v. Gori~ki®t sbornik predstav® zasega edinstveni®t slu~ay na rÍkopis, sÍstaven vÍv vrÍzka s postro®vaneto na grobna cÍrkva s kelii kÍm ne® i vero®tno, sÍs zamona{vaneto na neyni® ktitor. Ot izvorite e izvestno, ~e sled vtoroto si ovdov®vane i ve~e v preklonna vÍzrast Elena Bal{i~ re{ava da postroi takava cÍrkva i da se ottegli ot sveta v blizost do ne®. PÍrvona~alno t® izbira Dubrovnik kato podhod®ço za celta m®sto, no gradskata uprava y otkazva, tÍy kato postro®vaneto na pravoslaven hram v grada ili negovite okolnosti iziskva naro~no papsko pozvolenie.4 Togava Elena se spira na o–v Gorica/Be{ka, koyto i predi e bil mona{esko srediçe, i na koyto e postroen hram na sv. Georgi. I dosega na ostrova, v neposredstvena blizost do dvata hrama – Eleninata Bogorodi- ~na cÍrkva i cÍrkvata "Sv. Georgi" – li~at ostankite ot gol®ma dvueta`na postroyka, ko®to po vs®ka vero®tnost e bila obitavana ot samata vladetelka. Bideyki visokoobrazovana i sÍs silen harakter, Elena `elae da si iz®sni li~no i ot avtoriteten izto~nik vsi~ki vÍprosi, svÍrzani s ottegl®neto y ot sveta i ure`daneto na statu- ta na cÍrkvata i keliite, postroeni ot ne®. Za celta tÍ se obrÍça kÍm Nikon Erusalimec, obrazovan i avtoriteten monah–isihast, poso~en v zaveçanieto y kato neyn duhoven otec.

4 Spremi} M. Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba. Beograd 19992 , 218. Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 205

V ¥`noslav®nskata vladetelska tradici® duhovnoto nastavni~estvo nad vladeteli ot strana na pro~uti ot{elnici e zasvidetelst- vano sÍs sravnitelno ograni~en broy konkretni primeri. V BÍlgari® tova e otno{enieto me`du Yoan–Asen II i monah Yoakim, bÍdeçi®t bÍl- garski patriarh, za koeto se spomenava v @itieto na Yoakim I.5 Ot ìti®ta na izvestnite isihasti Grigoriy Sinait, Teodosiy TÍrnovski i Romil Vidinski6 nau~avame za blizkite otno{eni® na car Yoan AleksandÍr s mona- site–isihasti (osobeno s Teodosiy) i griìte, koito polagal za t®h – no svedeni® za negovi® duhoven nastavnik lipsvat. Za SÍrbi® razpolagame s mnogo pove~e danni (ot mnogobroynite ìti® na srÍbskite vladeteli i arhierei), koito ®sno govor®t za edna ustanovena praktika, vkl¥~vaça i razm®nata na duhovni poslani®, ko®to zapo~va ot sv. Simeon i sv. Sava i zasluàva specialno prou~vane. Obiknoveno funkci®ta na duhoven nastavnik na vladetel® se izpÍln®va ot bÍdeçi® ili nasto®çi® duhoven glava na srÍbskata cÍrkva, n®koi ot slu~aite toy e nasto®ç ili biv{. V @itieto na kral Dragutin ot Danilovi® sbornik @ivoti kraleva i arhiepiskopa srpskih za pÍrvi pÍt namirame ukazani®, ~e tazi funkci® e bila izpÍln®vana i ot monasi ot Svetite mesta – duhovni otci na kral Dragutin (sled negovoto ottegl®ne ot prestola) bili dvama Yerusalimski starci. Tova obsto®telstvo

5 Stara bÍlgarska literatura. 4. @itiepisni tvorbi. Sofi®, 1986, 87-88. 6 Pak tam, s. 443-467; 468-491. 206 Nina Gagova izgle`da logi~no, kato imame predvid zasileni® interes kÍm Yerusalim po vremeto na negovi® brat, kral Milutin i postro®vaneto tam na srÍbski manastir, posveten na arhangel Mihail. V nito edin ot citiranite slu~ai oba~e ne razpolagame s avtenti~ni pismeni svidetelstva, dokumentiraçi razm®nata na poslani® me`du vladetel® i negovi® duhoven nastavnik. I v tova otno{enie Gori~ki®t sbornik predstavla®va unikalen slu~ay, koyto mo`e da ni pomogne da analizirame tipologi~eski shodni ®vleni®. Funkci®ta i specifi~ni®t na~in na vÍznikvane na Gori~ki® sbornik sa se otrazili v negovoto sÍdÍr`anie, koeto çe predstavim nakratko.

I. PÍrvi d®l, l. 1–15b: PÍrvo poslanie na Nikon do Elena; kray na l. 15b, obozna~en "konÍcÍ prÍvago poslania"

PÍrvite 8 l. na tova poslanie sa povredeni (napolovina otkÍsnati po dÍlìna), taka ~e polovinata ot teksta e nevÍzstanovim v c®lost; lipsva i edna c®la tetrada ot nego. Dokolkoto moè da se sÍdi po ~asti~no zapazeni® tekst, pÍrvoto poslanie na Nikon do Elena sÍdÍrà edna obobçena koncepci® za pravedni® ìvot, ukazani® za negovoto postigane i primeri ot ìvota na blago~estivi vladeteli i drugi visokopostaveni li~nosti. SmisÍlÍt i adresatÍt na tozi d®l mogat da bÍdat pred- staveni posredstvom na~aloto na pÍrvi® takÍv Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 207 primer (o~evidno pateri~en ekscerpt) – "Nekogda è kn®z nekii priide kÍ avva Siso¥ Tiveyskomu. i vÍprosi ego glagole: kako obr®Íem Boga" (l. 9b). TekstÍt na poslanieto e organiziran okolo tri kl¥~ovi metafori – duhovnoto napÍtstvie kato sladka duhovna hrana ("med"), pravedni®t ìvot kato postÍpatelno postigane na vse po – zna~imi dobrodeteli ("lestvica"), posveça- vaneto na Boga kato garanci® za izb®gvaneto na greha i nakazanieto i postiganeto na ve~nite blaga ("zavet" s Boga). SÍdÍràt se konkretni ukazani®: kak da se sprav®me sÍs skrÍbta i ot~a®nieto, kak da se molim, kak da izb®gvame greha i lukavstvoto, za neobhodimostta da se boim ot Boga i da pomnim vinagi Boì® sÍd, otnosno nakazanieto za nepravednite i nagradata, ko®to polu~avat pravednicite. Po otdelnite temi se prive`dat otpratki kÍm Svetoto pisanie i kratki il¥strativni narativi.

II. Vtori d®l, l. 16–48b: Vtoro Elenino poslanie /"Otpisanie bogol¥bno" – l. 16–18b; Vtoro poslanie–otgovor na Nikon /"Otvet vtorago poslania" – l. 18b–48b; kray – ?

V svoeto vtoro poslanie Elena moli za iz®sn®vaneto na vÍprosi, zas®gaçi predimstvata na prepodobni~eski® ìvot (ino~eskoe ìtie) v obçeìtie i usamotenie, i vÍzmo`nostite za spasenie "v sveta", kato obrÍça osobeno vnimanie na davaneto na milostin®. 208 Nina Gagova

PÍrvata ~ast na Nikonovi® otgovor e po–obça i vÍve`daça v temata – sÍstavitel®t zapo~va svoeto pou~enie "otna~alo", "ot korena kÍm ploda", za da bÍde sÍrceto na Elena podtik- nato kÍm podvig ot spomena za neynite predci. Toy pripomn¥, ~e bog e sÍzdal ~oveka svoboden, taka ~e sam da izbira me`du dobroto i zloto, i pod~ertava neobhodimostta ot podhlodÍç duhoven pastir, koyto da podpomogne pravilni® izbor (l. 19b–39). Vtorata ~ast e orientirana po–opredeleno kÍm o~ertani® ot porÍ~itelkata krÍg ot vÍprosi, kato otgovorite otnovo sa pridruèni ot kratki narativi vÍv funkci®ta na il¥stri- raçi i po®sn®vaçi primeri. Çe poso~im samo n®koi reprezentativni vÍprosi i otgovori. Na konkretni® vÍpros "Moè li milosti- n®ta da o~isti vs®kakÍv gr®h?" (l. 42b) Nikon otgovor® s dumite na sv. Atanasiy "Ima gr®h i gr®h, i milostin® i milostin®". Na vÍprosa kak moè{ da se spasi{ po–lesno, v uedinenie ili sred horata, Nikon otgovar® "Ili® se spasi v uedinenie, a MoÍsey – sred horata" (v poleto dolu pripiska "me`du Ilie i Moyseom n®st raz- suditi"). Primerite otnovo sa ot ìvota na znatnite i bogatite (citirana e popul®rnata slu~ka s bed- nata vdovica i imperator Zinon, koyto bil oprosten za golemite si grehove, poneè raz- daval mnogo milostin®, l. 45; za konstan- tinopolski® bogata{, koyto bil nakazan sÍs smÍrt, poneè sÍàlil, ~e e dal milostin® i si ® vzel obratno, l. 47b–48b i dr.). Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 209

III. Treti d®l, l. 49–272: Treto poslanie na Nikon do Elena "Epistolia tretia"; kray?

Tova poslanie na Nikon e nay–dÍlgo (ok. 220 l.), na prÍv pogled e s dosta ne®sna struktura i, kakto izgle`da, edna gol®ma ~ast ot nego ne predstavl®va otgovor na konkretni vÍprosi na Elena. Imenno poradi tova, tretoto poslanie predostav® nay–dobrata vÍzmo`nost za sravnenie me`du obrazovanieto i interesite na porÍ~itelkata i izpÍlnitel® na rÍkopisa, kakto i za izsledvane na Ístavitelskata strate- gi® na Nikon i negovata predstava za podobavaço vladetelsko sÍdÍrànie, protivo- postavena na Eleninite po–pragmati~no orien- tirani iziskvani®. Dokolkoto moè da se sÍdi ot Nikonovoto treto poslanie, lipsvaçoto Treto poslanie na Elena e sÍdÍràlo informaci®ta za postro®vaneto na neynata cÍrkva–grobnica na o–v Gorica, s kelii kÍm ne® (srv. l. 165 zagl. "cÍrkvata i keliite, postroeni ot teb"), i e iziskvalo sÍstav®neto na podhod®ç ustav vÍv vrÍzka s ure`daneto na t®hnoto funkcionirane, kakto i n®koi sÍveti otnosno eèdnevni® ìvot na blgo~estivi® laik (spazvaneto na cÍrkov- nite praznici s vsi~ki rituali kÍm t®h, peri- odite na posta i dr.). Specialen interes porÍ~itelkata e pro®vila kÍm vÍprosite na ikonopo~itaneto – vero®tno vÍv vrÍzka s prakti~eskite pravila na otno{enieto kÍm ikonite i u~astieto im v cÍrkovni® ritual – i moè bi, kÍm istori®ta na sobstveni® si rod (po lini® na 210 Nina Gagova

Nemani~ite) – vero®tno vÍv vrÍzka s kti- torskite im pro®vi. VÍv vseki slu~ay, Nikon podhvÍrl®, ~e "y e obeal da razkaè" za neyni® rod, no ne poso~va konkretno t® da e pitala za tova (®ko è vÍpra{ae{i), kakto v drugite slu~ai na konkreten interes kÍm temata ot neyna strana. Nikonovoto treto poslanie izgle`da sÍs- taveno ot tri ~asti, kato pÍrvata ot t®h (A) e istori~esko vÍvedenie kÍm temata za cÍrkovnite pravila, vtorata ~ast (B) sÍdÍrà samite pravila, a tretata (V) predstavl®va dopÍlnenie, kakto izgle`da, izc®lo po negov izbor. (A). "VÍvedenieto" e nay–slo`nata kato ideen zamisÍl i konstrukci® ~ast na Tretoto poslanie. T® e strukturirana ot spomena- vani®ta na Eleninata cÍrkva (~etiri na broy), koito o~evidno tr®bva da poddÍràt vrÍzkata s osnovni® predmet na dialoga me`du sÍstavitel® i porÍ~itelkata v na~aloto na ~astta, l. 49b, na dve mesta v sredata, l. 85b–87b i 152b–153, i v kra®, l. 165–176. Çe se opitame da iz®snim smisÍla na tova VÍvedenie (pÍrvata ~ast na Tretoto Nikonovo poslanie) kato prosledim logikata na izloèni- eto spored sami® sÍstavitel. 1. PÍrvi®t d®l na vÍvedenieto razgle`da vÍprosa za proizhoda na sveçenstvoto i hristi®nski® hram i prosled®va razli~ite mu starozavetni preobrazi. Toy e razgledan v istori~eski plan, ot SÍtvorenieto prez c®lata Starozavetna istori® – ot l. 49 do l. 77. Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 211

Glavni®t izto~nik za tazi ~ast ot teksta – dokolkoto moè da se sÍdi po otdelni akcenti v starozavetni® prerazkaz – po vs®ka vero®tnost e TÍlkovnata Pale® – edin tekst, koyto spored nay–novite prou~vani® e bil preveden oçe v nay–rannata epoha zaedno s drugi "istori~eski" tekstove ot kniòvni® krÍg okolo bÍlgarski® car Simeon. KÍm tova vÍvedenie ot blizo 30 l., Nikon e pomestil otgovara na konkretni® vÍpros na Elena za proizhoda na ikonopo~itanieto (l. 77–85b) – sÍço mnogo podrobno, kato e raz- gledal proizhoda, vidovete i istori®ta na razli~nite "obrazi" na boèstvenoto (vklÓ~itelno, "idolite" i "kumirite") spored Stari® i Novi® zavet i t®hnata sÍdba po vremeto na Konstantin Veliki i Áli®n OtstÍpnik. Kato osobeno va`na, Povestta za ikonopo~itaneto e markirana v na~aloto i kra® – t® zapo~va s vÍpros na Elena ("kako izobrazi se, glagole{i, ikonnoe poklonenie nam hristianom…") i zavÍr{ava s remarka "se è o ikonnom poklo- nenii do zde". TekstÍt y napomn® kompilaciite po tozi vÍpros, pomestvani v sÍstava na polemi~ni sbornici – tipa, popul®ren 14 i 15 v., ~ieto vÍznikvane e svÍrzano s razpostranenieto na isihazma. Na l. 85b–87b Nikon se vrÍça na vÍprosa za Eleninata cÍrkva, kato tozi pÍt komentira m®stoto, kÍdeto t® e postroena – "bezmÍlvno, i pri tova na ostrov" – koeto mu dava povod da interpretira temata za "pustin®ta" kato m®sto za otvor®ne kÍm Boga, otnovo v istori~eski 212 Nina Gagova plan – ot pustin®ta, prez ko®to Moisey izve`da evreite ot Egipet, do pustin®ta, v ko®to se podvizava Yoan KrÍstitel. 2. Sledvaçata ~ast ot VÍvedenieto razgle`da vÍznikvaneto na pravoslavnite manastiri i pravilata i t®hnoto funkcionirane, kakto i otno{enieto na pravoslavnite vladeteli i aristokraci®ta kÍm tozi proces. Tazi ~ast e s markirano na~elo ("PakÍi privedou inie povesti eè slÍ{ahomÍ…"), i e razpoloèna v dva otdelni razkaza: "svetovna istori®" i "rodova istori®". I dvata razkaza sa markirani s "na~alo povesti" (kato kÍm povestvovanieto za pÍrvite Nemani~i tova e napraveno na grÍc- ki ezik s kirilica – "arhi diigisis") i "konec povesti" – kÍm povestvovanieto za pÍrvite Nemani~i, samo sÍs znak za kray (amin s v®z, tri to~ki i to~ka, prese~ena s vÍlnoobrazna ~erta). PÍrvi®t razkaz, l. 88–101, prosled®va Konstantinovata legenda, kato obrÍça specialno vnimanie na papa SilvestÍr, PÍrvi® vselenski sÍbor, otkrivaneto na Sv. krÍst ot imperatrica Elena, postro®vaneto na Konstantinopol i prenas®neto na hristi®nski relikvi v novata stolica – i zavÍr{ava s istori®ta na egipetskite otci – pustinnici, na~aloto na manastirskoto stroitelstvo na iztok i u~astieto na vizantiyskata aristokraci® v nego. V tazi ~ast Nikon e izpolzval osnovno Hronikata na Zonara i @itieto na papa SilvestÍr. Interesno e da se otbeleì, ~e spored nego, manastirskite pravila se pi{at v Konstantinopol i se razprostran®vat ot tam – Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 213 obsto®telstvo ~i®to pravilnost toy podkrep® s avtoriteta na takiva arhiepiskopi kato Vasiliy Veliki i Yoan Zlatoust. Vtori®t razkaz, l. 102–152, prodÍlàva temata za ktitorstvoto vÍrhu primera na pÍrvite Nemani~i – sv. Simeon i sv. Sava. Osnovnoto sÍdÍànie – krtÍk prerazkaz na istori®ta na Varlaam i Yoasaf (l. 108–109 b), ekscerptite ot srÍbski® rodoslov i ìti®ta na dvamata svetci (sÍotv., ot Stefan PÍrvoven~ani i ot Teodosiy) – sa ramkirani ot tekst, razbrabotvaç temata za Sv. Duh i negovo- to zna~enie v ~ove{kata istori® (izpolzvano e Slovoto za Petdesetnica na Gritorip Bogoslov). SmisÍlÍt na tazi "ramka" o~evidno e da pod~ertae "osveçavaneto na plemeto" (roda) na porÍ~itelkata Elena Bal{i~ (potom- ka na strani~en klon na dinasti®ta, posredstvom svo®ta mayka, kn®gin® Milica) – srv. l. 152b – ~rez blagodatta na Sv. Duh, ko®to se e izl®la vÍrhu negovite osnovateli. Na l. 152b – 153 Nikon za treti pÍt se vrÍa na vÍprosa za Eleninata cÍrkva, kato tozi pÍt komentira neynoto ime – t® e posvetena na Blagoveçenie na Sv. Bogorodica. Nikon citira Epifaniy KipÍrski, spored kogoto Bog e sÍtvo- ril 7 dela v tozi den (s akta na Blagoveçenieto) i ob®sn®va, ~e kogato Pashata sÍvpadne s Blagoveçenie se kazva "kiriakon Pasha". (B) Vtorata ~ast na Tretoto poslanie na Nikon zapo~va s ob®snenie na smisÍla na sv. oltar kato èrtvenik i pod~ertavaneto, ~e ot carete Hristos iziskva sÍçoto, koeto i ot obi- 214 Nina Gagova knovenite hora (praveden ìvot) i gi ocen®va ne po "krasota na liceto" ili "veli~ie na t®loto", a po "blagi® nrav" (l. 153b–158). V sledvaçite stranici se sÍdÍràt otgovori na konkretni vÍprosi na porÍ~itelkata, l. 158–257b. V na~aloto namirame tri vÍprosa, zas®gaçi povedenieto na blago~estivi® mir®nin – po kakva pri~ina pravim pameti na umrelite (na 3, 9 i 40 den), zaço hristi®nski® rod strada ot ne~estivite i zaço hristi®nite se poklan® na iztok. TeksÍt izgle`da ekscerpiran ot vÍproso–otgovorno sÍ~inenie (vero®tno, na Anastasiy Sinait – moè n®koi ot primerite da sa dobaveni). Osnovnoto prostranstvo na vtorata ~ast e zaeta ot razli~ni Pravila i ustavi otnosno ustroystvoto na skitski ìvot, ilÓstri- rani s pateri~ni ekscerpti, a sÍço pravila za posta i za povedenieto v prazni~ni i obi- knoveni dni. I tuk sÍstavitel®t e nadhvÍrlil iziskvaneto na porÍ~itelkata, kato y e pre- dostavil vÍzmo`nostta da izbere ot pone dva skitski ustava, a sÍço da polzva n®kolko kom- pilacii ot tipa na "pravilata", s pomoçta na koito mogat da se prav®t spravki po sv®kakvi vÍprosi ot tozi rod – za mir®ni i monasi, za mÍ`ki i ènski manastiri, za obçeìtien i skitski ìvot. Gol®ma ~ast ot izto~nicite sa poso~eni ot sami® sÍstavitel – TÍlkuvanieto na Yoan Zlatoust kÍm evangelieto ot Matey, Pandektite na Nikon êrnogorec, @itieto na Pahomiy Veliki, Lavsaika, Pravilata na Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 215

Vasiliy Veliki i na PetÍr Aleksandryiski, popul®rnata kompilaci® Zapovedi i ustavi na svetite 318 otci i ot svetite sÍborni i ot u~itelite na cÍrvata i dr. Tozi dr®l na treto- to poslanie zavÍr{va sÍs zaklÓ~enie za nu`data ot to~ni pravila i t®hnoto spazvane. V Ó`noslav®nskite vladetelski sbornici takiva tekstove kato Pravilata lipsvat zasega, no zatova pÍk se sreçat n®koi ot poso~enite izto~nici na Nikon kato otdelni rÍkopisi. Tova sa TÍlkuvanieto na Yoan Zlatoust kÍm evangelieto ot Matey – v rÍkopis ot bib- liotekata na RumÍnskata akademi® na naukite (RAN 97), prinadleàl na despot Stefan Lazarevi~, i v rÍkopis ot Berlinskata biblioteka (Slav. 8), sÍdÍràç kopie ot 16. v. na sbornik, sÍstaven za carica Elena, sÍprugata na car Du{an; Pandektite na Nikon se sÍdÍràt v bÍlgarski rÍkopis ot 3/4 na 14 v., priteàvan ot Maksim Brankovi~ (MSPC 48). (V). Tretata ~ast na Tretoto poslanie na Nikon sÍdÍrà kosmografsko–geografskite i metrologi~eski otkÍsi, Povestvovanieto za Erusalimskite cÍrkvi i edin tekst na Simvola na v®rata. Kakto izgle`da, tazi ~ast e dopÍl- nenie na sami® sÍstavitel – vÍv vseki slu~ay lipsvat ukazani®, ~e pomestenite tuk tekstove sÍotvetstvat na n®kakvi vÍprosi ili èlanie na porÍ~itelkata Elena Bal{i~. Tekstovete, koito Nikon e dobavil, mogat da se opredel®t kato tipi~ni za opredeleni sÍstavi, ~ieto vÍznikvane vÍv vizantiyskata tradici® e svÍrzano s imperatorski porÍ~ki i s deynostta 216 Nina Gagova na kniòvnici, blizki do imperatorski® dvor. V svo® analiz na kosmografsko–geografskite otkÍsi v Gori~ki® sbornik N. Rado{evi~ poso~va, ~e te predstavl®vat prevod na kompilaci®, izvÍr{ena na vizantiyska po~va, ~iito osnovni izto~nici sa tekstove na Mihail Psel, Simeon Sit i Evstatiy Nikeyski, napisani za imperatrica Mari® Alanska, sÍpruga na Mihail VII Duka.7 âsti ot podobni vizantiyiski sÍstavi, zasvidetelstvani v Gori~ki® sbornik, se sreçat v sbornici, prinadleàli na drugi lica ot Ó`noslov®nski® svetski elit – bÍlgar- ski® car Yoan AleksandÍr (1331–1371),8 negovata snaha, Vidinskata carica Ana, sÍpruga na car Yoan Sracimir,9 bratÍt na samata Elena Bal{i~ – despot Stefan Lazarevi~.10 Interesno e da dobavim tuk, ~e edna druga srÍbska vladetelka – carica Elena, sÍprugata na car Stefan Du{an – si e porÍ~ala c®la kniga "kakto n®koga blago~estivata carica Mari®" (Alanska). Tova e prevod na TÍlkuvanieto na

7 Rado{evi} N. Kozmografski i geografski odlomci 172-173. 8 Lavrentievi®t sbornik ot 1348 g., za koyto izgle`da ve®tno da e bil sÍstaven v isihastkite kniòvni krÍgove za da bÍde podaren na car Ivan AleksandÍr, sÍço sÍdÍrà Simbol na v®rata v kra® na rÍkopisa - tekst v: Kuev K. Ivan Aleksandrovi®t sbornik ot 1348 g. C., 1981, c 9 Tova e Bdinski®t sbornik, za koxto çe stane duma po-dolu; tox sÍdÍrà Slovo za Svetite mesta v Xerusalim - tekst, mnogo blizÍk, no ne identi~en s tozi v Gori~ki sbornik® (za nego v`. bel 10) 10 Edna kosmografsko-geografska kompilaci®, zajedno s drug, treti tekst na slovo za Svetite mesta, vero®tno e bila prevedena za Despot Stefan ot negovi® pridvoren folosof Konstantin Kostene~ki. T® se namira v pro~uti® Bogi{i~ev Sbornik, v sega izgubeni® Lov~anski sbornik ot 16 v. (kompilaci®ta i fragment ot Sloboto) i v rÍkopis N049 ot manastira Nikol®c, ot 1556 g. (kompilaci®ta i edinstveni zasega pÍlen tekst na Slovto) - v`. Rado{evi} N. Kozmografski i geografski odlomci b 174-178 (sravnenie me`du razli~nite slav®nski tekstove na kozmografsko-geografskata kompilaci®); Petrova M. An unknown copy of the Description of Jerusalem by Constantine of Kostenec.- Byzantinoslavica LIX, 1998, 255-270, kdeto sa sravneni razli~nite tekstove na slovo za svetite mesta (v. Nikol®c 49, Bdinski® i Gori~ki® sbornici) i e publikuvan tekstÍt ot Nik. 49. Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 217 evangelieto ot Matey, napisano po porÍ~ka na vizantiyskata imperatrica ot Teofilakt Ohridski, zapazeno v kopie ot 16 v.11 V tozi smisÍl Gori~ki®t sbornik e edno ot cennite svidetelstva za stremeà na Ó`noslav®nskata aristokraci® da podraàva na vizantiyskata, ili po to~no, da sledva nay – avtoritetnite intelektualni i duhovni obrazci za pravoslavni? region – Konstantinopolskite. Kakto se vi`da ot teksta na prvi® i vtori® d®l na Gori~ki® sbornik, ot nego ne stava ®sno dali samata Elena e priela mona{estvo ili samo e razmi{l®vala vÍrhu tova, prilagayki kato osnovno sredstvo za spasenie na du{ata si razda- vaneto na milostin®. Poglednat v sravnitelen plan, Gori~ki®t sbornik i po svoeto c®lostno sÍdÍrànie ne predstavl®va obi~ayni®t sÍs- tav, prednazna~en za ~etene v ènskite manastiri – tÍy kato ne sÍdÍrà ènski ìti® ili materi~ni ekscerpti, koito da sluàt na mon- ahinite kato primer za podraànie. V Ó`noslov®nskata vladetelska kni`nina e izvesten edin drug rÍkopis, koyto spored pove~eto negovi izsledovateli predstav® podoben primer – tova e Bdinski®t sbornik, izgotven v 1360 g. po porÍka na carica Ana, sÍpruga na Vidinski® car

11 Kniga Rax ili Sad, ot 1347 g. (sÍd. TÍlkuvanie na envangelito ot Matex ot Xoan Zlatoust i Teofilakt Ohridski i dr. tekstove), porÍ~ana ot carica Elena na stareca Xoanikix v sv. gora: ~ast ot rÍkopisa, zajedno s predislovieto-posveçenie na carica Elena, e zapazena v rÍkopis ot 16. v., sÍhranvan v Laxpcigskata gradska biblioteka, Slave 8 (Âcimirskix A. I. Opisanie Ó`noslav®nskih i russkih rukopisex zagrani~nÀh bibliotek. T. 1. (Vena, Berlin, Drezden, Laipcxg, MÓnhen, Praga, LÓbl®na). Spb., 1921 (=COP®C, t. 98), N0 6, c. 535-543). V. predgovora kÍm knigata se kazva: ”Blßgovïrnaa i hsß oläbivaa i sßtaa crßca elena srâbâskaa. mnogo ousrâdje, i läbovâ i9reˇnnôä, o iskani sßtã› pisanji imôúi. eliko drôgã› niktoè vâ to vrïme...i moli oousrâdr ö¯ˇ.ı¯ priloìti ei na svoi e9ã›kâ protlâkâ sßtago ›eüglje. eè ispisa inogda blaènã›i ûeñfjlaktâ, arhjepskpâ blâgarskï›i. oumol7nâ bã›vâ bßlèinoä cßrceä marjeä inogda...” (Pak tam, C. 538) 218 Nina Gagova

Yoan Sracimir.12 SbornikÍt sÍdÍrà samo ìti® na èni–svetici (12 prostranni i 4 kratki) i edno Slovo za Svetite mesta v Yerusalim, kakvoto se sÍdÍrà i v Gori~ki® sbornik (no v drug tekst.) RÍkopisÍt predstav® ènskata sv®tost posredstvom edno zabeleìtelno bogatstvo na tipove i varianti; izgle`da toy e bil prednazna~en za znat- na osoba ot ènski pol, ko®to e priela mona{estvo,13 ili za podarÍk na n®koy ènski manastir blizo do Vidin, pokrovitelstvan ot carica Ana.14 Izsledovatelite poso~vat podobni primeri vÍv vizantiyskata tradici®: edin takÍv sbornik, sÍdÍràç ènski ìti® i ekscerpti ot materika, e bil prigotven za zamona{enata dçer® na vizan- tiyski® imperator Isak II Angel (1185–1195, 1204–1205), Teodora.15 V predgovora kÍm rÍkopisa negovi®t sÍstavitel avva Isay, duhoven nastavnik na Teodora e poso~il prednazna~enieto mu – da sluì na negovata duhovna dÍçer® kato sbor

12 Izd.: Bdinski Sbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Facsimile edition with representation by Ivan Dujcev, London, 1972; Bdinski Zbornik. An Old Slavonic Menologium of Women Saints (Ghent University Library Ms. 408, A.D. 1360). Edited and annotated by J. L. Scharpe and F. Vyncke. With an introduction by E. Voordeckers. Bruges, 1973. V`. sÍço: Birnbaum H. A Calendar of Women Saints. - Byzantine Studies /Etudes Byzantines II, 1, 1975; M. Petrova. The Bdinski Sbornik in the Context of the Female-saints Lives Collections in the Byzantine and Latin Tradition. M. A. Thesis, typewriten, defended in the Cental Eruropean University, Department of Medieval Studies, Budapest, 1994; Petrova M. A Picture of Female Religious Experience: Late-Byzantine Anthologies of Women Saints. - In: Kobieta w kulturze sredniowiecznej Europy. Poznan, 1995., p. 195-200; M. Petrova. The Bdinski Sbornik: A Fourteen-Century Anthology of Women Saints. A Case Study. pod pe~at v Otium, Zagreb, 1996.; Petrova M., A. Angusheva. The Description of the Holy Places in the Bdinski Zbornik. - In: - Annual of Medieval Studies at the CEU, 1993-1994. Budapest, 1995 , p. 163- 1979; Angusheva-Tihanova A. On the Question of Womens Collections in the Medival and Post-Medieval Literature. - V: Medievistika i kulturna antropologi® Sbornik v ~est na 40-godi{nata tvor~estka dexnost na prof. d-r Donka Petkanova S., 1998, 282-290; N. Georgijeva-Gagova. SÍstavitelskata koncenci® na Bdinski® sbornik, vÍprosÍt za obrazo- vanite vladetelski sÍprugi i mehnite knigi. - Pak tam, 258-281. 13 Iskazani sa predpoloèni®, ~e stava duma za pÍrvata sÍpruga na car Xoan AleksandÍr i svekrva na Ana - Teodora - ko®to e bila prin- udena da se ottegli ot sveta i da prieme mona{estvo - srv. Bdinski sbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Fascimile edition..., p. VI-VII. 14 Petrova M. A Picture... 15 Petrova. M. The Bdinski Sbornik... Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 219 ot podhod®çi i raznooobrazni primeri, na koito da podraàva v sobstveni® si ìvot. V konteksta na ènskite aristokratski sbornici Gori~ki®t sbornik stoi po – blizo do edin drug rÍkopis, naskoro vÍveden v nau~no obrÍçenie, koyto e vÍzniknal po~ti po sÍçoto vreme, na sÍçoto m®sto i do gol®ma stepen, sÍs sÍçoto prednazna~enie. Stava duma za edin Bogorodi~nik, koyto se sÍhran®va v Moskva, GIM, Muz. 3483, i e pisan ot yeromonah Arseniy v 1425. g. za gospoà Mara Le{eva, dÍçer®? (ili sÍpruga) na ~ernogors- ki® blagorodnik Le{a (Aleksa) CÍrnoevi~.16 RÍkopisÍt sÍdÍrà slova za Bogorodi~nite praznici i ~udesa na Sv. Bogorodica i izgle`da e bil prednazna~en za podarÍk na Bogorodi~na cÍrk- va (manastira "Uspenie Bogorodi~no" na o–v Kom na Skadarskoto ezero?), na ko®to gospoà Mara e bila ktitor.17 Ako priemem predpo-

16 N. Georgijev Gagova. SÍstavitelskata koncepci® na Bdinski sbornik..., i bel. 32. Identifikaci®ta na porÍ~itelkata e ot~asti zatrud- nena poradi fakta, ~e v pripiskata t® e nare~ena samo gospoà, a upotrebata na pritalìtelnata forma Le{eva e dosta netipi~no za tozi period i ne se sreça v poznatite mi pripiski kÍm podobni rÍkopisi. Sred izvesnite Í`noslav®nski blagorodni~eski famili imÓto Le{a se sreça samo v roda na Crnoevi~ite (umalitelno od Aleksa) - lipsvat danni oba~e da li tox e bil ènen i da li e imal dÍçer (Spasi} D., Palavestra A., Mr|enovi} D. Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele. Beograd 19912,- knigata e raz{ireno i dopÍlneno izdanie na ednoimenni® trud na Aleksandar Ivi} ot 1919 g., 19232 , 19283). Po hronologi~eski danni izgle`da napÍlno vÍzmo`no Mara Le{eva da e bila sÍpruga ili dÍçer® na Le{a CÍrnoevi~. Izme`du nadpisite vÍrhu nadgrobni kamÍni, publikuvani ot LÓba Sto®novi~, se namirat slednite dva, pomesteni vÍrhu nadgrob® ot edna i sÍça cÍrkva na o-v Kom: N0232 Sia plo~a despota Stepana voevode mu Le{a Crnoevi}a, N0233 Sia plo~a gospoge Mare - Stojanovi} Q. Stari srpski zapisi i natpisi. Kw. 1. Beograd, 1982, c. 74. 17 RÍkopisÍt e izsledvan ot Klimentina Ivanova, ko®to e rabotila neposredstveno s nego i priteàva mikrofilm ot nego - Ivanova Kl. SbornikÍt na Mara Le{eva - neizvesten pametnik na srÍbskama kni`nina ot XV vek. - V: Sbornik v ~est na 65-godi{ninata na prof. D`. Trifunovi~. Belgrad (pod pe~at). Dannite za sÍdÍrànieto na sbornika sa izle~eni ot rabotata na Kl. Ivanova, lÓbezno predostavena ot samata ne® v ma{inopis, za koeto srde~no x blagoda®. Mnogo logi~no izgle`da i predpoloìnenieto na Kl. Ivanova, iskazano v sÍçata stati®, ~e sbornikÍt e bil sÍstaven v sami® manastir Uspenie Bogorodi~ino na ostrov Kom, koxto bil zadu`bina na CÍnoevi~ite i kÍdeto se namirat grobovete na Le{a CÍrrnoevi~ i na samata gospoà Mara. 220 Nina Gagova loènieto na Kl. Ivanova, ~e Mara Le{eva e po~inala v 1425 g., tova bi ozna~avalo, ~e podobno na Elena Bal{i~ i gospoà Mara e porÍ~ala sbornika skoro predi smÍrtta si, za da go podari na semeynata zadu`bina (ili druga Bogorodi~na cÍrkva, podpomagana ot ne®) – vero®tno, vÍv vrÍzka s ottegl®neto i zamona{vaneto y tam na preklonna vÍzrast. Podobno na Gori~ki® sbornik, Bogorodi- ~nikÍt na Mara Le{eva e oçe edno svidetelst- vo za bogatstvoto na duhovni® ìvot v Zetskata Sveta gora prez XV v.18 BÍdeçite prou~vani® vero®tno çe identificirat oçe takiva primeri.

18 Edin sti{en prolog ot Berlinskata biblioteka (Vuk 29) e pisan v Star~eva Gorica me`du 1367 i 1379 g. (Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore, 112). Spored izsledovatelite, tox sÍdÍrà unikalen srÍbski prevod na sti{ni® prolog, izvÍr{en vero®tno na sami® ostrov ot mest- ni kniòvnici - srv. Stoxkova A. ûdesta na sv. Gorgi v balkanskata kirilska tradici®. Arheografsko - tekstologi~no izsledvane. Sofi®, 1998, c. 9 (habilitacionen trud, neizdaden).

Tomislav Jovanovi} Beograd Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika

SA@ETAK: Slovo o Melhisedeku spada u re|e sa~uvane prepise apokrifa iz ciklusa o Avraamu. Za razliku od jedne druge varijante ovog apokrifa, prepis u Gori~kom zborniku nosi posebnu vrstu lirizma. Na `alost, prepis iz Gori~kog zbornika nije sa~uvan u celini, jer nedostaje jedan deo pri kraju.

Kao starozavetna li~nost koja se retko spomiwe u Bibliji, Melhisedek je svojim dvostrukim znacima dostojanstva privla~io pa`wu tuma~a Starog Zaveta od najranijih vremena pa do danas. On je spomenut samo u tri biblijske kwige, dve starozavetne i jednoj novoza- vetnoj. Najpre se u Kwizi Postawa u 18. stihu 14. glave za wega ka`e da je "car salimski" i "sve{tenik Boga vi{weg". Takvo wegovo odre|ewe uticalo je da se on u svim potowim pojavqivawima u Bibliji shvata neodvojivo kao vladar i kao sve{tenik, s tim {to se wegovo drugo dostojanstvo mnogo vi{e nagla{avalo. Tako se u 4. stihu 109. glave Psalama isti~e sve{tenstvo "po redu Melhisedekovom". Novozavetni pristup Melhisedeku sagledava se preko izvesnih mesta u Pavlovoj Poslanici Jevrejima. Tuma~e}i poreklo Hristove visoke sve{teni~ke ~asti, apostol Pavle poredi to dostojanstvo i na~in wegovog dobijawa od Boga sa istim postupkom kao i kod Melhisedeka. 224 Tomislav Jovanovi}

Time je po apostolu Pavlu Bog nazvao Hrista "poglavarem sve{teni~kim po redu Melhisedekovom" (Poslanica Jevrejima 5, 10). Donekle izmewena, ova misao ponavqa se i u 20. stihu slede}e glave. Naro~ito u sedmoj glavi ove Poslanice prenosi se ve}ina delova o Melhisedeku iz Kwige Postawa sa dopunama u kojima se obja{wava {ta wegovo ime zna~i. Najpre se kaè da wegovo ime zna~i "car pravde", a zatim da je "car salemski", to jest "car mira" (Poslanica Jevrejima 7, 2). U tre}em stihu nastavqa se da je on "bez oca, bez matere, bez roda, ne imaju}i ni po~etka danima ni svr{etka ìvotu, a ispore|en sa Sinom Boìjim, i ostaje sve{tenik do vijeka". U nastojawu da se shvati Melhisedekovo istovremeno sve{teni~ko i vladarsko dostojanstvo ponekad se i{lo i u takva tuma~ewa u kojima se èlelo da pokaè kako je on zapravo Hristov stariji brat koji se pojavio na zemqi kao starozavetni prete~a.1 Pa ipak, preovla|uju}e poimawe wegovog javqawa u Starom zavetu svodi se na to da mu se pridaje mesto alegorije samog Hrista. Takva prefiguracija Melhisedeka u Hrista prisutna je kako kod isto~nih tako i zapadnih crkvenih otaca. Za ovog cara pred- jevrejskog Jerusalima, ~ije postojawe je sme{teno u Avraamovo vreme, nije sasvim pouzdano niti da li je bio istorijska li~nost. Zagonetnost wegove dvojake titularnosti utoliko je ve}a {to on i kao drugorazredna biblij-

1 G. Dagron, Empereur et prêtre. Études sur le "cezaropapisme" byzantin, Gallimard, Paris 1996, 184-190. Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika 225 ska li~nost nije ni malo jednostavna pojava. Upravo takva nedore~enost dala je dovoqno povoda da se u nekim nekanonskim delima o wemu progovori na mnogo legendarniji, ma{tovitiji i daleko potpuniji na~in. Naspram {turih i tek u nagove{tajima datih podataka o Melhisedeku u Bibliji, u apokrifnoj kwièvnosti postoje sastavi koji sa vi{e pojedinosti iznose neke epizode iz wegovog ìvota i stvaraju jasniju literarnu predstavu o wemu.2 To je i ina~e ~est slu~aj da apokrifi obimom prevazilaze biblijske kqige o ne malom broju starozavetnih i novozavetnih li~nosti. Ovaj apokrif bio je poznat vizantijskoj kwièvnosti, u kojoj je i mogao nastati neznano kada.3 Delo je prevedeno na slovenski jezik i to ne samo u jednoj varijanti i jednom navratu. Do danas je o~uvano preko stotinak slovenskih prepisa sa nekoliko razli~itih varijanata ovog apokrifa.4 Iako ovo delo nije zabeleèno u starijim slovenskim spiskovima zabrawenih kwiga,5 ono je moglo dosta rano da

2 O. V. Tvorogov, ApokrifÀ o Melhisedeke SlovarÍ kni`nikov i kni`nosti Drevnex Rusi, vÀp. I (XI perva® polovina XIV v.), AN SSSR, Institut Russkox literaturÀ (Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 62-63; S. E. Robinson, The Apocryphal Story of Melkizedek, Journal for the Study of the Pseudepigrapha (and Related Literature), 18, Sheffield 1987, 26-39. 3 Patrologiae cursus completus, Ed. J. P. Migne, Series graeca, t. 28, col. 525- 530; Bibliotheca hagiographica graeca, Bruxelles 1957 t. 3, 48-49. 4 A. I. Âcimirskix, Bibliografi~eskix obzorÍ apokrifovÍ vÍ ¥`noslav®nskox i russkox pisÍmenosti, (Spiski pam®{nikovÍ), VÀpuskÍ I. ApokrifÀ vethozavëtnÀe, PetrogradÍ 1921, 100-111. 5 A. N. PÀpin, Dl® obÍ®sneni® statÍi o lo`nÀh knigah, LetopisÍ zan®tix Arheografi~eskox komissii, vÀp. 1, Sanktpeterburg 1861, 1-55; V. Jagi}, Slovenski tekstovi kanona o knjigama staroga i novoga zavjeta pod- jedno s indeksom la`nih knjiga, Starine Jugoslavenske akademije znanos- ti i umjetnosti, IX, Zagreb 1877, 91-116; M. N. Speranskix, Serbskie spiski knig istinÀh i lo`nÀh, ^teni® v Obçestve istorii i drevnostex rossixskih, 3, Moskva 1908, 41-45; A. I. Âcimirskix, Á`noslav®nskie i voshod®çie k nim spiski indeksa otre~ennÀh knig, Izvest® Otdeleni® russkogo ®zÀka i slovesnosti, HIV, 2, PeterburgÍ 1909, 181-187; Isti, Bibliografi~eskix obzorÍ apokri- fovÍ vÍ ¥`noslav®nskox i russkox pisÍmennosti, (Spiski 226 Tomislav Jovanovi} bude prevedeno, najverovatnije u ju`noslovenskoj sredini u bar jednoj varijanti. Pouzdano se zna da se ruski pisac gr~kog porekla Maksim Grek u svom {irokom prevodila~kom radu zainteresovao i za ovaj apokrif i preveo ga sa gr~kog na ruski jezik negde izme|u tre}e i pete decenije XVI. veka.6 Varijante Slova o Melhisedeku u slovenskoj tradiciji zahvataju ìvot ove starozavetne li~nosti iz vi{e uglova. Naj~e{}e se u ve}ini wih govori o wegovoj spoznaji veli~ine Boga, stvoriteqa neba i zemqe i svega {to je na wima, i o wegovom sukobu sa ocem, koji je verovao u paganske bogove. Sasvim druga~ija je jedna neobi~na i kwièvno razvijena varijanta ovog apokrifa koja govori o Melhisedekovom ro|ewu i wegovom uzno{ewu na nebo za vreme potopa kako bi se spasao. Poznata je kako u glagoqskoj7 tako i }irili~noj slovenskoj tradiciji.8 Me|u srpskim prepisima ona, koliko nam nam®tnikovÍ), VÀpuskÍ I. ApokrifÀ vethozavëtnÀe, PetrogradÍ 1921, 32-75; B. Angelov, SpisÍkÍt na zabranenite knigi v starobÍlgarskata literatura, Izvesti® na Instituta za bÍlgarska literatura, 1, Sofi® 1952, 107-159; I. Dux~ev, Nax-stari®t slav®nski spisÍk na zabraneni knigi, Godi{nik na BÍlgarski bibliografski institut Elin Pelin, III (1953-1954), Sofi® 1955, 50-60; N. A. Kob®k, IndeksÀ lo`nÀh i zapreÍennÀh knig i slav®nskie apokrifi~eskie evangeli®. Iz istorii kulÍturÀ i obçestvennox mÀsli narodov SSSR, Moskovskix gosudarstvenix universitet, Moskva 1984, 19-30.; IndeksÀ otre~ennÀh i zapreçennÀh knig v russkox pisÍmenosti, Drevnerusska® literatura. Isto~nikovedenie. Sbornik nau~nÀh trudov, Leningrad 1984, 45-54; Spiski otre~ennÀh knig, SlovaÍ kni`nikov i kni`nosti Drevnex Rusi, vÀp. I (XI - perva® polovina XIV v.), AN SSSR, Institut Russkox literaturÀ (Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 441- 447; B. A. Semenovker, Gre~eskie spiski istinnÀh knig i ih recepci® na Rusi, TrudÀ Otdela drevnerusskox literaturÀ, XL, Leningrad 1985, 206-228. 6 D. M. Bulanin, PerevodÀ i poslani® Maksima Greka, Leningrad 1984, 142-143, 168-170. 7 S. Iv{i}, Hrvatski glagoljski apokrif o Melhiqedekovu ro|enju i spasenju za op}ega potopa, Nastavni vjesnik, XXXIX, Zagreb 1930-31, 101-108. 8 N. S. TihonravovÍ, Pam®tniki otre~ennox russkox literaturÀ, tomÍ ¶, SanktpeterburgÍ 1863, 26-31; I. Â. PorfirÍev, Apokrifi~eski® skazani® o vethozavëtnÀhÍ licahÍ i sobÀti®hÍ po rukopis®mÍ Soloveckox biblioteki, SbornikÍ Otdëleni® russkogo ®zÀka i slovesnosti Imperatorskox akademii naukÍ, tomÍ XVII, 1, SanktpeterburgÍ 1877; I. A. Franko, Apokrifi i legendi v ukrainsÍkih rukopisiv. Pam®tniki ukrainÍsko-rusÍkoi movi i literaturi, t. I, LÍviv 1896, 92-101. Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika 227 je poznato, nije sa~uvana. Srpski prepisi pozna- ju jednu od varijanata u kojoj je pa`wa posve}ena Melhisedekovom sukobu sa svojim ocem koji veruje u paganske bogove, wegovom beàwu od o~eve namere da ga `rtvuje, potom ~etrdesetogo- di{wem samovawu u Tavorskoj Gori, tamo{wem susretu sa Avraamom, kao i wihovom uzajamnom blagosiqawu. To je istovremeno alegorija na preobra}awe i priklawawe Bogu Stvoritequ i udaqavawe od paganstva. Ova varijanta ima dve svoje redakcije u srpskim prepisima. Jedna se javqa u apokrifnim zbornicima, koji, izme|u ostalog, donose i sastave iz Avraamovog ciklusa ili kao delo izdvojeno zasebno. Sa dosta razli~itim epizodama i sa druga~ijim dijalozi- ma ovaj tip apokrifa pojavquje se u istorijskoj paleji kao i izvodima iz we. Upravo takav tip apokrifa o Melhisedeku postoji u Gori~kom zborniku na stranama 72a–75b. Naàlost, ovaj prepis ima prekid pri kraju. Najbliskiji srpski prepis Slova o Melhisedeku sa ovim u Gori~kom zborniku nalazi se u istorijskoj paleji prve polovine XVI. veka, tako|e u Arhivu SANU u Beogradu sa signaturom 24, na stranama 8b–11b. I ovaj prepis nije kompletan, jer ima prekid u sredini. Ako bi se ova dva prepisa dopunila na mestima koja im nedostaju, onda bi mogla da se uspostavi wihova celovitost. Naravno, ne moè se govoriti o wihovoj potpunoj podudarnosti, ali to su dva najsrodnija prepisa. Ono {to ih posebno obeleàva po bliskosti jeste jedno od najlirskijih mesta u ~itavom apokrifu, a ti~e 228 Tomislav Jovanovi} se Melhisedekovog doìvqaja no}i u kojoj je gledao zvezdano nebo i divio se lepoti Stvoriteqevih tvorevina. Prisustvo meseca na no}nom nebu i wegovo obasjavawe iskazano je jezi~ki veoma retkim pridevom prelun, {to bi u dana{wim izraàjnim mogu}nostima na{lo najpribli`nije zna~ewe u sintagmi ispuwen mese~inom. Celina navedene slike najboqe se sagledava u sagledavawu potpune re~enice u kojoj se ova re~ javqa: "A ta no} be{e preluna i svetla veoma, i zvezde veoma svetqahu." Ovo retko poetsko vi|ewe prirode, a naro~ito no}i, ima svoju varijantnost u drugim prepisima, ali nigde ne dostiè tako uspelo re{ewe kakvo se sre}e u dva spomenuta prepisa upravo zbog retkog prideva prelun. Sli~an tip prepisa Slova o Melhisedeku u okviru paleje nalazi se jo{ u dva srpska prepisa. Jedan poti~e iz XV. veka i ~uva se u zbirci Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, broj 42, na stranama 64b–68a. Ovo je, ina~e, potpun prepis. Ne{to uà verzija ovog apokrifa sme{tena je u paleji prepisanoj oko 1550. godine, sada u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, u Zbirci Radoslava Gruji}a, broj 219, na stranama 19b–21a. Pored ovde navedene varijante Slova o Melhisedeku, kakva se nalazi i u Gori~kom zborniku, postoji u srpskim prepisima jedna sli~na woj, ali sa newto druga~ijim re{ewima u skoro svim epizodama. Tako, malopre|a{we scene sa Melhisedekom koji se divi prelunoj no}i nema u ovoj varijanti, ali umesto we sre}e Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika 229 se jedna druga u kojoj mu se javqa an|eo i saop{tava slede}u poruku: "Tvorac neba i zemqe upokojava te zanavek. I prvim prorokom nazva}e te Gospod." To je ina~e samo deo zagonetke koja je u Bibliji izre~ena na saèt na~in o Melhisedekovom dvostrukom dostojanstvu. Prepisi sa ovom varijantom nalaze se ili su pos- tojali u slede}im rukopisima. Jedan poti~e iz XIV. veka u zborniku manastira Savine broj 29, na stranama 17b–21b i 196a–196b. Drugi je iz XVI- XVII. veka, danas u zbirci HAZU u Zagrebu, broj III a 43 (Kukuqevi} br. 707), na stranama 240b–243b. Za tre}i se zna da je do 6. aprila 1941. godine postojao u nastradaloj zbirci Narodne biblioteke u Beogradu broj 738, na stranama 117b–119b. Prepis je bio iz XVII. veka. Svojom lepotom ovaj apokrif privukao je pa`wu i sastavqa~a mineja tako da je u{ao i u hramove, govore}i o zagonetnom Melhisedeku na potpuniji i literarno privla~an na~in. Name}e se pitawe za{to se Nikon Jerusalimac odlu~io za uno{ewe Slova o Melhisedeku u Gori~ki zbornik. Na to se svakako ne moè pouzdano odgovoriti, ali smisao samog dela ukazuje na jasne aluzije da se Jeleni Bal{i} predoì jedna prastara tema u kojoj li~nost, kao {to je Melhisedek, u svom ozarewu pred lepota- ma Boìjeg dela nalazi pravi put u veri. Neobi~no dug period Melhisedekove osame od ~etrdeset godina tako|e je sna`na metafora u kojoj je iskazana spremnost prema patwi i trpqewu, kojih u Jeleninom ìvotu nije bilo malo. 230 Tomislav Jovanovi}

U prilogu se donosi tekst Slova o Melhisedeku prema Gori~kom zborniku.

Gori~ki zbornik, Beograd, Arhiv SANU, broj 446, 72a–75b.

[72a] Ñ mel'hisede [kou]

Sâ mel'his[e]dekâ na~et se bez(â)ñt(â)~ânâ t(â) i bezm(a)ter'nâ i bezârod'nâ p[o]dob[â]nâ s(á)nô b(o)`jä. m(a)ti è ego naricaet' se salima po imeni grada eä. ñt(â)câ ego naricaet se os[e]dekâ. Rodi è s(á)na dva. Edinogo nare~e s[e]dekâ. a drougago mel'hi. Bïhou bo ëvâstâvni ti i grad ih[â]. Prïvnouk' è nevrodovâ os[e]dekâ c(a)râ tïmâ vâ polatï v(e)selë{e s(e). ñâ[â] evroda prïbávaäúa v(e)se°°lëhô [72b] se c(a)r(â)stvôäúe. c(a)r(â)stvou vavuçlonovou vladouúô. V edin' è ñt[â] dni, r(e)~e ñs[e]dekâ c(a)râ mel'hjä s(á)nou svoemou, ~edo, on' è r(e)~e ~to es(tâ) ñ(tâ)~e. r(e)~e emou, idi vâ voli na{e vâ galileä i privedi , ßo, änâcâ, ëko da po`rou velikomô b(og)ou kronou, i pro~imâ. ibo máslâ imamâ na branâ poiti. Sja slá{avâ mel'hi, i bdï vâ noúâ onou, hote isplâniti zapovïdâ ñ(tâ)ca svoego, bás(tâ) è ta noúâ, prïlôn'na i svïtla öïlo, i övïzdá zïlo svïtlïi{e. i vidïvâ mel'hi i öïlo podivi se. i r(e)~e vâ sebe másle , ëko tvor'câ n(e)bou na sih[â] veúeh[â] po~ivaet[â]. i vâzvïúou ôbo ñ(tâ)cô moe- mou, i tomou prinesemâ `râtvou, äè hoúemâ prinesti bezâ°°dô{nim' bogñm'. I vâ{[â]dâ r(e)~e ñ(tâ)cô svoemou. ñ(tâ)~e Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika 231 slá{i mene, `râtvou äè hoúemâ prinesti, prine- semâ b(og)ou n(e)b(e)s(â)nomou. i razgnïva se ñt(â)câ ego, i r(e)~e emou sâ kletvoä. tako mi velikáh[â] bogâ, da nekako razgnïvav{e s(e) sâtrôt me. n(á)në gotovo prinesou te `râtvou bogomâ, ëkoè tá na bogá i na me loukavnova. i mel'hi idï{e vâ galileä. ñt(â)câ è v{[â]dâ kâ c(a)r(i)ci salimi, g(lago)la. Se azâ pomáslih[â] edin(o)go ñt[â] s(á)novâ na{ih[â], dati `rtvu velikámâ bogomâ. läblë{e bo c(a)r(i)ca melhja, pa~e sedeka. i rádaäúi re~e, v[ï]dï ko vâzläblen'- nago mi s(á)na hoúe{i `rïti. c(a)râ è r(e)~e kâ níi ne tako boudet(â), nâ metnïmâ `drïbi na melhja, °° [73b] mân'{ago s(á)na ee. ‹ Egda è ouv[ï]dï c(a)r(i)ca, ëko gr[e]detâ mel'hi ñt[â] galilee, r(e)~e kâ s(á)nô svoemou s[e]dekou. sâ bratâ tvoi oumrïti hoúetâ ñt[â] o(tâ)ca tvoego, báti emou `râtvï. nâ vâstavâ srïúi ego, i povï`dâ emou dïlo, ëko da izbïìt(â) vâ inô stranou. da ôbïìtâ pomásla ñ(tâ)ca svoego. i vâstavâ s[e]dekâ, izide srïsti mel'hja3 C(a)râ è kâ silnámâ svoimâ r(e)~e. ëko azâ sâ~etah(â) `rïti s(á)na svoeg(o) mel'hja. slá{av{e sil'ná ego ñ `rïti c(a)revï. sâ~âta{e iti ~eda svoa `rïti bogom[â]. ëko g(lago)lâ c(a)revâ prïmoè. s[e]dek' è ëko srïte brata svoego mel'h- ja. povïda emô vïd[e]we, i vânezaapou sâsedï sâ konë svoego. i sâvlï~e ode`dou äè bï odeanâ i vâ°°zloì [74a]na konâ. i r(e)~e br(a)tou svoemô, vâzmi konâ i ode`dou i skoti i ~l(ovï)ká na{e i idi kâ roditelíma naä. az bo vâ edinoi ode`di 232 Tomislav Jovanovi} poidou vâ inou stranou, ideè bo nikoè vïst' me. i tamo boudô prose i tâk'mo i da oubïòu gorkáe smr(â)ti. i vâzâmâ vâsa s[e]dekâ iè bïhô brata ego, i ñtide vâ gradâ. Mel'hi è stoe slá{e bávaemoe rádawe vâ gradï za ~eda hoteúih[â] se `reti. i bï mlâva mnoga vsïmâ lädem(â) sâbrahou è vsa ~eda svoa ~islom(â) ,ßo. i stoahou ~aäúe cara, dati `râtvou s(á)na svoego. potom' è i tji da `routâ ~eda svoa. mel'hjä è stoeúou prïmo gradou na gorï, nari- caemáe eleñn(â). toi bo gorï poloì mel'hi ime eleonâ. zaní °° [74b] tamo ñbrïte milostâ. o sme- teni è grada vâzdahnôvâ, i i vâzrïvâ na n(e)bo, i sâ slâzami omo~ivâ zemlä. i sice vâzdahnôvâ vel'- mi vzoupi o~i na n(e)bo imïe. Tá esi b(og)â sâtvorivi n(e)bo i sl(â)n(â)ce, i lounô i övïzdá. mneúou mi ëko boa{a tebe vâsïh(â) bogovâ. ëko dïla tvoa ëvlëätâ silou tvoä. aúe b(og)â esi i po~ivae{i vá{e tïh[â]. i hoúe{i me tvoego raba báti. ne prïzri pro{ewe moe, nâ ouslá{i me vâ si ~as(â). i da pogábnet(â) grad[â] sâ sâ bogá i sâ vïrôäúimi ih[â]. Báv{ou slovou, bás(tâ) vâ gradï salimï trousâ, i skrou{i se v(â)sâ gradâ salim', vânezaapou vâsïh[â] zemlë ìváh[â] po`rïtâ. Vidïv' è mel'hi, stra{noe ono vidïwe,i divi se. i ouboa se b(og)a tvorca °° [75a] n(e)bou. i vâstavâ ide na òamir'skou gorou. i vâ{[â]dâ ñt[â] severnáe gorá, i bás(tâ) tamo ,ßm. lït(â) i ne besïdovavâ sâ ~l(ovï)kom(â). To ni iziti ñt[â] t[ou]dou, nâ bï ëdi biqe divje, i vodá pie. don'deè posla se kâ nem avraam' koè r(e)~e emou g(ospod)â b(og)â. vâzet bo Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika 233 avraamâ, osle svoe i riz mnogocïnná. hlïbâ i vino i britvou. Sice r(e)~e emou ag(â)g(e)lâ g(ospodâ)nâ. {[â]dâ na gorou. i stani na kamicï, i glasi ,ßg. ú(i). ~l(ovï)~e b(o)`ji, ~l(ovï)~e b(o)`ji, ~l(ovï)~e b(o)`ji. i izidetâ k tebï ~l(ovï)kâ divi. i vlasi glavi ego, i bradi ëvlíwe ego do nogou ego, nokti ego po laktou. i da ne ouboi{i e ego. nâ vâstavâ oureì nokti i vlasi, i oblïci ego vâ rizi. i da`dâ emou ësti i piti, °° [75b] i b(lago)sl(o)vi{i se ñt[â] nego, i boude{i b(lago)sl(o)venâ. ëko es(tâ) ›erei b(og)a vá{nëgo, ime è mouòu mel'hisedekâ. I si sâtvori avraamâ, izide kâ nemou ~l(ovï)kâ b(o)`ji i divi. i r(e)~e mel'his[e]dekâ, kto esi tá. avraamâ ñt[â]vïúavâ r(e)~e, ~l(ovï)kâ esâmâ ñt[â] b(og)a poslanâ, ëko da postrigou vlasi tvoe i nokti oureòu. on' è r(e)~e kái b(og)â posla te. ñt[â]vïúav' è avraam(â), b(og)â tvorcâ n(e)bou i zemli. sl(â)n(â)cô è. i lounï i övïzdamâ, tâ mnï zapovïda iskati te. i padâ avraamâ na zemli pokloni se g(ospod)ou rekâ. G(ospod)i b(o`)e tvor~e n(e)bou i zemli, m(i)l(o)stiv' mi boudi, ëko vidïh[â] divnaa na mouì semâ. Togda mel'his[e]dekâ prjide kâ avraamou. i priem... 234 235

KRUG NIKONOVOG BOGOSLOVQA

\akon Milorad Lazi} Beograd Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine iz 1439/40. godine

SA@ETAK: Bogoslovska struktura zbornika nepostojanog sastava, kakav je [estodnev Nikona Jerusalimca, nije proizvoqno komponovana. U ovom antologijskom zborniku, asketsko i svetoota~ko bogoslovsko u~ewe o molitvi predstavqali su op{tu tendenciju romejskog isihazma da se osnovni ortodoksni principi nalaze u misti~ko–asketskom iskustvu. Prema idejnoj i tematskoj sposobnosti komponovawa mona{ko – podvi`- ni~kih zbornika Nikon Jerusalimac je u srpskom bogoslovqu prve polovine XV. veka bio izuzetna stvarala~ka li~nost. U na{im razmatrawima bogoslovske strukture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawa organske strukture ovog isihasti~kog zbornika, i to wegove misaone duhovne kompozicije, didakti~kog plana i wegove metodi~nosti kao i ritmizacije tekstova koji se smewuju redosledom, ~ine}i neku vrstu kru`nog kretawa duhovnog `ivota na osi molitve, odnosno bezmolvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekata podvi`ni~ke teorije i prakse.

U prvoj polovini XV. veka, kao {to je slu~aj i u drugoj polovini XIV. veka, na osnovu na{ih globalnijih uvida i istra`ivawa srpskih isihasti~kih kodeksa, najvi{e ima zbornika struk- turno nepostojanog sastava. Ovu vrstu bogoslovskih pravoslavno–slovenskih zbornika ~ine kodeksi me{ovitog i raznovrsnog sastava. Na{i kao i bugarski zbornici ovog tipa predstavqali su dinami~ni razvojni luk romejskog (vizantijskog) isihazma prve polovine XIV. veka. 240 \akon Milorad Lazi}

Bogoslovska struktura zbornika nepostojanog sastava, kakav je [estodnev Nikona Jerusalimca, nije proizvoqno komponovana. Naime, tekstovi ove vrste srpskih i bugarskih zbornika sabirani su i komponovani kao logi~ne tematske celine, jedinstvene ose isihasti~ke duhovnosti bogoslovske recepcije starijih predawskih svetoota~kih autora i wihovih spisa, kao god stvarala~kih mogu}nosti i isticawa novih redakcijskih pristupa pojedinim bogoslovskim punktovima koje je nagla{avao romejski isihazam. Nikon Jerusalimac je jezi~ki redaktor, selektor sadr`ine i delimi~no pisar ovog zbornika zbirke manastira Savine. Zbornik ima ukupno 399 lista, a pored oko petorice pisara koji su radili na kodeksu, Nikon je prema rezultatima opisa Dimitrija Bogdanovi}a ispisao slede}e segmente: l. 94r–101v, 160v–161v, 213r, 218r–249v, 258r–382v. Nikonovo pismo je osoben poluustav brzopisnog karaktera s elementima gr~kog pisma.1 Od lista 1r nalazi se prevod spisa [estodneva Severijana Gavalskog, koji te~e do lista 94r. Ina~e, Severijan Gavalski (+ posle 408.) bio je episkop Gavale u Siriji, i poznat je kao egzegeta antiohijske {kole. Pored wegovih poznatih {est beseda o stvarawu sveta i ~oveka, od lista 75r ide posebna beseda na Prvu kwigu Mojsijevu ili Postawe u koju su inkorporisane poznate dve besede Severijanove O zmiji i Kako je Adam

1 O pismu i jeziku [estodneva Nikona Jerusalimca, podatke smo dobili iz neobjavqenog rukopisa opisa zbirke manastira Savine koju je izvr{io Dimitrije Bogdanovi} 1977. godine (Savina 21, str. 3) Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 241 dobio du{u. Od lista 94r nalazi se beseda O Hristu pastiru pod naslovom Pitawe o hri{}aninu i judeju koji Hrista ispovedaju u vidu dijalekti~kih pitawa i odgovora. U ovaj sastav u formi pitawa i odgovora inkorporisan je i deo wegove Besede na pojedine psalme. Zapravo, naslov je Istoga beseda u sedmi dan po stvarawu sveta, i o prvozdanima, i o zmiji, i o drvetu razumnom, i o raju, i o besedi Bo`ijoj s Adamom... Ovde je u pitawu intervencija Nikona Jerusalimca, jer je u patrologiji poznata beseda O Hristu pastiru prekomponovana u polemi~ki didakti~ki sastav u vidu pitawa i odgovora. Naravno, ne znamo da li je re~ o Nikonovoj preradi besede Severijana Gavalskog ili je po sredi prevod s gr~kog izvornika tako prekom- ponovanog sastava.2 Prevod [estodneva Severijana Gavalskog i wegovih beseda ili wihovih prera|enih delova prilago|enih u posledwoj besedi dijalekti~koj edukaciji u vidu pitawa i odgovora, u fondu srpskih prevodnih bogoslovskih spisa, popuwava temu egzegetskih sastava na kwigu Postawa, odnosno poznatih {estodneva, jer su mnogo frekventniji prepisi prevoda ovih spisa autora svetog Vasilija Velikog, svetog Grigorija Nisijskog i svetog Jovana Zlatoustog. U samom kodeksu isihasti~ke duhovne tendencije {estodnev je dobar uvod za misti~ko–podvi`ni~ke sastave. Naime, imaju}i u vidu da se prema bogoslu`benom tipiku tuma~ewe {estodneva

2 Atanasije Jevti}, Patrologija, Isto~ni oci i pisci 4. i 5. veka od Nikeje do Halkidona 325-451, druga sveska, Beograd 1984, 202-203 242 \akon Milorad Lazi} vr{ilo u vreme Velikog posta, i da je bogoslu`beni program Posnog trioda preg- nantni izraz sveukupnog smisla hri{}anstva i bogoslovqa Vaskrsewa, uno{ewe kosmogonijske teme u isihasti~ki zbornik predstavqa vrstu uvoda u isihasti~ku misao, kompoziciono formiranu kao ideju stvarawa sveta i ~oveka radi ispuwewa osnovnog smisla i nazna~ewa ìvota u Hristu, svetosti i preobraèwa radi Vaskrsewa i ve~nog ìvota u ~ovekovoj dovr{enosti. Tako|e, frekvencija {to ve}eg broja autora koji su pisali {estodneve, oboga}ivala je postoje}i fond prevodnih spisa romejskih autora, a za{to se Nikon Jerusalimac opredelio za Severijana Gavalskog moèmo samo pretpostavqati. Autori i autoriteti, kao {to su Vasilije Veliki, Grigorije Nisijski i Jovan Zlatousti, {to su patrolozi utvrdili i {to potvr|uje i stepen autoritetstva wihovih {estodneva u staroslovenskim prevodima, bili su Nikonu Jerusalimcu, vrsnom bogoslovu, svakako poznati. Wegovi razlozi da u zbornik selektivno ugradi spis Severijana Gavalskog mogu biti dvojaki: ili iz prakti~nih razloga jer mu pri ruci nije bio boqi predloàk ili pak da postigne akriviju raznovrsnosti, tj. da zbornik obogati prisustvom ovog autora u srpskom bogoslovqu. Tematski posle {estodneva slede sastavi preisihasti~kih autora koje su isihasti smatrali svojim duhovnim i bogoslovskim prete~ama. Najfrekventnija tema pomenutih sastava je pravoslavno podvi`ni~ko u~ewe o molitvi. Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 243

Naime, u tematskoj predmetizaciji ovog kodeksa u~ewe o bezmolviju (neprestanoj molitvi) je ta~ka oslonca teorijsko–bogoslovske ideje ovog redaktorskog dela Nikona Jerusalimca. Sre}emo oko dvadeset i ~etiri sastava koji se neposredno odnose na ovu temu. Sa tri sastava na temu molitve, sveti Grigorije Sinait (1255–1346.) kao vo|a opitnog podvi`ni~kog isihazma, ina~e u pravoslavno–slovenskoj tradiciji popularniji i zastupqeniji od svetog Grigorija Palame, predstavqa autora dinami~ke strane kwige i savremenih isihasti~kih tokova koji su dali osnovni pe~at pokretawu kwige zbornika ovog tipa. Od lista 222v do lista 224r nalazi se tekst koji se odnosi na aspekte bezmolvija i molitve, znacima blagodatnog vrlinskog `ivota i prelesti. Zapravo, re~ je o izboru iz spisa pod naslovom Pouke bezmolstvuju}im.3 Iz istog spisa od lista 224r do lista 234r nalazi se deo prevoda svetog Grigorija Sinaita, ali wegove pro{irenije varijante, gde se tretiraju slede}i aspekti isihasti~ke mistike i podvi`ni{tva: o obrascima molitve, tj. o umno–srda~noj molitvi kao sintezi drevne evagrijanske, makarijevske i docnije sredwovekovne prakse i poimawa, zatim o vr{ewu molitve, o disawu, o tome kako treba pojati, o razli~itim pojcima, o onome {to se tome protivi, o prelesti, o pro~itavawu, kako treba dr`ati um itd. Kao {to se vidi, ovde sveti Grigorije govori o isihasti~kom u~ewu o li~noj i kolektivnoj liturgijskoj molitvi

3 DobrotolÓbie v russkom perevode, dopolnenoe, tom p®tÍ„x, New York 1966, 156-170. 244 \akon Milorad Lazi} istovetne teorijske provenijencije. Istom krugu spisa o molitvi pripada i sastav koji po~iwe od lista 318v, a tako|e krugu dinami~kih autorskih spisa pripada i sastav patrijarha Kalista Ksantopula (+ oko 1397.) od l. 316r do l. 318r pod naslovom Kalista patrijarha, o tajni umnog delawa i od l. 317v Istoga o molitvi ukratko. Re~ je o delovima iz spisa Kalista Ksantopula Glave o molitvi.4 I ovde se izla`e pouka i u~ewe o isihasti~koj umno–srda~noj molitvi koju su posebno zastupali i afir- misali asketski prakti~ari i teoreti~ari mistike romejskog isihazma XIV. veka. U~ewe svetih Grigorija Sinata i patrijarha Kalista poduprta su i teorijski razra|ena u ovom zborniku prevodom adekvatnih sastava preisihasti~kih autora najvi{eg autoriteta u misti~ko–podvi`ni~koj praksi sredwovekovne romejske pravoslavne tradicije. O molitvi u zborniku [estodnev Nikona Jerusalimca, ovaj selektor, prevodilac i koautor pojedinih sastava Nikon Jerusalimac daje nam bogatu tekstual- nu antologiju u~ewa. Od l. 234r do l. 245r nalaze se ekscerpti iz dela svetog Simeona Novog Bogoslova (949–1022.), zatim od l. 245r u vidu pitawa i odgovora svetog Maksima Ispovednika (580–662.) o neprestanoj molitvi, svetog Antonija Velikog (251–356.) o molitvi, od l. 315r svetog Makarija Velikog (300–390.), od l. 318v Amona (IV. vek) i svetog Jovana Lestvi~nika (oko 579–posle 645.), od l. 331r svetog Nila Ankirskog ili Sinajskog (druga polovina IV. i prva polo-

4 Isto, 302-304. Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 245 vina V. veka), prili~no zagonetnog autora iza kojeg se javqaju autorska dela Evagrija Pontijskog, svetog Vasilija Velikog i svetog Maksima Ispovednika.5 Tako|e, istog autora nalazimo i od lista 360r. Zna~ajniju redakcijsku intervenciju Nikona Jerusalimca zapaàmo od lista 248r gde sledi slovo o Isusovoj molitvi gde se Nikon poziva na oce i daje skre}enu varijantu ove molitve: ''Gospode Isuse Hriste Sine Boìji pomiluj me'', kao za um zgodniju i ritmi~niju. Svakako da je redakcija ovog sastava Nikona Jerusalimca, a otkriva i redaktorovu verziju Isusove molitve koju je praktikovao kao u~eni bogoslov i podvi`nik isihasti~ke orijentacije. Tematski, zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca predstavqa {iri bogoslovski program isihazma u wegovoj sveukupnoj zaokruènos- ti, izuzimaju}i antihumanizam i antilatinizam kao istorijske refleksije nastanka specifi~no isihasti~ke recepcije predawa Crkve. Ne mislimo na sve one aspekte koje je pokrenuo i inspirisao romejski isihazam, kao na primer antilatinizam ili palamisti~ka polemika s protivnicima romejskog isihazma, odnosno humanisti~kim tendencijama,6 nego na osnovno jezgro misti~ko–asketskog u~ewa gde je isihazam bazirao svoju duhovnu snagu. Pomenuti bogoslovski krug misti~ko–asketskog isihazma

5 Pogledati: A. I. Sidorov, Evagrix Pontixskix: `iznÎ, literaturnaÔ deÔtelÎnostÎ i mesto v istorii hristianskogo bogosloviÔ, v: TvoreniÔ avvÎI EvagriÔ, Asketi~eskie i bogoslovskie traktatÎI, Moskva 1994, 14-15 - prevod s gr~kog. 6 O karakteru romejskog humanizma: I. P. Medvedev, Vizantixskix guman- izam XIV-XV vv., Sankt Peterburg 1999, 13-14 246 \akon Milorad Lazi} mogao bi se ra{~laniti na jo{ nekoliko bitnih elemenata: u~ewe o strastima i vrlinama, antropolo{ka shvatawa u svetlosti podvi`ni~kog bogoslovqa, sintetizovana teorija podvi`ni~kog u~ewa i prakse, o smislu mona{tva, {ira bogoslovska shvatawa tipi~no mona{ke provenijencije i egzegetska mesta koja poja~avaju isihasti~ki tradicionalni bogoslovski duhovni smer. Zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca aspekte patologije zla i aretolo{ke fenomene, odnosno u~ewe o strastima i vrlinama, tretira na globalnom i mikro planu. Sastavi koje je Nikon Jerusalimac uklopio kao neku vrstu posebne tematske celine, {to preciznije defini{u drevno podvi`ni~ko i aktuelizovano isihasti~ko teorijsko–prakti~no shvatawe su ekscerpti iz spisa isihaste Grigorija Sinaita, kao god i autora na koje se u svom ~uvenom delu Trijade u za{titu sve{tenobezmolvnika oslawao i sveti Grigorije Palama.7 Od lista 106r nalazi se sastav svetog Grigorija Sinaita koji s obzirom da je re~ o prakti~aru romejskog isihazma predstavqa dinami~ku i savremenu stvarala~ku misao o iskustvu i verovawu isihasta, pod naslovom Tuma~ewe svetog Grigorija Sinaita, kako na{e upori{te i za{tita nije krv i plot, i da je upori{te onaj ko je vojnik i sveoru`nik Bo`iji. Radi se o fragmentu iz Pouka bezmolstvuju}ima svetog Grigorija Sinaita. Ta~nije, to je prevod pouke 4 pod

7 Pogledati. Sv. Grigorix Palama, Triad†„ v zaÈitu sv®Èennobezmol- stvuÓÈih, Moskva 1995 - prevod s gr~kog Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 247 naslovom Kako odagnati pomisli.8 Od l. 151r do l. 171r nalazimo prevode pojedinih slova, i to od po~etka, spisa svetog Dijadoha Fotikijskog (po~. V. veka do 468.) pod nazivom Blaènog Dijadoha, episkopa Fotike u drevnom Epiru Ilirskom, Podvi`ni~ka slova podeqena na sto delatnih glava...9 Zatim, od lista 244v sledi sastav prepodobnog Makarija Velikog (300 – 390.) O onima koji su lewivi, nemuèstveni du{om i slabi. Kada je u pitawu ovaj autor, te{ko je re}i da li se radi o autoru ili pseudo- nimu autoritativnog imena, odnosno pseudoepi- grafu, i to verovatno jedan od wegovih u~enika. No bilo kako bilo, autoritativno ime svetog Makarija Velikog stoji iza pedeset beseda,10 gde se razvija asketska praksa srda~ne molitve, za razliku od Evagrijeve umne. Tradicija isihazma oìve}e jednu vrstu sinteze umno–srda~ne molitve, {to najkonzistentnije odraàva antropolo{ki karakter romejskog sredwovekovnog poimawa molitve i duhovnog ìvota uop{te. Na listu 245r po~iwe prevod vrlo kratkog odlomka iz dela svetog Isaaka Sirina (VII. vek) Podvi`ni~ka slova. Ne treba isticati koliko je inkorporisawe fragmenta iz dela svetog Isaaka Sirina, zapravo u funkci- ji uvo|ewa autoritativnog imena koji antologijskom zborniku daje ogromnu vrednost i predawsku teìnu. Naime, posle Lestvice svetog Jovana Sinajskog (Lestvi~nika), ne samo u

8 Sv. Grigorix Sinait, Nastavleni® bezmolstvuÓÈim, v: DobrotolÓbie, tom p®t†„x, 157 9 DobrotolÓbie, tom tretix, New York 1965, 8-56 10 O svetom Makariju Velikom: Ioan Mexendorf, Vvedenie v sv®toote~eskoe bogoslovie, New York 1982, 205-207 248 \akon Milorad Lazi} zbornicima nepostojanog sastava, nego u zbornicima postojanog sastava (monografskog tipa) Podvi`ni~ka slova su najfrekventnije delo u srpskoj podvi`ni~kom prevodnom bogoslovqu. Na kraju o vrlinama i strastima u posebnim ode- qcima sre}emo prevode sastava na listu 256r Stefana Tivejskog, ave Talasija (VII. vek), od l. 359r vrlo kratak odlomak iz ~etiri stoslova O qubavi, uzdràwu i duhovnom ìvotu, ina~e prili~no zastupqenog autora u srpskim prevod- nim zbornicima. Na samom kraju na{e pred- metne odrednice o strastima i vrlinama na l. 364r nalazimo Nikitu Stitata (+ posle 1054.), poznatog hagiografa, antilatinskog polemi~ara i autora podvi`ni~kih centurija. Pomenuti fragment je iz centurija Delatne glave (ukupno 300). Vr{e}i svojevrsnu montaù segmenata sastava [estodneva Nikona Jerusalimca tako da ih u~inimo prikladnim odre|enim analiti~kim metodama i modelima na{eg savremenog nau~nog ugla posmatrawa i interesovawa, to nije celina i zna~ewski okvir celine ovakvog isihasti~kog kodeksa. Re~ je o duhu diferenciranog nau~nog metoda i pristupa prou~avawa, racionalizo- vanom na osnovu filosofije savremene nauke, kao god i pristupa qudi jednog vremena i epohe koja sa sredwovekovnim arhaizmom ili progre- sivnim nivoom kvaliteta bogoslovske vrednosti misti~kog asketizma sadrìne ovog zbornika te{ko korespondiraju. Takav pristup je mogu} samo ako podrazumevamo, znamo, ose}amo i sinesteti~ki povezujemo op{tu sadrìnu s dife- renciranim predmetnim odre|ewima prou~avawa Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 249 pojedinih mogu}ih pristupa istraìvawa. U tom smislu i duhu, vredno je ista}i i druge, ve} pomenute, tematske odseke za koje je zaintereso- vana savremena nau~na ideja i misao. Antropologija isihazma ove kwige odnosi se na globalni plan u~ewa o podvi`nom ~oveku u stremu ka Bogu lestvi- com usavr{avawa u svetim pravoslavnim hri{}anskim vrlinama. Od lista 106v nalazi se sastav svetog Grigorija Sinaita o tri dela du{e: slovesnom, jarosnom i pohotqivom, zatim od lista 152r blaènog Dijadoha Fotikijskog, delatne glave o razu- mu i duhovnom rasu|ivawu, prepodobnog Kasijana Rimqanina o zlim pomislima (wih ukupno osam), zatim o prela{}ewu svetog Ilariona Meglenskog, svetog Maksima o delo- vawu stvari na um itd. O tematskom okviru mona{tva i wegovom specifi~nom monadolo{kom polnom odre|ewu i odnosu prema profanom govore od lista 171v pitawa i odgovori Nikite Stitata, na listu 234v prepodobnog Jefrema Sirina o podraàvawu ìtija svetih kao svojevrsnom obraznom liku svetosti ìvota u mona{tvu, od lista 250r autoritativno slovo svetog Vasilija Velikog o mona{tvu i dr. Tako|e, izdvojili smo uticaje teorije mona{ko–podvi`ni~kog ili {ireg bogoslovskog shvatawa isihazma na sveto predawe mona{kih otaca. Na primer, od lista 172v Nikite Stitata o svetotroji~nom karakteru podviga, o tajni onoga koji dostiè bogoslovqe, bestra{}u kao preduslovu 250 \akon Milorad Lazi} bogopoznawa, na listu 363r Marka Pustiwaka sastav o duhovnom u~iteqstvu, od lista 366r svetog Genadija Carigradskog o veri, kao i sastavi o veri na listu 376v svetog Atanasija Aleksandrijskog i svetog Kirila Aleksandrijskog iz wegovog petog spisa, pod naslovom Pou~ewa.11 Mogla bi se tematski izvesti i oblast pod nazivom sinteza podvi`ni{tva, gde se sveobuh- vatnije i pregnantnije daju okviri isihasti~kog asketskog bogoslovqa. Tu su fragmenti i sastavi kruga ve} pomenutih isihasti~kih i preisihasti~kih autora: svetog Grigorija Sinaita, ave Varsanufija, ave Filimona, ave Agatona, ave Pamva, svetog Makarija Velikog. Ovi autori nas upu}uju na ukqu~ivawe spisa rane mona{ko–asketske provenijencije koje isihazam postavqa kao bazu svog u~ewa. U na{im razmatrawima bogoslovske strukture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawa organske strukture ovog isihasti~kog zbornika, i to wegove misaone duhovne kompozicije, didakti~kog plana i wegove metodi~nosti kao i ritmizacije tekstova koji se smewuju redosledom, ~ine}i neku vrstu kru`nog kretawa duhovnog ìvota na osi molitve, odnosno bezmolvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekata podvi`ni~ke teorije i prakse. Ve} na po~etku sugeri{emo da se radi o zborniku koji ima izvanredno selektovane sastave, u sadrànom redosledu koji ne nastaje proizvoqno. Ovo

11 Sv. Kiril arhiepiskop Ierusalimskix, Pou~eniÔ oglasitelÍnÀe i taxnovodstvennÀe, Moskva 1991, 42-62 - prevod s gr~kog. Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 251 treba posebno ista}i jer se u nauci ~esto sumwa i napamet pretpostavqa da su selektori i redak- tori ove vrste zbornika uzimali i raspore|ivali i prosto re|ali sastave prili~no proizvoqno, tj. s namerom da ispune kwigu mnogim autorima i odlomcima iz wihovih dela, da ukqu~e autori- tativna imena, ili {to je najgore da su to mo`da ~inili prosto neselektivno i ukqu~ivali bez nekog dubinskog smisla ono {to im je bilo pri ruci i sli~no. Kada je u pitawu [estodnev Nikona Jerusalimca, onda nema dileme da dobri ili izvanredni isihasti~ki zbornici srpske provenijencije imaju za ciq da ispune osnovni zadatak svetopredawske kwige. Naime, radi se o promi{qenom bogoslovskom zahvatu, koji podraàva Tvorca u Wegovom promisaonom planu o ~oveku i stvorenom svetu. Sotiriolo{ki aspekt mona{ko–podvi`ni~kog u~ewa je naravno uvek podrazumevaju}i, a dobra metodi- ~nost ovog svojevrsnog priru~nika plod je bogoslovskog obrazovawa Nikona Jerusalimca na temequ autora za koje se uglavnom i oprede- quje, kao i ose}aja i iskustva za podvi`ni{tvo, te sinteti~ke sposobnosti sagledavawa, mudrosti razlikovawa va`nog od neva`nog, dobre ritmizacije kvaliteta i kvantiteta tekstova koji linearno i kru`no, odnosno spiralnom putawom vode anago{kim putem usavr{avawa do oboèwa, preobraèwa i svetosti. Za ovaj posledwi aspekt dobrog ose}aja za tekstolo{ku rit- mizaciju sadrìne zbornika, uvek je u pravoslavqu najboqu {kolu vaspitawa i razvijawa ovog ta- 252 \akon Milorad Lazi} lenta predstavqala liturgija i liturgijski ritam smewivawa najbitnijeg u pravoslavnoj veri, u~ewu i sveukupnom duhovnom planu ìvota. Nikon Jerusalimac je iskusni duhovnik sve{tenog ose}aja celine svoje ìve vere i predawa Crkve. Tematski kvalitativno i kvantitativno kompozicija zbornika predstavqa sinteti~ku celinu isihasti~ke nadahnutosti i shvatawa koja te~e ovako: l. 1r – uvodni [estodnev Severijana Gavalskog ukqu~en pre svega s namerom da se predstavi autor i delo o kosmogoniji i nazna~ewu ìvota uop{te; l. 106v – potreba da se duhovno uzdigne nad plotskim; l. 106r – du{evnost i zdrav du{evni ìvot posebno bitan za dobar po~etak duhovnosti; l. 107r – o pomislima da bi se shvatila dubinska patologija greha; l. 108v – tako|e o pomislima ali da bi se shvatio odnos vrline i strasti; l. 151v – po~etak vere i duhovnog ìvota strah Boìji i bestra{}e; razum i rasu|ivawe, tj. trezvenoumqe; l. 171v – bekstvo od sveta (profanog) ima za ciq preumqewe; l. 172v – dobrodeteqi (svete vrline) kao put preumqewa i svetotroji~ni karakter usavr{avawa u wima; ciq dobrodeteqi je bestra{}e du{e; l. 222v – sredstvo sticawa dobrodeteqi je molitva; o dobru i prelesti; l. 224r – savr{eni vid molitve je bezmolvije i Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 253 kako se usavr{avati u molitvi do dostizawa bezmolvija; l. 234r – o molitvi; l. 236v – o molitvi; l. 243r – o potpunom ostavqawu sveta da bi se zado- bila umno–srda~na molitva; l. 244v – o lewivima u podvigu, tj. da se ne posus- tane u postignutom po~etni~kom trudu; l. 245r – ~ovekoqubqe kao prva misao i da se tako oproba dejstvo blagodati, vrlina i molitva; l. 246r – o uslovima za vr{ewe molitve gde ona prosto nije uslovqena isku{ewem, vremenom i prostorom; l. 247r – o trezvenoumnoj molitvi da bi se razumela duhovnost; l. 248r – o tehnici vr{ewa molitve (npr. kako sedeti) da bi se do{lo do bezmolvija; l. 248r – kako izgovarati molitvu; l. 250r – o sabornom podvigu u op{teì}u i kakav treba da bude monah; l. 256v – imati svagda na umu isku{ewe i dràti se mona{kih pravila; l. 258r – o zlim pomislima koje raslabquju, daju isku{ewe i razoruàvaju ~oveka; l. 257r – o neprestanoj molitvi i rukodequ, odnosno prakti~nom radu da bi se sinhronizovala psi- hofizi~ka aktivnost i li~nost sinhrono socija- lizovala, da konkretno bude model za poimawe apstraktnog i da bi se tako ova dva plana harmo- nizovala {to se ~ini stvarala~kim ìvotnim pokretom i delatno{}u; ~itawe Svetog Pisma i pojawe psalama kao duhovni cement pomenutih planova sinhronizacije; 254 \akon Milorad Lazi} l. 258r – upozorewe na osam zlih pomisli da se ne skrene s puta bezmolvija i rukodeqa; l. 279r – daqe produbqivawe pouke o molitvi; l. 298r – o podraàvawu ìvota svetih kao najbo- qa provera svog duhovnog ìvota; l. 298v – sveti Maksim Ispovednik o prelesti ali gde se daje produbqena misao koja uvek dubinski proverava i odnos prema onima koje podraàvamo; l. 307r – razum i vera i wihovi plodovi milostiwa i pravda kao provera za bezmolvije, da molitva bez dela ne bi postala beìvotna prelest; l. 315r – novozavetni primeri Hristovog ìvota radi provere razuma i vere; l. 316r – o umnom delawu; l. 317v–318v – opet o molitvi; l. 319r – u duhu apoftegmate korisno slovo iz mona{kog ìvota; l. 324r – o tome da se ne prerevnuje, iscrpi, zamori i oslabi voqa; l. 332r – ukratko rekapitulacija svega re~enog jer je potrebno da se ~ovek metodi~no u~i na osnovu pre|enog iskustva; re~eno se rekapit- uli{e i u~vr{}uje autoritetom, mi{qu i mno- gobrojno{}u dobrih pouka i primera uspe{nog duhovnog ìvota; l. 366r – dogmatske pouke zbog pravilnog verois- povedawa, tj. pravoslavnosti; l. 376v – daqe dogmatske pouke; l. 381r – prethodne dogmatske pouke zavr{avaju se egzegezom Svetog Pisma, najboqom metodom teorijskog verou~ewa. U ovom antologijskom zborniku asketsko i Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine 255 svetoota~ko bogoslovsko u~ewe o molitvi predstavqali su op{tu tendenciju romejskog isihazma da se osnovni ortodoksni principi nalaze u misti~ko–asketskom iskustvu. Potvrdu ovih shvatawa, isihasta Nikon Jerusalimac komponu- ju}i ovaj srpski zbornik vrlo ubedqivom metodom antologizovawa nalazi kod ranijih svetih, a sve ovo potvr|uje i sveti Grigorije Sinait, bogoslov bezmolvija i asketske mistike romejskog isihazma. Dakle, zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca predstavqa tipi~ni kodeks, izvanredno bogoslovski komponovan, karakteristi~an za pravoslavno–slovensku, pre svega bugarsku i srpsku, recepciju isihazma XIV i XV veka. Na osnovu na{ih istraìvawa srpskih isihasti~kih zbornika druge polovine XIV i prve polovine XV veka, kao i uvida u kataloge bugarskih, ruskih, rumunskih i pojedinih svetogorskih zbirki gr~kih zbornika ove vrste, zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca spada u red izuzetnih redaktorskih i bogoslovskih ost- varewa. Naime, moèmo re}i da me|u sa~uvanim srpskim rukopisima prve polovine XV, koji su savr{enije komponovani od onih iz druge polovine XIV veka, ovaj kodeks redaktora i bogoslova Nikona Jerusalimca je najboqe komponovani isihasti~ki srpski zbornik.12 Prema idejnoj i tematskoj sposobnosti komponovawa mona{ko–podvi`ni~kih zbornika Nikon Jerusalimac je u srpskom bogoslovqu prve polovine XV veka bio izuzetna stvarala~ka li~nost.

12 Milorad Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{ 1999, 215-217

Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) Manastir Tvrdo{ Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima

SA@ETAK: Na listovima Gori~kog zbornika 271b–272a nalazi se Nikonovo po svemu sude}i autenti~no Ispovedawe vere. Za{to ga je iskusni starac i duhovnik uneo u zbornik? Iako je opasnost pravoslavnima pretila i od Latina, rimokatolika, ipak smatramo da }e pre biti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega u vidu Islam, jer izlaè veru u Svetu Trojicu a da se ne doti~e pitawa o ra|awu Sina i isho|ewu Svetoga Duha, nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {to je izrazito znak Hri{}anstva, te u tom smislu isti~e tu veru u Trojicu naspram uskog jednobo{tva islamskog. Govori da je on kr{ten u Svetu Trojicu, u Ime Wihovo – Oca i Sina i Svetoga Duha – i da samo u Svetoj Trojici ima savr{enstvo, {to indirektno zna~i da toga nema u Islamu. Mislimo da starac i duhovnik Nikon Jerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nije imao {ta boqe i va`nije da ostavi na kraju Gori~kog zbornika, kwige ina~e retko bogate i pravoslavnom teologijom i pravoslavnom isihasti~kom duhovno{}u, nego {to je kratko i saèto ispovedawe vere u Svetu Trojicu, u Koju je i ona kr{tena i Kojoj treba sav svoj duhovni, mona{ki ìvot da posveti: da Trojici Presvetoj svagda blagodari, pesmopoje, proslavqa i po{tuje kao Boga svoga u vekove. 258 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti})

Azâ è, vïrouä i ispovïdôä edinogo b(og)a o nesâ9dannaa, trisâstavnaa 0 i sâbe9na ~elânaa ñ(t)ca i s(á)na i s(ve)t(a)go d(ou)ha o troicou edinosô únouä i nera9dïlimouä, i edinoes(t)astâvnou, i prï es(t)astâvnou o neprïlo`'nou nepremïnnou i nera9mï snou o edinoslavnouä i edinoprïstolânouä o vâ nihâè ime kr(e)úenje prjeh [â] a9â0 i sâvrâ{enje imamâ, siä prïs(ve)touä i edinosou únô, i ìvona~elânô Troi cou, krïpko vïrouä o i po klanëä se sâ ñ(t)cemâ s(á)nou i d(ou)hô prïs(ve)tomô vâ edinomâ b(o)`(es)tvï o troici edino souúnïi i edinogo b(og)a Trj sâst'avnaa bl(a)godarou pïs nnoslavlä o proslavlëä i po~itaä ëko B(og)a moego vâ vïká 'Aminâ.

1A ja verujem i ispovedam Jednoga Boga nestvorenoga, Triipostasnoga i sabespo~etnoga:

1 Ovo Ispovedawe pravoslavne vere u Svetu Trojicu sastavio je u manastiru Gorici starac duhovnik Nikon Jerusalimac oko 1440. godine i nalazi se u wegovom poznatom zborniku, rukopisu zvanom Gori~ki zbornik (list 271b - 272a) (~uva se u SANU - Beograd), koji je pisan 1441/42. godine za monahiwu Jelenu Bal{i}, k}er Svetopo~iv{ega Kneza Lazara i ktitorku Gori~ku. Ispovedawe vere ovde donosimo prema fotografiji izvornika ali i prema prepisu koji je tokom nema~ke okupacije svojeru~no uradio Svetozar Tomi} (prepis zavr{io Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 259

Oca i Sina i Svetoga Duha, Trojicu jednosu{tnu i nerazdeqivu, I jednoprirodnu i nadprirodnu, Nepromenqivu i jednoprestolnu. U Wihovo Ime kr{tewe primih ja, I savr{ewe (savr{enstvo) imam Ovu Presvetu i jednosu{tnu I `ivona~alnu Trojicu ^vrsto verujem, i poklawam se Sa Ocem Sinu i Duhu Presvetome, U jednome Bo`anstvu Trojici jednosu{tnoj, I Jednoga Boga Triipostasnog Blagodarim (i) pesmopevam, Proslavqam i po{tujem Kao Boga mojega u vekove. Amin.

Nikon Jerusalimqanin ili Jerusalimac je jedna velika i svetla li~nost iz petnaestog veka, doba zalaska i nestanka srpske narodne i dr`avne samostalnosti i po~etka vi{evekovnog islamsko –turskog ropstva. Redak pravoslavni duhovnik– isihasta, mudrac i teolog, crkveno–narodni ~ovek i diplomata, kakvih je imalo pravoslavno sredwevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a i Lazarevi}a i vizantijskih careva Paleologa. O wemu }e op{irnije govoriti ovde drugi. A mi bismo spomenuli samo pone{to.

1. septembra 1943. godine) koriste}i u mesto nekih slovenskih ruska slova. Na{ prevod, boqe re}i prenos na savremeni srpski, u~iwen je najvernije mogu}e. (prevod je objavqen u “Vidoslovu” Eparhije Zahumsko- Hercegova~ke i Primorske br. 13/1998). 260 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti})

Nikon je najverovatnije poreklom Jelin, sude}i po dobrom znawu gr~kog jezika (mada ima ponegde ortografskih gre{aka nesvojstvenih dobrom znalcu gr~kog jezika, kao npr. pi{e kunobion umesto koinobion) i po ~estoj upotrebi gr~kih re~i u svoja dva Zbornika. Me|utim, ne mawe je i ne slabije wegovo znawe slovensko– srpskog jezika, kojim on pi{e kao retko koji tada{wi u~eni Srbin, pa je mogu}e da je bio i srpskog porekla (setimo se wegovog savremeni- ka Konstantina Filosofa, za koga jedan zapis kaè da je bio "Bulgaro–Serbo–Greko–Vlah"!), a gr~ki je Nikon mogao dobro nau~iti na pravoslavnom vizantijskom Istoku, gde je duè vremena ìveo i podvizavao se. Nikon treba da je ro|en zadwih decenija ~etrnaestog veka (oko 1380.), a prve decenije petnaestog veka proveo je u Jerusalimu i po drugim mestima Svete Zemqe (koju detaqnije opisuje u Gori~kom zborniku), a tako|e na Sinaju i u Egiptu. @ive}i u Jerusalimu, u vreme patrijarha Jerusalimskog Grigorija IV. (1397–1412. g.) bio je starac–iguman srpskog manastira Svetih Arhan|ela u Jerusalimu (Miklo{i}, Monumenta Serbica, str. 133–5, 415–417, 425, 463–4. O ovome manastiru pisao je u pro{lom veku na{ Du{ki arhimandrit Ni}ifor Du~i} u "Godi{wici Nikole ûpi}a" 9/1887, 235–242 i nedavno Vidosava Nedoma~ki u "Zborniku za likovne umetnosti Matice srpske" 16/1980, 25–70). Oko godine 1440/41. Nikona vidimo kao jeromonaha–duhovnika na ostrvu Gorici Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 261

(Brezavica, Be{ka) na Skadarskom jezeru, u hramu Presvete Bogorodice koji je podigla "Blago~estiva Gospo|a Jelena, k}er svetopo~iv{eg kneza Lazara, i podruìje (supruga od 1386. g.) gospodina \ur|a Stracimirovi}a (Bal{i}a), u leto 1439/40". (Natpis na vratima crkve na Gorici, Zapisi i natpisi 1, 276). Izme|u wih dvoje, verovatno jo{ pre toga, vo|ena je poznata i ve} objavqi- vana prepiska duhovnog sadràja. U svome drugom pismu Jelena naziva Nikona: "Sve~asni otac u~iteq Svetog Jevan|eqa, a nama u Gospodu duhovni nastavnik" (Drugo pismo sadràno u Gori~kom zborniku), {to pokazuje koliko ga je cenila i po{tovala. Najverovatnije da je Nikon tu na Gorici sastavio–prepisao svoja poznata dva slovensko– srpska zbornika: [estodnev i Gori~ki zbornik, koji ga pokazuju kao ~oveka i velike i {iroke kulture, duboko pravoslavnog teologa i podvi`nika isihastu, na delu i u re~i. Nikonov [estodnev je izbor svetota~kih tuma~ewa {est dana stvarawa i zbirka drugih svetoota~kih, ponajvi{e isihasti~kih tekstova, od Svetog Dijadoha Foti~kog, Svetog Kasijana, Svetog Jefrema i Isaka Sirijskih, Anastasija Sinaita–Antiohijskog i Maksima Ispovednika, do Svetog Simeona Novog Bogoslova, Nikite Stitata i Grigorija Sinaita. Ovaj zbornik je nastao 1439/40. g. (ne{to kasnije, 1469. godine, prepisao ga je poznati Vladislav Gramatik), i na wemu nam je ostao Nikonov potpis (na listu 382b): "Slava 262 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) sâvr{itelä Bogou vâ vïká vïkñmâ, aminâ. Vâ lïto "ö.c.m.i. Smïreni Nikñn Çerôsalimãcã". (Ovaj [estodnev je potom dospeo u svojinu na{eg Trebiwskog Manastira Tvrdo{a, a danas je u Manastiru Savini). Drugi zbornik koji je Nikon sastavio– prepisao, jeste Gori~ki zbornik, koji je nastao oko 1441/42. godine, kada je, kao {to rekosmo, Nikon bio duhovnik Jelene Lazarevi}–Bal{i}, Lazareve k}eri i supruge najpre \ur|a Stracimirovi}a–Bal{i}a, gospodara Zete (1385–1403. g.) sa kojim je imala dece, a potom supruge Sandaqa Hrani}a Kosa~e, gospodara Hercegovine (1370–1435. godine), za wim je od 1411. do wegove smrti +1435. g. ali bez dece. Za ovo vreme kod we je, na dvoru u Kqu~u kod Gacka, neko vreme ìvela sestra joj Olivera Lazarevi}, biv{a sultanija, koja je od 1402. godine do smrti brata im Despota Stefana +1427. godine ìvela kod wega u Beogradu, koja }e sa Jelenom pre}i i na Goricu i 1441. godine i}i }e u Bar radi nekih poslova Jelenine crkve na Gorici. Nikon je Jelenu zamona{io u veliku shimu na Gorici, negde izme|u 31. avgusta 1441. i 25. novembra 1442. g. kada je pisao wen testament u Gorici, za koji ona sama kaè da je pisan "rukom moga duhovnog oca Nikandra Jerusalimca" iz ~ega se vidi da je Nikon tada ve} bio promenio svoje mona{ko ime u Nikandar, verovatno primiv{i tada i on veliku shimu (Miklo{i} MS, 415–417; Q. Stojanovi}, Stare Srpske Poveqe i Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 263

Pisma 1, 1, 394–6, 508–9). Nikon–Nikandar je i{ao u Dubrovnik (Miklo{i} MS 415–417), kao izvr{ilac Jeleninog testamenta, po{to je ona preminula po~etkom +1443. godine. To se vidi po aktu vojvode Stefana Vuk~i}a Kosa~e (za koga je Jelena udala svoju unuku Jelenu Bal{i}) izdanom u Kqu~u kod Gacka 1. aprila 1443. g. kojim se reguli{e nasle|e Jelenino u Dubrovniku po wenom zave{tawu koje je (SSPiP 1, 2, 57). Ime Nikona–Nikandra spomiwe se jo{ i 1454. g. na jednom aktu u Kotoru od 4. aprila 1454. g. kada se naziva igumanom i predstavnikom manastira Svetog Nikole na Vrawini kraj Skadarskog jezara (Miklo{i} MS 463–4), i tako|e jo{ jednom (zadwi put) 23. novembra 1468. g. na tada datovanoj darovnoj poveqi Mataguà, gde se Nikon–Nikandar spomiwe kao iguman istog Manastira Svetog Nikole Vrawinskog (Boìdar [ekularac, Vrawinske poveqe, Titograd 1984, 123). (Ina~e, u manastiru Svetog Nikole na Vrawini odràn je "sabor" Zete 1445. g. kada je priznata nominalna vlast Venecije.) Izgleda da je Nikon bio angaòvan i oko primawa poznatog Stonskog dohotka od Dubrovnika za srpske manastire u Jerusalimu i na Svetoj Gori, gde su srpski jerusalimski monasi pre{li, mo`da zbog agarjanskog islama. U ovom, dakle, Gori~kom zborniku Nikonovom napisanom za Jelenu monahiwu – o kojem zborniku, nadam se, govori}e drugi op{irnije – wen duhovnik Jerusalimac ostavio je sasvim pri kraju svoje kratko Ispovedawe vere. Ono se nalazi posle wegove Povesti o Jerusalimskim 264 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) crkvama i mestima u pustiwama Euf(r)atu, Jordanu i svima bli`wim tamo; {to ~usmo i videsmo tamo, to kazujemo i hristoqubqu va{em (listovi 266a–271a), koja se zavr{ava wegovim potpisom kriptogramom, koji se krip- togram nastavqa na listu 271b tajnom bukvicom, pisanom u stihovima, u ~etiri reda, srpskim slovima a gr~kim re~ima: "Nebo ima me, zemqa nadilazi me, to je ime moje F. Ko ima iskustvo. K.D. nalazi me". Odmah ispod toga dolazi pomenuto Ispovedawe vere (17 redi na listu 271b i jo{ 7 redi na listu 272a). Posle Ispovedawa vere sledi do kraja iste stranice Nikonovo obra}ewe Jeleni: "Trudoqubiva du{o, blagorazumno tvoje pro{enije primi s prebogatim pomislom...", i onda na slede}oj celoj stranici i ~etvrt (list 272b–273a) Jelenino Tre}e pismo, posle kojeg dolazi Nikonova (i Jelenina) zavr{na Molitva Presvetoj Bogorodici (list 273a–b), i uobi~ajena u na{im starim rukopisima kletva ktitora (i prepisiva~a) kwige: "Ko se drzne da uzme ovu kwigu Hrama Tvoga re~enoga u Gorici, (budi) wemu osvetnica, Vladi~ice. Svr{i se u leto 6950 (=1442.) Smireni Nikon". Za{to je iskusni starac i duhovnik uneo u Gori~ki zbornik i ovo ovakvo Ispovedawe vere? Iako je opasnost pravoslavnima pretila i od Latina, rimokatolika, ipak smatramo da }e pre biti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega u vidu Turke i wihovu la`nu i opaku i ne mawe ekspanzivnu veru, Islam. Starac Nikon je znao Turke i u Jerusalimu i Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 265 drugde na Istoku, a onda naravno i kod nas na Balkanu i u Srpskim i susednim zemqama. Tako, govore}i o svojoj poseti Aleksandriji, gradu i crkvi Svetoga Apostola i jevan|elista Marka, gde je video "sasud izabrani Sveosve{tenoga Grigorija ~ud(es)noga, papu aleksandrijskoga (ve} pomenuti Grigorije IV.), u vremenima naj- mra~nijim (prestonicu?) sultanu" (list 270a). U na{im starim zapisima i natpisima govori se jasno i nedvosmisleno o zlu i nasiqu bezbo`noga Islama nad Hri{}anstvom i hri{}anima. Ve} u poznatom pogovoru Starca Isaije Hilandarca svog prevoda dela Dionisija Areopagita, Isaija je ostavio poznati zapis o Mari~koj bitci 1371. g. gde kaè: "Svr{ih ovu kwigu u najgore od svih zlih vremena, kada gwevom (Svojim poseti) Bog hri{}ane zapadnih (srpskih) krajeva... kada (najezdom Turaka) prosu{e se Ismaiq}ani po ~itavoj zemqi kao ptice po vazduhu. I jedne hri{}ane ma~em klahu, druge u ropstvo odvo|ahu... I verujte mi, niko ne bi mogao pisawem predstavom predstaviti nevo- qu koja postiè hri{}ane zapadnih (srpskih) krajeva". Zapis iz 1393. g. govori o tome da "dopu{tewem Boìjim predani bismo, grehova radi na{ih, u ruke neprijateqa bezakonih i mrskih, i caru nepravednom i zlom ve}ma od sve zemqe. I tada bi zapustjenije i àlost velika od bezbo`nih Izmaiq}ana, koja ne be{e niti }e biti". Odmah po smrti Despota Stefana, ve} 1428. g. jedan zapis na Jevan|equ govori o "dolasku u na{u zemqu najazi~nika (neznaboàca) to jest Ismai}ana" (ZiN 1, 250). Ne{to malo 266 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) kasnije, godine 1476. u zapisu na Tetrajevan|equ, koje se ~uva u Manastiru Svete Trojice kod Pqevaqa (manastir pripadao Humskoj Hercegova~koj Eparhiji), kaè se da je pisano "u dane zlo~estivoga i zlonaravnoga i nestoga Jude Mehmed–bega cara, koji se podigao do nebesa i opet }e pasti do ada" (ZiN, na Petoglasniku, danas u Manastiru Savini) stajalo za istog sultana Bazajita Drugog: "U to vreme carova{e ne~astivi u Trojici hulni i hri{}anima dosa- diteqi car Ismaiq}anski Bajazit" (ZiN 1, 1404). Ovakvi zapisi, u kojima se islamski vladar–sutan naziva "ne~astivi ({to je jednako po zna~ewu: bezbo`ni) i Trojicehulni", dakle: protivnik i huliteq hri{}anske vere u Svetu Trojicu. (Iako Turci u po~etku nisu dirali hri{}ansku veru u napadima u osvojenim zemqama, oni su pojedine velika{e i mo}nike, pa i lokalne vladare pridobijali za sebe na razne na~ine, seju}i me|u hri{}anskim vladaocima mr`wu i zavadu. O tome govori, izme|u ostalo- ga, i pismo Dubrova~ko, koje su wegovi poslanici uru~ili Hercegova~kom gospodaru i vojvodi Bosanskog kraqevstva Sandaqu Hrani}u (tada suprugu Lazareve k}eri Jelene), 2. svibwa 1426. koje opisuje: "I to je obi~aj u Turaka, koji su ve} sto godina, nemaju}i isprva nikakve vlasti u Romaniji (na Balkanu) toliko u svojoj zlo}i sejali neslogu me|u gospodom gr~ke, da su uni{tavaju}i jednog po jednog do{li do velike mo}i i sile. Tako su ~inili i me|u carevima Bugarske i sli~no u dràvi Ra{koj, tako su se uvek naprezali i napreù u Bosni". (Povijest o Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 267

Dubrovniku, 1, 195).) Ovo je po nama, jedan ako ne i glavni razlog {to starac Nikon Jerusalimac u svome Ispovedawu vere izlaè prvenstveno veru u Svetu Trojicu. Ne ~ini nam se da je starac Nikon napisao ovo Ispovedawe imaju}i u vidu Latine, zapadne hri{}ane–rimokatolike, jer izlaè veru u Svetu Trojicu a da se ne doti~e pitawa o ra|awu Sina i isho|ewu Svetoga Duha, nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {to je izrazito znak Hri{}anstva, te u tom smislu isti~e tu veru u Trojicu naspram uskog jednobo{tva islamskog. Govori da je on kr{ten u Svetu Trojicu, u Ime Wihovo – Oca i Sina i Svetoga Duha – i da samo u Svetoj Trojici ima savr{enstvo, {to indirektno zna~i da toga nema u Islamu. Pravoslavno Hri{}anstvo, istinita Saborna Crkva Hristova, koju ~esto nagla{ava Nikon Jerusalimac, veruje u Boga Svetu Trojicu, Nikon kaè "Edinago Boga Trisâstavnaa" to jest Boga koji je KOINONIA–ZAJEDNICA Triju Ve~nih Ipostasti (on kaè Trisâstavnaa) Triju Ve~nih Lica – Li~nosti, sa Kojom Trojicom mi qudi imamo ve~nu zajednicu, ulazimo u zajednicu ve~noga ìvota, {to biva Svetom Tajnom Kr{tewa. U Svetoj Trojici postoje ve~ni me|uli~ni odnosi, jer Otkriveni @ivi i Istiniti Bog nije neki "monoteisti~ki", esen- cijalisti~ki, neplodni i bezìvotni stati~ki i neotkrivenski Bog, nego Bog QUBAV, Bog TROJICA. Samo taj @ivi i Li~ni Bog jeste Istiniti Bog i @ivot Ve~ni (Jovan 17,2) i samo 268 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) je Bog Trojica savr{enstvo. Zato su i govorili Sveti Oci (Atanasije, Vasilije, Grigorije) da je u Bogu TROJICI: teleiwsiv (i teleiothv) – Boànstva. Hri{}ansku veru u Boga kao Svetu Trojicu iznosili nasuprot Islamu ve} Sveti Jovan Damaskin i wegov u~enik Teodor Abukara, pravoslavni episkop Arapin na Istoku, u krajevima ve} pod islamskom vla{}u; zatim vizantijski polemi~ari sa Islamom, i po dolasku Turaka u Carigrad – Carigradski patrijarh Genadije Sholarije, koji je napisao i jedno posebno Ispovedawe Hri{}anske vere, na traèwe sultana Mehmeda Osvaja~a, koje je prevedeno i na arapski. (U svom [estodnevu Nikon navodi jedno delo, mona{ko–asketskog sadràja: Iè vo svjatih Genadija Arhiepiskopa Konstantina grada, O vjerje glavi 100, ali takvo delo nije poznato me|u dosad poznatim i izdanim delima Genadija Sholarija, koji se u zaglavqima wegovih dela ne naziva nigde "Arhiepiskop", nego "Patrijarh"; osim ako nije u pitawu mnogo raniji Carigradski Patrijarh Genadije I. (458–471. g.), ali se ne zna za takvo delo me|u wegovim ina~e malobrojnim delima. Radi se verovatno o nekom psevdoepigrafu, delu samo pripisanom "Svetom Genadiju Arhiepiskopu Konstantinova grada"). Mislimo da starac i duhovnik Nikon Jerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nije imao {ta boqe i va`nije da ostavi na kraju Gori~kog zbornika, kwige ina~e retko bogate i pravoslavnom teologijom i pravoslavnom isi- Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima 269 hasti~kom duhovno{}u, nego {to je kratko i saèto ispovedawe vere u Svetu Trojicu, u Koju je i ona kr{tena i Kojoj treba sav svoj duhovni, mona{ki ìvot da posveti: da Trojici Presvetoj svagda blagodari, pesmopoje, proslavqa i po{tuje kao Boga svoga u vekove.

Protosin|el Jovan (Puri}) Manastir Ostrog Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca

SA@ETAK: Ispovedawe vere Nikona Jerusalimca, kratak spis na kraju Gori~kog zbornika, ima svoj izvor u liturgi~kim spisima Crkve. Kao takvo, Nikonovo stvarala{tvo ima u stvari izvor u doìvqenoj tajni Svete Trojice, koja ìvotom u Hristu, prvenstveno kr{tewem i evharistijom, ali i cijelim bogoslu`benim krugom, postaje hri{}aninu blià od sopstvenog disawa. Sli~no je vjeru ispovijedao i Sveti Sava Srpski u svojoj @i~koj besjedi, a on je utemeqio i srpsko–jerusalimsku vezu iz kojeg je predawa opita Nikon potekao. Kona~no, troji~na terminologija bogoslu`benih kwiga je defi- nisana u bogoslovskim raspravama, za {ta najve}u zaslugu ima Sveti Vasilije Veliki, koji je Svetu Trojicu doìvio i opisao isto kao Nikon Jerusalimac – kao zajednicu, kinoniu.

Po~eo bih svoje izlagawe re~ima nau~nika Kelija iz wegove kwige Early Christian Creeds koji kaè da je "na{a vera na{la pravi izraz u liturgi~kom svetotajinskom obredu i formula- ma. A Simvol vere bio je interpolirani deo obreda, uvo|ewa u tajnu. Tako su se ranohri{}anski simvoli vere i sva ispovedawa vere kao tajnovodstvena blagodarewa razvila upravo iz Svete Tajne Kr{tewa – u ime Oca i Sina i Svetoga Duha." Tako i Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina jeste blagodarstveno, dok- sologijsko klicawe Svetoj Trojici u Tajni Kr{tewa svakog hri{}anina. U ovom radu ukratko èlim obratiti pa`wu na bogoslu`beni 272 Protosin|el Jovan (Puri}) izvor troji~nih izraza ovog Nikonovog Ispovedawa. Liturgijsko bogoslovqe tuma~i dogmat o Svetoj Trojici. Crkveno–bogoslu`beni kanoni, pesme i molitve proète su biblijskim iskazi- ma i odlukama Vaseqenskih sabora. Prvi i Drugi Vaseqenski sabor su govorili o tajni Svete Trojice, neposredno izazvani jeresima. Sveti Oci su uneli u bogosluèwe svu sloènu troji~nu terminologiju, tako da prevodom na slovenski bogoslu`beni jezik vidimo preno{ewe gr~kog izvornika. U ambijentu ìvoga, crkvenog predawa, nadahnut bogoslu`benim predawem, Nikon stvara i bogoslovstvuje u uslovima blagodatnog prosvetqewa i ozarewa svetlo{}u Troji~nog Boga. Veruju}i qudi koji su primili blagodat kr{tewa i miropomazawa, dobijaju dar Svete Trojice. Svaki istinski hri{}anin, dakle veruju}i, koji doìvqava tajnu, on vapije i blià mu je Sveta Trojica od samog disawa ili od wegove sopstvene misli, kada smireno iz dubine du{e priziva "Trisveto Ime", Ime koje pomiwe upravo Nikon Jerusalimqanin. Zato Nikon smelo hvali i blagodari Bogu ispovedaju}i Ga jasnim i kratkim bogodoli~nim re~ima. Iz Ispovedawa se vidi istina o Troji~nosti, u kojoj pak vidimo isto~nik i izvor nadahnu}a celokupnog stvarala{tva Nikona. To blistavi- lo predstavqa izvor svetoga ìvota i an|ela i qudi, za ogwenost wihove qubavi prema Bogu i jednih prema drugima. Tanano je du{evno ~ustvo onih koji se kaju, koji iz srca mole, koji se smi- Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca 273 ravaju, poste i koji su milostivi prema svima, i oni dostiù bogoozarewe za reke svih podviga koji se preduzimaju Boga radi. Na taj podvig poziva Nikon, i upu}uje svoje slavoslovqe Svetoj Trojici. Dogmat o Svetoj Trojici pored sve svoje uzvi{enosti ima svu svoju nedosti`nost za qudski razum. Postiè se kao nepromenqiva istina u ìvotnom iskustvu svakog istinskog hri{}anina. Liturgijsko doìvqavawe i bogoslovqe je hri{}aninu ro|ena majka koja ga qubi i u~iteqica molitvenog obra}awa Svetoj Trojici i istovremeno tuma~ za na~ine zajedni~arewa sa Svetom Trojicom. Vidimo to u ispovedawu Nikona Jerusalimqanina. Dakle, u bogoslu`benim kwigama umesto umovawa o bi}u Bo`jem susre}emo se sa odre|ewem wegovih svojstava. Bo`je bi}e ili Boànstvo, prema re~ima bogoslova liturgiste, je "nestvoreno, bespo~etno, jednona~alno, ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve- mogu}no i neposti`no". Neke od ovih re~i i bogoslu`benih izraza vidimo i kod Nikona. O Boànstvu se moè odre|eno re}i samo to da je ono naj~istiji li~ni Duh, neopisiv i nedostupan za telesne o~i, ili se jo{ moè re}i da je Bog Svedrìteq i Sunce slave. On je neve{tastveno jednona~alna Svetlost, nerazdeqna i svedrìte- qna, jer obitava u nepristupnoj, neve{tastvenoj Svetlosti Bi}a koje iz wega ishodi i prosvetquje svekoliku tvar. Ako Bo`je Bi}e jeste nesloèno, Li~nost Wegovog Bi}a objavquje se bogootkriveno u tri Lica i tri svojstva boànskih Li~nosti Boga Oca i Sina i 274 Protosin|el Jovan (Puri})

Duha ili Boga Roditeqa, Boga Ro|enog i Boga Duha od Oca ishode}eg. Otac je bespo~etan i nero|en, iz wega je kao iz korena bespo~etnog ro|ewem i proisho|ewem izrastao dvojni nad- bitijnog na~alija Sin i Duh. Oni su Ocu sabespo~etne svetlosti i ~ine tri svetlosti Boànstva. Predve~no od Boànstvene svetlosti Oca, kao Svetlost od Svetlosti, prosija- va ra|awem sabespo~etna svetlost Sina, kao Svetlost od Svetlosti, kao sopstveno O~evo blistawe i neizrecivo ishodi saodgovaraju}a i sa wim sjediwena Svetlost Duha. Mi slavimo Sina kao ro|enu od Sunca Svetlost i Duha kao lu~u od Boga od Oca proizlaze}u. Otuda su Svetlost Otac, Svetlost Sin i Svetlost Duh Sveti. Tri i ujedno jedna Svetlost, budu}i da Troji~ni Bog prebiva u jednom jestestvu. Svi bogoslovi, i oni koji su neposredno u~estovovali u trijadolo{kim raspravama, posebno liturgijski bogoslovi, kada govore o bestrasnom ra|awu Sina od Oca i o isho|ewu Duha Svetoga, ponekad Lica Svete Trojice nazivaju Umom, Logosom i Duhom. Nero|eni Otac je Nadsvetski Bespo~etni Um. On predve~no i neizrecivo ra|a Sabespo~etno, Saobrazno i Save~no postoje}e li~no Slovo i isijava Boànstvenog Duha Sabespo~etnog, Ravnog, Pravednog i Ravnomo}nog. Ra|awe Boga Sina i isho|ewe Boga Duha neizrecivo je neprolazno i bogolepno. Bog Slovo ili Drugo Sunce koje se predve~no rodilo od Sunca Oca, ravnomo}no je sa Boànstvenim Duhom. Ovakvim liturgijskim, bogoslovskim nadahnu}em, nadahwuje se Nikon, Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca 275 koji u svom molitvenom li~nom pravilu priziva Svetu Trojicu i u~estvuje u svim zajedni~kim bogosluèwima na kojima se svakodnevno, i na ve~erwoj i na jutarwoj slu`bi i na poluno}nici, i uop{te u celokupnom bogosluèwu, poje i priziva Sveta Trojica. Kao {to rekoh na po~etku, Nikonu, i svakom hri{}aninu, Sveta Trojica je toliko bliska kao disawe. Jednako, dakle, po{tuju}i u jednoj sili i vlasti mi nerazdeqno razdequjemo Bi}e Boga Oca i Sina i Presvetog Duha. Lica Boànstva su podjednako sveta: Svet je Predve~ni Bog Otac, Svet je Sin, ro|en od Oca, Svet je i @ivotvorni Duh koji od Oca ishodi i koga javqa Sin. Zato je prorok Isaija u svom proro~kom ushi}ewu ~uo kako ogweni serafimi proslavqa- ju Boga Svedrìteqa usklicima qubavi: "Svet, Svet, Svet..." Trosun~ano Bogona~alo, Sveta Trojica, ili Bog u Trima Li~nostima, nezamis- livo je i neopisivo – onako kako u svom ispovedawu kaè Nikon: "Nepromenqivu, neiz- menqivu, nesme{anu i nerazdeqivu Trojicu verujem". Pri razdeqivosti li~nih svojstava, lica Svete Trojice su nerazdelna saobrazno boànstvu svetlosti Slova, gospodstvu, bez- grani~nosti i istovetnosti htewa ili voqe. Oni ravnoslavni, ravnodejstveni, saprestolni i save~no jestestvuju}i. Na osnovu save~no jestestvuju}eg bitstva na tri @ivona~alna Lica, Otac, Sin i Sveti Duh su nesliveno srasli u jednom nesazdanom Bi}u i sijaju jednom nerazdeqivom svetlo{}u neve~erwom u trima likovima. Svetozra~na blistawa troji~no– 276 Protosin|el Jovan (Puri}) sun~anog bogona~ala se razdequju nerazdeqno i bivaju u stalnom sadejstvu jedan drugome. U unutra{wem ìvotu Lica Boànstva su neiz- menqiva i nezamenqiva u li~nim svojstvima. O Bogu Trojici uop{te, treba re}i da je On Svemo}no bogona~alo, Bspo~etno Gospodstvo, Preblagi Svedelateq, uvek postoje}i Tvorac i Svedrìteq, onako kako ispoveda Nikon. Blaèna Preblaga Qubav i Sve videlac i Spasiteq, Nadvremena @ivona~alna Svetiwa ili kako Nikon kaè "@ivona~alna Trojica" – tri Boànska Lica, prebivaju u jednom Boànstvu, poput tri prosinule muwe koje se vide u jedinstvenom saraspiwawu svetlosti. Boànstvo, carstvena sila i vlast Oca i Sina i Svetog Duha su jedinstveni. Za qudski um je neposti`no, ali je u veke istinito to da se tri Boànska Lica po nerazdeqenosti, neizmen- qivosti svoga bi}a po{tuju kao jedan Bog. Toliko {to se ti~e samog liturgijskog bogoslovqa, koje je kao takvo posluìlo Nikonu kao nadahnu}e iz koga on crpi ìvotvorne sokove svoga bogoslovqa. Sada mi dozvolite da samo ukratko va{oj pa`wi i qubavi predo~im, iako je dosta teàk tekst, pore|ewe Slova ili Ispovedawa Svetog Oca na{eg Save, ~ije su prvo- bitne veze bile jerusalimske, svetogorske i na{e ovde Svete Gore Zetske, gde on ovoj svetiwi, Vrawini, upu}uje povequ. On u svojoj @i~koj besedi izlaè isto tako bogodoli~nim re~ima i izrazima veru pravoslavnu i kaè: "Verujem dakle u Oca i Sina i Svetog Duha, pevaju}i Trojicu boànsku, Uzrok i Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca 277

Sazdateqa svega prouzrokovanog i sazdanoga, idqivoga i nevidqivoga, Trojicu koja je od jedne su{tine tj. prirode i u Tri Lica tj. govorimo Ipostasi i Li~nosti." Oni koji u prevodili (kao ovde prisutni dr. Tomislav Jovanovi}) osavili su prvobitni staroslovenski izraz (sâstav sastav – trisâstavnaa) – re~ Trisastavna Trojica. Otac Atanasije, odnosno vladika, prevodi sa "Ipostasis", ostavqaju}i verni izvornik, ne slu~ajno, zato {to se za ovaj izraz i termin vodila velika borba na Istoku, i Ipostas je ozna~avala konkretno postoje}e Boànsko Lice, poseban li~ni na~in postojawa – "tropov uparxewv" Boànskih Li~nosti Boga Oca i Boga Sina i Boga Duha Svetoga, tri Trisveta imena. Dakle, tu vidimo troji~no–bib- lijsku perspektivu za koju su se borili Sveti Oci protiv monarhijanizma i svi drugih jeresi koje su poticale iz helenske filosofije, odnosno koje su bile podstaknute filosofijom. Re~nik kapadokijskih Otaca je postao zvani~ni jezik Crkve. Istu re~ sre}emo kod Svetog Save i kod Nikona, a istu re~ vidimo i kod Svetih Otaca IV. i V. veka, kao i kod Jovana Damaskina u wegovom Izloèwu vere. Da nastavimo re~ima Svetog Save koji daqe kaè da su "Tri Trisveta Imena, ~ime ne}emo da podrazumevamo obli~jem ili razlikom tri boga ili tri prirode ili su{tine, nego ispovedamo jednoga Boga i jednu prostu i bestelesnu prirodu i su{tinu a razlikom Lica razli~itost ipostasi ozna~avamo." Ovde kod Nikona, kao i kod Svetog Save, vidimo 278 Protosin|el Jovan (Puri}) veru u jednoga Boga, ali u ìvoga i li~noga Boga, Boga Oca koji nije kao apsolut ili Bog samac kao kod muslimana, {to je vrlo va`no za okolnosti u kojima pi{e Ispovedawe. Vidimo veru u Svetu Trojicu, i tu veru ispoveda Nikon Jerusalimac u~ewem o unutra{wim odnosima Svete Trojice, gde se izostavqa Ikonomija spasewa. Kod Nikona, pak, vidimo veru u jednoga Boga. Vera u jednoga Boga Oca je vera izraèna u svim, kao {to rekosmo, simvolima vere, u svim liturgijskim anaforama drevnih apostolskih Crkava. Ovde treba naglasiti, po{to je re~ o troji~noj terminologiji, povezanost bogoslovskih izraza ipostasis i omousios gde se izraàva tajna Trojedinoga Boga, boànskog Bi}a i ìvota i zajednice ili kinonije kako je Sveti Vasilije nazvao tajnu jednosu{tne Trojice. I zato se jo{ jedanput vratimo na po~etak @i~ke besede Svetog Save gde on kaè: "Klawaju}i se na taj na~in Trojici u Jedinici i Jedinici u Trojici, Jedinici Triipostasnoj i Trojici Jednosu{tnoj, Jednomo}noj i Sabespo~etnoj". Ovde imamo dva izraza koji se poklapaju sa Nikonom. Trijadolo{ka formula kapadokijskog bogoslovqa "miaµ fusiv, treiv Upostaseiv" jeste osnova daqeg hristolo{kog ispovedawa Crkve. Najzaslu`niji za ovaj izraz je Sveti Vasilije Veliki. Na wegovom bogoslovqu, kao i ostalih kapadokijskih Otaca, zasnovano je svetoota~ko bogoslovqe kojim se nadahwuje Nikon. Vrlo je va`no nagla{avawe su{tinskog jedinstva Svete Trojice {to vidimo i u Nikeo–carigradskom Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca 279 simvolu. Pritom treba imati u vidu da je svaki izraz qudskog jezika nemo}an da izrazi tajnu @ivoga Boga. Setimo se samo te ù~ne rasprave oko izraza "omousiov". "Trojica je jednosu{tna" i kod Nikona, i kod Svetog Save i kod Svetih Otaca. A vidimo i re~ "sabespo~etni" koju upotrebqavaju i Sveti Sava i Nikon Jerusalimac. Ovo {to je rekao Nikon potvr|uje re~i iz Atanasijevog Simvola koji kaè: "Vera vase- qenska ovo je: da Jednoga Boga u Trojici i Trojicu u Jedinici po{tujemo, ne slivaju}i ipostasi niti razdequju}i su{tinu." Pri kraju ovog kratkog izlagawa, da se podse- timo na bogoslu`bene kwige iz kojih smo na po~etku na{li izvor bogoslovstvovawa Nikona Jerusalimca. U Oktoihu to je kanon Trojici prvog glasa na poluno}nici, drugi tropar {este pesme ili prvi tropar pete pesme; tako|e, tre}a stihira tre}eg glasa na Gospodi vozvah u subotu uve~e, kao i kanon Trojici na poluno}nici osmog glasa, prvi tropar osme pesme. Sve ovo {to imamo u Nikonovom Ispovedawu vere, te re~i nalazimo kao liturgijske izraze koji su se iz bogoslovskih rasprava preto~ili u bogoslu`bene kwige. Bogoslovi se nadahwuju takvim na~inom govora o Bogu, u Bogu, ka Bogu i od Boga. Izrazi "nestvoreno, jednona~alno, ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve- mogu}e, neposti`no" jesu bogoslu`beni izrazi. Ovde vidimo i apofati~ki i katafati~ki na~in izraàvawa. U su{tini, liturgijsko bogoslovqe kojim je nadahnut Nikon jeste slavqewe, kako i on zavr{ava svoje Ispovedawe, "Jedne i 280 Protosin|el Jovan (Puri})

@ivona~alne Trojice, Boga Tri–ipostasnog". On ovim re~ima sebe podse}a, kada kaè da je kr{ten u ime Svete Trojice. Nikon poziva i Jelenu da i woj kao monahiwi to postane ìvot svakodnevni, u ìvom prisustvu @ivoga Boga i prizivawu Trisvetoga Imena, te da ako time sebe nadahne onda }e ìveti pobo`no. Na kraju zavr{ava da treba "blagodariti, pesmopojati, proslavqati, po~itovati Boga koji nam se otkrio kao Sveta Trojica, kao Qubav, kao Zajednica". To je ono {to smo u drugom delu rada poku{ali da protuma~imo. Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije (Radovi}) Egzarh sve{tenog trona pe}kog Cetiwe Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu

SA@ETAK: Tekst se zasniva na tuma~ewu dva odlomka iz Gori~kog zbornika za koja autor pretpostavqa da su Nikonovo djelo, Molitve Bogorodici i Odgovora o stawu du{e poslije smrti. Biblijska i svetoota~ka rije~ predstavqaju unutra{wi ritam wegove misli i opita te je stoga te{ko razaznati {ta je u wegovim spisima li~no wegovo a {ta biblijsko i svetoota~ko. Wegova antropologija je utemeqena na Otkrivewu, poznavawu prirodnih nauka svoga vremena i na pustiwskom eksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka kojega on prenosi ali i opitno do`ivqava. U Molitvi Majci Bo`ijoj, zavr{nom i pjesni~ki nadahnutom tekstu Gori~kog zbornika, ~ovjek je sagledan u tajni Bogo~ovjeka – kroz Teotokologiju, Nikon nam ukazuje na teantropologiju kao bezmjernu mjeru antropologije. Drugi tekst je wegovo, kako izgleda autenti~no, obja{wewe bogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina, devetina i ~etrdesetina za upokojenoga. Nikon prvo povezuje taj obi~aj sa razlagawem ~ovjekovog tijela po smrti a tako|e i sa wegovim nastankom u materici, a potom, pozivaju}i se na Svetog Makarija i sa putom du{e poslije smrti. Od Svetog Makarija se uzima i obrazlagawe sudbine du{a nekr{tene djece. U oba teksta, tajna Tijela Hristovog, Evharistije, nam otkriva i tajnu tijela ~ovje~ijeg i ukazuje nam na ustrojstvo qudske prirode, weno stawe na prelazu iz smrti u besmrtnost, iz vremena u na~in postojawa eshatona. 282 Mitropolit Amfilohije (Radovi})

Iz [estodneva i Gori~kog zbornika Nikona Jerusalimca dade se jasno zakqu~iti sqede}e: Starac Nikon Jerusalimac je vrstan znalac biblijskog Otkrivewa. On ne re|a biblijske tekstove na spoqa{wi na~in, u vidu citata: proro~ka i apostolska biblijska rije~ predstavqa unutarwi ritam wegove misli i opita. Takav je i wegov odnos prema svetoota~koj rije~i i misli. Zato je te{ko razaznati {ta je u wegovim spisima li~no wegovo a {ta je iz biblijske i svetoota~ke misli utkano u wegov li~ni opit i iskustvo. O~evidno, on ìvi onim o ~emu pi{e i {ta pi{e. Pro{lost, sada{wost i budu}nost su za wega jedinstvena stvarnost u tajni ovaplo}enog, vaskrslog i dolaze}eg Boga Slova. U svjetlosti Boga Slova i Svete Trojice, koju Logos javqa, on sagledava i doìvqava tajnu nastanka svijeta i ~ovjeka, dramu qudske istorije i eshatona. Tajnu nastanka svijeta i ~ovjeka Nikon tuma~i u svom [estodnevu. Istorijsku dramu zakoni- tosti istorijskih zbivawa i tajnu eshatona on osvjetquje u Gori~kom zborniku. Re}i }emo kratko: iako Nikon ne previ|a dejstvo prirodnih zakona, utkanih boànskom stvarala~kom silom u tvorevinu, ipak ono {to po wemu upravqa sudbinama svijeta i istorije jeste moralni ili duhovni zakon. Voqa Boìja o svi- jetu i ~ovjeku wihova je mjera, wihova priroda i ciqnost ostvarivana u vremenu i vje~nosti. Grijeh, kao pogre{na usmjerenost ~ovjeka, wegovog uma i wegove voqe; strasti kao neprirodni i protivprirodni na~in ìvqewa, Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu 283 otu|uju ~ovjeka, a preko wega i tvorevinu, od voqe Boìje, a time i od sopstvene prirode i pravog puta ostvarivawa wenog smisla i posti- zawa ciqa postawa i postojawa. Antropologija Nikona Jerusalimca utemeqena je na Otkrivewu, na poznavawu prirodnih nauka do wegovog vremena ali i na pustiwskom eksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka, kojega on ne samo misli i prenosi nego i opitno li~no ìvi i doìvqava. Ovdje treba posebno ista}i wegovo molitveno tihovateqsko sazercavawe, svojstveno sveukupnom isihasti~kom pokretu, kako boànske svetotroji~ne tajne, tako i qudske tajne, u vremenu i eshatonu. Na tome je utemeqeno wegovo bogoslovqe, wegova filosofija ìvota. On se udaqava od svijeta ne da bi ga zaboravio i odvo- jio se od wega nego da bi ga u ti{ini iznutra doìvio, sagledao a u wemu i preko wega sagledao i onu dubqu tajnu bi}a koja je izvor i uvor svega postoje}eg. U tihovawu on ne samo da sagledava unutarwu tajnu svijeta i zbivawa u istoriji tja do eshatona, nego i jo{ dubqu boànsku Svetajnu. Wegovo bogoslovqe i kosmologija, wegova antropologija i istoriosofija kao i esha- tologija tek treba da budu prou~avani. Mi }emo ovdje zahvatiti iz wegove bogate riznice samo pregr{t zlata i znawa, na temequ prenosa na savremeni srpski wegove Molitve Bogorodici i Odgovora Jeleni Bal{i} o stawu du{e poslije smrti. Poku{a}u samo da ukaèm na neke, po mom shvatawu, bitne aspekte wego- 284 Mitropolit Amfilohije (Radovi}) vog u~ewa o Bogorodici, ~ovjeku uop{te, wegovoj prirodi i smislu i posmrtnom stawu. Prvo, pa`wu privla~i wegova Molitva Majci Boìjoj. Ne samo time {to nam ukazuje na Starca Nikona kao darovitog pjesnika, nego prvenstveno wenim sadràjem. Sa malo rije~i Starac nam otkriva i ukazuje na veliku tajnu Bogorodice. Ona je, po wemu, "od svih pokoqewa izabrana," uzvi{enija od svih zemaqskih i nebeskih stvorewa. I ne samo to: ona je "od pam- tivjeka skrivena tajna." U ~emu se sastoji ta wena "tajna" od iskoni skrivena? To {to je izabrana izme|u svih stvorewa, {to je "saglasje" proro~kih rije~i i an|ela Prete~e, treba zablagodariti ~iwenici da je ~edno rodila, da je nosila Primiv{ega tijelo ~ovje~ije, Onoga koji nosi sve i sva, rodila Milostivoga, vje~no Slovo Boìje. Ona postaje, svojim izbrawem i svojim ro|ewem Sina Boìjeg, "~istija od Sunca." Ako je ona ne samo "izabrana" od svih bi}a, nego i "~istija od Sunca," to zna~i da je wena tajna dubqa i savr{enija od tajne same tvorevine. To ukazuje da se u woj qudska priroda sagledava ne samo u okvirima wene tvarnosti nego i tajantstvene predvje~nosti i nadvre- menosti. To opet zna~i da je ~ovjek, sagledavan u tajni Bogorodice, dubqi i {iri od tvorevine, da nije samo uslovqen tvarno{}u, nego da je bi}e blagodatno otvoreno, predvremeno i zavremeno, mjereno mjerom "od pamtivijeka skrivene tajne" i mjerom "eshatona". "Tijelo ôvje~ije" koje ona nosi je tijelo "Onoga koji nosi sve i sva." Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu 285

Ona nosi ne samo tijelo ~ovje~ije nego i "Primiv{ega" to tijelo. Tu je ~ovjek sagledan u stra{noj i neizrecivoj tajni Bogo~ovjeka. Kroz Teotokologiju, Starac Nikon nam ukazuje na teantropologiju kao bezmjernu mjeru antropologije. Kondenzovano ovo wegovo u~ewe u molitvi Majci Boìjoj moè biti i treba da bude detaqnije obrazloèno kako wegovim [estodnevom tako i Gori~kim zbornikom. Dok nam ova divna molitva Majci Boìjoj ukazuje na tajnu bogolikosti i bogorodi~nosti ~ovje~ijeg bi}a, drugi odlomak iz Gori~kog zbornika koji smo ne slu~ajno izabrali za kratko tuma~ewe, odgovor Jeleni o stawu ~ovje~ijem neposredno poslije smrti, ukazuje nam na samu qudsku prirodu, weno ustrojstvo i weno stawe po smrti, na prelazu iz smrti u besmrtnost, iz vremena u na~in postojawa eshatona. Starac Nikon u ovom saètom odgovoru Jeleni o razlogu vr{ewa pomena umrlih daje posredno obja{wewe i drugih pitawa vezanih za ~ovjeka, wegovo ustrojstvo tjelesno i duhovno – moralno i wegovu sudbinu. Prvo {to pada u o~i jeste wegovo obja{wewe bogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina, devetina i ~etrdesetina za upokojenoga. Zanimqivo je i koliko nam je poznato samo wemu svojstveno prirodno–biolo{ko tuma~ewe ovog crkvenog ~ina a time i konkretno i stvarno. ôvjek poslije smrti, saglasno wemu, u tre}i dan mijewa svoj izgled (vid), u deveti dan se raspada wegov organizam, sem srca; u ~etrdeseti dan se raspada i srce kao sr` wegove tjelesnosti. U 286 Mitropolit Amfilohije (Radovi}) procesu raspadawa se doga|a, po wemu, obratni tok od onoga koji se doga|ao pri ~ovjekovom oblikovawu. Naime, pri postanku kod ~ovjeka se u tre}i dan oblikuje srce, u deveti dan se "zgus- nulo" svo tijelo a u ~etrdeseti dan ~ovjek zadobija svoj savr{eni puni izgled (vid). Bilo bi veoma zanimqivo uporediti ovo shvatawe sa savremenim nau~nim saznawima o oblikovawu odnosno dekomponovawu qudskog tijela. Molitveni pomen zna~i spasonosno pra}ewe ~ovje~ijeg tijela puno qubavi u tom wegovom raspadu koji nije nestajawe, nego preduslov novog oblikovawa i na~ina postojawa. Da se radi ne o kona~nom nestanku nego o novom ìvotu tijela potvr|uje i ~iwenica Nikonovog povezivawa tog procesa, kao i pomena, sa Hristovim trodnevnim vaskrsewem, deveto- dnevnim javqawem i ~etrdesetodnevnim vaznesewem na nebo. Onaj koji je od Djeve primio ~ovje~ije tijelo, ~ovje~iju prirodu, svojim vaskrsewem i vje~nom prisutno{}u, kao i tje- lesnim vaznesewem postaje i ostaje kvasac i ~uvar tijela svakog ~ovjeka i obnoviteq. Ovo svoje obja{wewe pomena umrlih, obliko- vawem i dekomponovawem ~ovje~ijeg tijela kao i wegovom hristolikom potkom, Starac Nikon potvr|uje i svjedo~anstvom Velikoga Makarija, odnosno an|ela Boìjeg koji mu obja{wava tre}ine, devetine i ~etrdesetine za qudske du{e. Dirqivo je an|elsko svjedo~ewe da du{a umrloga prva tri dana ostaje, radi svoje utjehe i radi srodnika, u wihovoj blizini. Poslije tre}eg dana kr{tena du{a se uznosi i poklawa Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu 287

Gospodu Bogu svojemu, po ugledu na Vaskrslog Hrista. Sqede}a tri dana an|eo joj pokazuje dobra pravednika a onda muke grje{nika, podsje}aju}i je da je na zemqi prinijeta u deveti dan `rtva Bogu za wu, kako u tre}i tako i u deveti dan. Du{a u strahu i trepetu sagledavaju}i svoja djela dobra i zla, ponovo izlazi pred Boga, da bi u ~etrdeseti dan kad se za wu prinosi molitveni i liturgijski pomen na zemqi, primila pripremqeno mjesto, po djelima svojim. Veoma je zna~ajno da se kako za tre}ine tako i za devetine i ~etrdesetine za upokojenoga sluì Sveta Liturgija, tajna prinosa Tijela i Krvi Hristove u kome se projavquje kako boànska milost i qubav prema pokojniku tako i utjeha i qubav prema wemu zemaqske Crkve Boìje, Tijela Hristova, i pokojnikovih srodnika. Iz ovoga se jasno vidi da se u tajni Tijela Sina ôvje~ijeg skriva i otkriva tajna ~ovjekovog tijela i bi}a, u vremenu i eshatonu. Da je to tako, potvr|uje i an|elovo svjedo~ewe Makariju slugi Boìjem, o stawu posmrtnom nekr{tene djece. Sa obzirom na to da se ta djeca, krivicom roditeqa, nijesu "obukla u Hrista", kr{tewem vodom i Duhom, tj. nijesu postala u puno}i zajedni~ari Hristovog Tijela, ona se "ne udostojavaju ni Carstva Boìjeg ali ni muka". Ovaj stav koji Starac Nikon prihvata kao svoj, pokazuje samo od kakvog zna~aja je za wega posti- zawe hristolikosti ~ovjekovog bi}a, kao puno}e postojawa, kojoj se i daruje Carstvo Nebesko, odnosno savr{enstvo samog ~ovjeka, u tajni pune zajednice sa Bogom i qudima. 288 Mitropolit Amfilohije (Radovi})

I da zavr{imo ovaj letimi~an uvid u ova dva isje~ka iz obimnog i prebogatog, mnogosadràjnog djela Starca Nikona, sa konstatacijom: ova kratka Molitva Majci Boìjoj i saèti odgovor Jeleni o neposrednom stawu tijela ~ovje~ijeg i du{e poslije smrti otvaraju nam horizonte prebogate misli i duhovnog opita Starca Nikona, koje tek treba otkrivati i u wih sve vi{e i dubqe ponirati. Ovdje kratko re~eno ima za ciq samo da na to ukaè i da uvede u prebogatu riznicu Nikona Jerusalimca qubiteqe wegove li~nosti, djela i opita.

Molitva Majci Bo`ijoj iz Gori~kog Zbornika starca Nikona Jerusalimca (list 272r-273v)

Primi sveblagomo}na, Pre~ista Vladi~ice Bogoroditeqko, ~asne darove. I tebi jedinoj prikladne, od nas nedostojnih slugu Tvojih; od svih pokoqewa izabrana, koja si se od svih stvorewa nebeskih uzvi{enija javila, svetija od heruvima, i od serafima slavnija, od pamtivijeka skrivena tajna, i an|elima nepoznata, koja si od an|ela radost primila! Koju pohvalu da ti prinesemo, Pre~ista? Kako da te nazovemo, Bogorodice? Jer proro~kih rije~i saglasje slu{ali smo mi o tebi, an|elsko stajawe pred Tobom [gledali] sa strahom i trepetom, ~edno [rodiv{i (za~elom)], jer nosi{ tijelo ~ovje~je [primiv{ega], i onog koji nosi sve i sva, i koji je propovijedi svih svetih o tebi ispunio. Hristolikost i Bogorodi~nost ^ovjeka i ^ovjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu 289

Vladi~ice, ne prezri malo moqewe moje, sagri- je{ismo, da ne poginemo. Ti si zastupnica rodu ~ovje~ijem, jer si rodom milostiva i kao ona koja si milostivoga rodila. Pre~iste usne otvori i milostivom molitvom umoli ga za nas. Ti koja si ~istija od sunca i koja si zasijala da nas ogrije{, nas koji sjedimo u tami, Tvoje najmilostivije zas- tupni{tvo pred Wega stavqamo, da nas pre~istim Tvojim molitvama izbavi one grozne i stra{ne muke u Dan Wegovog [drugog] Dolaska. Sa srpskoslovenskog izvornika Mitropolit Crnogorsko – primorski Amfilohije Pe}ka Patrijar{ija, qeto 1999. g. G.

Nikon Jerusalimqanin Jeleni Bal{i} Odgovor o stawu du{e poslije smrti (List 158v-160r)

O du{ama prije upokojenim (oti{lim), radi ~ega vr{imo wihov spomen? pita{ nas, a mi kao {to smo navikli iz [Svetog] Pisma Tvojoj pre- podobnosti odgovor }emo dati: Tre}ine ~inimo zato {to u tre}i dan ~ovjek mijewa svoj izgled (vid). Devetine pak zato {to se tada rasta~e sav sastav (organizam), ostaje jedino srce. êtrdesetinu zato {to se tada i samo srce raspada. Tako se i postanak [~ovjekov] zbiva: u tre}i dan se obrazuje srce, u deveti se zgu{wava u tijelo a u ~etrdeseti [~ovjek] zadobija savr{eni izgled (vid). Sa toga razloga du{ama vr{imo pomen. Treba znati i ovo: ~etrdeset tu`nih dana po Starome [Zavjetu] na 290 Mitropolit Amfilohije (Radovi}) troje razdijeli{e Sveti Apostoli: na tre}ine, na devetine i ~etrdesetine. Jer tako se javi i sam Gospod poslije trodnevnog vaskrsewa u~enicima svojim, pri zakqu~anim vratima, i dunuv{i na wih re~e: "Primite Duh Sveti"; i poslije osam dana opet: "gle, po vaskrsewu, osmog dana po drugi put javi im se". To {to evan- gelist kaza "poslije osam dana" – vaskrsni dan nije u wih ubrojao, a sa wim broje se – devet. Na taj na~in vr{imo od pogrebewa do devetine drugi pomen pobo`no usop{ima, a tako|e [vr{imo] i ~etrdesetine, po{to se u ~etrdeseti dan vaznese Gospod na{ Isus Hristos na nebesa i sjede s desne strane Oca. I to je razlog zbog koga vr{imo pomen du{ama. Svetoga pak i velikoga Makarija ~uli smo ovakvu povijest koja nam nije nepoznata: Dok je jednom hodio veliki Makarije kroz pustiwu sa svojim u~enicima, vidje angela Bo`jeg kako ide s wima. I zapita ga, govore}i: ko si ti? I re~e: an|eo sam Bo`ji i poslan sam od Boga tebi na pomo} i ~uvawe. Tada mu re~e sluga Bo`ji Makarije: Reci mi Gospoda radi, {ta su tre}ine i devetine i ~etrdesetine koje je primila Crkva Bo`ja da vr{i za upokojene. Odgovori an|eo, govore}i: ûj, slugo Bo`ji Makarije: ni jednu beskorisnu stvar nije Bog zapovijedio da se vr{i u Svetoj Crkvi Wegovoj. Tako kada neko od nas bude poslan od Boga da uzme du{u nekojega ~ovjeka po boànskoj zapovijesti, i po|e du{a sa wim, saglasno zapovijesti ôvjekoqupca Boga, jo{ se ne odnosi ta du{a, nego se prinosi svoji- ma, radi wene utjehe, do tre}ega dana. I ukoliko Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu 291 du{a èli ona ide i pohodi sa an|elom srod- nike. A od tre}ega dana ve} se uznosi svaka du{a hri{}anska, koja je kr{tena svetim Kr{tewem Hristovim, i ide i poklawa se Gospodu Bogu svojemu, po ugledu na vaskrsloga iz mrtvih tre}i dan Hrista Boga na{ega. I daqe kad se odrè tre}ine za tu du{u i savr{i Sveta Liturgija za wu, podsje}a je an|eo i govori: danas je boànstvena `rtva prinijeta Bogu za tebe. I izlazi, dakle, ona otuda da bi an|eo pokazao du{i odgovor za tri dana – sva dobra pravednika. I za tri slede}a dana – muke grje{nika, koje gledaju}i, osu|ivana svojom savje{}u i svoja djela izobli~avaju}i, boji se i stra{i, ne znaju}i jo{ uvijek kakav }e biti odgovor Vladike, i gdje }e ona biti predana. I posle tih dana ponovo je privodi an|eo pred Boga, pa po{to se opet izvr{i na zemqi deveto sluèwe za wu, an|eo joj to opet kazuje, i zadobija neku utjehu zbog molbi i molitava vr{enih u Crkvi na zemqi za wu. Potom opet ~ekaju}i ta du{a do ~etrdeset dana, tek tada prima pripremqeno sebi mjesto po djelima svojim. Radi toga i tada vr{e opet za wu na zemqi Svetu Liturgiju. I tje{i je an|eo kazuju}i joj: danas opet na zemqi vr{e za tebe pomen i molitve. I tako od toga ~etrdesetoga dana zaustavqa se kona~no du{a u onome bilo {ta da je {to je stekla po svojim djelima. I ovo se tako doga|a sa pobo`nim hri{}anima, a sa ne~estivim i gre{nicima ne biva tako. Upita opet starac an|ela i re~e: Kaì mi o djeci hri{}anskoj nekr{tenoj – u kakvom ~inu 292 Mitropolit Amfilohije (Radovi}) umrlih se ona nalaze? Odgovori an|eo i re~e: ûo si Gospoda u Svetom Evan|equ, koji govori: "Zaista, zaista vam kaèm, ako se ne krstite vodom i Duhom, ne}ete u}i u Carstvo Nebesko." A nemogu}e je da slaè Sveto Pismo. Radi toga nekr{tena djeca, koja umiru, ne udostojavaju se ni Carstva Boìjeg ni muka, a krivi su roditeqi wihovi za takvo li{ewe, zbog nemarnosti svoje kad neko u~ini tako ne{to svojoj djeci. A {to se ti~e ne~astivih i bezbo`nih naroda, ne biva tako, nego kako roditeqi tako i djeca iz tame u tamu najkrajwu i u posledwu bezdan adovu se {aqu. O toj pak djeci govori David: "otu|eni bi{e grje{nici od utrobe".

Sa srpskoslovenskog izvornika Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije O Svetom Kozmi Etolskom 24. avgusta/6. septembra 2000. g. G.

Star~eva Gorica, 9. septembar Isztvan Perzel Budapest Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance1

SA@ETAK: Nekoliko nau~nika primetili su jedan iznena|uju}i element u misti~kom bogoslovqu Svetog Simeona Novog Bogoslova. On govori o "bitijnom zajedni~arewu" sa Bogom ili "pri~e{}ivawu boànskim bi}em". Ovo kao da je u ozbiqnoj suprotnosti sa tradi- cionalnim mi{qewem koje vodi poreklo iz sredweg veka i prema kome je Sveti Simeon bio direktni prete~a isihasti~kog u~ewa o boànskim dejstvima ili energi- jama. U mome radu poku{a}u da dam vrlo oprezan odgovor na ovu zbuwuju}u pojavu i da ga izloìm kritici. Elementi ovog opreznog odgovora su slede}i: 1. Sveti Simeon je zaista govorio o bitijnom zajedni~arewu i u~e{}u u boànskom bi}u. Ovo ne moè biti predmet rasprave. 2. U isto vreme Sveti Simeon je bio potpuno svestan u~ewa Kapadokijaca o razlici izme|u boànske su{tine i boànskih dejstava (energija). Me|utim, on to u~ewe tuma~i na sopstveni na~in, razli~it od isihasti~kog tuma~ewa koje }e prevagnuti kasnije, u ~etr- naestom veku. 3. U~ewe Svetog Simeona je utemeqeno na wegovim pogledima na evharistijsko zajedni~arewe, u kojem je jedinstvo Boga i ~oveka ostvareno kroz Hristovo boànstvo i ~ove{tvo. 4. Ovo u~ewe koje je po svom izrazu razli~ito od isihasti~kog u~ewa, pa samim tim i od glavnih tokova kasnije pravoslavne teologije, ipak izgleda da pokriva istu duhovnu stvarnost. Prema tome, iako je beskorisno pripisivati Svetome Simeonu koncepte koji nikada nisu bili wegovi, mi smatramo da imamo pravo da govorimo o unutra{woj uskladivosti ova dva u~ewa.

1 Iako smo prvobitno namjeravali da tekst I{tvana Perzela prevedemo na srpski, dajemo ga u engleskom izvorniku. 296 Isztvan Perzel

I. Introduction2

(A) Transcendence and mysticism in Byzantium and the Latin West

In the present paper I propose to investigate the doctrine of Saint Symeon the New Theologian on the divine Substance and the vision of God, as well as the sources of this teaching. Symeon, frequently called "the greatest of Byzantine mystics," lived presumably between 949 and 1022 AD3 and was the most influential monastic theoretician and spiritual leader of the late tenth and early eleventh centuries. The importance of the question that I want to examine here lies in the fact that the interpretation of divine transcendence and immanence constituted one of the main dividing lines between the Byzantine and Slavic East on the one hand, and the Latin West on the other, at least from the fourteenth century onwards. In the West, there prevailed the Scholastic doctrine, itself of Augustinian origin, of the unicity and indivisibility of the divine Substance, a teaching which considered it inconceivable that there could be any other distinction within God than that of the divine Persons.

2 It is my pleasant duty to mention here that I read a - much shortened - version of the present paper at the conference "Nikon of Jerusalem: His Times, Personality, and Work," held on September 7-9 in Podgorica, Virpazar, the Monastery of Vranjina, and the Monastery of Star~eva Gorica. I could participate in this conference upon the kind invitation of His Grace Amfilohije Radovi}, Metropolitan of Montenegro. I most warmly thank Metropolitan Amfilohije whose remarks were of great help for me to give to this study its final shape. I should also thank here my friend, Basile Markesinis, to have read the text of the present study before its publication. Without his careful reading a number of mistakes, which are not any more there, would have remained in it. However, for all those inaccuracies remaining I bear the unique responsibility. Finally, I thank Matthew Suff for having corrected my deficient English. 3 This, currently generally accepted chronology was established by I. Hausherr in the Introduction to his edition of Symeon's Life, written by Saint Nicetas Stethatos (Hausherr 1928, LXXX-XCI). Panaghiotes Chrestou has suggested analternative hypothesis (956-1036) in the Introduction to his re-edition of the Life, prepared on the basis of four Athonite manuscripts and Hausherr's text (Chrestou 1983, 12-27). However the scholarly community has rejected Chrestou's suggestion and accepted that of Hausherr. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 297

This doctrine also had the simultaneously epistemologi- cal and eschatological corollary that the vision of God, being that of the divine Substance, is reserved for the afterlife. In the while, the Eastern Churches adopted the Hesychast doctrine, according to which in His Substance (((ou)si/a) God remains incomprehensible and invisible in this world, as well as in the world to come, but can be seen here, as well as in the afterlife, in His Operations (e)ne/rgeiai4), which constitute the immanent aspect of God. The Operations reveal themselves to those purified in their heart as a kind of ungraspable, divine, uncreated light. This latter doctrine, as formulated by the great Hesychast theologian, Saint Gregory Palamas, beside the distinction of the divine Persons implied another real distinction within God, that between His Substance and His Operations, both constituting God and both being uncreated.

By a curious coincidence, both doctrines were prom- ulgated as official dogmas, one of the Roman and the other of the Constantinopolitan Church, nearly at the same time. The Western doctrine about the substantial vision after death was officially proclaimed in the Papal Constitution of Benedict XII, De visione dei beatifica et

The most important criticism of Chrestou's hypothesis was that of V. Grumel (Grumel). Nevertheless, although Chrestou's alternative chronology certainly cannot be accepted, when accepting that of Hausherr, we have to face the following difficulty: while Hausherr's only source was the Life of Symeon by Nicetas Stethatos, at several points he had to reject the data provided by Nicetas and use conjectures. Now his selection criteria for distinguishing between the acceptable and unacceptable data in the same source seem far from being evident. Thus, without being able to suggest an alternative chronology for Saint Symeon's life, here I simply want to point to the hypothetical and speculative nature of the generally accepted theory. 4 The Greek expression e)ne/rgeiai is habitually translated by the modern term "energies." I find this misleading, given that the concept of energy, for which the name was coined in recent times from this very Greek word, did not exist in Antiquity and the Middle Ages. ) Ene/rgeia means in fact "operation," "activity," even "realisation." Throughout this paper I shall use the term "divine Operations," given that operationes was the usual rendering of the Greek expression in Latin theological texts. 298 Isztvan Perzel de novissimis,5 issued in 1336, while the teaching of the Hesychasts was accepted at several local councils of Constantinople, held in 1341, 1347, and 1351, and was quickly adopted by all the Eastern Orthodox Churches.6 The two doctrines assigned quite a different role to mysticism. The Western dogma, proclaiming a radical incognoscibility of God for this life, but allowing for a not less radical cognoscibility of the Creator for the afterlife, pushed all kinds of mystical experience towards the mar- gins of Christian life. As a result of the dogma, mystical experience became considered as a private affair of the soul and God, consisting of signs of favour given by God to the mystic, while God, as He is in Himself, remains hidden and invisible for all the time His lover spends in this world, until the latter becomes, having been purified in the life here below and having cast off at the moment of the death the heavy burden of the flesh, worthy to contemplate "intuitively" the divine Substance.7

5 See Denzinger-Rahner, 229-230. The most recent monograph about the debate on the visio beatifica is Trottmann. 6 In June 1341, a local council held in Constantinople condemned Barlaam of Calabria, by then the main enemy and accuser of the Hesychasts. It seems that at this meeting primarily questions related to the "Jesus prayer" were treated and the real doctrinal questions were avoided (Chrestou 1966, 13; Nadal 1995, xxi and n. 30). Henceforth Gregory Akindynos assumed the leadership of the anti-Hesychast opposition. In July, another council was held against Akindynos, the result of which is somewhat unclear (Chrestou, 1966 17-18; Nadal1995, xxiii-xxiv). In the same year a Tome was edited and signed by the patriarch, accepting the doctrines of the Hesychast leader, Saint Gregory Palamas (Chrestou 1966, 17-19; Nadal 1995, xxv). In 1343, another synod condemned Gregory Palamas and accepted the doctrines of Akindynos (Nadal 1995, xxvi). In February 1347, when, after a long civil war, the triumphant John Kantakouzenos was about to enter Constantinople, a new council confirmed the Tome of 1341 and condemned Akindynos. The decisions of this council were inserted in the Synodical Tome of 1347 (Chrestou 1966, 40-41; Nadal 1995, xxvii). In May-July 1351, another council was held against the new anti- Hesychast leader, Nikephoros Gregoras. In the next year (1352) six anathe- matisms against the anti-Hesychast tenets and six eulogies for those who have confessed the Hesychast teachings (with one for Emperor Andronikos Palaiologos, who convened the first Hesychast council in 1341) were introduced into the Synodikon of Orthodoxy, read on the Sunday of Orthodoxy; another, seventh, eulogy was introduced after the death of Saint Gregory Palamas (November 1359) on his name (Chrestou 1988, 17-18, 36-47). 7 Cf. Benedictus Deus: "animae sanctorum omnium etc. […] mox post mortem Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 299

The Hesychast doctrine, quite on the contrary, prom- ised to those who purify themselves a direct and real participation in God, and a vision of Him through the Operations, already in this life. However, according to this doctrine, this basic ontological situation will not be changed even after death. The blessed receive in eternal bliss precisely that, the first fruits of which they have already ewoyed in this life, just as the damned receive only punishment, the foretaste of which they had already to taste here below. But God remains forever, even in the eternal bliss, unreachable and transcendent, because He will never reveal the mystery of His Substance to any creature. In this theological teaching, not lacking in philosophical consequences, "Substance" or "Essence" stands for the divine transcendence, while "Operations" stand for the immanence. This doctrine, far from marginalising the mystical phenomenon, placed it at the very heart of Christian life. According to it, being a real Christian meant to partake in the divine Operations in a "percepti- ble" – meaning "conscious" in the terminology of the Septuagint – manner,8 that is, in mystical experience.

These are more or less well known facts. It is, however, hardly known that before becoming widely accepted in their own circles, these doctrines had to compete with others in East and West as well. History is generally con- suam et purgationem praefatam in illis qui purgatione huiusmodi indigebant […] viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente […]": "The souls of all the saints, etc. […] immediately after their death and after the aforementioned purification in the case of those who have needed such a purification […] will see and already see the divine Substance by an intuitive, and also face-to-face, vision, without the mediation of any creature in the role of the object seen, but the divine Substance showing itself to them nakedly, clearly and overtly […]" (Denzinger-Rahner 530, 230). 8 Many times, but mainly in the Book of Proverbs, the Septuagint translates the 300 Isztvan Perzel structed backwards and this statement holds a fortiori to the history of ideas. Few know for example, that the Western dogma of the visio beatifica was formulated in a controversy with, and a condemnation of, the views of a Pope, John XXII, who himself held eschatological views which were very similar to those of the East, and especially to those of Saint Symeon.9 And it seems to me that the fact that Symeon formulated quite a different doctrine on the divine transcendence and immanence from that of Saint Gregory, remains almost completely unknown.

(B) Is Saint Symeon a Hesychast avant la lettre?

Due to several coincidences, the name of Symeon has become inextricably linked with Hesychasm. In fact, tradition has attributed to him one of the basic Hesychast treatises, the "Method of the Holy Prayer," (Me/qodoj th=j i(era=j proseuxh=j),10 written, according to the prob- able hypothesis of I. Hausherr, by one of the teachers of Saint Gregory Palamas, the monk Nikephoros, at the beginning of the fourteenth century. By the irony of fate, this false attribution drew a flood of iwuries upon the head of Symeon from the enemies of Hesychasm, like Demetrios Kydones:

The matter of the heresy was not first invented by Palamas, but much earlier the so–called Hesychasts whis-

Hebrew words meaning "knowledge" and "wisdom" (da’cat’h and, more rarely, h’akhma) with the term ai)/sqhsij, "perception." See Ex. 28:3, Prov. 1:7, ibid. 12:23, ibid. 18:15, ibid. 24:13-14, etc. This Biblical origin of the term and, thus, of the doctrine of the spiritual senses, has been often ignored, which fact gave rise to the concept of a "sensual mysticism," whenever the expression occurs. Such is the case in Hausherr 1935. 9 The Eastern parallels for John XXII's doctrines were highlighted by György Geréby (Geréby). 10 Edited with accompanying study by Irénée Hausherr (Hausherr 1927). Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 301 pered its teachings in secret. This is clear from the fact that ... Symeon, the abbot of the monastery called Xerokerkou, who was labelled "Theologian" by the initiates and initia- tors of those mysteries, has written in his works many impure and blasphemous things, but particularly in his "On vigilance and attention" says the following:11

Kydones quotes then a passage of the "Method." His words show clearly that by the fourteenth century Symeon was already considered as one of the founders of the Hesychast movement. It seems that it was this same attribution which precluded the Bollandist fathers from inserting in the Acta Sanctorum the Life of Symeon by Niketas Stethatos.12 For sure, the attribution of the "Method" to Symeon is no longer accepted by scholars; however, it is still firmly rooted in their communis opinio, that Symeon was one of the precur- sors of the Hesychast doctrine of the divine Operations, as it was later defined by Saint Gregory Palamas.13 An exception to this rule is constituted by a very informa- tive and honest study by the late Archbishop Basil Krivochéine, the man who perhaps understood Symeon more deeply than any other scholar who wrote about him.14 Archbishop Basil, at the end of a minute analysis

11 Migne, Patrologia Graeca, 154, 840 A, quoted in Hausherr 1927, 16 (112). 12 Hausherr 1927, 112. Hausherr quotes Combefis who wrote about Symeon: "is fuerit fons omnis Palamici erroris." 13 Such is, for example, the view of Karl Holl: "… in ihren grossen Zügen ist die Theologie der Hesychasten eine Rekapitulation der Gedanken Symeons" (Holl, 215). Hausherr quotes this sentence with approval (Hausherr 1927, 112). Walter Völker claims that because Symeon always speaks about seeing a ray of the divine light, but not the source of the light itself, we must consider this vision as being that of the divine Operations and not of the divine Substance itself (Völker, 361). Similar is the argumentation of B. Fraigneau-Julien (Fraigneau-Julien, 83-84, 162-164, 190-191). These are just a few examples from a vast literature. 14 Krivochéine 1971. Archbishop Krivocheine further elaborated same study in his book on Symeon (Krivochéine 1980, 194-209). 302 Isztvan Perzel of the term ou)si/a, recognises the fact the statements of Symeon are many times contrary to those of Gregory Palamas and seem to teach a mystical participation in the very Substance of God. However, finally he comes to the conclusion that Symeon does not use "a rigorous and consistent terminology" and "does not develop his arguments in a logical manner."15 Archbishop Basil attributes the apparent contradictions in Symeon's terminology partly to the "paradoxical and antinomical character of the Christian mystery" and partly to Symeon's "concrete and existential approach" to this mystery.16 Hieromonk Alexander Golitzin, in his excellent recent study on Symeon, follows closely and expands upon Archbishop Basil's analysis.17 He thinks the references to a "substantial participation" only indicate the "truth" and the "reality" of the experience, while Symeon prefers to use other terms, such as "glory, energies, power, might, grace and light."18

A different opinion has also been voiced, first by the Dominican F. Combefis and recently, following him, by Jean Darrouzès. Combefis, in his Introduction to the "On the Essence and the Operations" of Manuel Kalekas, analysed certain passages of Symeon's Ethical Discourses, which speak about a substantial presence of God in the mystical experience, and tried to give them

15 Krivochéine 1971, 168-169: "[I]l manque à Syméon une terminologie rigoureuse et conséquente, un développement logique des arguments. Plus encore, on peut trouver parmi ses affirmations sur l'Essence des contradictions et des divergences, apparentes au moins, qui vous déroutent de prime abord." 16 Ibid. 170: "[S]yméon n'est nullement un faible d'esprit incapable de penser conséquemment, mais […] la plupart de ses " contradictions " s'expliquent par le caractère paradoxal et antinomique du mystère chrétien qui rend si difficile, sinon impossible, son expression en language logique et conséquent, surtout si on approche ce mystère d'une manière concrète et existentielle, comme c'é- tait le cas chez Syméon." 17 Golitzin 1997, chapter "Of Participation in the Life of the Trinity," 134-140. 18 Ibid. 138-139. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 303 an interpretation in line with official Roman Catholic doctrine.19 Following him Darrouzès, in his Introduction to Symeon's Theological and Ethical Treatises, affirmed that in Symeons's doctrine the object of the mystical vision is the divine Substance. Moreover, Darrouzès thought that the distinction between Substance and Attributes plays no role in this teaching.20 He wondered whether Evagrios Pontikos – who had taught a doctrine of "substantial knowledge" – could have influenced Symeon either directly or indirectly.21 It seems to me that all these scholars have grasped one or another aspect of Symeon's doctrine. Thus, without claiming to have arrived at the whole truth, in what follows I shall try to give a broader and more encompass- ing analysis. I shall try to show that Symeon's teaching contains a clear and articulate doctrine of the divine Substance and Operations, which, although not identical with that of the Hesychasts, is not less coherent and logical. Then, in the second part of the present essay, I shall try to demonstrate that, far from being an individual doctrine of Symeon himself, it is derived from the ascetic and liturgical literature that constituted Symeon's sources for the elaboration of his doctrine. All this said, I find it very important to state beforehand that Symeon's doctrine, notwithstanding all its peculiarities, is very close to that of the Hesychasts, insofar as it describes very similar personal experiences and defends the same "cause": the possibility and indeed the necessi-

19 PG 152, 270 B-C, quoted by Jean Darrouzès, "Introduction" to Traités théologiques et éthiques, 26. 20 Jean Darrouzès, ibid., 27: "[S]'il fallait donner une définition dogmatique d'après les expériences et les affirmations de Syméon, il semble bien que non seulement la distinction essence-attributs n'entre pas en ligne de compte, mais que la vision est bien celle de l'essence de Dieu. Le mystique voit Dieu lui-même dans sa Trinité et son unité, et pas seulement " ce qui est autour de lui " ta\ peri\ Qeou=." 21 Ibid. 26, n. 2. 304 Isztvan Perzel ty of acquiring a direct and immediate vision of the uncreated divine light already in this life.22 However, the doctrinal interpretation of the experiences is different in the two cases.

II. The theology of the divine Substance

(A) A substantial participation in God?

To begin with, one cannot ignore the fact that Saint Symeon speaks in plain and unambiguous terms about a participation in the divine Substance. He draws his expression from a Scriptural source, the Second Epistle of Saint Peter (1:4), where the Apostle says

i(/na [...] ge/nhsqe qei/aj koinwnoi\ fu/sewj a)pofugo/ntej th=j e)n tw?= ko/smw? e)n e)piqumi/a? fqora=j. [T]hat […] ye might be partakers of the divine nature, having escaped the corruption that is in the world through lust.23 It seems that Symeon understood this promise literally and interpreted it as a real participation in the divine Nature (fu/sij), being identical with the divine Substance (ou)si/a). It is this identification that he stress- es in the following hymn, where he clearly refers to the Biblical verse cited above (S1):

22 In this, I fully agree with the final conclusion of Archbishop Krivochéine, who writes at the end of the aforementioned study (Krivochéine 1971, 170): "Néanmoins, avec toutes ces réserves, S. Syméon, avec son enseignement existentiel sur la ou)si/a cachée de Dieu et les rayons de Sa gloire qui nous illu- minent, est bien plus près de S. Grégoire Palamas que de ses adversaires." 23 Unless otherwise stated, translations from the Bible are according to the King James Version. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 305

This [that is, the fact of seeing God] will show me similar to the Angels, or will make me even greater than them, o my Lord. For even though You are invisible to them in Your Substance, And inapproachable in Your Nature, You still definitely appear to me, and mingle Yourself with the substance of my nature. For Your properties are not separated and cannot be divided at all, but Your Nature is Your Substance and Your Substance Your Nature. Thus, partaking in Your Flesh, in fact I partake in Your Nature and I participate truly in Your Substance, becoming a partaker in the Divinity and even an heir to it and being in the body I become, as I suppose, greater than the incorporeal beings, a son of God, as You have told.24 This passage also shows clearly that Symeon knows well the Cappadocian, but also the Chrysostomian, doctrine, according to which the Substance of God is incomprehensible and invisible even for the heavenly powers. However, he, who firmly believes in the real presence of Christ in the Eucharist, interprets this as a substantial presence of Christ's divinity in His Flesh and Blood, the bread and the wine; so that the fact that this Flesh and Blood mingles with Symeon's own flesh and blood means for him that the divine Substance mingles with his own human substance, common with the human substance of Christ. This is also a doctrine of a mystical imitatio Christi. In the same manner as Christ, being one divine Person, exists in two natures, the divine and the human, so will ourselves as unique created persons exist 24 Hymn VII, 23-34. Hymns I, 210. 306 Isztvan Perzel in two natures and substances, one being ours and the other being that of God's Spirit (S2):

O hear, all those who, just like myself, have sinned against God, try and run to grasp and catch intensely by your deeds the matter of the immaterial fire – when speaking about matter, I represent to you the divine Substance – and light up the intellectual light of your soul, in order that you may become like gods possessing within yourselves the entire Glory of God in two substances, in two natures, in two operations in two wills, as Paul proclaims it. For different is the will of the changing body, and different is that of the Spirit, and different that of my soul. However, I am not triple, but double, as man […]25

The last hint is obviously at the will of the flesh as opposing the will of the Spirit in Romans 7 and 8.26 One may remark the Christological allusions of the text: the same terms which hold for Christ hold also for the divinised saints, or rather, for the divinised sinners, as Symeon puts it. Apparently, the union of the two substances, the divine and the human, in Christ is somehow prolonged through the eucharistic communion in all the faithful who partake in the Eucharistic communion. Finally, the passage also contains a very clear indication of how Symeon understands the term "Substance" in the case of God. He represents it as the matter of the Immaterial (or the "wood" [u(/lh] of the divine Fire27), that is to say, a sub-

25 Hymn XIII. 11-21. Hymnes I, 256-258. 26 This is indicated in the apparatus of Koder's and Paramelle's edition (ibid.). Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 307 strate, something that can be grasped by the spiritual senses, just as sensible matter can be grasped by the corporeal senses. Whatever the closer theological and philosophical content of this surprising teaching may be, even from this passage alone it becomes quite clear that the term ou)si/a, "Substance," represents for Symeon the immanent aspect of the Godhead, unlike in the Hesychast – and one might also say, the Cappadocian – doctrine, where it stands for transcendence.

Another Scriptural text that Symeon understands literally, drawing from it the conclusion that he has received in himself the divine Substance, is 1 John 4:8: "God is love," and ibid. 12: "if we love another, God dwelleth in us, and his love is perfected in us," together with another verse of the same letter (1:5–6): "God is light, and in Him is no darkness at all." Using these verses, Symeon writes in one of his Thanksgivings (S3):

As I went once to kiss the spotless icon of the One who gave birth to You and prostrated myself before it, Yourself, before I stood up, appeared to me within my wretched heart, having made it light and then I knew that I con- sciously have You within myself. From that moment it was not by remembering You and the things around You (tw=n peri\ se) that I loved You, recalling You from the memories of these things, but I was convinced in all truth to have You in myself, You who are Love in Substance (th\n e)nupo/sta- ton a)ga/phn). For You are the true Love, o God.28

27 See Deut 4:24. 28 Thank II, 265-272, Catéchèses III, 350-352. 308 Isztvan Perzel

Symeon uses here just another attribute (e)nupo/statoj) to denote the substantial and real, not accidental, presence in him of God, whom he identifies to the love he experiences in his heart – the term "heart" denoting here the spiritual as well as the corporeal centre of the human being. And given that God is not only love, but also light, Symeon sees his own heart completely illuminat- ed by the presence of the divine Light in it. Naturally, e)nupo/statoj a)ga/ph could be translated in another way as well, as "love in person," and this translation would not be incorrect. However, as will be shown a little bit later, the expression is in fact a Pseudo–Macarian loan word and in the Macarian literature, where the term is used in the same context as here, it means clearly "substantial," "in substance," and the same seems to be its meaning in Symeon's usage.

In this passage, just as in the first text quoted, we find an allusion to the Cappadocian doctrine of divine transcendence, according to which we cannot grasp the ta\ peri\ au)to/n of God and can only guess it through "what is around Him" (ta\ peri\ au)to/n). As is well known, the Hesychasts interpreted this doctrine in the sense that "those around God," that is to say, the divine Operations, constitute the only aspect of God with which we can enter into touch even in the mystical experience, the very Being, or Essence, or Substance of God, His ou)si/a, remaining hidden forever. For Symeon, however, the Cappadocian doctrine seems to hold only for rational knowledge concerning God, so that the mystic leaves the domain of "those around God" to enter into direct touch with Him in his Substance. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 309

Thus, not only does Symeon stress again and again that in the mystical experience men partake in God's Substance and nothing else (S4):

[W]hen we take the Spirit of our Lord and God, we become partakers of His Divinity and Substance […],29 and not only does he affirm that the presence of God in the universe is substantial or hypostatic (taken indifferently in the sense of a real presence) (S5):

He is everywhere and in everything and He fills the universe completely with His Substance, with His Nature, and also with His Reality ((kat' ou)si/an, kata\ fu/sin, kaq' u(po/stasin w(sau/twj […]30

He also knows about, and formally rejects, another view, according to which Christ would be completely transcendent in His Substance, so that He would be present in the universe only by his Operation or Power (S6):

This is why I call You and this is why I shout to You: O You, who are above with the Father and are with us, not as some think, by Your mere Operation, not as many believe, by Your mere Will, nor by Your mere Power, but also by Your Substance […]31

29 Eth. I. 3, 82-86. Traités théologiques et éthiques I, 202. 30 Hymn XXIII, 191-194. Hymnes II, 200. 31 Hymn XLVII, 30-34. Hymnes III, 122. 310 Isztvan Perzel

Once again, one should note the Christological content of the passage. Christ is with us in His Substance because of the hypostatic union that unites Him to the creature. However, one should not pass without also noticing the fact that the view rejected here strangely resembles the one that was later to be adopted by the Hesychasts. A later reader of one of the manuscripts felt this contradiction and added to this passage a long scholion in eighteenth – century katharevousa.32 According to the hypothesis of Johannes Koder, this scholiast might have been Saint Nikodimos the Hagiorite.33 The scholiast tries to explain that Symeon's refutation does not concern in fact the Hesychast doctrine, but only some pagans and heretics, who thought of God as having a corporeal nature and imagined that He was sitting in the heavens and ruled by His mere order and will the universe, just like an earthly king. Thus, according to the scholiast, Symeon would say that God is everywhere present in His Substance, but we partake only in His Operation or Power, but never in His Substance or Nature, which is imparticipable, a)me/qektoj. Rather than giving a correct explanation of Symeon's words, this scholion shows how problematic its author found them and how he strove to harmonise them with the Hesychast doctrine, which, by then, had long since become the official dogma of the Orthodox Church.

32 Ibid. See the scholion's French translation on p. 123, n. 4. The scholion is to be found in the edition of Dionysios Zagoraios (Dionysios, 122). 33 Hymnes I "Introduction," 70. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 311

(B) A confusion between ou)si/a and u(po/stasij

We have already noted that sometimes Symeon uses the terms ou)si/a, fu/sij, and u(po/stasij somewhat indifferently. At two instances I quoted texts (S3 and S5 above), where u(po/stasij stands in a place where we would expect the term ou)si/a. However, this identification seems to work also vice versa. The following is a striking example for Symeon's use of fu/sij and ou)si/a, where normally one would expect the word u(po/stasij or another similar expression meaning person (S7):

O immaculate Nature, hidden Substance, Love–of–mankind unknowable to most men, Mercy unseen by those who lead a heedless life, unchangeable, indivisible Substance, thrice–holy, simple and shapeless Light, without any composition, incorporeal, incomprehensible, ungraspable to all nature, how did you appear similar to me, how did you reveal Yourself [to those in the darkness (Jes 9:1; Mat 4:16),] how were You held in the hands of Your holy Mother, how were You bound like a murderer, how did You suffer like a criminal, in a body, o my King, because You wanted to save me and to lead me back to the Paradise of Glory?34

I think there can be no doubt that the "Substance" or "Nature," which is celebrated in this hymn and is hardly separable from the Substance in which the faithful partake in the Eucharist, or from the matter/wood of the divine Fire, is in a way to be identified with Christ. However, what place should be assigned to this Substance? We could suspect a monophysite teaching

34 Hymn XIII, 37-47. Hymnes I, 258-260. 312 Isztvan Perzel here, according to which the divine Nature in the Economy would be the same as the divine Hypostasis, so that Symeon would be teaching the incarnation of the only Nature of Christ, but this interpretation would be strictly excluded by the many clear dyophysite texts of Symeon, of which we have quoted one in S2. Or we could suspect a kind of Nestorianism, which would consider the two Substances of Christ as two hypostases; however, our text entirely contradicts such an interpretation, for, clearly, Symeon speaks about a divine, eternal, incorporeal Substance, preexistent to the Incarnation. Moreover, this Substance is called by the divine attributes "Love–of–mankind" (filanqrw- pi/a) and Mercy (e)/leoj), which pertain to God's sav- ing activity in the world and which were considered later by the Hesychasts as the names of separate Operations. And another puzzle: why does Symeon call this Substance or Light, which he somehow identifies with Christ, "thrice – holy (trisagi/a)," when normally, in Byzantium, this was an attribute of the Trinity?

Certainly, I do not claim to be able to give any defin- itive answer to these difficult questions. However, perhaps the following verses of another hymn by Symeon can make us guess what the "thrice–holy Substance" might mean (S8): [I]n the night itself and in the darkness itself I see Christ as He fearfully opens for me the heavens, He bends toward me and becomes visible to me together with the Father and the Spirit in the thrice–holy Light, being one in the three and the three being in one; anyway, they are the Light, and the Light is the three Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 313

and it illuminates my soul more than the Sun and irradiates my darkened mind.35

Although here Symeon does not use the term "Substance," the "Light" and the "thrice–holy" attribute let us conclude that he speaks about the same reality as in the previously quoted hymn (S7). There the Light was somehow the Christ, but here Symeon teaches that the "thrice–holy Light" bears the presence of the three Persons of the Trinity, a logical development, given the general usage of this attribute. Thus, putting together all the information gathered up to now, we may say that the Substance, or Light, at hand is the immanent aspect of God, somehow bearing the presence of the three divine Persons together and thus identified with the presence of the Holy Trinity in the created world, primarily in the heart and the soul of the faithful; we may also draw the conclusion that according to Symeon this presence has somehow been incarnated in Christ, in the womb of the Mother of God. If this – emphatically hypothetical – interpretation is correct, we might note that, on the one hand, as constituting the immanent aspect of God, this Substance plays exactly the same role as the Operations in the Hesychast doctrine, but that, on the other hand, the Hesychasts would never say that it was this immanent aspect (that is, the Operations in their case), which became incarnate in Christ. Be it as it may, the role of this divine principle reminds us of a concept not very much attested in the Greek–speaking Christian world, but all the more prominent in the theological thought of Aramaic (Syrian) Christianity, that of the Shekhinta, the divine Indwelling or Presence.36

35 Hymn XI, 35-42. Hymnes I, 234. 36 On the history of the concept in the Aramaic-speaking world, see Sed. 314 Isztvan Perzel

Thus, from all the passages quoted (and from others not quoted) here we can establish that Symeon taught a substantial presence of God in the world and also a real participation in the divine Substance in the mystical experience, connected primarily to the participation in the Eucharist. However, what does this mean more precisely? There are some passages which seem to be in plain contradiction with the theory of a substantial presence. In fact, in several places Symeon says that God transmits Himself to humankind not "in substance," (ou)si/#) but "in participation" (metousi/#) [S9–10]:

I think that the vision is seen as enveloped together, not in substance though, but in participation […]37

If it was in knowledge, deed, and contemplation that God became entirely man, it should certainly be thought, if we are to be Orthodox, that I become entirely God by communication with God, in awareness and consciousness, not in substance, but in participation […]38

These passages have been quoted by both Archbishop Basil Krivochéine and Hieromonk Alexander Golitzin as proving that Symeon's thought has a contradictory and paradoxical character and that, per consequent, the expressions indicating a substantial participation are not to be taken at face value.39 However, the contradiction

37 Hymn I, 28-29; Hymnes I, 158. 38 Hymn L, 198-202; Hymnes III, 170. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 315 seems only apparent. In my interpretation, here Symeon does not say that the participation is not in the very Substance of God – this would be a plain denial of what he affirms elsewhere – but only that it is not in our own substance that we become divine, or become united to God, or see Him, but only in participation – evidently in His Substance.40 What Symeon states here is only that the created nature never becomes God substantially, just as God has never become man according to His substance (but only in the Son's Person).The divinisation of man strictly follows the pattern of the inhumanation of God. The opposite view would lead to a pronounced monophysitism in Christology and to sheer Gnosticism in spirituality.

(D) Substance and Operations

However, does the presence of a doctrine of substantial participation in the Divine in Symeon's writings mean that, as Darrouzès seems to indicate,41 he did not know, or ignored, or rejected, any distinction between the divine Substance and Operations, so prominent in the Hesychast doctrine? As we have already seen above (concerning S3) he clearly knew about, and admitted, a distinction between the divine Substance and "those things around it," but he seemed to give a specific interpretation to this Cappadocian doctrine. Now let us see more closely how he understood this distinction. In fact, he exposed in many places his doctrine on the

39 Krivochéine 1980, 206-207 (quoting both texts); Golitzin 1997, 137-138 (quoting only S10). 40 Darrouzès has clearly grasped this point: see his "Introduction" to Traités théologiques et éthiques, 26-27: "La déification reste une opération de la grâce, une communion personnelle qui n'aboutit pas à une confusion des natures. Cependant … la vision est bien celle de l'essence de Dieu." 41 See his notes quoted above, in n. 18. 316 Isztvan Perzel divine Substance and Operations, but perhaps nowhere as clearly as in his Hymn XXII. Here, after having dwelt at length upon the incomprehensibility and ineffability of God, he – so to say – gives a warning to himself, in God's person, in the following way (S11):

[It is better] not to scrutinise My Nature, o son of man, nor My Operations, those of the Holy Spirit, how it [that is, the Spirit] becomes a Sun, how it seems to be a star, appearing from a distance and above the mountains, and when it hides from your eyes, how it causes you an inconsolable anguish and sorrow, and when you think that it will not appear to you any more, how you find it inside, somewhere in your heart, and how it gives you unexpectedly stupefaction and joy. When it shows itself to you as a flame, when it looks like splendour and fire, do not wonder or scrutinise, it is not good for you! Only believe that I am a Light, totally deprived of shape. entirely simple, not composed of anything, indivisible by nature, inscrutable at the same time, approachable in an unapproachable manner. Truly, I am seen and I show myself in My love for men, transforming Myself according to the capacities of each human being; this is not something that I Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 317

undergo, but those who see are deemed worthy to see Me in this way.42

I think that these verses contain an unambiguous doctrine. They show that Symeon was fully aware of a distinction between the concepts of divine Substance and Operations. He was also perfectly aware of, and accepted, the Cappadocian doctrine, according to which the Substance of God is entirely hidden and incomprehensible and that it lets us guess itself only through its Operations in the universe and, most of all, in ourselves. Symeon states as well – and in this, he again follows the Cappadocian Fathers – that these Operations are multi- ple and variable according to our capacities, while the Substance is absolutely one, unique, and indivisible. He still closely follows the Cappadocian teaching when he affirms that the divine Substance remains unchangeable, while everybody perceives it in a different manner. But he adds to all this a peculiar interpretation, contained in the following lines of the poem (S12):

The virtues of the soul constitute the substrate (u(po/keintai) as a kind of matter, in which the divine Light of the Spirit, which envelops them, is also called according to the substrate of its matter (kata\ to\ u(pokei/menon th=j u(/lhj),43 since it has no proper name among men. Thus, when man is seized by sorrow and weeps, then the Spirit is also called "water," because it cleanses

42 Hymn XXII, 148-165, Hymnes II, 182. 43 Father Joseph Paramelle translates these lines in the following way: "Les vertus 318 Isztvan Perzel

and united to the tears, it washes away all dirt; when compunction quenches the anger of the heart with the assistance of the Spirit, this is called "meekness"; and again, when man becomes enflamed against impiety, this happens through the Spirit and is called "zeal." Again, it is called "peace," "joy," and "benignity," since it gives all three to the one who mourns, and it makes joy gush forth like a fountain in the heart.44

I think that this is a very philosophical, and not only poet- ic, explanation of the inherent hidden unity and the apparent multiplicity of the Divine: in Himself, that is, in His Substance, God remains one, perfectly simple, and not composed of anything. However, out of His love for mankind He enters into composition with the many souls, personally different from each other, so that He is named after the com- posite mirror images that appear in them. In this manner, every virtue of a soul attracts the Spirit in the form of a different grace and it is this transfigured state of the soul, or, rather, the act of God by which He enters into composition with the soul, which Symeon calls the divine Operation. Nevertheless, even this Operation receives its name from the material element of the composition, that is, the soul's virtue, and thus is properly ineffable in itself. This is certainly a doctrine of distinction of the divine Substance and its operations, but different, at least in its philosophical content, from that of the de l'âme sont en dessous comme du bois/ et la lumière divine de l'Esprit qui les enveloppe/ tire son nom aussi du bois sur lequel il repose" (ibid. 185). Naturally, this translation is also correct, because of the ambivalence of the word u(/lh. However, given the obvious technical meaning of the couplet u(/lh- u(pokei/menon, it is hardly possible to suppose that Symeon was unaware of the philosophical meaning of the expressions that he used. 44 Ibid. 176-189, 184. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 319

Hesychasts. Not only is the idea of a participation in God's Substance, a priori excluded by the teaching of the latter, preserved by it, but we cannot speak of a real distinction of the Substance and its Operations in the Hesychast sense either. For Symeon, this distinction is rather due to our perception only. According to his doctrine, God is, and remains forever, absolutely simple, but men can have their own substance united to God's through grace, on the reverse pattern of the Incarnation of the Word, so that God can be named in the resulting composition. If my interpretation is correct, this is a philosophically consistent, though extremely subtle, teaching about the divine presence in the world, the Eucharistic communion, and the mystical experience. To my understanding, it interprets and defends in another way the same phenomenon which is interpreted and defended by the Hesychasts: the ungraspable and ineffable, but entirely real presence of God in the universe and ourselves. Thus, the two doctrines can perhaps be considered as identical in their ultimate content, but very different in their form, and also in their philosophical connotations. 320 Isztvan Perzel

III. The sources of the doctrine

(A) On Symeon's sources in general

There arises, however, the question whether this is a very personal teaching, peculiar only to Symeon, or whether the New Theologian takes it from some preexistent tradition. I think that an inquiry into Symeon's sources permits us to answer this question. The sources of Symeon's writings, surprisingly enough, have not been very thoroughly studied.45 The only patristic author whom Symeon names explicitly is Saint Gregory the Theologian.46 Besides this most important source, it is generally accepted that Symeon used the Pseudo – Macarian homilies, and Archbishop Basil Krivochéine, in his edition of the Catecheses of Symeon, mentions a close literary parallel with a Macarian passage.47 It is known from Nicetas' Life of Symeon that Symeon was acquainted with the writings of Mark the Hermit and John Climacus.48 Some other references to John Chrysostom, Basil the Great, Maximus the Confessor, and diverse saints' Lives have also been found by vari- ous researchers. In addition, Louis Bouyer and Jean Darrouzès mention the name of Evagrius as a possible source of Symeon, without quoting any further evidence.49 Although this has been many times denied, Alexander Golitzin has shown beyond any doubt that

45 For a by now ten year-old summary of the state of the research, see Turner, 45-51. Research since conducted by Hm. Alexander Golitzin has somewhat modified the picture presented by Turner. See Golitzin 1994, 131-179. 46 See Turner, 46-49. 47 The parallel can be found in the opening section of Catechesis XXXIV. There, Symeon paraphrases a text from the Epistula Magna (cf. Catéchèses III, 271 n. 2). 48 Nicetas Stethatos, Life of Saint Symeon the New Theologian 6. 28ff. Koutsas, 64. See the discussion of John's influence on Symeon in Turner, 45-46. 49Bouyer, 673, for Darrouzès, see above, n. 18. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 321

Symeon had read and used Pseudo–Dionysius.50 I have also gathered together further evidence supporting this latter thesis.51 To all this, one should add the several lives of the saints read in the monasteries,52 as well as all the prayers of the liturgical cycle, which Symeon must have well known and which must have exerted a deep influence on him. Now let us take a look at those sources in order to determine whether Symeon could have taken his doctrine of the divine Substance and substantial participation from one or some of them.

(B) Substantial participation: Pseudo–Macarius

As concerns Gregory the Theologian, the other Cappadocians, and John Chrysostom, they could be Symeon's sources for the distinction between divine Substance and Operations, but they could hardly be at the origin of the latter's doctrine of a substantial participation. Very different is, however, the case of Pseudo–Macarius. Even a glance at the language of this spiritual author can convince us that he must be the most important, or one of the most important, sources of the doctrine at hand. We have already mentioned Symeon's synonymous usage of ou)si/a and u(po/stasij, two basic terms that had originally meant the same thing in the philosophical language, but which were cautiously dis- tinguished by the Cappadocians, and, following them, by the Second Ecumenical Council in 381. As is well known, from that period onwards, ou)si/a meant in the theological language "Substance," and especially the common Substance of the divinity, while u(po/stasij

50 Golitzin 1994. 51 Perczel 1997. 52 See notes 1-5 of B. Krivochéine in Catéchèses I, 424-425 and Turner, 51. 322 Isztvan Perzel gradually acquired the meaning that we nowadays understand by Person, and meant especially the three divine Persons of the Trinity. However, in Pseudo – Macarius we find the earlier synonymous usage, which is no wonder in the case of a fourth–century author not influenced by the Cappadocian Fathers.53 But the lack of distinction between ou)si/a and u(po/stasij is all the more surprising in the case of Symeon, who wrote in a period when this distinction was already consecrated by a multisecular usage. This fact shows only an overall characteristic of Symeon's thought: its faithfulness to the spiritual authors whose teachings have inspired it.

I have also mentioned that Symeon's concept of a substantial participation in God is based on a literal interpretation of a Scriptural verse, 2 Pt 1:4:

That [...] ye might be partakers of the divine nature, having escaped the corruption that is in the world through lust.

I have also quoted Hymn VII (S1), where Symeon based his interpretation on an identification of the terms Nature and Substance. Now, we find the same interpretation of the same verse in Pseudo–Macarius (M1):

[T]hey should ask and receive a heavenly gift from the Substance (u(po/stasij) of His Divinity, for it is written: "that [...] we might be partakers of the divine Nature.54

53 As far as the controversial question of the relation between Pseudo-Macarius' Great Letter and Gregory of Nyssa's De instituto christiano is concerned, I am inclined to accept J. Gribomont's thesis of the latter's dependence from the former, rather than the opposite view proposed by W. Jaeger. 54 Pseudo-Macarius, Hom. 39, 9-11, Die 50 geistlichen Homilien 274. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 323

And another passage referring to the same verse and the same doctrine (M2):

Just as the glory of Christ, being inside, was poured out and shone forth to His body, in the same way the power of Christ, being inside in the saints, will on that day flow out upon their bodies. In fact, they are already partaking of His Substance (ou)si/a) and Nature (fu/sij) in their intellect [...].55

Another Macarian passage says that the Divinity remained "substantially" in the human nature of Christ, this being the prototype of its substantial presence in the saints. This is in fact an exegesis of John 5:35:

He [John the Baptist] was a burning and shining lamp.56

Macarius' text reads as follows (M3):

As many lights and burning lamps are lighted from the fire, but all the lamps and lights are lighted and shine from one nature, so also the Christians are lighted and shine from one Nature, from the divine Fire, the Son of God; they have their lamps burning in their hearts and they are shining before Him, being on the earth, just as He does (Zech 4:3,11,14; Rev 11:4) [...] Therefore, the Christians from one aspect are similar to lamps with oil in them, that is, the fruits of righteousness. But if [their lamp] is not lighted from that of the Divinity, they are nothing. The Lord "was the burning lamp" (John 5:35), by virtue of the Spirit of Divinity, who abided substantially (ou)siwdw=j) in Him and was burning His heart according to His humanity.

55 Hom. 15. 38, 539-547, ibid. 149-150. 56 In the King James Version: "he was a burning and a shining light." 324 Isztvan Perzel

In fact, this passage contains virtually all the elements observed earlier in Symeon's doctrine about God's substantial presence in men, and about Christ's two natures being a prototype of the saints who live also in two natures, because they have acquired in themselves the substantial presence of the Spirit. Another similarity consists in the fact that Pseudo–Macarius and Symeon alike constantly speak about a kind of "mingling" of the two natures. Thus Pseudo–Macarius says that when Christians partake in the Eucharist, their souls mingle with the Holy Spirit (M4):

The prophets did not know beforehand that those who partake in the visible bread eat spiritually the flesh of the Lord, that the Apostles and the Christians would receive the Paraclete [...] and be filled by the Divinity, and that their souls would be mingled with the Holy Spirit.57

Symeon uses very similar terminology (S13):

O Christ, my God, how do you entirely mingle with the grass in Your divine Substance, entirely in Your unbearable Light, o my indwelling God? How is it that, remaining unchangeable and totally unapproachable, You preserve unburnable the substance of the grass and keeping it unchangeable you change it in its entirety […]?58

57 Hom. 27, 245-250. 58 Hymn XXVIII, 159-164, Hymnes II, 306. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 325

Of course, the terminology of mingling can be found elsewhere as well in the Greek patristic literature (as in Origen, Gregory of Nyssa, Pseudo–Dionysius, and so on) and is, as Columba Stewart has shown, even more prominent in the Syriac literature,59 but the presence in the writings of both authors of an entire cluster of themes centred on that of a substantial participation leaves little doubt about the fact that Symeon elaborated his doctrine on the basis of his Pseudo–Macarian readings.

It is important to note that none of the elements of this doctrine are to be found in Pseudo–Macarius only, so Symeon, when he consulted this author, could well have been convinced that he was reading there a general doctrine of the Church. Particularly important, but also particularly problematic, are the hymns of the Byzantine Church that seem to suggest a doctrine similar to that of Symeon. They are important, because there is nothing more natural than a monk elaborating themes that he has encountered in the church services, but also problematic, because often it is difficult to date these hymns, meaning that the question of anteriority is not easily decided. Moreover, the treatment of the hymns requires special expertise in liturgical studies, which I do not claim to possess. However, let me just mention a couple of interesting parallels from this hymnologi- cal material, without drawing far–reaching conclusions.

59 On the terminology of "mingling" in Pseudo-Macarius, see Stewart, chapter "Metaphors of Mixing and Blending," 170-203. See also Stewart's conclusions on p. 203: "[S]yriac writers use mixing language with a vividness and direct- ness which sets them quite apart from their Greek-speaking contemporaries […] So too does Ps.-Macarius." 326 Isztvan Perzel

A striking parallel is to be found in the morning service sung on the second day of Christmas, the Synaxis of the holy Mother of God. At the end of the service, during the Praises (ai)/noi), the following troparion, attributed by the liturgical books to Andrew of Jerusalem is sung:

Today, the invisible Nature is joined to mortal men, coming forth from the Virgin. Today, the infinite Substance is wrapped in swaddling clothes at Bethlehem. Today, God leads the Magi by a star to worship Him, and in gold and frankincense and myrrh they foretell His three–day bur- ial. Therefore we sing: O Christ our God, made flesh of the Virgin, save our souls!60

In this text we find the same – presumably archaic – terminology, calling Christ a Nature and a Substance, that we have encountered in Symeon's S7 quoted above. If this troparion was indeed composed by Andrew of Jerusalem, that is, by Andrew of Crete (660–740),61 then it largely ante- dates Symeon's times and could already have been a part of the Christmas service in the tenth and eleventh centuries.

Even more difficult is the dating of another text, a theotokion (that is, a praise of the Mother of God) sung at the end of the midnight service canon in the Seventh Tone. If Symeon could have read such a text, it could at least easily have justified his theory of a participation in the divine Substance, as well as his interpretation of 2 Pt 1:4: Having assumed mind, soul, and the mass of the flesh

60 Menaion, 405-406. English translation by Kallistos Ware and Mother Mary in The Festal Menaion, 293. In the translation I have changed "Essence" to "Substance," according to the terminology used in the present study. 61 On Andrew of Crete, see ODB 92-93, Eustratiades, BHG 113-114c. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 327 from your pure womb, God the Word appeared a man in reality and showed that man is a partaker of the divine Substance.62

The reading of such texts, combined with the Pseudo–Macarian spiritual teaching and other ecclesias- tic testimonies could easily give rise to Saint Symeon's theories that above I tried to unfold from his writings.

(D) Substance and Operations: John Climacus

Thus, the above are possible sources for the New Theologian's doctrine of a participation in the divine Substance. However, his peculiar interpretation of a distinction between the Substance and the Operations of God seems to have no roots in the Macarian literature and hitherto I could not discover its traces in the eccle- siastic hymns. In an earlier paper I tried to demonstrate that one of the sources that Symeon had used for the elaboration of this doctrine was Pseudo–Dionysius.63 I shall not touch upon this source now, but will present another, even more important one, John Climacus.

Treatise 25 of John's Ladder, treating of "The destruction of the passions by the advent of the most high Humility" is a very curious one. It fully justifies the last statement of John's Life, put as a foreword before the Ladder:

This new seer of God has shown his tablets written by God, tablets containing practical [that is, moral and ascetic] teaching from the outside, but contemplative [that is, theological] teaching inside.64 62 Oktoekhos, 327. 63 Perczel 1997, 354-357 328 Isztvan Perzel

Now, Treatise 25 begins with a definition of humility, and this definition constitutes the very core of Symeon's doctrine of the divine Operations in the soul (J1):

Humility is a nameless grace of the soul, which becomes named only to those who have received it by experience. An ineffable wealth, the very naming and transmission of God. For It [that is, Humility] says (fhsi/n): "learn it," not from an angel, nor from a man (cf. Is 63, 9), or a tablet, but "from me," that is, from my indwelling, illumination, and operation, "that I am meek and lowly in heart" (Mt 11:29).65

From the grammatical point of view, the above translation corresponds to only one possible understanding of the text. In fact, in the first reading, the interjected verb fhsi/n does not necessarily refer to Humility as the sub- ject, but can also refer to the Scripture, or simply to Christ. Such is in fact the solution of the standard English and French translations.66 However, the syntax of the sentence does not exclude the above reading (and indeed, rather, suggests it) and it was definitely that of Symeon, who understood by it that what Saint John Climacus calls by the name "Humility," is in fact Christ Himself, whose indwelling, or whose operation in the soul, generates the state of humility in the latter. At least, this was the manner in which he paraphrased the self- same passage in his Hymn XXIV (S14):

64 The Ladder, 9. 65 The Ladder 25, 3, 117. 66 Transfiguration Monastery, 150: "for it is said"; Luibheid-Russel, 219: "He said"; Deseille, 218: "car il est dit." Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 329

Let all of us strive to find humility this nameless grace of our souls, which has no name, but by experience becomes named to those who have obtained it. Christ is meek, lowly in heart and whoever has obtained His indwelling, knows that he possesses humility in virtue of Him, or, rather, that He is himself the Humility.67

Clearly, this is a paraphrase of John Climacus' definition of Humility, making explicit what was either implic- it in John's words, or understood only by Symeon, name- ly, the identification of the "nameless grace" with Christ himself. However, did Symeon only read this meaning into the text, or was it originally meant by John? In other words, did the New Theologian understand John Climacus correctly? In fact, a comparison of the above chapter of the Ladder with some others from the same Treatise 25 perfectly justifies Symeon's interpretation. Perhaps the clearest among those is Chapter 29 [30] (J2):

Humility is the "door" of the Kingdom, which leads in those who approach it. And I think that the Lord was speaking of this door when He said: whoever wants, "shall go in and out" from this life without fear "and find pasture" (Jn 10:9) and grass in Paradise. "All that ever came" through another door (Jn 10:1) in the monastic garb "are thieves and robbers" (Jn 10:8) of their own lives.68

So, if Humility is the door, about which Christ said "I am the door," the identification of Humility to Christ

67 Hymn XXIV, 328-335, Hymnes II, 250. 68 The Ladder, 25. 29 [30], 120. 330 Isztvan Perzel is rather plausible. John's definition of Humility (J1), as well as its paraphrase by Symeon (S14), also contains in a nutshell Symeon's doctrine of the nameless indwelling of the Divine in the soul, acquiring names from the substrate of its presence constituted by the virtues of the soul. But Symeon, in his texts S11–12, clearly speaks in this context about the indwelling of the divine Nature or Substance and about the latter's Operations. Where does he take this doctrine from? Does John define Humility as a Substance? Apparently he does. Interestingly enough, although the definition of Humility does not contain the term "Substance," a scholion interpreting the same text69 already explains some enigmas contained in the definition, by an allusion to one of Aristotle's char- acterisations of the category of ou)si/a: "a Substance cannot be more or less that what it is."70 Thus, the scholion states that Humility is called a grace only indirectly, "because of the grace that through Humility is given to the soul." And the explanation follows: "for the names (ai( proshgori/ai) are not susceptible of being more or less"; finally the example adduced by the scholiast, "men cannot be more or less men," is also identical with the one that Aristotle used to illustrate his postulate. Moreover, in what follows the definition of Humility, Saint John Climacus does not fail to state that this "nameless grace" is in fact a Substance, and he states this in terms that clearly remind us of Symeon's expressions:

What the power and Substance of this Sun is, we cannot say. Nevertheless, we understand its inner Substance from its operations and properties.71

69 The Ladder, 117, n. 1. 70 Bekker 3b 35 ff. 71 The Ladder 25. 24, 119. Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 331

And the description of the properties follows soon:

You will know and you will not be deceived seeing in yourself the presence of this holy Substance72 (ou)si/a) in the abundance of an ineffable light and the inex- pressible love for prayer. And before obtaining these two, a heart which does not blame the others if they fall. The precursor of all the aforementioned is a hatred towards any kind of vanity.

It seems to me that these passages constitute something like the direct source of Symeon's doctrine on the divine presence understood as a Substance, and on its Operations in the soul. These texts also constitute a further, third testimony to a tradition in the Greek Orthodox Church, which spoke of Christ in terms of a Substance. However, it remains still quite obscure to me precisely how John understood this term "Substance" and how Symeon interpreted John's expressions.73

IV. Conclusions

Finally, all this seems to show that the history of the Byzantine Orthodox spiritual doctrine before the great Hesychast synthesis was far from being simple and lin- ear. There seems to have existed a spiritual tradition, which had its own terminology transmitted within the monastic circles. The Hesychasts, beyond doubt, deeply revered and used all the authors whom we have treated

72 The English and French translations that I have consulted translate ou)si/a otherwise. Holy Transfiguration Monastery 155: "possession," Luibheid-Russell 223: "gift," Deseille 223: "réalité." Of the three, only the third is correct. 73 It seems appropriate to add here a note by Basile Markesinis. Upon reading the text of the present study he draw my attention to the traditional doctrine of Christ being "the Substance of the virtues." Unfortunately, this note came too late for incorporating it in the above reflections. 332 Isztvan Perzel in this inquiry, but harmonised more thoroughly these spiritual traditions with the mainstream of Greek theological thought, represented by the Cappadocian Fathers and John Chrysostom. In so doing they could work out a lasting doctrinal synthesis, which prevails even now in the Orthodox spiritual tradition.

BIBLIOGRAPHY AND ABBIREVIATIONS

A) Works by Saint Symeon the New Theologian

"The Hymns of Divine Love": Edition of Dionysios Zagoraios: Tou= o(si/ou Sumew\n tou= ne/ou Qeolo/gou ta\ eu(risko/mena ... To\ de\ deu/teron me/roj perie/xei e(te/rouj lo/gouj au)tou= dia\ sti/xwn politikw=n pa/nu w)feli/mouj ... e)kdoqe/ntaju(po\ kuri/ou Dionusi/ou Zagorai/ou, Venice 1790 (Dionysios). Syméon le Nouveau Théologien, Hymnes I–III. Introduction, texte critique par Johannes Koder, traduction et notes par Johannes Koder, Louis Neyrand, s. j. et Joseph Paramelle, s. j. SC 156, 174, 196 (1969, 1971, 1973) (Hymnes).

"Catecheses and Thanksgivings": Syméon le Nouveau Théologien, Catéchèses I–III. Introduction, texte critique et notes par Mgr. Basile Krivochéine, traduction par Joseph Paramelle, s. j. SC 96, 104, 113 (1963, 1964, 1965) (Catéchèses). Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 333

"Theological and Ethical Treatises": Syméon le Nouveau Théologien, Traités théologiques et éthiques I–II. Introduction, texte critique, traduction et notes par Jean Darrouzès, A. A., SC 122, 129 (1966, 1967) (Traités théologiques et éthiques).

B) Editions of the Life of Saint Symeon:

First edition, from Irénée Hausherr: Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949–1022) par Nicétas Stéthatos, texte grec inédit avec introduction et notes critiques par le P. Irénée Hausherr S. I. et traduction française en collaboration avec le P. Gabriel Horn S. I., Orientalia Christiana vol. XII, 45, Rome 1928 (Hausherr 1928).

Second edition, from Panaghiotes Chrestou: Sumew\n o( Ne/oj Qeolo/goj 19. Bi/oj tou= Sumew\n u(po\ Nikh/ta Sthqa/tou, Kefa/laia, Euxaristi/ai, ei)sagwgh/-kei/menon-meta/frasij-sxo/lia u(po\ Panagio/tou K. Xrhstou=, kaqhghtou= panepisthmi/ou. Thessalonike: Paterikai Ekdoseis "Gregorios o Palamas" 1983, 7–327. (Chrestou 1983).

Third edition, with critical apparatus, from Archimandrite Symeon Koutsas: A)rxim. Sumew/n P. Kou/tsa, Nikh/ta tou= Sthqa/tou Bi/oj kai\ politei=a tou= e)n a(gi/oij patro\j h(mw=n Sumew\n tou= Ne/ou Qeolo/gou. Ei)sagwgh/, kei/meno, meta/frash, sxo/lia. Nea Smyrne: Ekdoseis Akritas 1994 (reprint 1996) (Koutsas). 334 Isztvan Perzel

C) Other editions and translations

Enchiridion symbolorum definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, 31th ed. by H. Denzinger, K. Rahner, Barcelone – Freiburg am Breisgau – Rome: Herder 1957 (Denzinger–Rahner).

Die 50 geistlichen Homilien des Makarios. Ed. H. Dörries, E. Klostermann, M. Kröger. Patristische Texte und Studien 4. Berlin: De Gruyter, 1964 (Die 50 geistlichen Homilien). Hausherr, I., La méthode d'oraison hésychaste, Orientalia Christiana 36 (IX/2), Roma 1927 (Hausherr 1927).

Kli/mac )Iwa/nnou tou= Sinai/tou,+ kaqhgoume/nou tou= )/Orouj Sina=. Kei/menon e)pi\ t$= ba/sei xeirogra/fwn th=j e)n )/Aq% i(era=j monh=j (Agi/ou Dionusi/o Ed. Sophronios the Hermit. First edition: Constantinople 1883, second edition: Athens: "Aster" 1979 (The Ladder).

The Ladder of Divine Ascent. Saint John Climacus. Revised Edition. Boston, MA: Holy Transfiguration Monastery 1991 (Holy Transfiguration Monastery).

John Climacus, The Ladder of Divine Ascent. Translation by Colm Luibheid and Norman Russell. The Classics of Western Spirituality. New York – Ramsey – Toronto: Paulist Press 1982 (Luibheid – Russell).

Saint Jean Climaque, L'échelle sainte. Traduction française par le P. Placide Deseille. 2ème édition, revue Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 335 et corrigée. Bégrolles – en – Mauges: Abbaye de Bellefontaine 1987.

Mhnai===on tou== Dekembri/ou, perie/xon a(/pasan th\n a)nh/kousan au)t%= a)kolouqi/an, meta\ th=j prosqh/khj tou= tupikou=. Athens: Ekdoseis "Phos" 1996 (Menaion).

The Festal Menaion, translated from the original Greek by Mother Mary and Archimandrite (now Bishop) Kallistos Ware, with an introduction by Archpriest Georges Florovsky. London – Boston: Faber and Faber 1969, reprint 1984 (The Festal Menaion).

)Oktw/hxoj: )Akolouqi/a tw=n kuriakw=n, perie/xousa a(/panta ta\ a)nh/konta au)t$= kata\ th\n ta/cin th=j )Anatolikh=j )Orqodo/cou )Ekklhsi/ Thessalonike: Ekdoseis Vas. Rigopoulou 1988 (Oktoekhos).

D) Secondary literature

Bouyer, L., Histoire de la spiritualité chrétienne II, Paris 1961 (Bouyer).

Chrestou, P. Grhgori/ou tou= Palama= Suggra/mmata. )Ekdi/dontai e)pimelei/# Panagio/tou K. Xrhstou=, To/moj B Thessalonike: P. K. Chrestou 1966 Introduction, 9 – 42 (Chrestou 1966). Id., Grhgori/ou tou= Palama= Suggra/mmata. To/moj D'. Dogmatikai\ pragmatei/ai kai\ e)pistolai\ grafei=sai kata\ ta\ e)/th 1348-1358. Prologi/zei P. K. Xrhstou=, e)kdidou=n P. K. Xrhstou=, B. D. 336 Isztvan Perzel

Fanourga/khj, B. S. Yeuto/gkaj, Thessalonike: P. K. Chrestou 1988, Introduction, 9 – 75 (Chrestou 1988).

Eustratiades, S., )Andre/aj o( Krh/thj o( (Ierosolu/mithj. Nea Sion 29 (1934), 673–688; 30 (1935) 3 – 20, 147 – 153, 209 – 217, 269 – 283, 462 – 477 (Eustratiades).

Fraigneau – Julien, B., Les sens spirituels et la vision de Dieu selon Syméon le Nouveau Théologien, Paris: Beauchesne 1985 (Fraigneau–Julien).

Golitzin, A. G., "Hierarchy versus Anarchy? Dionysius Areopagita, Symeon the New Theologian, Nicetas Stethatos, and their common roots in ascetical tradition." St. Vladimir's Theological Quarterly 38/2 (1994) (Golitzin 1994).

Id., Symeon the New Theologian On the Mystical Life: The Ethical Discourses. Vol. 3. Life, Times and Theology. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press 1997 (Golitzin 1997).

Geréby, Gy., "A tudás fénye" (The Light of Knowledge), Café Bábel 26 (1997/3) 28 (Geréby).

Grumel, V., "Nicolas II Chrysobergès et la chronologie de la vie de Syméon le Nouveau Théologien," Revue des Etudes Byzantines 22 (1964), 253 – 254 (Grumel). Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 337

Hausherr, I., "Les grands courants de la spiritualité orientale," Orientalia Christiana Periodica 1 (1935) 114 – 138 (Hausherr 1935).

Holl, K., Enthusiasmus und Bussgewalt beim Griechischen Mönchtum. Eine Studie zu Symeon dem Neuen Theologen. Leipzig 1898 (Holl).

Krivochéine, B., Archbp, Dans la lumière du Christ. Saint Syméon le Nouveau Théologien, 949 – 1022, Vie – Spiritualité – Doctrine, Chevetogne, 1980 (Krivochéine 1980).

Id., "'Essence créée' et 'Essence divine' dans la théologie spirituelle de S. Syméon le Nouveau Théologien," Messager de l'Exarcat du Patriarche Russe en Europe Occidentale, nos. 75 – 76 (19e année: 1971), 151 – 170 (Krivochéine 1971).

Meyendorff, J., Introduction à l'étude de Grégoire Palamas, Patristica Sorbonnensia, 3, Paris 1959 (English version: A Study of Gregory Palamas, London 1964) (Meyendorff).

Nadal Cañellas, J., Gregorii Acindyni refutationes duae operis Gregorii Palamae cui titulus Dialogus inter orthodoxum et baarlamitam nunc primum editae curante Juan Nadal Cañellas, Corpus Christianorum Series Graeca 31, Turnhout: Brepols – Leuven: Leuven University Press 1995, "Introduction" (Nadal 1995).

Id., "Denys l'Aréopagite dans les traités de Grégoire Akindynos," La postérité de Denys l'Aréopagite en 338 Isztvan Perzel

Orient et en Occident. Actes du colloque international, Paris, 21 – 24 septembre 1994, ed. Y. de Andia. Paris: Institut d'Études Augustiniennes 1997, 535 – 564 (Nadal 1997).

Oxford Dictionary of Byzantium. Ed. A. Kazhdan, A. M. Talbot, T. F. Gregory, N. P. [ev~enko. New York – Oxford: Oxford University Press 1991 (ODB).

Perczel, I, "Denys l'Aréopagite et Syméon le Nouveau Théologien." La postérité de Denys l'Aréopagite en Orient et en Occident. Actes du colloque international de Paris, 29 Septembre – 3 Octobre, 1994, ed. Y. de Andia, Paris: Études Augustiniennes 1997, 341 – 357 (Perczel 1997).

Sed, N., "La Shekhinta et ses amis "araméens". Mélanges Antoine Guillaumont : Contributions à l'étude des christianismes orientaux. Geneva : Patrick Cramer Éditeur, 1988, 233 – 242 (Sed).

Stewart, C., 'Working the Earth of the Heart' The Messalian Controversy in History, Texts, and Language to AD 431. Oxford: Clarendon Press 1991 (Stewart).

Trottmann, C., La vision béatifique. Des disputes scholastiques à sa définition par Benoît XII. Rome: Ecole Française de Rome, Palais Farnaise 1995 (Trottmann).

Turner, H. J. M., St. Symeon the New Theologian and Spiritual Fatherhood. Leiden – York – København – Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance 339

Köln: E. J. Brill 1990 (Turner).

Völker, W., Praxis und Theoria bei Symeon den Neuen Theologen Wiesbaden 1974 (Völker).

Jeromonah Jovan (]ulibrk) Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o Nikonu

Sa obzirom na to da Nikonu Jerusalimcu do sada nije posve}ena nijedna monografska publikacija, da je broj objavqenih wegovih djela vrlo mali, kao {to je mali bio i broj radova wemu posve}enih, odlu~ili smo se da svu literaturu vezanu za wega samo hronolo{ki navede- mo, bez podjele po vrstama publikacija. Zbog toga smo se potrudili i da unesemo i slu~ajeve u kojima se Nikon Jerusalimac iole zna~ajnije pomiwe u sinteti~kim djelima, u ~emu }e najvjerovatnije biti propusta, kao {to }e ih biti i kada su u pitawu zapisi ili tekstovi uvr{tavani u antologije i novinski tekstovi koji su propratili Simposion. Radovi o Jeleni Bal{i} navo|eni su samo ako se izri~ito odnose na wen kwi`evni rad sa~uvan u Gori~kom zborniku, jer se wena prepiska sa Nikonom pomiwe u ve}ini istorijskih radova vezanih za wu, ~ime bi se ova bibliografija suvi{e ra{irila. Postoji nekoliko va`nih radova u rukopisu koji nisu objavqeni, ali koje je va`no pomenuti zbog budu}eg prou~avawa Nikona Jerusalimca. Prvi je opis Gori~kog zbornika Svetozara Tomi}a, kojeg je on uradio skupa sa prepisom Zbornika, spremaju}i ga za izdawe 1940. godine. Ovaj tekst se ~uva zajedno sa Zbornikom i tim prepisom u Arhivu SANU. Drugi je opis 342 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

[estodnevnika iz pera Dimitrija Bogdanovi}a, koji se nalazi u wegovoj zaostav{tini. Prilikom pripremawa ovog zbornika, razmi{qali smo o tome da u wemu objavimo i sve do sada napisano o Nikonu, ukqu~uju}i i ove neobjavqene radove, ali je to ostalo za posebnu kwigu i za budu}nost.

Bibliografija

1911.

[1.] S(vetozar) Tomi} Hilendarska zavesa despotice Eufimije, Nova iskra H/5 (1911), str. 148

1942.

[2.] \or|e Sp. Radoji~i} Stari srpski kwi`evnici (XIV-XVII vek), Izdava~ko i prometno A. D. Jugoistok, Beograd, 1942, str. 34–36

1949.

[3.] S(vetozar) Tomi} O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442 godine, Glasnik SAN, kwiga 1, sveska 1–2, Beograd 1949, str. 181 Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu 343

1951.

[4.] \(or|e) Sp. Radoji~i} – N(ikola) Radoji~i} Izve{taj o radu na prou~avawu starih srpskih rukopisnih i {tampanih kwiga kao i drugih starina, Istoriski ~asopis 2, Beograd, 1951, str. 338–348

1952.

[5.] N(ikola) Radoj~i} Dve istovetne prepiske iz XV veka, jedna srpska i jedna vizantiska, Glasnik SAN, kwiga IV, sveska 1, Beograd, 1952, str. 177–178

1958.

[6.] Jelena, k}i kneza Lazara Otpisanije bogoljubno, sa srpskoslovenskog preveo \or|e Sp. Radoji~i}, Delo 4, Beograd 1958, str. 587–589

[7.] \or|e Sp. Radoji~i} O smernoj Jeleni i wenom Otpisaniju bogo- qubnom, Delo 4, Beograd 1958, str. 590–594

1960.

[8.] \(or|e) Sp. Radoji~i} Drei Byzantiner, alt–serbiche Schriftsteller des 15. Jahrhunderts, Akten des XI. Internationalen Byzantinisten –Kongresses 1958, München 1960, str. 504–507 344 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

[9.] Nikon Jerusalimac Povest o Jerusalimskim crkvama, i mestima u pustiwama, Efratu i Jordanu i svim obli`njim tamo, {to slu{asmo i videsmo to kazujem i hristoljubiju va{em, u kwizi Antologija stare srpske knji`evnosti, izbor, prevodi i obja{wewa \or|a Sp. Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str. 184–187. U sadr`aju i biqe{ka Nikon Jerusalimac, str. 341–342.

[10.] Jelena, k}er kneza Lazara Otpisanije bogoljubno, u kwizi Antologija stare srpske knji`evnosti, izbor, prevodi i obja{wewa \or|a Sp. Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str. 188–189. U sadr`aju i biqe{ka Jelena, k}i kneza Lazara, str. 343.

1963.

[11.] \or|e Sp. Radoji~i} Tri Vizantinca kao stari srpski kwi`evnici XV veka, u kwizi Tvorci i dela stare srpske kwi`evnosti, Grafi~ki zavod, Titograd, 1963, str. 247–250

1970.

[12.] Dimitrije Bogdanovi} Gori~ki zbornik, u kwizi Istorija Crne Gore, kwiga druga, tom drugi, Redakcija za Istoriju Crne Gore, Titograd, 1970, str. 372–380 Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu 345

1972.

[13.] \or|e Trifunovi} Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova "Povest o jerusalimskim crkvama i svetim mestima", Kwi`evna istorija V/18, Beograd, 1972, str. 289–326 1975.

[14.] Sima ]irkovi} Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 16, Beograd, 1975, str. 183–189

[15.] Milan Ka{anin Srpska kwi`evnost u sredwem veku, Prosveta, Beograd, 1975, str. 438–443 i drugdje

1978.

[16.] Dimitrije Bogdanovi} Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi Dejana Medakovi}a, Manastir Savina, Velika crkva, riznica, rukopisi, Filozofski fakultet u Beogradu – Institut za istoriju umetnosti, Beograd, 1978, str. 89–96, o [estodnevniku str. 93

1980.

[17.] Dimitrije Bogdanovi} Istorija stare srpske kwi`evnosti, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1980, o Nikonu Jerusalimcu str. 221–224 i drugdje 346 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

1981.

[18.] Jeromonah (Mitropolit Crnogorsko– primorski) Amfilohije (Radovi}) Sinaiti i wihov zna~aj u `ivotu Srbije XIV i XV veka, u kwizi Manastir Ravanica – Spomenica o {estoj stogodi{wici, Manastir Ravanica, Beograd, 1981, str. 101–134, o Nikonu Jerusalimcu str. 104 i drugdje

[19.] Ninoslava Rado{evi} Kozmografski i geografski odlomci Gori~kog zbornika, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 20, Beograd, 1981, str. 171–184+IV

[20.] Marija Ikonomu Gori~ki zbornik – poreklo, sadr`aj o kosmogoniji, Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, str. 161–165

[21.] Ljiljana Juhas Zbornici sa @ivotom Stefana Nemanje od Stefana Prvoven~anog, Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, str. 187–196

[22.] Qiqana Juhas Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom @itiju Svetog Simeona, Arheografski prilozi 3, Beograd, 1981, str. 123–136 Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu 347

1982.

[23.] Jeromonah (Episkop biv{i Zahumsko– hercegova~ki) Atanasije (Jevti}) Razvoj bogoslovqa kod Srba, Teolo{ki pogledi 3 – 4, Beograd, 1982, str. 81–104

1983.

[24.] Jovan Dereti} Istorija srpske kwi`evnosti, Nolit, Beograd, 1983, str. 124

1984.

[25.] Dimitrije Bogdanovi} Nova sredi{ta kwi`evne delatnosti, u kwizi Istorija srpskog naroda, Druga kwiga, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1984, str. 330–342, o Nikonu Jerusalimcu str. 335–337

1987.

[26.] Bo{ko Bojovi} @itije Svetoga Simeona Miroto~ivoga od Nikona Jerusalimca, Bogoslovqe 1, Beograd, 1987, str. 37–46

1989.

[27.] Nenad \. Jankovi} Astronomija u starim srpskim rukopisima, SANU, Beograd, 1989, o Nikonu str. 19–21 348 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

1992.

[28.] Budo Aleksi} Gori~ki zbornik, Svetigora 3, Cetiwe, 1992, str. 28–29

[29.] Jelene Bal{i} Otpisanije bogoqubno svome U~itequ, Nikonu Jerusalimcu, Svetigora 3, Cetiwe, 1992, str. 30 (bez imena prevodioca, ne radi se ni o Radoji~i}evom ni o Trifunovi}evom prevodu)

1994.

[30.] \or|e Trifunovi} Stara srpska kwi`evnost – Osnove, Filip Vi{wi}, Beograd, 1994, str. 151 i drugdje

1995.

[31.] Bo{ko I. Bojovi} Nikon le Hiérosolymitain, Le Recueil de Gorica, i La Vie Abrégée de Saint Siméon Le Myroblyte par Nikon Le Hiérosolymitain, u kwizi L' Idéologie monarchiqe dans les hagio-biographies dynastiques du moyen age Serbe, Pontificio istituto orientale, Roma, 1995, str. 209–220, 221–238 i 239–300)

[32.] Milica Grkovi} Poslanice Jelene Bal{i}, Nau~ni sastanak slavista u Vukove dane 23/2, Beograd 1995, str. 195–200 Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu 349

1996.

[33.] Od Jelene Stracimirovi} Bal{i} Otpisanije bogoqubno, u kwizi Pisci slovenskog sredweg veka, priredio, predgovor i komentare napisao Vojislav D. Nik~evi}, tekstove preveli Dimitrije Kalezi}, Tatjana Subotin–Golubovi} i Svetozar Nikoli}, Obod, Cetiwe, 1996, str. 230–232. Komentar na strani 293. Nije nazna~en prevodilac Jeleninog teksta. Edicija Kwi`evnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, kwiga 2.

[34.][Nikon Jerusalimac] (nekoliko zapisa iz Gori~kog zbornika i [estodnevnika), u kwizi Izdava~i, {tampari, prepisiva~i, priredila Nade`da R. Sindik, Obod, Cetiwe, 1996, str. 151–152. Edicija Kwi`evnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, kwiga 4.

[35.] Gospo|a Jelena, k}i kneza Lazara (Iz druge poslanice duhovniku Nikonu – Otpisanije bogoqubno i Testamenat), u kwizi Pisah i potpisah – autobiografske izjave sredweg veka, priredila Radmila Marinkovi}, Nolit, Beograd, 1996, str. 206–210 Prevod Otpisanija bogoqubnog R. Marinkovi} i tran- skripcija testamenta. U sadr`aju i biqe{ka Gospo|a Jelena, k}i kneza Lazara (oko 1368– 1444), str. 300–301. 350 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

1997.

[36.] Nikona Jerusalimqanina Ispovedawe vere, sa srpskoslovenskog izvornika preveo Episkop (biv{i) Zahumsko– hercegova~ki i Primorski Atanasije (Jevti}), Svetigora 65–66, Cetiwe 1997, str. 5

1998.

[37.] E(leny) Economou Some Observations on the Hesychast Diaspora in the Fifteenth Century, Studi sull'Oriente Cristiano, 2/2, Roma 1998, str. 103–110

[38.] Nikona Jerusalimqanina Ispovedawe vere, prenos na savremeni srpski jezik Episkop (biv{i) Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}), Vidoslov br. 13, Bo`i} 1998, str. 4

1999.

[39.] (\akon) Milorad Lazi} Isihazam srpske kwige, Prosveta, Ni{, 1999, str. 138–141, 215–217, 223–225 i drugdje.

[40.] Nikon Jerusalimqanin Nikon Jeleni Bal{i} odgovara na pitawe za{to stradaju hri{}ani od ne~astivih, sa srpskoslovenskog Mitropolit (Crnogorsko– primorski) Amfilohije (Radovi}), Svetigora 91–92–93, Cetiwe, 1999, str. 16 Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu 351

2000. [41.] R. Rai~evi} Vrijeme, `ivot i djelo Nikona Jerusalimqanina, Dan, Podgorica, 6. septembar 2000, str. 13

[42.] Q(ubica) Bo`anovi} Krug Zetske Svete Gore, Dan, Podgorica, 9. septembar 2000, str. 12

[43.] Nikon Jerusalimac O stawu du{e posle smrti, sa srpskoslovenskog Mitropolit Crnogorsko–Amfilohije (Radovi}), Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 19

[44.] Jeromonah Jovan (]ulibrk) Nikon Jerusalimac, izvje{taj sa simposiona, Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 57–58

2001.

[45.] Jeromonah Jovan (]ulibrk) Nikon Jerusalimac i isihasti~ko predawe, u kwizi Sveti Grigorije Palama u istoriji i sada{wosti, Duhovna akademija Svetog Vasilija Ostro{kog, Srbiwe 2001, str. 151–160

2002.

[46.] Svetlana Tomin Otpisanije bogoqubno Jelene Bal{i}. Prilog shvatawu autorskog na~ela u sredwevekovnoj kwi`evnosti, Nau~ni sastanak slavista u Vukove dane 30/2, Beograd, 2002, str. 73–82 352 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

[47.] Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti}) Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina, Svetigora 125–126, Cetiwe, 2002, str. 38–41

[48.] Iguman Jovan Puri} Troji~na terminologija Ispovedawa vere Nikona Jerusalimca, Hri{}anska misao 5–8, Beograd–Vaqevo–Srbiwe, 2002, str. 12–14

[49.] Jeromonah Jovan (]ulibrk) Tragovi ^etvrtog vaseqenskog sabora kod Nikona Jerusalimca, u kwizi Cetiwska bogoslovija 1992–2002, Cetiwska bogoslovija, Cetiwe, 2002, str. 413–418

[50.] Ieromonah Ioann (^ulibrk) Vli®nie dogmatov ^etvertogo Vselenskogo sobora na Nikona Ierusalimskogo, u kwizi 1550 let Halkidonskomu soboru, Minska® duhovna® akademi®, @irovi~i, 2002, str. 7-12

I The Holy Mountain of Zeta Circle

The Situation and Spiritual Condition of the Church of Jerusalem in XVth Century by Archimandrite Macarios Mavroyannakis

The life of Jerusalem Patriarchate was always based on keeping the sacred places and maintaining the liturgical life. In XV century, when the Serbian monk Nikon lived there, the Jerusalem Patriarchate was experiencing a very difficult period. At the end of XIII century the Holy Land was conquered by Mamelukes, the Egyptian sultans, who were hostile to Christians: at that time they tried to turn the Church of Resurrection into a mosque. After the fall of Constantinople, there were no longer pilgrims coming and the Church was in the extreme poverty. Under such conditions the patriarchs Dorotheos, Theophilos II, Joakimos and Theophanes II were active trying to protect the Church from a false union with Rome on the council in Florence. The patriarchate of Jerusalem was represented by Mark of Ephesus, who did not sign the union and in 1443, on a local synod held in Jerusalem, the council of Florence was condemned by the patriarchs of Alexandria, Antiochia, Jerusalem and the metropolitan of Cesarea of Cappadocia condemned the council of Florence. It was also condemned by the patriarchs of Jerusalem who took part in the syn- ods in Constantinople held in 1450 and 1482/84. Mamelukes took advantage of the fall of Constantinople and the council of Florence to destroy many sacred places and Latins took advantage to expand their domination in the Holy Land where they had had only a monastery on Zion and the right to pray in the Church of Resurrection. At that time the learned monks Athanasios, Maximos and Joakimos lived on Sinai professing faith in the most difficult times. Sinai and the Patriarchate of Jerusalem keep many Slavonic manuscripts that confirm the presence of Serbs in the Holy Land and the oldest monastic centres. The spirit of resistance and struggle that inspired Nikon of Jerusalem to continue with his accomplishments and keep the orthodox dogmas and true faith was in fact the Spirit of the Church of Christ which has witnessed the eternal and liberating force of the faith for two thousand years. 356 Summaries

The Foundations of the Nemanjić Dynasty in Holy Land by Vidosava Nedomački

The significance of the Serbian foundations in the Holy Land far exceeds the frames of the State of Nemanjic dynasty as they largely contributed to the development of the orthodox countries' monasticism at the source of Christianity. Since Stevan Nemanja, the great donor of the orthodox monasteries and churches that had already existed in the Holy Land, through Rastko Nemanjic - Saint Sava, the founder of the Serbian endowment tradition in the Holy Land, up to the last members of Nemanjic dynasty, many testimonies, written and built, talk about this significance. The greatest attention in this paper was paid to the monastery of St Archangel Michael and Gabriel in Jerusalem, the foundation of King Milutin, which was the centre of Serbian monasticism for centuries.

The Ecliastical Situation in Zeta in the Time of Nikon of Jerusalem by Momčilo Spremić

The church life circumstance in Zeta were always specific since the orthodox and roman-catholic monks lived together especially on the coast. In such environment, in the middle of XV century, Nikon of Jerusalem lived and worked: he was a monk- hesychast, an excellent expert in biblical texts, deeply devoted to the long Christian tradition, a learned priest who searched for the confirmation of his thoughts in the ancientness and authority of clergy. He composed the "Sestodnevnik" (Hexaemeron) kept in the monastery Savina, as well as the famous Goricki zbornik (Gorica Anthology) of 1441/42, wherein he proved himself as a good connoisseur of delicate theological problems, especially the patriarchal tradition. His appear- ance was a testimony of the presence of the Byzantine hesychastic movement in Zeta of the late Middle Ages. He was a spiritual father of Jelena Balsic, the daughter of Prince Lazar, who renewed the church of Saint George on Gorica, an island on the lake of Skadar (Brezovica or Beska) and raised a new church, dedicated to Theotokos. She turned these churches into an orthodox spiritual centre where the ecclesiastics connected with the Nemanjic dynasty tradition and Serbian church were active. As it seemed, Nikon took the great schyma and he was the same person, Nikandar of Jerusalem who composed the Jelena's will on 25th November 1442. Summaries 357

Nikon of Jerusalem lived and worked in the immediate vicinity of Latins. It was the time of the simultaneous expansion of Roman Catholicism and the Venetian power. Having occu- pied Kotor and Ulcinj, Venice also conquered Budva and Drivast , and then Bar in 1443. Thus Venice acquired the entire coast from Kotor to the river Bojana. The most significant Roman Catholic prelate was the Bishop of Kotor, Marin Kontarini of Venice (1429-1453). He argued about the jurisdic- tion over the Roman Catholic churches in Serbia with the Archbishop of Bar who was more inclined to the Serbian side and even cooperated with the dukes of the despot Djuradj Brankovic. As a follower of the Pope Eugene IV (1431-1447), Marin Kontarini attended the synod in Florence in 1439, after which the union winds were felt in Zeta. While the orthodox metropolitans were moving from one place to another, the union prelates of the Greek and Albanian origin came to Preciste of Krajina. The fiercest resistance to expansion of Roman Catholicism was offered by the inhabitants of Grbalj and the former territory of Metohija of St. Michael on Prevlaka. Their uprisings were crushed in blood and the Serbian Orthodox church lost a number of its believers but it withdrew before Roman Catholicism just to some degree. Even the case of Nikon of Jerusalem showed that the two Christian perspectives, the Eastern and Western ones, co-existed in Zeta.

Holy Mountain of Zeta: Spiritual Sense and Meaning by Hierodeacon Nikodim (Bogosavljević)

The foundation of statehood, culture and spirituality of Zeta were laid down by three holy monks: Simeon The Myrhbearer, Sava and Simon. Oriented to the Christ's grave and the East as the source of monasticism, Saint Sava steered Zeta's ship of salvation to that direction. All the same, the spirit of Mount Athos cherished by Saint Sava and his followers grew and strengthened in time so as to magnetize a part of Sveta Gora (Mount Athos) to its side. Therefore in the zenith of Zeta, the monastic culture and spirituality were born. This happened in the central region of the medieval Zeta, during the rule of Balsic family, on the coasts of Skadar Lake, by establishment of Zeta's Sveta Gora, which will be embodied in the personality of Nikon of Jerusalem as a spiritual flower with the most opulent blossoms. 358 Summaries

Dioptra by Phillip Monotrop in Mediaeval Serbia by Tatjana Subotin - Golubović

In the middle of XV century, in the circle of monks - Sinaits (Paroria), Dioptra by Phillip Monotrop was translated. This work, written at the end of XI century, was accepted by Serbs, which is confirmed by the manuscript 72 (dating from the third fourth of XIV century, the monastery of Holy Trinity in Pljevlja). Dioptra was a popular monastic reading selection in Byzantium. The author of Dioptra is considered a precursor of hesychastic tradition and for that reason his works were translated into the Slav languages among monks - hesychasts as an appropriate reading selection that helped the understanding and accepting of the isi- hastic movement ideas. Considering numerous citations of spiritual fathers, Phillip's work may be considered a kind of anthology - selection of texts wherein it is possible to find answers to many questions of interest for the medieval man. Proportionally, a large number of Slav transcriptions (approx. 170 known by now) testify the great popularity of Dioptra among Slavs. Dioptra was undoubtedly brought to Serbia by refugees from Bulgaria and seri- ous research is still to be undertaken to show to what extent it influenced the development of the Serbian literature of the end of XIV century and the first half of XV century.

Deak Andreja - Contemporary of Nikon of Jerusalem by Irena Špadijer

In the first half of XV century, just before the final fall of the Serbian states in front of the attacks of Ottoman Turks, literature and art were in their last great bloom. In the Balsics state, Nikon of Jerusalem and Jelena Balsic were not only parties to one unusu- al correspondence, but also the representatives of the supreme spirituality of the time. Also in the states of Lazarevics and Brankovics there were several literary men. This time attention is paid to one them - Andrej, a writer of Zbornik (Anthology) kept in the Church- Historic and Archeological Institute of Sofia (Bulgaria) under number 182. Insufficiently known in the domestic science, this clerk and the codex he wrote represent a significant testimony on spiritual interests and literary tastes of the time and may serve for some more complex analysis of the cultural environment in the wider region of the Serbian countries in the first half of XV century. Summaries 359

II Nikon and Jelena Circle

The Will of Jelena Balšić by Dušan Sindik

A transcript of the will of Jelena Balsic (Jelena Hranic after her second marriage in 1411) who died in 1442, is kept in the Historical Archives of Dubrovnik, and it was published several times. This time the text is presented with commentary including the explanation how and when it was written. There is Jelena's original wish (known from other documents) to spend her last years of her life on the territory of Dubrovnik and to be buried in an orthodox church to be built out of the town ramparts. Since the Senate of Dubrovnik did not approve construction of the church, Jelena returned to Zeta, the territory of her first husband Djurad Stracimirovic Balsic. Along with the will, the documents repre- senting a logical whole are also published.

The Hexaemeron of Nikon in the Manuscript No 21 of the Monastery of Savina - the work “On the Creation of the World“ by Severian of Gavalla in Serbian-slavionic Translation by Ninoslava Radošević

The manuscript No. 21 of the monastery Savina includes Sestodnev (Six Day Book) transcribed by Nikon of Jerusalem in 1440. It is a translation of the Greek work on world creation by Severian from Gavala (IV,V century). This Serbian-Slavic translation is most probably from XIV century.

The Codicology of Gorica Anthology by Nadežda Sindik

This paper presents a codicologic description of Goricki zbornik (Gorica Anthology) of 1441/42 kept in the Archives of the Serbian Academy of Sciences and Arts. Information include the condition of volumes (tetrads), dated present binding, new opin- ions related to the end of Nikon's third epistle and Jelena's record on the book donated to the monastery in Gorica, as well as the later record on the inner side of the back cover. According to the contents, presented are the typological characteristics of Zbornik (Anthology) which is characterized as a reference book, personal 360 Summaries encyclopedia of a noble woman, who besides interests in the then science, theology and church issues, wished to determine the Eastern, orthodox orientation in the border region with the Latin West. Summaries 361

The Gorica Anthology in the Context of XIV-XV Century South- Slavic Anthologies for Aristocracy by Nina Gagova

Among the South-Slav rulers' anthologies of XIV and XV centuries, Goricki zbornik (Gorica Anthology) represents a unique case of a manuscript written in relation to the foundation of a monastery and probably in relation to the monasticism of its founder. The sources confirm that Bulgarian and especially Serbian rulers paid a great attention to spiritual guidance, but there is no document except Zbornik that confirm any such rela- tionship. Nikon's third epistle to Jelena and especially its first part is the most interesting for studying the writer's concept and sources, as well as the patroness' participation in the creation of Zbornik (Anthology). The texts included by Nikon were typical for compositions ordered by emperors and for literary men close to the court in the Byzantine tradition. Parts of similar texts are also included in the anthologies related to other members of the South- Slav elite; to that effect, it is a precious testimony of the South-Slav aristocracy's efforts to imitate the Byzantine elite, or more precisely the elite of Constantinople. From Zbornik it is not possible to conclude whether Jelena was admitted to the monastic order - its structure is not like the structure of usual reading texts in the women's monasteries. In the South-Slav literature similar is Bdinski zbornik, composed in 1360 at the order of Anne, the queen of Vidin, and in the Byzantine tradition there was an anthology prepared for admitting the daughter of the emperor Isaac II, the Angel Teodora, to the monastic order. Finally, in relation to the book that has recently attracted attention, Bogorodicnik (The Book of Poems about the Virgin) written by the monk Arsenije in the first fourth of XV century, per order of Mara Crnojevic, probably intended for the monastery Kom on Skadar Lake. The future research will probably identify more testimonies of the rich spiritual life in Zeta's Sveta gora of XV century.

The Apocryphe on Melchizedek in the Manuscript of Gorica Anthology by Tomislav Jovanović

A letter of Melhiosedek is one of the rare preserved transcriptions of apocrypha from the cycle on Abraham. Unlike another vari- 362 Summaries ant of the apocrypha, the transcriptions in Goricki zbornik (Gorica Anthology) have a special kind of lyricism. Unfortunately, the tran- scription from Goricki zbornik was not preserved in whole and there is one part missing at the end of the book.

III The NikonÊs Theology Circle

The Theological Structure of the Hexaemeron Anthology of Nikon of Jerusalem in the Monastery of Savina from 1439/40 by Deacon Milorad Lazić

The theological structure of Zbornik with uneven composition, such as Sestodnev (Hexameron) by Nikon of Jerusalem, is not arbitrarily composed. In this anthology, ascetic and theological study on a prayer represents a general tendency of the hesychastic tradition that the orthodox principles are included in the mystical-ascetic experience. According to the conceptual and themat- ic ability of composing monastic-ascetic anthologies , Nikon of Jerusalem was an exceptional creative personality in the Serbian theology of the first half of XV century. In our study of the theological structure of this anthology, we are interested in contem- plating the organic structure of this hesychastic anthology because of its spiritual composition, didactic plan and its method- icalness and rhytmicity of texts that come one after another by order, forming a kind of circular motion of the spiritual life on the axis of prayer or hesychia, with application and understanding of all aspects of ascetic theory and practice.

The Confession of Faith of Nikon of Jerusalem by The Former Bishop of Zahumlje and Herzegovina Atanasije Jevtić

On pages 271b-272a of Goricki zbornik (Gorica Anthology) there is most probably Nikon's authentic professing of faith. Why did this experienced old man and priest include it in the anthology? Although the danger to orthodox believers was coming from Latins, the Roman-Catholicism, we believe that Nikon of Jerusalem saw Islam as a threat since he presented the faith in Holy Trinity not mentioning the question of the Christ's birth and proceeding) of the Holy Ghost and emphasizing the faith in Holy Trinity, which is an exceptional sign of Christianity, and to that effect he emphasized the faith in Holy Trinity versus the confined Islamic Summaries 363 monotheism. He says that he was baptized in the name of the Holy Trinity, in the name of the Father, Son and the Holy Ghost and that perfection only existed in the Holy Trinity, which indirectly means that there is no such thing in Islam. We believe that staretz Nikon of Jerusalem could not leave anything better to his spiritual daughter Jelena at the end of Gorica Anthology, a book rich in orthodox theology and orthodox hesychastic spirituality than this brief and sum- marized confession of faith in the Holy Trinity, in the name of which she was baptized and to which she should dedicate her entire spiritual, monastic life: to thank, pray to, celebrate and respect the Holy Trinity as her God forever.

The Trinitarian Terminology in the Confession of Faith of Nikon of Jerusalem by Protosingelos Jovan Purić

Confession of faith of Nikon of Jerusalem, a short document at the end of Goricki zbornik (Gorica Anthology), has its source in the liturgical documents of the Church. As such Nikon's creativity has a source in the experienced mistery of the Holy Trinity, which in the life of Christ, principally by baptism and Eucharist, but also by the entire liturgical circle, becomes closer to a Christian than his own breathing. Similar faith was professed by the Serbian Saint Sava in his Zicka beseda (Sermon of Zica), and he also established the Serbian- Jerusalem connection from which Nikon originated. Finally, the trinity terminology of theological books was defined in theological dis- cussions, for which Saint Basil the Great certainly had the greatest merit: he experienced and described the Holy Trinity in the same way as Nikon of Jerusalem - as a union, kinonia.

Christ’s and Theothokos likeness of Man and the Human Condition after Death According to Nikon of Jerusalem by Metropolitan of Montenegro and Litteral Amfilohije Radović

The text is based on the interpretation of two excerpts from Goricki zbornik (Gorica Anthology), for which the author pre- sumes to be the works of Nikon - the Prayer to the Virgin Mary and Answer on the state of soul after the death. The biblical and theological word represents an internal rhythm of his thought and experiment and therefore it is difficult to understand what in his 364 Summaries scriptures is his own and what is biblical of theological. His anthropology is based on the Revelation, knowledge of natural sciences of that time and desert experiment of the orthodox east ascetics which he conferred but also experimentally experienced. In the prayer to the Mother of God, the final and poetically inspired text of Goricki zbornik, the man was perceived through the mystery of the Son of God - through Theotokology, Nikon is indicating to theanthropology as an infinite measure of anthropology. The second text is his authentic explanation of the liturgical custom of giving thirds, ninths and fortieths for the deceased. First Nikon related this custom to the decomposition of the human body after the death and also to the human conceiving in the womb, and then referring to Saint Macarios, to the path of soul after the death. Since Saint Macarios, the explanation is given for the fate of unchristened chil- dren's souls. In both texts, the mystery of Eucharist reveals the secret of the man's body and indicates to the organization of human nature, its state in its transition from death into immortality, from time into the eschatons' way of existence.

Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance by Istvan Perczel

Several scientists noticed one surprising element in the mystical theology of Saint Simeon, the new theologian. In fact he talks about "essential togetherness" with God or "taking divine being as a communion". This seems to be contradictory to the traditional opinion that originates from the medieval time and according to which Saint Simeon was the direct forerunner of the hesychastic learning on divine energies. In this paper I shall try to offer a cautious answer to this confusing phenomenon and expose it to criticism of the persons present. The elements of this cautious answer are the following: 1. Saint Simeon really talked on essential communion and participation in the divine being. This cannot be a matter of discussion. 2. At the same time Saint Simeon was utterly aware of the Cappadocians' learning on the difference between the divine essence and divine effects (energies) However, he interprets this learning in his own way, different from hesychastic interpretation that prevailed later in XIV century. 3. Learning of Saint Simeon was based on his views on the Eucharistic communion wherein the unity of God and man was achieved through the Christ's divinity and being as a man. 4. This teaching, which is different from the hesychastic teaching by its expression and thus by the main streams of the later orthodox theology, seems to cover the same spiritual reality. Therefore, although it is useless to assign to Saint Simeon the concepts that had never been his, we believe that we are entitled to talk on the internal compatibility of these two teachings. rez¥me 367

I Okru`enie zetskoy Sv®toy Gor∫

Arhimandrit Makariy (Mavroyanakis) - Obsto®tel√stva i duhovna® obstanovka v `izni Ierusalimskoy cerkvi XV v.

@izn† Ierusalimskoy Patriar{ii vsegda obosnovì- valas† na ohrane sv®Èennìh mest i sohranenii liturgi~eskoy ìzni. V XV veke, vo vrem®, kogda na ee prostranstve prebìval serbskiy monah Nikon, ona pro- hodila ~erez o~en† t®èlìy period. V konce trinadcatogo veka Sv®tu¥ Zeml¥ zahvatili Mamel¥ki, egipetskie sul- tanì, kotorìe po-vraèski otnosilis† k hristianam: sna~ala oni popìta¥ts® prevratit† Hram Voskreseni® v me~et†. Posle poraèni® Cari†grada prekraÈa¥ts® pri- hodì poklonnikov, i Cerkov† ìvet v krayney bede. V takih uslovi®h rabotali patriarhi Dorofey, Feofil II, Yoakim, Feofan II i Grigoriy, kotorìe dol`nì bìli zaÈiÈat† Cerkov† ot lo`nogo soedineni® s Rimom na Firentinskom soboru. Ierusalimsku¥ Patriar{i¥ predstavla®l Marko Efeskiy, kotorìy ne podpisal obÍedine- nie, a v 1443 godu, na mestnom saboru v Ierusalime, patriarhi aleksandriyskiy, antiohiyskiy, ierusalimskiy i mitropolit Kesarey Kapadokiyskiy osudili dannìy sabor. Patriarhi ierusalimskie u~astvovali v Caregradskih sobrani®h v 1450 i 1482/84 godah, kotorìe takè ih osudili. Poraèniem Car†grada i Firentinskim saborom vospol†- zovamis† Mamek¥ki dl® togo, ~tobì razru{it† mnoèstvo sv®tìn†, a Latini dl® togo, ~tobì ras{irit† sboe vli®nie v Sv®toy Zemle, v kotoroy do teh por oni imeli tol†ko monastìr† na Sione i pravo poklonit†s® v Hrame Voskreseni®. V Ìto vrem® na Sinae ìvut uvaàemìe mon- ahi Afanasiy, Maksim i Yoakim, kotorìe v trudney{ie vremena zanimaÓts® bogosloviem. Sinay i Ierusalimska® Patriar{i® hran®t mnoèstvo slav®anskih rukopisey, kotorìe ®vl®Óts® podtver`deniem, osobenno serbskogo prisustvi® v Sv®toy Zemle i na starey{ih centrah ìzni monahov. Duh soprotivleni® i bor†bì, kotorìy vdohnovl®l Nikona Ierusalimeca k prodolèniÓ pod- 368 rez¥me vigov i sohraneniÓ pravoslavnìh dogmatov i istinnoy verì, ®vl®ets® na samom dele Duhom Cerkvi Hristovoy, kotora® neizmen®emo svidetel†stvuet o beskone~nosti i osvobo`daÓÈey silì verì na prot®ènii uè dvuh tìs®~ let.

Vidosava Nedoma~ki - Zaveçanie Nemani~ey v Sv®toy Zemle

Zna~enie, kotoroe imeÓt serbskie zadu`binì v Sv®toy Zemle, daleko prevoshod®t predelì gosudarstva dinastii Nemani~, tak kak oni v bol†{om razmere pomogli razvitie mona{estva pravoslavnìh stran na isto~nike hristianstva. Ot Stefana Nemani, velikogo pokrovitel® u`e suÈestvu¥Èih monastìrey i cerkvey v Sv®atoy Zemle v XII veke, Rastka Nemani~a - Sv®togo Savì, u~reditel® serbskogo zadu`binstva v ney, vplot† do poslednih Nemani~ey, imeÓts® mnogo~islennìe svidetel†ctva, napisannìe i postroennìe, ob Ìtom zna~enii.

Bol†{e vsego vnimani® v nasto®Èem ot~ete posv®Èeno monastìr¥ Sv®togo Arhangela Mihaila i Gavrila v Ierusalime, zadu`bine Korol® Milutina, kotorìy na prot®`enii mno`estva vekov bìl centrom serbskogo mona{estva.

Mom~ilo Spremi~ - Cerkovn∫e obsto®tel√stva v Zete pri Nikone Ierusalimce

Cerkovnìe obsto®tel†stva v Zete vsegda bìli specifi~eskimi, tak kak, osobenno na pobre`†e, vmeste ìli pravoslavnìe i katoliki. V takoy srede v seredine XV veka rabotal Nikon Ierusalimec, monah-isihast, horo{iy znakot biblieyskih tekstov, gluboko predannìy hristian- skoy vekovoy tradicii, uvaàemìy duhovnik, kotorìy iskal podtver`deni® svoih mìsley v drevnosti i avtoritete cerkovìh otcov. On sostavil [estodnevnik kotorìy hranits® v monastìre Savina, a takè i izvest- rez¥me 369 nìy Gori~kiy sbornik iz 1441/42 goda, v kotorom on vìskazals® v ka~estve horo{ego znakota tona~ay{ih teologi~eskih problem, osobenno patrioti~eskogo predani®. Ego li~nost† ®vl®ets® svidetel†stvom prisustvi® vizantiyskogo isihazma v Zete v pozdnem srednem veke. On bìl duhovnikom Elenì Bal{i~, do~eri kn®z® Lazar®, kotora® vozobnovila cerkov† Sv®togo Geogi® na skadarskom ostrove Gorica (Brezovica ili Be{ka) i soorudila novuÓ cerkov†, posv®Èennu¥ Bogorodice. Ona ih prevratila v pravoslavnìy duhovnìy centr, v kotorom rabotali duhovniki, sv®znanìe s tradiciey Nemani~a, i s tradicey serbskoy cerkvi. Kak Ìto po vsemu vìgl®dit, Nikon vz®l veliku¥ shimu, i on ®vl®ets® licom, odi- nakovìm s Nikandrom Ierusalimecom, kotorìy 25 no®br® 1442 goda sostavil zaveÈanie Elenì. Nikon Ierusalimec ìl i rabotal v neposredstvennom okruènii riml®n. Õto bìlo vrem® odnovremennogo ras{ireni® katolicizma i vlasti veneciancev. Posle zavoevani® gorodov Kotor i Ulcin†, Veneci® v 1442 godu pokorila i goroda Budva i Drivast, a v 1443 i Bar. Takim obrazom ona kontrolivala sovokupnoe pobere`†e ot Kotora do peki Bo®na. Samìm zana~itel†nìm katoliæ~eskim prelatom bìl kotorskiy katoli~eskiy episkop venecianec Martin Kontarini (1429-1453). On vìdvinul sporì po ¥risdikcii nad katoli~eskimi cerk- vami v Serbii s katoli~eskim arhiepiskopom barskim, kotorìy bìl bol†{e na serbskoy storone, i daè sotrud- niàl s voevodami despota Dùradà Brankovi~. Budu~i storonnikom papì Evgeni® IV (1431-1447), Marin Kontarini prisustvoval na sobranii v Firence v 1439 godu, posle kotorogo uniatskie vetrì mo`no vbìlo oÈu- tit† i v Zete. Vo vrem®, kogda pravoslavnìe Mitropolitì peresel®lis† iz odnogo mesta v drugoe, v Pre~istuÓ Krayinsku prihodili uniatskie prelatì gre~eskogo i albanskogo proisho`deni®. Samoe bol†{oe soprotivlenie ras{ireni¥ katolicizma okazali ìteli g. Grbal† i bìv{ey sobstvennosti Metohii Sv®togo Mihaila na polu- ostrove Prevlaka. Ih vosstani® podavlenì korovÓ, a 370 rez¥me

Serbska® pravoslavna® cerkov† poter®la ~ast† svoih veru¥Èh, no vse-taki ona tol†ko ~asti~no otstupila pered katolicizmom. Slu~ay Nikona Ierusalimeca da`e pokazìvaet, ~to dva hristianskie mirovozzreni®, vsto~noe i zapadnoe, suÈestvovali v Zete r®dom drug s drugom.

Ierod®kon Nikodim (Bogosavlevi~) - Zetska® Sv®ta® Gora - Duhovn∫y sm∫sl i soder`anie

Fundamentì gosudarstva, kulturì i duhovnosti Zetì postavili tri sv®tìe monaha: Simeon Miroto~ivìy, Sava i Simon. Polnost†Ó orientirovan k Mogile Gospodney i k vostoku, kak k isto~niku mona{estva, Sv®toy Sava tuda è povernul i lodku spaseni® Zetskoy eparhii. Takè, ìzn† Sv®togo Savì i ego naslednikov na Sv®toy Gore vozrasta- la, tak ~to so vremenem ona stala takoy, ~to hvatilo sil vz®t† k sebe v obÍ®ti® ~ast† Sv®toy Gorì. PoÌtomu v ee zenite v Zete proizo{lo formirovanie mona{eskoy kul†turì i duhovnosti. Õto slu~its® v sredinnoy oblasti srednovekovoy Zetì, vo vrem® Bal{i~a, na beregah ozera Skadar, ro`deniem Zetskoy Sv®toy Gorì, kotora® v li~nosti i literaturnom i bogoslovskom tvor~estve Nikona Ierusalimeca budet imet† svoy cvetuÈiy i samìy uspe{nìy duhovnìy cvetok i plod.

Tat®na Subotin-Golubovi~ - Dioptra Filipa Monotropa v srednevekovoy Serbii

V sredine XIV veka, v okruènii monahov sinaitov (v Parorii) perevedena Dioptra Filippa Monotropa. Õto proizvedenie, napisannoe v konce XI veka, o~en† bìstro bìlo vospin®to v serbskoy srede, o ~em svidetel†stbuet rukopis† n¥mr 72 (iz tret†ey ~etverti XV veka) monastìr® Sv®toy Troicì v g. Plevl®. Dioptra v Vizantii bìla popul®rnìm mona{eskim tekstom. Avtor Dioptrì s~itaets® odnim iz pred{estvennikov isihazma, tak ~to Ìto ®vl®ets® odnoy iz pri~in, po kotorìm ego proizvedenie bìlo perevedeno na slav®nskiy ®zìk v srede monahov- rez¥me 371 isihastov, v ka~estve sootvetstvu¥Èego teksta, pomo- gaÓÈego v ponimanii i prin®tii idey dvi`deni® isihazma. Tak kak proizvedenie soderìt mnoèstvo citat sv®tìh otcov, proizvedenie Filippa mo`no rassmatrivat† kak svoego roda antologiÓ – vìbor tekstov, v kotorìh mo`no nayti otvetì na mnoèstvo voprosov, kotorìh interecu¥t srednevekovnogo ~eloveka. Sorazmerno bol†{oy popul®rnosti Dioptrì v slav®nskih perepi- sannìh kopiy (okolo 170, kak izvestno do sih por) svidetel†stvuet o bol†{oy popul®rnosti Dioptrì v slav®nskoy srede. Dioptra, nesomenno, popala v SerbiÓ vmeste s beèncami iz Bolgarii, a nam tol†ko predsto®t issle- dovani®, kotorìe pokaùt, v kakoy mere ona vli®la na razvitie serbskoy literaturìi konca XIV i pervoy polov- inì XV vekov.

Irena [padier - Diak Andrey - sovremennik Nikona Ierusalimca

V pervoy polovine XV veka, pered okon~atel†nìm pora`eniem serbskih stran pered atakami Turkov-osman- ov, v literature i iskusstve prishodit poslednee krupnoe procvetanie. V gosudarstve Bal{i~a Nikon Ierusalimec i Elena Bal{i~ ne ®vl®Óts® tol†ko u~astnikami neobì~aynoy perepisiki, no i predstavitel®mi vìsokoy duhovnosti togo vremeni. V gosudarstve Lazarevi~ey i Brankovi~ey tak`e rabotaet r®d lic, uvlekaÓÈihs® lit- eraturoy. Mì obratim svoe vnimanie na odnogo iz nih - di®ka Andre®, napisav{ego Sbornik iz 1425 goda, kotorìy hranits® v Cerkovnoistori~eskom i arheologi~eskom institute v Sofii (Bolgari®) za n¥merom 182. Nedostato~no izvestnìy v ote~estvennoy nauke, dannìy pisec i kodeks, kotorìy on napisal, predstavl®Ót soboy svidetel†stvo o duhovnìh uvle~eni®h i literaturnom vkuse vremeni, i ih mo`no ispol†zovat† dl® komleknogo obzora kul†turnoy obstanovki v {irokoy oblasti serbskih gosudarstv v pervoy polovine XV veka. 372 rez¥me

II Okru`enie Nikona i Elen∫

Du{an I. Sindik - Zaveçanie Elen∫ Bal{i~

ZaveÈanie Elenì Bal{i~ ot 1441 goda, posle vìhoda zamu` Hrani~, skon~av{eys® v 1442 godu, sohraneno v kopii v Istori~eskom arhive v g. Dubrovnik, a publikovano ono neskol†ko raz. Mì zdes† peredali komentariy s obÍ®sneniem ego po®bleni® i mestu po®bleni®. Pod~erkuto per- vona~al†noe èlanie Elenì (izvestnoe iz drugih dokumen- tov), o tom, ~tobì poslednie godì svoey ìzni ona provela na territorii Republiki Dubrovnik, i ~tobì ona bìla pohoronena v pravoslavnoy cerkvi, kotora® dol`na bìt† postroena vne gorodskih sten. Tak kak Senat Dubrovnika ne razre{il stroitel†stvo, ona vernulas† v Zetu, na terri- toriÓ svoego pervogo supruga Dùrdà II Stratimirovi~a Balπi~a. Vmeste s zaveÈaniem publiku¥ts® dokumentì, kotorìe predstavl®Ót soboy logi~eskoe celoe.

Ninoslava Rado{evi~ - Sbornik [estodneva Nikona v rukopisi monast∫r® Savvina XXI - rukopis√ o “sozdanii mira Severiana episkopa Gaval∫” v serbskoslav®anskom pervode

Rukop∫s† n¥mer 21 monastìr® Savine soder`it [estdnev, kotorìy perepisan Nikonom Ierusalimecom v 1440 godu. Zdes† re~† idet o perevode s gre~eskogo proizvodeni® O stvorenii mira Severi®na iz Gavalì (IV/V veka). Dannìy serbo-slav®nskiy perevod po®vils® vero®tnnoee vsego v XIV veke.

Nade`da Sindik - Kodikologi® Sbornika Goric∫

V rabote peredano kodikologi~eskoe opisanie Gori- ~eskogo sbornika iz 1441/42 godov, kotorìy hranits® v Arhive Serbskoy akademii nauk i iskustva. Zdes† peredano sosto®nie tetradok (tetradey), privedena data teper{eney obv®zki, privedenì novìe mneni® v sv®zi s koncom tret†ey rez¥me 373 poslannicì Nikona i zapisey Elenì o podarke – knige monastìre v Gorice, a takè i o zapisi, vnesennoy pozè, na vnutrenney storone zadney oblo`ki. Na osnovanii soderàni®, uto~nenì tipologi~eskie svoystva Sbornika, kotorìy s~itaets® posobiem, li~noy Ìnciklopediey odnoy dvor®nki, kotora®, nar®du s interesom k togda{nim naukam, teologii i cerkovnoy problemaiki, svoey cel†¥ postavila i opredelenie vosto~noy, pravoslavnoy orien- tirovki v rayonah, sosednu latiskomu Zapadu.

Nina Gagova - Sbornik Goric∫ vÍ kontekste ¥`noslav®nsk∫hÍ Sbornikov praviteley XIV i XV v.

Sredi Ógoslavskih sbornikov praviteley XIV i XV bekov, Gori~ki sbornik predstavl®et soboy edinstvennìy slu~ay rukopisi, po®viv{eys® v sv®zi s ustroystvom monastìr® i vero®tno s mona{estvom ego ktitora. Isto~niki podtverà¥t, ~to bolgarskie, a osobenno serbskie praviteli, bol†{oe vnimanie obraÈali na duhovnoe pravlenie, no ni iz odnogo takogo otno{eni® dl® na ne ostalos† napisannogo dokumenta, podobnogo dannomu Sborniku. Tret†® poslannica Nikona Elene, a osobenno ee perva® ~ast† ®vl®ets® interesney{ey dl® izu~eni® kon- cepcii so~ineni® i isto~nikov, a takè i u~asti® zakazav{ey pisanie Sbornika v ego sostavlenii. Tekstì, kotorìe vkl¥~il Nikon, ®vl®¥ts® tipi~nìmi dl® so~ineiy, kotorìe v vizantiyskoy tradicii sv®zanì s zakazami carey i s predstavitel®mi literaturì, blizkimi k prestolu. âsti podobnìh tekstov nahodits® i v vizantiyskoy tradicii sv®zanì s zakazami carey i s predstavitel®mi literaturì, blizkimi k prestolu. âsti podobnìh tekstov nahod®ts® i v sbornikah, sv®zannìh s drugimi predstavitel®mi ¥`noslav®nskih dvor®n. V takom smìsle, on ®vl®ets® dragocennìm svidetel†stvom usiliy ¥`noslav®nskoy aristrokratii upodobit†s® vizantiyskoy, to~noee caregradskoy. Iz Sbornika mì ne moèm sdelat† vìvod o tom, prin®la li Elena mona{estvo, ego struktura ne ®vl®ets® podobnoy obì~nìm knigam dl® ~teni® v 374 rez¥me

ènskih monastìr®h. V ¥`noslav®nskoy literature podobnìm emu ®vl®ets® Bdinski Sbornik, sostavlennìy v 1360 godu, po zakazu vidinskoy caricì Annì, a v vizantiyskoy tradicii odin takoy sbornik bìl podgotovlen dl® prin®ti® mona{estva do~eri car® Isaaka II angela, Feodorì. Nakonec, on sv®zan s knigoy, na kotoru¥ nedavno obraÈeno vnimanie, s Bogorodi~nikom, napisannìm ieromonahom Arseniem v pervoy ~√tverti XV veka po zakazu Marì Crnoyevi~a, vero®tno prednazna~ennìm takè dl® monastìr® na Skadre Kom. BuduÈie izu~eni®, navernoe, opredel®t eÈe bol†{e svidetel†stv bogatstva duhovnoy ìzni v Zetskoy Sv®toy Gore XV veka.

Tomislav Yovanovi~ - Apokrif o Mel√hisedeke v rukopisi Sbornika Goric∫

Slovo o Melihisedeke otnosits® k redkim sohrannìm perepisannìm pam®tnikam apokrifam iz cikla ob Avraame. V otli~ie ot odnogo inogo varianta dannogo apokrifa, perepisannoe v Gori~kom sbornike imeet osobìy vid lirizma. K so`aleni¥, tekst, perepisannìy iz Gori~kogo sbornika, ne sohranen v celom, pri konce ne hvataet odnoy ~asti.

III Okru`enie bogoslovi® Nikona

D®kon Milorad Lazi~ - Bogoslovska® struktura Sbornika [estodneva Nikona Ierusalimca monast∫r® Savvin∫ iz 1439-1440 g.

Bogoslovska® struktura sbornika neposto®nnogo sostava, takogo `e, kak [estidnev Nikona Ierusalimeca, s neproizvol†noy kompoziciey. V nasto®Èem antologi- ~eskom sbornike, asketi~eskoe bogoslovskoe u~enie o molitve, sootvetsvuÓÈee u~eniÓ Sv®togo Otca, pred- stal®li soboy obÈuÓ tendenci¥ isihazma, ~tobì osnovnìe pravoslavnìe principì nahodilis† v misti~no- asketi~eskom opìte. Po ideynoy i temati~eskoy sposobnosti kompozicii mona{eskih podvi`in~eskih sbornikov, rez¥me 375

Nikon Ierusalimec v serbskom bogoslovii pervoy polov- inì XV veka bìl isklÓ~itel†noy tvor~eskoy li~nost†¥. V na{ih rassomtreni®h bogoslovskoy strukturì sbornika, nas interesuet popìtka rassmotreni® organi~eskoy struk- turì dannogo isihasti~eskogo sbornika, a imenno ego mìslennoy duhovnoy kompozicii, didakti~eskogo plana i ego metodi~nosti, a takè i ritmizacii tekstov, kotorìe raspolagaÓts® po por®dku, formiruÓÈemu svoego roda dviènie po okru`nosti duhovnoy ìzni na osi molitvì, sootvetstvenno bezmolvi®, s ispol†zovaniem i ponimaniem vseh aspektov podvi`ni~eskoy teorii i praktiki.

Episkop b∫v{iy Zahumsko-Gercegovinskiy Afanasiy (Yevti~) - Veroispovedanie Nikona Ierasalimca

Na listah Gormi~kogo Sbornika 271b-272a nahodits® sud® po vsemu, autenti~noe ispovedanie verì Nikona. Po~emu opìtnìy i duhovnik vklÓ~il ego v sbornik? Hot® pravoslavnìm ugroàla opasnost† ot Riml®n, katolikov, mì vse-taki s~itaem, ~to, skoree vsego Nikon Ierusalimec imel v vidu Islam, tak kak on veru izlagaet v Sv®tuÓ Troicu, a ne dotragivaets® voprosa ro`deni® Sìna i isho- da Sv®togo Duha, tol†ko vìdel®et veru v Sv®tuÓ Troicu, a Ìto isklÓ~itel†no ®vl®ets® znakom hristianstva. On v Ìtom smìsle pod~erkivaet veru v Troicu, naprotiv uzokgo odnoboèstva islamskogo. On govorit o tom, ~to on kreÈen v Sv®tuÓ Troicu, vo Im® Ih – Otca, Sìna i Sv®togo Duha – i ~to tol†ko v Sv®toy Troice est† sover{enstvo, a Ìto osobenno zna~it, ~to Ìtogo net v Islame. Mì s~item, ~to i duhovnik Nikon starec Ierusalimec svoey duhovnoy do~eri Elene ne mog ostavit† ni~ego lu~{ego v konce Gori~kogo sbornika, knigi, kotora® redko bogata® i pravoslavnoy teologiey i pravoslavnoy isihasti~eskoy duhovnost†¥, ~em Ìto korotkoe ispovedanie verì v Sv®tu¥ Troicu, v KotoruÓ ona kreÈena i Kotoroy ona dol`na sovokupnu¥ svoÓ duhovnu¥ i mona{eskuÓ ìzn† posv®tit†: ~tobì Troice Sv®{tey{ey vsegda blagodarit†, pet†, spravl®t† i uvaàt† kak Boga svoego vo veki. 376 rez¥me

Protosingel Yovan Puri~ - Troi~na® terminologi® Veroispovedani® Nikona Ierusalimca

Ispovedanie verì Nikona Ierusalimeca, korotkoe so~inenie v konce Gori~eskogo sbornika, imeet svoy isto~nik v liturgi~eskih so~ineni®h Cerkvi. Kak takovo, tvor~estvo Nikona imeet nasto®Èiy isto~nik v doìv{ey tayne Sv®toy Troicì, kotora®, ìzn†Ó vo Hriste, pre`de vsego kreÈeniiem i evharistiey, no i sovokupìm krugom bogosluèni®, dl® hristianina stanovits® bliè sob- stvennogo dìhani®. V svoey ì~koy besede Sv®toy Sava Serbskiy podobno ispovedal veru, a on postavil fundamentì i serb- skoierusalimskoy sv®zi, iz pereda~i opìta kotoroy Nikon na{el svoi isto~niki. Nakonec, terminologi®, sv®znna® s Troicey v bogosluàÈih knigah opredelena v bogoslovskih rassmotreni®h. Bol†{ie zaslugi v bogosluàÈih knigah opredelena v bogoslovskih rassmotreni®h. Bol†{ie zaslugi v otno{enii k Ìtomu prinadleàt Sv®tomu VasiliÓ Velikomu, kotorìy vosprin®l, i opisal Sv®tuÓ Troicu takè kak i Nikon Ierusalimec – v ka~estve obÍedineni®, kinonii.

Mitropolit ^ernogorsko-Primorskiy Amfilohiy (Radovi~) - Hristoobrazie i Bogorodi~noobrazie i sosto®nie ~eloveka posle smerti po otcu Nikonu Ierusalimcu

Tekst obosnovìvaets® na tolkovani dvuh otrìkov iz Gori~eskogo sbornika, dl® kotorìh avtor predpolagaet, ~to oni ®vl®Óts® proizvedeniem Nikona - Molitvì Bogorodice i Otvetov o sosto®nii du{i posle smerti. Bibleyska® sv®to ot~a® re~† predstavl®Ót soboy vnu- treniy ritm ego mìsli i opìta, tak ~to trudno opredelit†, ~to v ego proizvedenii ®vl®ets® li~no ego, a ~to bib- lieyskoe i sv®to ot~ee. Ego antropologi® obosnovìvaets® na Otkrovenii, poznanii estesvennìh nauk svoego vremeni, i na pustìnnom Ìksperimente podvi`nika pravoslavhogo rez¥me 377

Vostoka, kotorogo on perenostit, no i doìvaet opìtom. V Molitve Bogomateri, v zakon~ivaÓÈem i poÌti~eskom tekste Gori~eskogo sbornika, ~elovek rassmotren v tayne Bogo~eloveka - ~erez TeotokologiÓ. Nikon nam pokazì- vaet na teantropologiÓ v ka~estve bezmernoy merì antropologii. Vtoroy tekst ®vl®ets®, kak nam kaèts®, autenti~nìm obÍ®sneniem bogoslu`benogo obì~a® prove- deni® tret†ih, deb®tìh i sorokovìh pokoyniku. Nikon sna~ala sv®zìvaet dannìy obì~ay s razloèniem tela ~eloveka posle smerti, a takè i s ego formirovaniem v matke, a potom, ssìla®s† na Sv®togo Makari®, i s putem du{i posle smerti. Ot Sv®togo Makari® on beret obosno- vanie sud†bì du{ nekreÈenìh detey. V oboy h tekstah, tayna tela Hristova, Evharistii, nam raskrìvaet i taynu tela ~elove~eskoy naturì, ee sosto®nie na perehode iz smerti v bessmertie, iz vremeni v sposob suÈestvovani® eshatona.

I{tvan Percel - Sv®toy Simeon Nov∫y Bogoslov√ i bogoslovie suçestva Bo`i®

Neskol†ko u~enìh zametilo odin udivitel†nìy Ìlement v misti~eskom bogoslovii Sv®togo Simeona Novoga Bogoslova. Na samom dele, on govorit o „bìtynomu sovmeÈeniÓ” s Bogom ili o „pri~astii bo`†im suÈestvom”. Õto nahodits® kak budto v ser†eznom razno- glasii s tradicionnìm mneniem, kotoroe proishodit iz serednego veka i po kotoromu Sv®toy Simeon bìl pr®mìm pred{astvennikom isihasti~ekogo u~en†® o bo`†ih deystvi®h ili Ìnergi®h. V moey rabote, ® poprobuÓ pre- dostavit† o~en† vnimatel†nìy otvet na Ìgo k kritike prisustvuÓÈih. Õlementì dannogo vnimatel†nogo otveta sleduÓÈie: 1. Sv®toy Simeon v pravdu govoril pro bìtiy- noe sovmeÈenie i u~astie v bo`†em suÈestve. Õto ne moèt bìt† predmetom spora. 2. V to è vrem®, Sv®toy Simeon bìl polnost†Ó oznakomlen s u~en†em Kapado- kiycev o riznice me`du bo`†em sut†Ó i bl`†ih deystviy (Ìnergi®). No, on dannoe u~astie tolkuet posvoemu, razli~no ot isihasti~eskogo tolkovani®, kotoroe stanet osnovnìm pozè, v ~etìrnadcatom veke. 3. U~en†e Sv®togo Simeona obosnovìvaets® na ego rassmotrenie evharisti- ~eskogo sovmeÈeni®, v kotorom edinstvo Boga i ~eloveka osuÈestvleno ~erez boèstvo i ~elove~estvo Hristovo. 4. Dannoe u~en†e, kotoroe po svoemu vìraèniÓ razli~aets® ot isihasti~eskogo u~en†®, a tem samìm i ot glavìh napravleniy pravoslavnoy teologii pozè, kaàets® odnoy i toy è duhovnoy real†nosti. Tak ~to, hot® bespoleznìm ®vl®ets® pripisìvanie Sv®tomu Simeonu konceptì, kotorìe nikogda ne bìli ego, mì s~itaem, ~to u nas est† pravo govorit† pro vnutrennee soglasovanie dan- nìh dvuh u~eniy. IMENSKI INDEKS

Abel, F. M. (Abel, F. M.) 58, 59 Avgustin Bla`eni 295 Avraam praotac 17, 224, 227, 233, 361, 374 Agaton, Sveti 248 Adam, 170, 177, 178, 183, 184, 238, 239 Ajcetmiler, R. (Aitzetmüller, R.) 170 Akindin, Grigorije 296, 385 Aleksandar (Golicin), jeromonah 300, 318, 334 Aleksi}, Budimir Amun Sveti, 242 Amfilohije (Radovi}), Mitropolit Crnogorsko- primorski 8, 11-13, 16, 18-20, 23, 26, 27, 34, 94, 121, 128, 190, 279, 294, 344, 348, 349, 363, 376 Ana, carica Vidinska 216-218, 361, 373 Anastasije Sinait, Sveti 259 Angelov, B. 226 Andia I. De (Andia, Y. de) 336 Andreja, dijak 7, 15, 25, 137, 142-147, 358, 371 Andrej Kritski (=Jerusalimski), Sveti 143, 324, Andronik Paleolog, car 296 An|eli 180, 303 Antim Grk, 62 Antonije, Vaseqenski Patrijarh 37 Antonije Veliki, Sveti 130, 242 Apostoli, Sveti 288, 322 Aristotel 131, 170, 328 Arseniije, jeromonah 16, 201, 218, 361, 373 Arseniije, Mitropolit Kesarije Kapadokijske 38 Arhangeli Sveti, 24, 42, 48, 50-54, 56, 57, 59, 62-65, 68, 69, 95, 258 Arhilupus, Nikola de 101 Atanasije Veliki, Sveti 208, 248, 266, 277 Atanasije (Jevti}), Episkop biv{i Zahumsko- Hercegova~ki 8, 14, 16, 17, 24, 239, 255, 275, 345, 348, 350, 362, 375 380 Imenski indeks

Atanasije Sinait 14 Atanasije, jeromonah 42 Atanasije, monah 33, 361, 365 Atanasovski, V. 52 Ahmed I 61 B

Bajazit I. 96, 264 Bajazit II. Mehmed-beg 264, 266 Bal{a III. 74-77, 85, 87, 88 Bal{i}, \ur|e 51, 133 Bal{i}, \ur|e II. Stracimirovi} 77, 85, 90, 132, 139, 151, 158, 202, 259, 260, 359, 372 Bal{i} (=Lazarevi}), Jelena 7, 11, 14-18, 20, 24, 25, 28, 5, 54, 73, 75, 85-90, 92-95, 97, 108, 117, 118, 121, 132, 133, 137, 139, 146, 151-155, 157-164, 172, 186-188, 190, 192-194, 196, 201-204, 206-211, 213, 215-217, 229, 255, 256, 259-262, 264, 266, 281, 283, 286, 339, 341, 342, 346-349, 356, 359, 362, 369, 371, 372, 373, 375 Bal{i}i, 111, 112, 117, 118, 138 Beker (Bekker) 328 Bek, Hans Georg (Beck, Hans Georg) 124 Bernard, Biskup 106 Bog 67, 157, 159, 162, 173, 175-179, 183, 184, 207, 211, 223, 224, 226, 227, 244, 247, 250, 256, 257, 260, 263, 265, 271, 274, 276, 277, 285, 288, 295-297, 300, 302, 303, 305-308, 310, 312-317, 320, 322, 365 - Duh Sveti 38, 179, 180, 213, 255, 265, 288, 304, 314, 316, 322 - Isus Hristos 34, 35, 38, 42, 142, 162, 172, 174, 176, 180, 181, 193, 196, 213, 223, 224, 229, 233, 239, 240, 243, 255, 265, 269, 272, 282, 284, 285, 288, 289, 304, 305, 308, 310, 311, 313, 317, 321, 322, 325-327, 329, 362, 363, 365, 375, 377 - Otac 180 - Trojica Sveta 2, 23, 24, 127, 152, 159, 162, 180, 255-257, 263-266, 270-272, 274, 278, 280, 310, 311, 358, 362, 363, 370, 375, 376, 377 Bogdanovi}, Dimitrije 70, 94, 124, 128, 131, 139, 172, 185, 190, 202, 203, 238, 340, 342-345 Imenski indeks 381

Bogorodica 18, 35, 69, 73, 90, 92, 96, 99, 103, 107, 108, 114, 133, 13, 153, 154, 158, 161, 192, 201, 203, 213, 219, 220, 259, 262, 279, 282-284, 286, 287, 309-311, 324, 333, 356, 361, 363, 364, 376 Bo`anovi}, Qubica 349 Bo`i}, Ivan 76, 78, 81, 83, 85, 87, 94, 101, 103, 104 Bojovi}, Bo{ko 16, 187, 190, 197, 202, 345, 346 Bolica 105 Brajko 105 Brankovi}, Vuk 51 Brankovi}, \ur|e 51, 7, 75-79, 83, 84, 89, 90, 99-102, 113, 156, 157, 204, 369 Brankovi}, Mara 51 Brankovi}i 137 Bratota 105 Buje, Luis (Bouyer, Louis) 318, 333 V

Vaiqe, S. (Vailhé, S.) 52, 54, 58-62, 70 Valentin, J. (Valentini, J.) 77 Varlaam, Sveti 213 Varsanufije, Sveti 248 Vasila, vojvoda 62 Vasilije Veliki, Sveti 169-171, 175, 180, 213, 215, 239, 240, 243, 247, 266, 269, 276, 318, 363, 376 Vasilije (Krivo{ein), Arhiepiskop Briselski 300, 313, 318, 335 Vasilije Ostro{ki, Sveti 34, 349 Vasiqev, V. 129 Vasiqev, Qupka 139 Vensen, H. (Vincent, H.) 58, 59, 69 Vincent, Mario 83 Vi{wi}, Filip 346 Vladislav Gramatik 144, 259 Vladislav , knez 96-98, 153, 160, 161 Vladimir Ruski, Sveti 334 Vlatko 96, 153, 154 Vlatkovi}, Ivan (Vlatchovich, Iuan) 165 Vlaho, sveti 89, 164 382 Imenski indeks

Volska, V. (Wolska, W.) 171 Vukovi}, Bo`idar 12, 19, 26 Vukovi}, \ura| 78 Vuk~i}-Kosa~a, Stefan 85, 88, 90, 96-98, 155, 159, 163, 164, 261 Vuk~i}, Hrvoje 87 Vu~eti}, A. 50, 52

Gavrilo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 65, 356, 368 Gavrilo (Stefanovi}-Venclovi}) 171 Gavrilo, iguman 54 Gavrilovi}, A. 61 Gagova, Nina Georgijevna 16, 25, 201, 218, 219, 361, 373 Galen 131 Genadije, arhimandrit 54 Genadije, "Arhiepiskop Carigradski" 248, 266 Genadije I, Patrijarh Carigradski 266 Genadije Sholarije, Sveti 42, 266 Georgije Velikomu~enik, Sveti 46, 59, 90, 91, 96, 114, 153, 154, 160, 161, 204, 298, 356, 369 Gerard, M. (Geerard, M.) 168 Gerebi (Geréby, Gy) 334 German, Patrijarh Jerusalimski 60 Glumac, Du{an 47, 64 Godunov, Boris, car 55 Go{ev Ivan, protojerej 141 Gregori, T. F, (Gregory, T. F.) 336 Grigorije Bogoslov, Sveti 130, 134, 213, 266, 318, 319 Grigorije Gorwa~ki, Sveti 41 Grigorije (Milenkovi}), monah 19 Grigorije Niski, Sveti 131, 169, 176, 239, 240, 320, 322 Grigorije Palama, Sveti 19, 29, 241, 244, 295, 296, 299, 300, 302, 331, 349 Grigorije IV, Patrijarh Jerusalimski 33, 40, 258, 263, 367 Grigorije Sinait, Sveti 9, 114, 123, 124, 128, 138, 140, 205, 241, 242, 244, 247, 248, 253, 259 Grigorije Camblak 50, 140, 144 Imenski indeks 383

Grkovi}, Milica 346 Gruji}, Radoslav, protojerej 228 Grumel, A. (Grumel, A.) 124, 295, 334 D

Dabinovi}, A. 79 David, Mitropolit Crnogorsko-Primorski 84 David, pisar 139 David, car 59, 290 Davidov, Dinko 56, 64 Dagron, G. (Dagron, G.) 224 Danilo II, Arhiepiskop Pe}ki, Sveti 48, 60, 145, 205 Danilo, Mitropolit Efeski 36, 40 Dani~i}, \uro 46-48 Daruz, @an (Darrouzes, Jean) 301, 313, 318, 331 Dencinger (Denzinger, H.) 296, 297, 332 Dereti}, Jovan 345 Deris, H. (Dörries, H.) 332 Despina 96 Dijadoh Foti~ki 245, 247, 259 Dimitrijevi}, Stevan M, protojerej 55, 56, 64 Dini}, M. 51, 102, 104 Diodor I, Patrijarh Jerusalimski 12 Dionisije Areopagit 42, 263, 319, 323, 334 Dionisije Zagoreos, 308, 330 Dragutin, kraq 205 Dru{ko, Anton 105 Domentijan, jeromonah 46 Dorotej, Patrijarh Jerusalimski 33, 36-39, 355, 367 Dositej, Patrijarh Jerusalimski 39, 57, 58, 62, 63 Dragojlovi}, D. 171 Dubak, Budimir 11, 20, 23 Duj~ev, Ivan 218 Du{an, car Stefan Uro{ IV, 49-51, 215, 216 Du{man, Pavle, unijatski nadbiskup 106

\oze, \or|o de (Goze, Georgio de) 163 384 Imenski indeks

\or|evi}, Tihomir 47, 55, 68, 69 \or|o, Sigismondo de (Georgio, Sigismondo de) 164 \uri}, V. 103 E

Eva 177, 178, 184 Evagrije Pontijski 243, 245, 301, 318 Evgenije, Arhiepiskop Sinajski 41 Evgenije IV, papa 38, 74, 80, 82, 83, 100, 357, 369 Ekspertiko, Johane (Expertico, Johane) 165 Empedokle sa Sicilije 131 Epifanije Kiparski, Sveti 213 Esebeg 51

@efarevi}, Hristifor 64

Zakarija, Koja 88 Zaharija Prorok 321 Zvezdi}, Nik{a (Nicolaum de Stella) 152, 163, 164 Zelinger, J. (Zellinger, J.) 167-169, 172, 177, 180 Zinon, car 208 Zosima, monah 36, 37

Ivan Grozni, car 66 Ivanova, Klementina 144, 145 Iv{i}, Stjepan 226 Ikonomova, A. 140 Ikonomu, Marija 187, 344 Ilarion, Sveti 34 Ilarion, Episkop Zetski 113 Ilarion Meglenski, Sveti 143, 247 Ilarion (Ruvarac), arhimandrit 51 Ilija Tesvi}anin, Sveti 47, 130, 208 Imenski indeks 385

Isaija (Antonovi}), Mitropolit Kru{edolski 56 Isaija Prorok 273 Isaija, kalu|er 102 Isaija, starac 263 Isaak II. Angel, car 201, 218, 361, 373 Isaak Sirin, Sveti 218, 245, 259 Isat Andrija, zlatar 194

Jagi}, Vatroslav 49, 172, 225 Jankovi}, M. 85, 107 Jankovi}, Nenad \. 345 Januarije, Sveti 12 Jacimirski, A. I. 225 Jevstatije Nikejski 216 Jevstatije Prevla~ki, Sveti 113 Jevtimije Veliki, Sveti 34 Jeger, V. (Jaeger, W.) 320 Jelena, vojvotkiwa, k}i Bal{e III. 97, 261 Jelena, knegiwa 98 Jelena, carica 212 Jelena (=monahiwa Evgenija), carica Du{anova 215 Jefimija (= Jelena), monahiwa pjesnikiwa 132, 186, 340 Jefrem, Patrijarh Srpski, Sveti 114 Jefrem Sirin 169, 247, 259 Jeftimije, Mitropolit Zetski 84, 85, 101 Jeftimije, Patrijarh Trnovski, Sveti 29, 143 Jiri~ek, Konstantin 49-52, 54, 158 Joakim, jeromonah 42 Joakim, monah 33, 205, 355, 367 Joakim, Patrijarh Jerusalimski 33, 37-39, 355, 367 Joanikije, starac 217 Joanikije (Mi}ovi}), Episkop Budimqansko-nik{i}ki 19 Joanikije, Patrijarh Srpski 47 Josaf, Sveti, carevi} 213 Jov, Pravedni Sveti 134 Jovan XXII, papa 298 Jovan, kalu|er 96, 152, 154, 159, 160, 165 386 Imenski indeks

Jovan Aleksandar 205 216, 218 Jovan Asen II, 205 Jovan Bogoslov, Sveti 46, 321 Jovan Damaskin, Sveti 34, 35, 59, 143, 266, 275 Jovan Egzarh 169, 170 Jovan Zlatousti (=Hrizostom) 16, 127, 143, 168-170, 172, 180, 213-215, 217, 239, 240, 318, 319, 330 Jovan Zonara 212 Jovan Kri}anin, unijatski nadbiskup 107 Jovan Kantakuzin 296 Jovan Krstiteq, Sveti 54, 65, 67, 212, 321 Jovan Lestvi~nik (=Sinajski) 123, 130, 133, 139, 242, 245, 318, 325, 325-329, 332, 333 Jovan VIII. Paleolog 82 Jovan (Puri}), protosin|el 8, 17, 26, 269, 350, 363, 375 Jovan Rilski, Sveti 143, 144 Jovan Stojkovi}, Dubrov~anin 14, 83 Jovan Stracimir, car 216, 217 Jovan (]ulibrk), jeromonah 3, 11, 23, 26, 339, 349, 350 Jovanovi}, Tomislav 8, 17, 25, 26, 213, 361, 374 Jovanovi}-Stip~evi}, Biqana 188 Jorga, Nikola (Jorga, N.) 78, 158 Josif Vrijenije 36 Josif, Mitropolit Halkidonski 40, 103 Julijan Otpadnik 211 Juhas-Georgijevski, Qiqana 187, 344

Ka`dan, A. (Kazhdan, A.) 167, 336 Kalezi}, Dimitrije 347 Kalinik, monah 125 Kalistos, Arhiepiskop 55, 59 Kalistos, arhimandrit 47, 48 Kalist, monah 37 Kalist (Ware), Episkop Dioklitijski 324, 333 Kalist Ksantopul, Sveti 242 Kalu|erovi}, Petar 100 Kalu|erovi}, Stefan 103 Kapadokijci 293, 315, 319, 320, 330, 364, 377 Imenski indeks 387

Karadòva, D. 140 Kasijan Rimqanin, Sveti 247, 295 Katarina Sinajska, Sveta 28, 69 Katarina, prva èna Sandaqa Hrani}a 87 Katarina, unuka Jelene Bal{i} 96 Katelina 153, 154, 160, 161 Ka{anin, Milan 94, 343 Kvirin, Fran~esko 77 Keln, E. J. (Köln, E. J.) 337 Ke~evi}, Andrija 80 Kiril Aleksandrijski, Sveti 248 Kiril Jerusalimski, Sveti 248 Kiselkov, Vasil 144 Kliment Ohridski, Sveti 143, 144 Klosterman, E. (Klostermann, E.) 332 Kobqak, N. A. 226 Kova~evi}, Boìdar 186 Kova~evi}-Koji}, D. 101 Kova~evi}, Mirko 12, 23, 24 Kovjeni}, R. 193 Koder, Johanes (Koder, Johannes) 308 Kozma Etolski, Sveti 290 Kozma Vestitor 143 Kozma Indikoplov 171, 172 Konstantin Veliki, Sveti 211 Konstantin Kostene~ki 216 Konstantin Filosof 140, 144, 177, 178, 258 Kontarini Marin, biskup kotorski 73, 74, 79-80, 83, 99, 100, 102, 105, 357, 369 Korebejnikov, Trifon 54 Krasnoselcev, N. 70 Kreger, M. (Kröger, M.) 332 Krstaji}, Slavko 20 Kukuqevi} 229

Lazar Kosovski, Sveti 28, 51, 53, 54, 65, 73, 75, 85, 89, 94, 97, 114, 128, 137, 138, 152, 158, 159, 188, 202, 236, 259, 260, 264, 341, 342, 347, 356, 369 388 Imenski indeks

Lazarevi}, Mara 85 Lazarevi}, Olivera 96, 153, 260 Lazarevi}i 13, 137, 257 Lazi}, |akon Milorad 5, 8, 187, 190, 195, 198, 237, 253, 348, 361, 374 Lewin, Vladimir Uqanov 69 Leonid (Kavelin), arhimandrit 46, 48, 51, 53-55, 59-61 Libhajd, Kolm (Luibheid, Colm) 326, 329 Luka Jevan|elist, Sveti 79 Lukarevi}, Jakov (Luccari, G. P.) 51, 56 Lukarevi}, Petar 56 Luk{i}, P. (Lukcsics, P.) 80

Qubi{a, Stefan Mitrov 104

Majendorf, Jovan protojerej 245, 335 Makarije, jeromonah i {tampar 29 Makarije, ruski mitropolit 54 Makarije, starac 19 Makarije Veliki, Sveti 130, 245, 248, 279, 284, 285, 288, 306, 319-323, 325, 332, 364, 376 Makarije (Mavrojanakis), arhimandrit 7, 11, 13, 19, 20, 23, 25, 33, 355, 367 Maksim, jeromonah 42 Maksim, monah 333, 355, 367 Maksim, Patrijarh Carigradski 40 Maksim Grk 226 Maksim Ispovjednik, Sveti 242, 243, 252, 259, 318 Maria, Johane (Maria, Johane) 165 Marija, sveta 78, 80, 84, 100, 105 Marija Alanska, carica 216 Marinkovi}, B. 56 Marinkovi}, Radmila 347 Markesinis, Vasilije 294, 329 Marko Efeski, Sveti 13, 33, 38, 355, 367 Marko Jevan|elista, Sveti 262 Imenski indeks 389

Marko (Kesi}), jeromonah 14 Marko Pustiwak, Sveti 248, 318 Marko III, Arhiepiskop Sinajski Marni}, Dobrko 152, 154, 159, 161, 163, 194 Martin, papa rimski 82 Martinovi}, Vukica 20 Matej Jevan|elista, Sveti 215, 217 Mati} 171 Medvjedev, I. P. 243 Melek Daher Varnuk 35 Melhi 231, 232 Melhisedek 8, 17, 26, 223-230, 233, 361, 374 Memo Antonije 81 Memo Nikola 79 Mehmed II, sultan 51 Mehmed III, sultan 61 Miklas, Hans 124, 127, 131 Miklo{i}, Fran 49, 50, 52, 54, 258, 260, 261 Milica Hrebeqanovi}, knegiwa (=monahiwa Evgenija, shimonahiwa Efrosinija) 86, 132, 213 Milo{evi}, Milo{ 155 Miltenova, Anisava 189 Milutin, Stefan Uro{ II, Sveti, kraq srpski 45, 47- 50, 62, 65, 206, 356, 368 Mirkovi}, Lazar protojerej 46-48 Mitrofan, Mitropollit Kizi~ki 38 Mihailo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 53, 74-78, 84, 85, 99, 101, 104, 105, 112, 206, 368, 369 Mihailo VII. Duka, romejski car Mihaq~i}, Rade 132, 187 Mojsije 169, 208, 212, 238 Mojsije (Putnik), Mitropolit Karlova~ki 56 Mo{in, Vladimir protojerej 49, 51, 127 Muravjev, A. N. 55, 61 Murat II, sultan 51 Murat III, sultan 60 Muxir-Ed Din 65 390 Imenski indeks

Nadal Kalenas, X. (Nadal, Canellas, J.) 335 Naze~i}, Salko 101 Nevostrujev 170 Nedoma~ki, Vidosava 7, 45, 53, 64, 65, 70, 258, 356, 368 Nektarije, monah 63 Nektarije, Patrijarh Jerusalimski 41, 42 Nemawi}i, 13, 18, 257 Nikita Stitat 246, 247, 259, 294, 295, 299, 318, 334 Nikifor Grigora 296 Nikifor, monah 299 Nikifor (Du~i}), arhimandrit 49, 51, 53, 59-62 Nikodim, Patrijarh Srpski 101 Nikodim (Bogosavqevi}), jero|akon 7. 14, 24, 111, 357, 370 Nikodim (Mila{), Episkop Dalmatinski 50-52 Nikodim Svetogorac, Sveti 308 Nikodim Tismanski, Sveti 29 Nikola, Katelinin otac 154 Nikola II. Hrisoverg, Patrijarh Carigradski 334 Nikola Mirlikijski, Sveti 47, 49, 50, 52, 59, 78, 80, 84, 95, 99, 105, 107, 261 Nikolaj, Patrijarh Aleksandrijski 37 Nikola V, papa rimski 100 Nikoli}, Svetozar 347 Nikon, Patrijarh Srpski 142, 143, 145 Nikon Jeruslimac (Jerusalimqanin) 3, 7, 8, 11-18, 21, 23-30, 33, 34, 42, 54, 56, 73, 74, 91-95, 108, 111, 112, 116- 118, 121, 133, 137-139, 142, 144, 146, 167, 172, 178, 186- 188, 192, 193, 196, 201-204, 206-213, 215, 229, 238-244, 246, 249, 250, 253, 255-260, 262, 265, 266, 269-271, 273, 274, 276-278, 280, 283-287, 294, 339, 342-346, 348-350, 355-359, 361-364, 367-376 - kao Nikandar 53, 54, 73, 95, 96, 152-154, 159-161, 163, 165, 260, 261, 356, 369 Nik~evi}, Vojislav D. 347 Nil Ankirski 242 Nifon 53 Novakovi}, Stojan 49, 50, 52, 171 Imenski indeks 391

Origen 322

P avle Apostol, Sveti 130, 131, 181, 223, 224 Pavle (Kondi}), monah 14, 24 Padua, Hristoforo de (Padua, Xhristophoro de) 165 Paleolozi 13, 257 Pamvo, Sveti 248 Panaitesku, P. P. (Panaitescu, P. P.) 170 Pandurski, Vasil 144 Panti}, Miroslav 56 Papadopulos-Keramevs 60, 62, 63, 70, 71 Paramel, @ozef (Paramelle, Joseph) 316 Paraskeva Sveta - Petka 143 Parentu~eli, Tomazo (Parentucelli Tommaso) 100 Pahimeris 42 Pahomije Veliki, Sveti 214 Pelinovi}, \or|e 99, 100 Perdikas Protonotarios 36 Percel I{tvan (Perzel Izstvan) 8, 17, 18, 24, 26, 293, 336, 364, 377 Petar Aleksandrijski, Sveti 215 Petar Apostol, Sveti 302 Petar Sevastijski, Sveti 176 Petar Cetiwski, Sveti 23, 24, 26, 34, 75, 77, 106 Petkanova, Donka 218 Petkovi}, S. 139, 171 Petrova, M. 216, 218 Petrovi}, Nikola I. 14, 24, 110 Pije II, papa rimski 39 Plakida (Desej), Arhimandrit (Deseille) Pozwakov, Basilije 54 Poka, Nikola Johanis de (Poca, Nicola Johanis de) 163 Polutinovi}, Nik{a 152, 160 Popovi}, V. P. 178 Porfirije (Uspenski), Episkop 68 Porfirjev I. J. 226 Psel, Mihail 125, 216 392 Imenski indeks

Purkovi}, M. 86, 87, 101, 103, 132 Puci}, Medo 51, 54, 152 Puci}, Nik{a 152, 159

Radakovi}, Bogi{a, pop 84, 99, 101, 105 Rade Neimar 17 Radin, starac 161 Radoj~i}, \or|e Sp. 54, 92, 94, 141, 142, 145, 146, 187, 88, 340-342, 346 Radojkovi} B. 105 Radoni}, J. 158 Radoj~i}, Nikola 341 Rado{evi}, Ninoslava 7, 12, 15, 16, 18, 23-25, 167, 171, 176, 187, 202, 216, 344, 359, 372 Rai~evi} R. 349 Raner, K. (Rahner, K.) 296, 297, 332 Rasel, Norman (Russel, Norman) 326, 329, 332 Rigopulu V. (Rigopoulou, V.) 333 Risti}, dubrova~ki hroni~ar 157 Robins, F. E. (Robbins, F. E.) 169 Rozov, V. 46, 47, 53, 55, 70 Roman, monah 78 Romil Vidinski (Ravani~ki), Sveti 205 Ru`a, gospo|a 14, 161

Sava, unijatski episkop 103 Sava (Vukovi}), Episkop [umadijski 121 Sava (Kosanovi}), Mitropolit Dabrobosanski 47, 57, 69 Sava Osve}eni, Sveti 35, 36, 42, 47, 50, 53, 54, 56, 57, 59, 61, 63, 65, 69, 70, 205 Sava Srpski, Sveti (Rastko Nemawi}) 34, 41, 45, 46, 48-50, 52, 62, 92, 111-113, 115, 117, 145, 196, 205, 213, 269, 274-277, 356, 357, 363, 368, 370, 376 Savi}, Vuka{in 65 Sankoi}, Vuka{in (Sanchoich, Vochassin) 165 Severijan Gavalski (Severianos) 7 15, 16, 25, 167-184, 238-240, 250, 359, 372 Imenski indeks 393

Sedek 231 Selim II, sultan 60 Siglica, Radivoj 162, 64 Sidorov, A. I. 243 Silvestar, papa rimski, Sveti 212 Siluan, 29 Simeon, car bugarski 169, 202, 211 Simeon Kucas 331 Simeon Miroto~ivi (Stefan Nemawa), Sveti 45, 46, 61, 92, 111, 112, 117, 145, 187, 196, 213, 344, 345, 356, 357, 368, 370 Simeon Novi Bogoslov, Prepodobni 16, 18, 242, 259, 293, 294, 298-309, 311-313, 315-320, 322-331, 334-336, 365, 366, 377 Simeon (Simonovi}), Mitropolit u Ptolemaidi (Akra) 56, 64 Simeon Sit 216 Simeon Stolpnik, Sveti 61 Sindik, Du{an I. 7, 15, 25, 26, 147, 359, 371 Sindik, Nade`da 7, 16, 25, 184, 188, 359, 372 Sisoje, Sveti 207 Skovran, Anika 15, 16, 18, 19, 25, 26 Swegarov, Ivan 141 Sover, H. (Sauvaire, H.) 66 Solovjoj, 51 Sofronije, Patrijarh Jerusalimski 54, 62 Sofronije Pustiwak 332 Speranski, M. N. 70, 225 Spremi}, Mom~ilo 7, 14, 20, 24, 25, 73, 79, 80, 84, 90, 100, 101, 204, 356, 368 Stankovi}, Radoman 141, 12 Stanojevi}, Q. 49, 55-57, 59, 86, 90, 127, 151, 170, 171, 188 Stanojevi}, Stanoje 47, 49, 70 Stefan Vuk~i}-Kosa~a (Stjepan vojvoda) 152, 162, 163 Stefan De~anski, Sveti 49, 50, 145 Stefan Lazarevi}, Sveti, despot 8, 51, 74, 75, 89, 132, 139, 142, 144, 178, 215, 216, 260, 263 Stefan Prvovjen~ani (Simon Monah), Sveti 92, 111, 187, 196, 213, 344, 357, 370 Stefan Tivejski 246 394 Imenski indeks

Stefan Toma{, bosanski kraq 96 Stefanovi}, Zoran 12 Stjep~evi}, J. 78, 85, 105, 193 Stjuart, Kolumba (Stewart, Columba) 323, 336 Stojanovi}, B. 171 Subotin-Golubovi}, Tatjana 7, 15, 25, 121, 347, 358, 370 Sulejman II, sultan 60 Suhanov 62, 63

Tadi}, Jorjo 85, 156, 158 Talasije, Sveti 246 Talbot, A. M. (Talbot, A. M.) 336 Tamari}, Vukosav 154, 160 Tamari}, Nik{a 152, 159 Tanu{, prezviter 80, 81 Tarner, H. J. M. (Turner, H. J. M.) Tvorgov 225 Temelis, Timoteos Pitagoras 49, 52, 53, 57, 59, 62, 63 Teodor Abukara 266 Teodor Gramatik 170 Teodora 96, 153, 160, 201, 218, 361, 373 Teodosije, Mitropolit Crnogorsko-primorski 101 Teodosije, pop (jeromonah) 96, 154, 161 Teodosije Op{te`iteqni, Sveti 35 Teodosije Trnovski patrijarh, Sveti 29, 205 Teodosije Hilandarac 46, 92, 196, 213 Teofan II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 39, 355, 367 Teofan, Patrijarh Jerusalimski u XVII. vijeku 62 Teofil II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 355, 367 Teofilakt Ohridski, Bla`eni 143, 145, 217 Tihonravov, N. S. 226 Toma, jeromonah 37 Tomin, Svetlana 349 Tomi}, Svetozar 11, 12, 16, 186-188, 191, 197, 198, 256, 339, 340 Topija Niketa 86 To{i}, \. 96, 158 Trifun Mu~enik, Sveti 103, 105 Imenski indeks 395

Trifunovi}, \or|e 94, 132, 133, 139, 187-189, 196, 202, 203, 343, 346 Trotman, C. (Trottmann, C.) 336 ]

]irkovi}, Sima 85, 89, 132, 187, 188, 202, 343 ]orovi}, Vladimir 89 ]urilica, Matej 102

Uro{ I, kraq, Sveti Uro{ V, car, Sveti F

Farlati, D. (Farlati, D.) 83, 101, 106, 107 Filip, burgundski princ 39 Filotej, Aleksandrijski Patrijarh 38, 39 Filotej Kokinos, Sveti, Patrijarh Carigradski, 19, 29 Filimon, Sveti 248 Filip Monotrop 7, 15, 25, 123-126, 129, 131, 134, 135, 358, 370 Fiskovi}, C. 105 Florovski, Georgije protojerej 333 Floker, V. (Völker, W.) 337 Foti}, A. 61 Frawa Asi{ki 103 Frewo-@ilijen, B. (Fraigneau-Julien, B.) 334 H

Haler, J. (Haller, J.) 82 Hariton, Sveti 34 Hauser, Irinej (Hausherr, Irenee) 331, 333, 334 Hipokrat 131 Hlova~ek-Hen, Bo`idar 66 Hol, K. (Holl, K.) 335 396 Imenski indeks

Horn, Gabriel (Horn, Gabriel) 331 Hrani}-Kosa~a, Sandaq 87-90, 133, 147, 151, 155-157, 159, 163, 164, 193, 202, 260, 264 Hristova, B. 140 Hristu, Panajotis 331, 333, 334

Crnojevi}, Aleksa-Qe{ 219 Crnojevi}, Ivan 107, 117 Crnojevi}, Mara 218-220, 361, 373 Crnojevi}, Stefanica 99, 102-104 Crnojevi}i, 99, 117

^remo{nik, G. 99 ^upi}, Nikola 49, 251

Xurova, A. 185

[

[ev~enko, N. P. 336 [ekularac, Bo`idar 261 [igovi}, Lovro 9, 154, 161 [ipka-Ergelanov, Zorica 66 [padijer, Irena 7, 15, 17, 25, 137, 358, 371 [uflaj, M. ([uflaj, M.) 107