SALZBURGER SOLISTEN Mendelssohn

22 MAART 96 -Bartholdy SALZBURGER SOLISTEN

Luz Leskowitz eerste viool Janet Krause tweede viool Alexander Hohenthal derde viool Vladimir Mendelssohn eerste altviool Johannes Erkes tweede altviool Ingemar Brantelid eerste cello Detlef Mielke tweede cello

P rogram m a

N ie ls G a d e Sextet voor strijkers in Es, opus 44 20' - Andante . Allegro vivace - Andantino - Scherzo . Allegro non troppo - Finale . Allegro molto vivace

Felix Mendelssohn-Bartholdy Vioolconcerto in d (1822) 20' - Allegro molto - A ndante - A llegro

Pauze

Felix Mendelssohn-Bartholdy voor strijkers in Es, opus 20 40' - Allegro moderato, ma con fuoco - A ndante - Scherzo . Allegro leggierissimo - Presto

inleiding door W alter Couvreur . 19.1 5 uur . Foyer aanvang concert 20 uur . Blauwe Zaal pauze om 20.45 uur einde concert 21.40 uur Felix Mendelssohn-Bartholdy / portret door Eduard Magnus (1845) Si ademi van t dii s de td s a a N as. t w n e irig d e d r lte e Z n a rv a a w , ie m e d ka a g in S e d In 1820 w e rd e n Felix en F anny o p g e n o m e n in he t k o o r van van r o o k t he in n e m o n t). e ch g p vlu o e g anny n F e e en he d n Felix e rg u n n b in e m m rd a k e H ie w z u tte t­ 1820 e m a z a In e e m b d e r o a g a e w ransen g F e de d een de r t in o to o n v uit rte n l e e c re n sn u o e al c b is e n u g e h id e lijk eze e ro D p g p . a n n e h o sch ik s s u ls e m d g n ta e n M n o S Villa e d m a a n e g zo b u rg e rij van B erlijn. (D aar w a s de fa m ilie in 1811 uit h e t d o o r r o o d t e h uit 1811 in ilie m fa de s a w aar (D erlijn. B van rij e rg u b de s n e rtijd o o h e g n te n e rp e tw n -o ra e p o n e ingspiele S eigen uz ssohn achtd onge ei ev ' st te en T rs e . e d z'n ou s n r a ve te ja o 11Felix n ia e p t g n ne r jo o de o n t e v a h g d c e ra ro s b v a w n h ecitativo o R hij s een ls n e s d n ee n e 1820, e e , n M ve n e sitie va huize o p n rt m h e o o c te s a ls d e te d n rs e e solo e M s Z'n a w t is starter. n o p m o c ls A i en n antbewi r openbaarconcert. e c n o c r a ) a s b n n o e o p w o e t g k n o o rro iets ie w zo e t b t nie n ra tijd k e die d r . o in m o a v rn t een a ve d hij o f s a a g ach w B r (al o e o v rig ja n e liefde g e d n h o s ls e d n e M Felix ie w ssohns al dtvoeg herend. s ­ e n ls a s d e e R . d n rke e h g e vro t rd o w t n le ta s n t, h is o s n o ls p e d m n o e c M later iets r, e rg e B ig w d Lu s o o irtu v o n ia p en g o o g iol he-rend Car Frederc ler v n va r, elte Z rich e d rie F ­ a rl a d C e p d n e d -vrie e tijd; th e o hun G n n e va n g o ste lo e b sico u de m n it­ h u o s n ls e e e d n s e a M w Hij n re . e g d kin kree s kle zie u m te rs e e e d Fanny zusje nderbekend)was i oorr f ik sl a skr de e d n e g is re k t a rs d raa le (en ls A viool lijk. de ffe p o rtre o k o vo o hij s r, a le w ) e d n lsp e e k rg e o b r e en d . in m ist a m n ia kw p ld d n re ­ e te n w ls u r e d m te n e rg M u b n m e a n H in rb in a a w 1809 ) m o ri d a n ru e b d fe jo 3 en - op n te ris sohn h c n sse tu veld ei z en t i s zn i aar e re e d u o r a ja r vie z'n t e m n e m sa hij n ­ e s to g in n n n ve a ze p s s a het de w en is, n Felix g n e lin k isse w (geld, w u tie e e lla e te d s n a n o c n e va de lijk rij e r e p e p rg d a u e h o tb c o m ts ro a a g de m e x via le p m en co , ig w d u L en b o k a J bij: n e m a rn o o v joegi t dy. t de v kl i an d de e d r n o o va v t a g ta s l rin o la o rk b m ve y s s e n d e v te r e die v , s m u a d t a n to ot e T n in) o w . e y g n ld n te o o t ris a rth k a tw B ie als g l in e k g e n e ijvo b r e m a w k n e k ra e ild w rd e ile im s er eni kr i e bj ' doop t e e tw p o o d z'n bij er hij g e re k , - n h e c g is n is o ru w P d e g e d in g in n d o te jo rs ke ls a ie (w n e d n ta s e to e d n e rs e e h de gerike schappi a ond 1800 op ­ s a e g f o p ro e g o h 0 0 8 1 d n r ro o o van D ij . p n ­ e p e d a g jo h s c g n ts n e a e u a ild n m B e e n en in - b rlijk e ld e n rg g h u o e b s d ls n e e d v n e tre M its ru o Felix o v ls a van t hij ch sla rd e w n ore b e G F LX BARTHOLDY D L O H T R A -B N H O S S L E D N E M ELIX muziek van de grote Bach kwam Mendelssohn in kontakt gen. Naast het respekt voor een compositie op zich als met en onder de invloed van diens tweede oudste zoon ondeelbaar gegeven, introduceerde hij hiermee een voor Carl Philipp Emanuel Bach, zoals merkbaar in de vroege zijn tijd nieuwe en in zekere zin op de historische uitvoe­ strijkerssymfonieën of in het vioolconcerto in d uit 1822. ringspraktijk vooruitwijzende manier van interpreteren. Op vijftienjarige leeftijd (1824) na de orkestrepetitie van Na dit grote sukses volgden drie jaar van (door vader M endelssohns vierde (!) Singspiel Die beiden Neffen heeft Mendelssohn gefinancierde) reizen naar Engeland, onze componist al een hoge graad van rijpheid bereikt. Schotland, Ierland, Italië, Zwitserland en doorheen Duits­ Op aanraden van Zelter trekt hij naar Parijs om zich bij land. Tijdens die reizen componeerde en dirigeerde Men­ Cherubini te vervolmaken. Diens verdikt naar aanleiding delssohn of verdiepte hij zich in de schilderkunst. Einde van het derde pianoconcerto in b is voor zijn doen onge­ 1831 sluit hij in Parijs vriendschap m et Chopin, Meyerbeer woon positief: "ce garçon est riche, il fera bien; il fait même en Liszt, doch de weigering van de Société des Concerts déjà bien; mais il dépense trop de son argent...". Cherubini zijn Reformationssymphonie te spelen en een zware cho- stond met z'n lof zeker niet alleen. Niemand minder dan lera-epidemie maken dat hij weer naar Londen vlucht. Goethe, bij wie Mendelssohn tot vier maal toe in Weimar Daar verneemt hij de opeenvolgende doodstijdingen van verbleef, vergeleek de jonge componist met dat andere Rietz, Goethe en Zelter (allen in 1832). In Londen zou wonderkind W. A. Mozart, die hij 1763 (Goethe was zelf trouwens een jaar later de première van zijn Italienische pas 12 jaar oud) had horen spelen. Uit 1824 stamt ook z'n Symphonie plaatsvinden. Het jaar 1835 betekent een eerste symfonie. Zij staat aan het begin van een briljante kentering in zijn onbestendig bestaan: Mendelssohn krijgt en overvloedige produktie van werken die de verwachtin­ de directie over het Gewandhaus van Leipzig en zo mee gen van zijn vroege genie meer dan inlossen. Zo bijvoor­ de leiding over het toendertijd beste Duitse symfonisch beeld het Oktet in Es voor strijkers op. 20 van oktober orkest. Hij nodigt Chopin uit, brengt werk van Schumann. 1825 of de sprookjesachtige Ein Sommernachtstraum Tijdens een gastdirigentschap in Frankfurt maakt hij kennis opus 21 uit de zomer van 1826 en dat Mendelssohn op met Cécile Jeanrenaud met wie hij op 28 maart 1837 zou enkele weken tijd componeerde. huwen en met wie hij vijf kinderen had. In het seizoen 1837/ Van 1826 tot 1828 studeerde Mendelssohn aan de Ber- 38 verrijkte Mendelssohn het geordende muziekleven van lijnse universiteit (met als professoren o.a. G.W.F. Hegel Leipzig met een nieuwigheid, de zgn. Historische Konzerte. en C. Ritter). Naar verluidt blonk hij uit in alle disciplines Binnen vier weken tijd kregen de melomanen van Leizig in (behalve wiskunde en fysica). Bij het verlaten van de chronologische volgorde concerten te horen in dewelke universiteit aanvaardde zijn vader dat hij zijn leven volledig naast de grote namen als Bach, Händel, Gluck, Mozart, aan de muziek zou wijden. In de Freitagsmusiken van de Haydn, Beethoven en W eber mindere meesters als Viotti, Singakademie was Felix Mendelssohn, we hebben het Righini, Naumann of Vogler geprogrammeerd stonden. gezien, reeds in kontakt gekomen met enkele stukken uit Aan die drukke activiteiten in het muziekleven van Leipzig de Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach. Het (Mendelssohn gaf er ondertussen les aan het nieuw gest- werk werd in zijn totaliteit echter nooit uitgevoerd. Het is de ruktureerde Conservatorium) kwam een voorlopig einde historische verdienste van Mendelssohn de Passion te­ door de "roep naar Berlijn", waar de pruisische koning gen het onbegrip van iedereen in (ook de musici morden Friederich Wilhelm IV hem een prestigieuze plaats als aanvankelijk over de onderneming) op 11 maart 1829 directeur aan de Akademie der Künste beloofde. Mendels­ voor het eerst sinds haar creatie (honderd jaar geleden) sohn accepteerde, maar moest al snel inzien dat de vage voor een razend enthousiast publiek ten gehore te bren­ beloften van de koning enkel tot het "blosse Renomage des Königs" dienden (Mendelssohn in een gesprek met Richard Wagner). Na omzichtige onderhandelingen kon Mendelssohn van de koning gedaan krijgen zijn officiële verplichtingen op te mogen zeggen, met de beperking voor Friederich Wilhelm gelegenheidswerken te componeren: zo ontstonden de zgn. Schauspielmusiken bij Oedipus op Kolonos, (Sophokles), Athalia (Racine) en de beroemde Sommernachtstraum (Shakespeare). Mendelssohn ging terug naar Leipzig, waar hij trouwens met open armen werd ontvangen. Toch maakte de compo­ nist nog vele reizen. In 1842 is hij weer in Engeland en musiceert hij er met Queen Victoria en haar man Albert. Aan haar heeft Mendelssohn de Schottische symfonie opgedragen. De laatste jaren van zijn leven betekenden niet alleen een overvloed aan publieke activiteiten, er ontstonden verscheidene meesterwerken: de definitieve versie van opus 60 (1842/43), zes sonates voor orgel, het trio in c opus 66, het kwintet in B opus 87, het zesde boek van de Lieder ohne Worte en het oratorium Elias opus 70. (1844-46). Dat laatste werk beleefde zijn première op 26 augustus 1846 in Birming­ ham met maar liefst tweeduizend jubelende luisteraars. Na zijn thuiskomst werd duidelijk dat Mendelssohn de tijdsdruk die er door z'n talloze verplichtingen op hem lastte fysiek niet meer aankon. Daarbij kwam nog de schok die de plotse dood van zijn innig aanbeden zus Fanny (ze stierf op 17 mei 1847 aan de gevolgen van een hersenbloeding) veroorzaakte. Mendelssohn kreeg een zware zenuwinzinking van de dewelke hij ondanks een maandenlang oponthoud in rustoorden niet meer zou genezen. Als zwanezang op Fanny's dood schreef hij nog het ontroerende strijkkwartet in f opus 80 en voltooide hij de drie Motetten opus 69 voor a capella koor en solisten, maar van een echte compositorische werkzaamheid kan je niet m eer spreken. Tijdens een herfstwandeling met zijn vrouw kreeg hij een beroerte, enkele dagen later volgde een tweede. In de avond van 4 november stierf Felix Mendelssohn op 38-jarige leeftijd aan de gevolgen van een hersenbloeding. N IE LS G A D E Sextet voor strijkers

Niels Gade, een onvoorwaardelijk bewonderaar van Men­ sche rol te spelen, ofwel als solist ofwel in combinatie met delssohn, is zowat de meest vooraanstaande Deense de andere lessenaaraanvoerders. Het openingsdeel componist uit de negentiende eeuw. Nochtans moest hij waarvan het thematisch materiaal geïntroduceerd wordt zijn talent zien te ontwikkelen in veel minder gunstige in het Andante en terugkeert in het Allegro vivace, is een materiële omstandigheden dan zijn illustere pleitbezor­ goed voorbeeld van Gades structurerende talent en tech­ ger. Eerder verguisd in eigen land, bezorgde Gade zijn nische beheersing. Naast hechte tonale relaties valt de Eerste Symfonie aan Mendelssohn, die ze positief ont­ dalende halve toon op die het werk van bij aanvang kleurt. haalde en in 1843 tot uitvoering bracht. Een beurs stelde Ze is niet enkel de bouwsteen van deze beweging, maar Gade kort daarop in de mogelijkheid om naar Leipzig te beheerst ook de finale. De beide middendelen, het Andan­ reizen waar hij Schumann en Mendelssohn ontmoette. tino en het nogal Mendelssohniaans Scherzo zijn even­ Op voorspraak van deze laatste werd hij er assistent- eens opgebouwd uit materiaal dat voortdurend draait dirigent bij het Gewandhaus Orchester (in 1843 dirigeer­ rond halve tonen. de hij de creatie van Mendelssohns Vioolconcerto in e) en docent aan de Musikhochschule waarvan Mendelssohn directeur was. De Deens-Pruissische oorlog van 1848 maakte een einde aan Gades verblijf in Leipzig. Hij keerde terug naar zijn geboortestad Kopenhagen, waar hij een belangrijke rol speelde in de organisatie van het muziek­ leven en voor korte tijd aan het hoofd stond van de opera. In 1866 kreeg Gade de leiding over het nieuw opgerichte conservatorium van Kopenhagen, een functie die hij com ­ bineerde met een vruchtbare activiteit als componist. Gades oeuvre omvat acht symfonieën en een rijke schat aan kamermuziek, die -vooral naar het eind van zijn car­ rière toe - getuigt van zijn grote openheid voor de Duitse vormentaal. In zijn composities evolueerde Gade immers geleidelijk van een wat nationalistisch getinte naar een stijl die aan Mendelssohn refereert. Deze combinatie van een Duitse romantische toonspraak met een Scandinavische kleur kenmerkt ook het strijksextet uit 1863. Een vroeger octet uit 1848 had Gade niet enkel de zin gegeven om opnieuw voor een grotere bezetting te schrijven, maar ook de ervaring om de mogelijkheden tot tekstuele varia­ tie optimaal te benutten. De paarsgewijze bezetting laat telkens één van de instrumentisten toe om een melodi­ FELIX MENDELSSOHN-BARTHOLDY Octet voor strijkers - Vioolconcerto in d

Robert Schumann typeerde Mendelssohn zeer treffend Dat Mendelssohn zich op een zo jeugdige leeftijd - hij was als de "Mozart van de negentiende eeuw, de helderste pas elf jaar - al aan het vioolconcerto wijdde, is lange tijd musicus, die de tegenstellingen van zijn tijd het klaarst onbekend gebleven. Eerst na 1947 - de honderdste ster- doorziet en als eerste weet te verzoenen". De parallellen vensverjaardag van Mendelssohn - is men zich intensief met Mozart zijn inderdaad opvallend. Toen Mendelssohn met zijn muziek gaan bezighouden. Sir Yehudi Menuhin op achtendertigjarige leeftijd - nauwelijks ouder dan Mo­ voerde in het verlengde van dit wetenschappelijk onder­ zart - overleed, sloot hij een enigszins vergelijkbaar leven zoek in 1952 als eerste het Concerto in d uit. Dit driedelige van rusteloze creativiteit af. Ook Mendelssohn compo­ concerto, enkel begeleid door strijkers; doet qua opbouw neerde snel en met een onwaarschijnlijke evidentie. En erg denken aan de klassieke Mozartiaanse vorm en evenals Mozart was hij een wonderkind, waarvan zulk een draagt ook duidelijke sporen van de briljante Italiaanse betovering uitging dat niemand minder dan Goethe hem vioolschool. Het is een haast impulsieve lyrische uitlating een "hemelse knaap" noemde. van een adolescent, vol enthousiasme over de nieuwe Zowel het vioolconcerto in d (1822) als het octet voor muziek die hij ontdekt en met een zeker heimwee naar strijkers (1825) getuigen van Mendelssohns jeugdige wat voorbij is. Typisch én profetisch zijn de rijke en onein­ begaafdheid, die overigens systematisch aangemoedigd dige melodische stroom, de sterk gepassioneerde ro­ werd. Felix, zoon van de welvarende bankier Abraham mantische trage beweging, de grote waaier aan techni­ Mendelssohn, kreeg immers niet alleen een brede en sche effecten (zoals pizzicato) en de zeer geliefde zigeu- verzorgde opvoeding, maar had ook de kans om op de nerelementen in de finale. zondagse huisconcerten eigen werk voor te stellen. Voor Structurele beheersing en romantische klankwerking ty­ zijn muziekonderricht werden bewust twee zeer uiteenlo­ peren vooral het octet voor strijkers, gecomponeerd in pende polen uitgekozen, die een stempel zouden druk­ 1825 voor zijn vioolleraar Eduard Rietz. In tegenstelling tot ken op zijn latere scheppen. Felix' m oeder verzocht Fried­ zijn tijdgenoot Ludwig Spohr, die ook enkele strijkoctetten rich Zelter, muzikaal adviseur van Goethe, haar zoon in de schreef, vatte Mendelssohn de bezetting niet op als een kunst van het componeren in te wijden, hetgeen gebeur­ verdubbeling van een strijkkwartet, maar wilde hij een de aan de hand van een zeer degelijke en traditionele orkestrale klank realiseren. In het voorwoord spoort hij de scholing van het contrapunt. Mendelssohns pianoleraar, musici immers aan om het octet "in de stijl van een Ludwig Berger, introduceerde hem daarnaast in de lyri­ symfonisch orkestwerk" uit te voeren, wat sche en gevoelsvolle muziek van de vroeg-romantiek. ook een grotere benadrukking van de dynamische ni- Deze opleiding alsook zijn harmonische karakter weer­ veau's (piano en forte) impliceert dan in de kamermuziek. spiegelen zich in Mendelssohns streven om op muzikaal De stemmen worden dus niet in twee vierstemmige koren vlak een evenwicht te bereiken tussen traditie en moder­ tegenover elkaar uitgespeeld, maar alle acht als gelijk­ niteit, tussen klassiek en romantiek. Mendelssohn streef­ waardige partijen polyfoon behandeld. De eerste twee de ernaar om binnen de klare, perfect geproportioneerde bewegingen houden het midden tussen een symfonisch schoonheid van de klassieke vorm een romantische karakter en dat van een vioolconcerto, waarbij de eerste klankwereld te realiseren . viool nu eens door de andere instrumenten begeleid of SALZBURGER SOLISTEN

gecontrapunteerd wordt om dan weer eensluidend de In 1979 stichtte de Salzburgse violist Luz Leskowitz Die tutti-passages te vertolken. Het speelse scherzo is geïn­ Salzburger Solisten en selecteerde een vaste kern van spireerd op de slotverzen van de 'Walpurgisnacht' uit hoogwaardige virtuose strijkers, die allen hetzij op het vlak Goethes 'Faust'. 'Wolkenflug und Nebelflor Erhellen sich van de kamermuziek eersterangs-plaatsen bekleedden von oben, Luft im Laub und Wind im Rohr, Und Alles ist in de belangrijkste Europese orkesten en ensembles of zerstoben.' (‘t Wolkenheir en 't nevelgrijs verlieht een als professor fungeerden aan Internationale Hogescholen straal van boven, een loverzucht en briesje in 't riet en alles voor Muziek of Muziekconservatoria. Door concertreizen is verzwonden.) Met zijn snelle zestienden-figuren (sem­ en Masterclasses over geheel Europa - Londen, Brussel, pre pianissimo), de trillerversieringen en de pizzicato- Parijs, Wenen, Kopenhagen, Sofia, Bologna, Genève, Bar­ effecten creëert Mendelssohn een sprookjesstemming, celona - en Zuid-Amerika verwierven zij de laatste vijftien die vooruitwijst naar de schitterende ouverture tot de jaar een wereldwijde faam. Bovendien geven de Salzbur­ Sommernachtstraum. De Finale illustreert Mendelssohns ger Solisten sedert 1991 de toon aan bij de Salzburger perfecte beheersing van het contrapunt, dat hij verwierf Schlosskonzerte. Het specifieke aan de Salzburger Solis­ door het copiëren van fuga's van Bach. Het door de cello ten is hun samenstelling: van strijktrio tot klein kameror­ geïntroduceerde thema wordt omgekeerd, uitgebreid en kest. Dat stelt hen instaat waardevolle, maar vanwege hun verstrengeld met een tweede thema. Dit energieke slot is muzikale struktuur weinig gespeelde werken te program­ een schitterend staaltje van de technische zelfzekerheid meren. De hedendaagse komponisten Eder en Blendin- van de toch slechts zestienjarige componist. ger hebben beiden hun strijkseptet aan de Salzburger Solisten opgedragen. Ze werkten zowel met internatio­ naal bekende solisten als Elly Ameling, Jerem y Menuhin, Paul Badura-Skoda, Jörg Demus, Ingrid Haebler, David Oistrakh, David Geringas, Hermann Baumann, Karl Leis­ ter, Michala Petri als met mensen uit eigen land, o.a. met Walter Boeykens, France Springuel, Levente Kende, Marc Grauwels en Joris Van de Hauwe. knack " DOET IFTS VOORDE " g j Gemeentekrediet Nationale Loterij -KUNST- Agfa O DeMorgen deSingel wordt betoelaagd door de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van de Provincie Antwerpen