NIKONNIKON JERUSALIMAC ZBORNIK ZETSKE SVETE GORE I NIKON JERUSALIMAC Vrijeme - li~nost - djelo Zbornik radova sa me|unarodnog nau~nog simposiona na Skadarskom jezeru 7 - 9. septembra 2000. godine Priredio: Jeromonah Jovan (]ulibrk) Svetigora Cetiwe, 2004. Posebna izdawa, kwiga 18 Fotografije: Goranka Mati} Prevodi na engleski: Tamara Vra~arevi} Prevodi na ruski: Agencija Perolo [tampa: Publikum Beograd 2004. godine Kwigu blagodarimo qubavi i trudu Sr|ana [apera i wegovih saradnika iz agencije McCANN ERICKSON ...i daqe kad se odr`e tre}ine za tu du{u i savr{i Velika Sveta liturgija za wu, podsje}a je an|eo i govori: danas je bo`anstvena `rtva prinijeta Bogu za tebe... \akonu dr. Miloradu Lazi}u (1956-2003) vje~an spomen • Jeromonah Jovan (]ulibrk) Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore. 10 • Program Simposiona . 23 • Besjeda Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona . 27 I KRUG ZETSKE SVETE GORE • Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis) Prilike i duhovno stawe u `ivotu Jerusalimske Crkve u XV veku. 33 • Vidosava Nedoma~ki Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi . 45 • Mom~ilo Spremi} Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca . 73 • Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi}) Zetska Sveta Gora - Duhovni smisao i sadr`aj. 111 • Tatjana Subotin-Golubovi} Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji . 123 • Irena [padijer Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca . 137 II KRUG NIKONA I JELENE • Du{an I. Sindik Testament Jelene Bal{i} . 151 • Ninoslava Rado{evi} Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21 - Spis „O stvarawu sveta Severijana episkopa Gavale“ u srpskoslovenskom prevodu . 167 • Nade`da Sindik Kodikologija Gori~kog Zbornika. 185 • Nina Gagova Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. 201 • Tomislav Jovanovi} Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog zbornika . 223 III KRUG NIKONOVOG BOGOSLOVQA • \akon Milorad Lazi} Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca manastira Savine iz 1439-40. godine . 237 • Episkop biv{i Zahumsko-hercegova~ki Atanasije (Jevti}) Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina . 255 • Protosin|el Jovan (Puri}) Troji~ina terminologija Ispovedawa vere Nikona Jerusalimca. 269 • Mitropolit Crnogorsko-primorski Amfilohije (Radovi}) Hristolikost i bogorodi~nost ~ovjeka i ~ovjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu . 279 • István Perczel Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance . 293 BIBLIOGRAFIJA....................................341 SUMMARIES.........................................................353 REZÁME ...................................................366 IMENSKI INDEKS .................................378 Jeromonah Jovan (]ulibrk) Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore Kada je otvaraju}i Simposion Nikon Jerusalimac li~nost – vrijeme – djelo u Hramu Vaskrsewa Hristovog u Podgorici 7. septembra 2000. Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije rekao da je "na prostoru Zetske Svete Gore do{lo do usijawa ono {to se zbiva- lo u petnaestom vijeku, koji je vododjelnica svjetova" i da se "sve prelomilo u malo pozna- toj ali izuzetnoj li~nosti tog vijeka, li~nosti Nikona Jerusalimca," na{ Simposion je postao mnogo vi{e od me|unarodnog nau~nog skupa: Zetska Sveta Gora je ponovo zamirisala i vratila se iz vi{evjekovne uspavansti u sabornu svijest Pravoslavne Crkve i naroda. Pripreman nekoliko godina, skup je sabrao na jedno mjesto, i to tamo odakle je sve poteklo, sve ono {to se naslu}ivalo otkako je Svetozar Tomi} 1902. godine u Skopqu otkupio kwigu koju }e naz- vati Gori~ki zbornik a koju je pisao nekakav kalu|er koji je sebe nazivao Nikonom. Tada{wi ministar vjera Crne Gore, Budimir Dubak, koji je iza Mitropolita pozdravio skup, govorio je o Nikonu i Jeleni Bal{i} onako kako su prvo i prepoznati: kao o dva velika stara kwi`evnika. Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis), tada rek- tor Bogoslovije Svete Trojice na Sionu i upravnik arhiva Jerusalimske Patrijar{ije, pozdravio je skup kao izaslanik Wegovog Bla`enstva Patrijarha Jerusalimskog Diodora i prenio wegov blagoslov svima sabranim iz duhovne otaxbine Nikona. Ninoslava Rado{evi} pozdraviv{i na kraju u ime Vizantolo{kog instituta SANU govorila je u ime svih onih, koji su do sada revnosno tra`ili Nikonove tragove po rukopisima i arhivama. Potom se pre{lo u salu kraj hrama, gdje je predstavqeno internet izdawe Gori~kog zbornika, koji }e od sada biti dostupan cijeloj plan- eti. Pripremio ga je Centar Mitropolije Crnogorsko–pri- morske za digitalno izdava{tvo Sveti Januarije pod rukovod- U~esnici stvom Zorana Stefanovi}a, uz nekoliko simposiona prate}ih studija o Nikonu i Zetskoj na Vrawini Svetoj Gori. Podsjetili smo se kako je Gori~ki zbornik pripreman za izdavawe pa je Svetozara Tomi}a u tome omela "aneksija Bosne i Hercegovine" a drugi put "bombardovawe Beograda"... Sada je on postao jedna od prvih slovenskih ruko- pisnih kwiga u cijelosti objavqena na mre`i (www.mitropolija.co.me/duhovnost/goricki/index/htm) Zatim je rije~ uzeo Mirko Kova~evi} i otvorio prvu sesiju, nazvanu Krug Zetske Svete Gore, ~ija je namjena bila da nas pribli`i kon- 12 Jeromonah Jovan (]ulibrk) tekstu u kom je `ivio i djelovao Nikon Jerusalimac. On je uz slajdove dao pregled kako crkvene, tako i seoske arhitekture Skadarskog bazena, ne dotakav{i mnogo sam grad Skadar, ali se naro~ito zadr`av{i na bal{i}kim trikon- hosima i qetwikovcu Bal{i}a – Godiwu, koji o~igledno ~ine arhitektonsku ali i duhovnu cjelinu. Popodne je na obali jezera, ne{to ispod Godiwa, poslije doma}inskog crmni~kog ru~ka, otac Makarije, dragi gost i prvi jerusalimski monah nakon nekoliko stoqe}a na Skadarskom jezeru, Mitropolit govorio o prilikama i duhovnom stawu Amfilohije preliva Jerusalimske Crkve u vrijeme kada je u woj grob Bo`idara Vukovi}a obitavao Nikon Jerusalimac. Wih su odliko- na Star~evu vali borba za opstanak i u isto vrijeme borba za posle liturgije i pomena o~uvawe pravoslavqa, naro~ito protiv unije. Jerusalimsku Patrijar{iju je na Firentinskom saboru zastupao Sveti Marko Efeski, tako da ona nije bila me|u potpisnicima unije, ali je ipak u XV vijeku intelektualna aktivnost u Jerusalimu unekoliko zamrla, u pore|ewu sa prethodnim stoqe}ima. Kada se jezero uzburkalo, simposionisti su se na nastavak duhovne gozbe vratili u vir- pazarski hotel, gdje je prvo Vladika Atanasije (Jevti}), koji je bio i na otvarawu, govorio o Ispovijedawu vjere ove "velike i svetle li~nosti... retkog pravoslavnog duhovnika – isihaste, mudraca i teologa, crkeno-narodnog ~oveka i diplomate, kakvog je imalo sred- wevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a i 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 13 Lazarevi}a i vizantijskih careva Poleologa." Vladika Atanasije je obratio pa`wu na to da u Nikonovom ispovijedawu vjere nema dogmata o ovaplo}ewu i objasnio to vjerovatno{}u da je ovo ispovijedawe mawe protivlatinsko, koliko usmjereno protiv islama koji pori~e Svetu Trojicu, ali istovremeno pedago{ko, usmjereno Nikonovoj duhovnoj k}eri Jeleni Bal{i}. Mom~ilo Spremi} je na osnovu svog ve} klasi~nog prou~avawa petnaestog vijeka opisao crkvene prilike u Zeti u vrijeme Nikonovo, dakako u naro~itom odnosu prema Primorju. On je posebno istakao Liturgija na Star~evoj sudar sa unijom, jer tada u Pre~istu Krajinsku Gorici sti`u unijatski episkopi a Dubrov~anin Jovan igra va`nu ulogu u Firenci. Monah Nikodim (Bogosavqevi}) je tra`io duhovnu razvojnu liniju pojma Zetske Svete Gore a monah Pavle (Kondi}) opisao starawe kraqa Nikole Petrovi}a za svetiwe Zetske Svete Gore, prevashodno Vrawinu, ali i za Kom i Brezovicu – Be{ku. Drugi dan u~esnike Simposiona do~ekalo je gostoqubqe oca Marka (Kesi}a) i wegovog brat- stva i sestara manastira Duge koji su na obnovqenoj Vrawini pod brestom koji je po svemu sude}i nikao iz oltara svetosavske crkve (sada{wu je podigao kraq Nikola) a mo`da i iz kostiju Starca Nikona pripremili sto za saborovawe, dobrodo{licu a kasnije i obilnu trpezu. Prvo su pozvane Irena [padijer i Tatjana Subotin–Golubovi} da dovr{e 14 Jeromonah Jovan (]ulibrk) ju~era{wi krug. Prva je govorila o jednom mawe poznatom savremeniku Nikona Jerusalimca, Dijaku Andreju, daju}i time jednu li~nost iz Nikonovog konteksta, a druga o Dioptri Filipa Monotropa, prevedenoj u Paroriji i omiqenom {tivu isihasta, kao va`nom djelu koje je vjerovatno Nikon poznavao. Zatim je zapo~eo drugi dio skupa, Krug Nikona i Jelene, u ~ijem je saodnosu nastao Gori~ki zbornik, a mogu}e i [estodnevnik. Anika Skovran je dala kulturni kontekst wihovog vremena, poebno Gostionica Jelene Bal{i}, istakav{i susret sa evropskom renesansom, i prvi dan iz tog usreta proiza{li Jelenin estetizam, simposiona kao vrlo va`an momenat i za wen kwi`evni rad i za nastanak Bogorodi~ine crkve u kojoj je sahrawena, a {to je opet vrlo va`no za obnovu Brezovice, do koje je u me|uvremenu do{lo. Taj estetizam je o~it kako u samoj wenoj crkvi, tako i u skupocjenim okovima za kwige koje naru~uje u Kotoru i u wenim dragocjenostima koje ostavqa u testamentu. O testamentu je podrobno govorio Du{an Sindik, dav{i wegov opis i prepis, i pobrojav{i kako je sam rekao "kao poeziju" te divne stvari koje Jelena u svojoj posqedwoj voqi nabraja sa usr|em. Mitropolit Potom je na momente uzvode}i svoj rad do Amfilohije bogoslovqa Ninoslava Rado{evi} govorila o tuma~ewu [estodneva koje se nalazi u starijem 1. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore 15 Nikonovom zborniku, identifikuju}i ga kao djelo Severijana iz Gavale (zapam}enog i kao Zlatoustovog neprijateqa), prate}i Severijanov kontakt sa slovenskim svijetom, i opa`aju}i da je u ovo djelo dodata i Besjeda o Adamovoj du{i, koja je izvorno posebno Severijanovo djelo. Go{}a iz Bugarske Nina Georgijevna Gagova je uporedila Gori~ki zbornik sa drugim vladarskim zbornicima, zakqu~uju}i da se radi o "dragocjenom spomeniku koji govori o tome kako su nastajale kwige za sredwevjekovnu ju`noslovensku aristokratiju".