Het Rapport Zeeland in Stroomversnelling

ZEELAND IN 2 juni 2016 STROOMVERSNELLING Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht

Advies van de Commissie Structuurversterking en werkgelegenheid Zeeland

Samenvatting

Naar aanleiding van de besluitvorming over de Wet O Er is door verschillende partijen veel geanaly- stroom op 6 oktober 2015 is, op verzoek van de seerd en geschreven, er zijn meerdere commissies Tweede Kamer, door de provincie Zeeland en het geweest die allen goede aanbevelingen hebben ministerie van Economische Zaken de Commissie gedaan. Wat opvalt is dat veel van deze aanbe- Structuurversterking en werkgelegenheid Zeeland in velingen (nog) nauwelijks tot uitvoering zijn het leven geroepen. Het doel van deze commissie is gekomen. Wij leiden daaruit af dat de uitvoe- om een onafhankelijk onderzoek te doen naar moge- ringskracht om gezamenlijk de aanbevelingen op lijkheden om de economische structuur en werkgele- te pakken blijkbaar beperkt is. genheid in Zeeland te versterken. O Ook zien we dat binnen veel domeinen sterk op De Commissie Structuurversterking en werkgele- Zeeuwse schaal wordt gedacht. De instelling om genheid Zeeland heeft een groot aantal gesprekken Zeeuwse opgaven en agenda’s te verbinden met binnen en buiten de provincie Zeeland gevoerd. Er regionale en landelijke opgaven en agenda’s is is gesproken met ondernemers, met vertegenwoor- beperkt aanwezig. digers van verschillende departementen, met omliggende provincies, met kennis- en onderwijsinstellin- O In de vele reacties richting de commissie valt op gen en verschillende andere partijen. Daarnaast zijn dat er veel verwacht wordt van rijksfi nanciering. verschillende rapporten en adviezen bestudeerd die Het besef dat men zelf de sleutel voor een belang- de afgelopen jaren over Zeeland zijn uitgebracht. rijk deel in handen heeft komen we in gesprekken nog betrekkelijk weinig tegen. De eerste vraag die de commissie zich gesteld heeft is in hoeverre Zeeland nu een probleem heeft. Zeeland Zeeland beschikt over een sterk DNA en heeft een scoort nu en voor de korte termijn goed op macro- sterke uitgangspositie, niet in de laatste plaats door economische parameters (zoals bruto regionaal de strategische ligging binnen verschillende agglome- product, werkloosheidscijfer, inkomen per hoofd van raties. Daarnaast worden er in Zeeland investeringen de bevolking en toegevoegde waarde). De onderlig- gedaan (zoals de bouw van een Marinekazerne en de gende, structurele factoren die de toekomstige con- aanleg van windparken in de kust voor Borssele) en currentiekracht van de regio bepalen geven echter worden er vanuit verschillende sectoren en domei- een zorgelijk beeld. Demografi sche ontwikkelingen nen initiatieven ontwikkeld. Er is dus perspectief en (ontgroening, vergrijzing en krimp), een haven- en er zijn kansen, maar met de huidige voorstellen en industriecluster met een grote revitaliseringsopgave, aanpak wordt dit perspectief naar onze verwachting beperkte innovatiekracht, beperkte bestuurs- en nog onvoldoende gerealiseerd. Het benutten van deze realisatiekracht en gebrek aan schaal en massa zijn en andere kansen is nodig omdat de omgeving van ingrediënten voor een structurele achteruitgang van Zeeland over meer investeringskracht, meer schaal de regio. Bij ongewijzigd beleid krijgt Zeeland dus en meer uitvoeringskracht beschikt. De relatieve al snel met problemen te maken. Het probleem van achterstand op deze regio’s wordt groter als de hui- Zeeland kan worden gezien als ‘urgentie op langere dige lijn wordt gecontinueerd. termijn’. Het is daarom noodzakelijk actie te ondernemen, nu In de tweede plaats heeft de commissie zich de vraag er nog voldoende perspectief is om het tij te keren. gesteld wat Zeeland momenteel doet om dit beeld te Wel moeten daarbij keuzes gemaakt worden: in de keren. Hierbij valt het volgende op: prioriteitsstelling van voorgenomen initiatieven, in het bijstellen van bestaande initiatieven en in het Samenvatting

starten van nieuwe initiatieven. De opgave is als die op Nederland en de regio afkomen zoals de regio zodanige keuzes te maken dat deze als geheel energietransitie. Naast doorontwikkeling van versterkend werken voor Zeeland op (middel)lange de Delta Academy en het Delta Platform, zijn termijn en daarmee een bijdrage leveren aan een de realisatie van projecten (ontwikkeling van structureel beter beeld voor de economie van Zee- Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer en de land. Keuzes die de diversiteit van de Zeeuwse econo- windparken voor de kust van Borssele) en de mie benutten, zodat de Zeeuwse economie als geheel toekenning Centre of Expertise Wind op Zee meer robuust wordt. Daarnaast is het nodig om als en het Centrum voor Innovatief Vakmanschap regio partners te committeren buiten de regio om de Wind op Zee aan Zeeland daarin cruciaal. initiatieven de gewenste schaal te geven. Wij hebben daarbij een pragmatische en actiegerichte benade- 3. University College for Engineering and Innova- ring voor ogen gericht op investering. De inhoud tion (Bèta College) – Een belangrijk en kansrijk van Zeeuwse initiatieven, aansluitend op strategi- initiatief is de oprichting van het University sche agenda’s op Europese, nationale en landsdelige College for Engineering and Innovation (Bèta schaal, is daarbij bepalend voor de krachtenbunde- College). Dit initiatief kan sterk bijdragen aan ling en verruiming van middelenkaders. de noodzakelijke verbinding van het regionale bedrijfsleven bij de onderwijsinfrastructuur. Actie is dus nodig. De commissie doet met dit rapport een eerste aanzet voor een actieprogramma. 4. Havensamenwerking – De Zeeuwse De acties richten zich op: havens dienen zich als relatief kleine speler een positie te verwerven binnen grotere 1. SDR / circulair economy / biobased economy havenplannen waar ook de havens van – De biobased economy is een containerbegrip Gent en Rotterdam onderdeel van zijn. dat concreet moet worden ingevuld. De agro-, chemie- en energie-agenda komen erin samen. 5. Gezonde regio en toerisme – Ten aanzien van de Partners uit omringende regio’s hebben behoefte zorgsector constateren we dat ‘de basis op orde’ aan verbinding met Zeeuwse bedrijven en initia- hoogste prioriteit heeft. Die basis is een voor- tieven. Het Smart Delta Resources-programma waarde voor verdere ontwikkeling en vernieuwing waarmee industriële symbiose wordt nagestreefd van toerisme. Pas wanneer de basis op orde is, vormt een goede basis om die verbindingen te zijn verdere ontwikkelingen die toerisme en zorg zoeken. Bovendien draagt dit initiatief bij aan de verbinden als ‘specifi ek Zeeuws pakket’ mogelijk. revitalisering en verankering van het industrie- Een samenhangend plan is nodig dat bestaande cluster en aan het realiseren van nationale duur- initiatieven verbindt en wordt gedragen door

zaamheidsdoelen op het gebied van CO2-reductie. onderwijsinstellingen, de toeristische en medische sector en de overheid. 2. Experimenteergebied Energietransitie en Deltatechnologie – De Zuidwestelijke Delta heeft De randvoorwaarden die daarvoor nodig zijn: de potentie om de proeftuin te zijn waarin de waterveiligheidsconcepten van de toekomst wor- A. Vergroting van de bestuurskracht van de regio den ontwikkeld met inachtneming van econo- – De opgave om de regionale concurrentie- mische en ecologische belangen. Deze proeftuin kracht van Zeeland te vergroten, vergt een is niet alleen gekoppeld aan de waterveiligheid vernieuwende vorm van samenwerken. Zeeland maar ook, of juist ook aan andere uitdagingen is bij uitstek geschikt als experimenteergebied voor bestuurlijke vernieuwing. De meerwaarde tie om het maatschappelijk belang (veiligheid en is ook dat het experiment leerervaringen ople- leveringszekerheid) inzake de kerncentrale duurzaam vert voor andere regio’s in Nederland. te borgen.

B. Vergroting van de uitvoeringskracht van de Provinciefonds – Ten aanzien van de verdeling van regio – Een sterkere verbinding van het regionale het provinciefonds ligt er een advies van de com- ontwikkelingsbedrijf Economische Impuls Zee- missie Jansen. De commissie begrijpt dat er voor de land met de Brabantse Ontwikkelingsmaatschap- provincie een gevoel van onrechtvaardigheid blijft pij kan versterkend werken op de schaal en de bestaan bij de bepaling van de vermogenscompo- slagkracht van de regio. Bovendien wordt Zeeland nenten van de huidige verdeelsystematiek, die geen op deze manier onderdeel van een landsdek- onderdeel heeft uitgemaakt van het advies van de kend systeem van ontwikkelingsbedrijven. commissie Jansen. Naar het oordeel van de commissie zou spoedige actualisatie van de factoren die C. Coherent werk maken van leefbaarheid ten grondslag liggen aan de bepaling van de vermo- – Adequaat inspelen op demografi sche ont- genscomponenten door de provincie Zeeland, bij wikkelingen kan alleen maar door de basis- voorkeur samen met partners, nagestreefd moeten componenten werk, wonen, cultuur, welzijn, worden. De beoogde termijn van 5 jaar waarop de zorg, onderwijs en (digitale) bereikbaarheid in volgende actualisatie zou moeten plaatsvinden is te een samenhangende programmering aan te pak- lang, gezien de impact op de Zeeuwse overheidsfi - ken. Een samenhangend programma ter vergro- nanciën. Het is aan betrokken partijen (IPO, Zee- ting van de aantrekkelijkheid van Zeeland voor land en het Rijk) om een oplossing te vinden voor de zowel jongeren, ouderen als nieuwe Zeeuwen is tussenliggende periode. voorwaardelijk voor structureel perspectief. Voor de realisatie van dit actieprogramma zijn com- Naast deze randvoorwaarden zijn er nog twee zaken mitment en inzet van partijen (binnen de regio, van- die aandacht vragen bij de mogelijkheden van de uit de omgeving en het Rijk) nodig om zaken in gang provincie om structuurversterking ter hand te te zetten. Concreet zijn trekkers nodig, vanuit de nemen: regio en daarbuiten, die bereid zijn om de benoemde acties te concretiseren en verder te brengen. Door Uitplaatsen kerncentrale – Het voor Nederland het formeren van (bestuurlijke) duo’s of trio’s die unieke karakter van de kerncentrale en de onzeker- zich committeren aan een actie komt de verbinding heid door de vooruitgeschoven sluitingsdatum tussen regio, omgeving en Rijk het best tot zijn recht. maken dat de kerncentrale de draagkracht van de regio overstijgt en ultimo een rijksverantwoordelijk- Ook is het aanstellen van een Zeeland-coördinator heid zou moeten zijn. Dit vraagt een coöperatieve noodzakelijk, die als ambassadeur voor het pro- houding van de ministeries van Economische Zaken, gramma optreedt en als doorzettingsmacht fungeert Binnenlandse Zaken, Infrastructuur en Milieu en bij knelpunten. Financiën. Het apart zetten van de kerncentrale en het optuigen van een eigenstandige fi nanciering met Tenslotte zijn investeringsmiddelen nodig om de een gedeeltelijke staatsgarantie levert, indirect, een plannen ten uitvoer te brengen. Om hierin te voor- zeer signifi cante bijdrage aan de mogelijkheden van zien is een fonds van ca. € 100 miljoen nodig, gefi - de regio om zelf economische structuurversterking nancierd door EU-fondsen, Rijk en regio, publieke ter hand te nemen en is bovendien de beste garan- en private partijen, waarmee de ontwikkelde investe- Samenvatting Inhoud

1 Achtergrond, opdracht en aanpak 7 2 Heeft Zeeland een probleem? 9 ringsvoorstellen van cofi nanciering kunnen worden 3 Wat doet Zeeland nu? 27 voorzien. Daarvan zou op termijn € 25 miljoen bij de provincie vandaan moeten komen, € 25 mil- 4 Actie! 39 joen vanuit private partijen en € 25 miljoen. vanuit Bijlage 1 Actieprogramma 49 bestaand Europees en rijksinstrumentarium. Er is Bijlage 2 Lijst van geïnterviewde personen 60 daarnaast additionele rijksfi nanciering nodig die de Bijlage 3 Samenstelling klankbordgroep 62 andere fi nancieringsbronnen kan verbinden. Inbed- ding van een dergelijk fonds in de governancestructuur van de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) kan het Rijk comfort bieden omdat schaal en professionaliteit geborgd zijn. Uiteraard zijn onderbouwde inhoudelijke voorstellen nodig voordat fi nanciering beschikbaar gesteld kan worden. Met dit actieprogramma en de concretisering daarvan in de tweede helft van dit jaar door de regio is de inhoud beschikbaar. De bijdrage die de regio levert aan het realiseren van rijksdoelen rechtvaardigt de additionele rijksinzet.

Dit alles vraagt om een gezamenlijk inspanning van Rijk, omgeving en regio. Wij hebben bij veel partijen de bereidheid aangetroffen om samen met Zeeland op te trekken omdat gemeenschappelijke doelen en realisatie tot meerwaarde leiden. Daarbij geldt dat de regio zelf het initiatief moet nemen om deze partijen te benaderen en gezamenlijk goede plannen te ontwikkelen. Zeeland in stroomversnelling! Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 7 1 Achtergrond, opdracht en aanpak

1.1 ACHTERGROND 1.2 OPDRACHT

Naar aanleiding van de uitspraak van de Hoge Raad Opdracht van de commissie is: van 26 juni 2015 over de geldigheid van de Wet onafhankelijk netbeheer en het besluit van hand- OO Het maken van een analyse van de kansen en having van de ACM, is duidelijk geworden dat de bedreigingen en sterkten en zwakten voor de splitsing van energiebedrijf DELTA onvermijdelijk is. (sociaal-) economische ontwikkeling van Zeeland DELTA is na Dow de grootste werkgever van Zeeland in relatie tot haar nabije omgeving op middelen biedt daarbij ook relatief veel hoogwaardige werk- lange termijn (5-10 jaar). Daarbij worden even- gelegenheid. Bij de behandeling van de Wet stroom tuele knelpunten in beeld gebracht en voorzien op 6 oktober in de Tweede Kamer zijn twee moties van concrete aanbevelingen. aangenomen die oproepen tot het instellen van een commissie met als doel structuurversterkende OO Het in kaart brengen van de structuur maatregelen te genereren die de Zeeuwse economie versterkende instrumenten, overige middelen en daarmee de Zeeuwse werkgelegenheid een verdere en initiatieven die het Rijk en de provincie/ impuls geven. regio kunnen inzetten om kansen te benutten en bedreigingen te keren en daaromtrent aanbeve- De ontwikkelingen bij DELTA staan niet op zichzelf. lingen te doen. Door faillissementen van grote Zeeuwse bedrijven als Zalco (2011), Thermphos (2012), Neckermann OO Het betrekken van het advies Campus Zeeland! (2014) en de sluiting van Philip Morris in Bergen op van de Onderwijs Autoriteit Zeeland en het Zoom (2015) is de werkgelegenheid in de provincie advies van Redelijk Verdeeld van de com- Zeeland steeds meer onder druk komen te staan. Op missie Jansen over de herverdeling van het 11 december 2015 is de Commissie Structuurverster- provinciefonds. king en werkgelegenheid Zeeland ingesteld door de Gedeputeerde Staten van Zeeland. De commissie is De herstructurering van het bedrijf DELTA maakt in nauw overleg met het ministerie van Economische geen onderdeel uit van de taakopdracht van de com- Zaken tot stand gekomen. Het ministerie van Econo- missie. De overall gevolgen van het DELTA-dossier mische Zaken en de provincie Zeeland zijn gezamen- worden wel meegenomen in het algemene beeld en lijk opdrachtgever van deze commissie. Het doel van de conclusie. de commissie is om een onafhankelijk onderzoek te doen naar mogelijkheden om de economische structuur en werkgelegenheid in Zeeland te versterken.

De commissie bestaat uit prof. mr. dr. J.P. Balkenende (voorzitter), prof. dr. L.J. Gunning- Schepers, mr. A.J. te Veldhuis, prof. dr. H.W. Volberda en dr. G.J. Wijers. De commissie is ondersteund door een secretariaat bestaande uit prof. dr. Th.W.A. Camps en ir. H.J. Doornbos van Berenschot. 8 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

1.3 AANPAK Fase 3: In fase 3 is het conceptadvies bij de klankbordgroep getoetst op juistheid en volledigheid. Ook De commissie heeft haar werk in de maanden is het op draagvlak en uitvoerbaarheid getoetst bij januari tot en met mei 2016 verricht, daarbij onder- betrokken partijen. steund door een secretariaat en een klankbordgroep (zie bijlage 3). De werkzaamheden van de commissie Dit advies is het resultaat van de werkzaamheden zijn in drie fasen verricht. van de commissie. Het bestaat uit drie delen. Eerst wordt de huidige situatie in kaart gebracht (sterk- Fase 1: In de eerste fase heeft de commissie de ten, zwakten, kansen en bedreigingen). Ook wordt beschikbare rapportages en de lopende initiatieven in beeld gebracht wat de situatie in Zeeland zal zijn in kaart gebracht. Op basis van bestudering van op de langere termijn zonder interventies (hoofd- bestaand materiaal heeft de commissie een eerste stuk 2). Vervolgens wordt ingegaan op de huidige SWOT- analyse opgesteld van de sociaal-economi- initiatieven vanuit de regio gericht op economische sche ontwikkeling van Zeeland voor de middellange structuurversterking (hoofdstuk 3). Vervolgens doet termijn. Ook zijn de structuurversterkende instru- de commissie een voorstel voor de inrichting van menten en initiatieven in beeld gebracht. De resulta- een actieprogramma voor een duurzaam economisch ten zijn beschreven in een probleemstellende notitie perspectief voor Zeeland (hoofdstuk 4). die de commissie afgestemd heeft met de klankbordgroep. De notitie diende als uitgangspunt voor de gesprekken met alle betrokken partijen.

Fase 2: In de volgende fase heeft de commissie tientallen gesprekken gevoerd met partijen binnen en buiten de regio (zie bijlage 2). Daarnaast zijn er enkele werkbezoeken afgelegd door de commissie. Doel was enerzijds meer inzicht te krijgen in de problematiek en inspiratie voor structuurversterkend instrumentarium te inventariseren en anderzijds ook de mogelijkheden te verkennen om de ont- stane negatieve situatie om te buigen naar kansrijke perspectieven en nieuw elan. Naast de gesprekken met ondernemers, belangenorganisaties en bestuurders, is er ook met meerdere ministeries gesproken. De commissie heeft gesproken met partijen die een belangrijke rol spelen bij de sociale en economische ontwikkeling van het gebied en met individuele deskundigen. Ook in deze fase is de klankbordgroep betrokken bij de voorlopige analyse en de verkenning van oplossingsrichtingen. Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 9 2 Heeft Zeeland een probleem?

2.1 INLEIDING 2.2 CONCURRENTIEKRACHT VAN ZEELAND

In dit hoofdstuk analyseren we hoe Zeeland ervoor Model staat en welke (macro-economische) regionale en De concurrentiekracht van sectoren, landen en bovenregionale ontwikkelingen van invloed zijn regio’s is belangrijk voor economisch herstel, inno- op de regionale economie en het welzijn van de vatie en groei. Met het zogenaamde piramidemodel Zeeuwse bevolking. Centraal in de analyses van kunnen de factoren in beeld worden gebracht die dit hoofdstuk staat de vraag: wat is de opgave voor bepalend zijn voor het economisch presteren van Zeeland? een regio. Dit model wordt o.a. gebruikt door het Planbureau voor de Leefomgeving (bijvoorbeeld 'De concurrentiepositie van Nederlandse regio’s, regionaal economische samenhang in Europa' (2011)). Wij gebruiken deze lijn van denken om meer inzicht te krijgen in de sterkten en zwakten van de Zeeuwse economie. We gebruiken het dus vooral beschrijvend.

FIGUUR 1 Bron: Gardiner e.a. 2002

Doelen Welvaart en welzijn

Regionaal presteren Bruto regionaal product Waarneembare concurrentiekracht

Arbeidsproductiviteit Werkgelegenheid

Onderzoek Buitenlandse Infrastructuur Instituties technologische investeringen en menselijk en sociaal ontwikkeling kapitaal kapitaal Bronnen van concurrentiekracht Economische Innovativiteit Regionale Vaardigheden structuur toegankelijkheid arbeid

Omgeving/ Bestuurlijke Sociale Regionale milieu structuur structuur cultuur 10 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Waarneembare concurrentiekracht gemiddelde in Nederland2). Het is wel wat Wanneer we kijken naar enkele belangrijke indicato- harder gestegen dan landelijk. De laatste ren van concurrentiekracht dan ontstaan de vol- jaren is de werkloosheid gestegen tot 4,7% gende beelden van de Zeeuwse concurrentiekracht van de beroepsbevolking wat relatief laag is en de positie van Zeeland ten opzichte van het lan- (Nederlands gemiddelde bedraagt 6,7%). In delijk gemiddelde. Door middel van een stoplichten- de periode 2008 – 2011 steeg de werkgele- systeem wordt de huidige status van de indicatoren genheid in Zeeland, vanaf 2012 is de daling weergegeven. ingezet. De werkgelegenheidsgroei blijft in Zeeland achter bij het Nederlands gemiddelde. OO Besteedbaar inkomen – Het gemiddeld besteedbaar inkomen in 2013 per huishou- Bronnen van concurrentiekracht den in Zeeland is € 33.700,-. Dat is € 100,- Wanneer we kijken naar de factoren die bepalend meer dan het landelijk gemiddelde1). In zijn voor de waarneembare concurrentiekracht dan eerdere jaren lag dit altijd onder het landelijk ontstaat het volgende beeld: gemiddelde. De Zeeuwse alleenwonenden verdienen gemiddeld € 1.400,- meer dan OO Economische structuur – Een groot deel van het landelijk gemiddelde. Wel zijn er grote de Zeeuwse economie is direct of indirect verschillen tussen Zeeuwse gemeenten. gekoppeld aan de zeehavens. Indirect is 18% van de Zeeuwse werkgelegenheid en 46% van OO Bruto regionaal product – Zeeland heeft de Zeeuwse toegevoegde waarde gekoppeld aan een bruto regionaal product van € 11,724 havens3). Verder kenmerkt Zeeland zich door miljard en draagt voor 2,18% bij aan het een groot aandeel van de horeca. Zeeland is BNP. Over de periode 2008 – 2012 daalde één van Nederlands meest toeristische regio’s het bruto regionaal product per inwoner en heeft dubbel zo veel horecabedrijven als de met iets minder dan 1,5%. Daarmee scoorde rest van Nederland4). Zorg en handel dragen Zeeland het best van alle provincies. ieder voor 10% bij aan het bruto regionaal product. De bijdrage van ICT in Zeeland is OO Arbeidsproductiviteit – De arbeidspro- tegenwoordig juist veel kleiner vergeleken met ductiviteit in de meeste sectoren ligt in de rest van Nederland. Er zit wel ruim 10% Zeeland op hetzelfde niveau of iets lager groei in de Zeeuwse ICT-sector5). dan landelijk. De hoge productiviteit wordt sterk bepaald door de arbeidsextensieve OO Innovativiteit – Op het gebied van inno- chemische industrie. De productiviteit van vatie is Zeeland niet meer de achterblijver Zeeuws-Vlaanderen scoort sterk boven het in Nederland die het in 2004 nog wel was. Nederlands gemiddelde. Uitzonderingen Zeeland is inmiddels een ‘innovatieve vol- zijn landbouw, voedings- en genotmiddelen ger’6), zoals het grootste deel van Nederland. en nutsbedrijven (energie, water, afval). Alleen Utrecht en Noord-Brabant scoren beter en vormen, Europees gezien, koploperregio’s. OO Werkgelegenheid – Zeeland kent voor Nederlandse en Europese begrippen al lange tijd een lage werkloosheid. De uitgaande pendel van Zeeuwen die werken buiten de provincie draagt bij aan het lage werkloosheidscijfer. Het percentage werkzoekenden ligt in Zeeland eind 2014 lager dan het

2) ZB (2015) Leven in Zeeland, Statistische Atlas Zeeland 2015. 3) Provincie Zeeland (2015) Kadernota Economische Agenda 2.0. 4) SCOOP (2013) Staat van Zeeland. 5) SCOOP (2014) Staat van Zeeland. 1) SCOOP (2014) Economische Atlas Zeeland 2014. 6) Innovation scoreboard 2014. Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 11

Innovatief Mkb Mkb introducties Kennis Hoger R&D R&D Innoverende samen- introducties marketing/ intensieve Omzet uit opgeleide uitgaven uitgaven mkb- werkend product/ proces organisatorische werk nieuwe bevolking publiek privaat bedrijven mkb innovatie innovatie gelegenheid producten

Zeeland 0,263 0,065 0,300 0,694 0,475 0,637 0,369 0,402 0,496

Zuid-Holland 0,629 0,597 0,355 0,528 0,475 0,653 0,392 0,524 0,541

Noord-Brabant 0,639 0,288 0,601 0,654 0,485 0,668 0,380 0,511 0,556

Vlaams gewest 0,681 0,406 0,505 0,581 0,672 0,709 0,311 0,562 0,491

Groningen 0,716 0,734 0,207 0,555 0,503 0,690 0,389 0,414 0,553

Friesland 0,455 0,012 0,357 0,639 0,485 0,651 0,358 0,258 0,522

Drenthe 0,394 0,073 0,219 0,627 0,518 0,691 0,399 0,364 0,562

TABEL 1 Regional Innovation Scoreboard 2014

Het Zeeuwse mkb scoort op het gebied van Network (TEN-T) en verknopen de main- innovatie op of net onder het Nederlands ports van Rotterdam en Antwerpen met het gemiddelde. Alleen op de indicator in-huis Duitse achterland en Noord-Frankrijk. innovatie scoort het Zeeuwse mkb beter. De factor waar Zeeland significant minder scoort Qua ‘ligging en infrastructuur’ scoort Zee- dan veel andere regio’s vormt de publieke land volgens de analyse van Bureau Louter investeringen in R&D. Met Friesland scoort erg laag vergeleken met andere Nederlandse Zeeland hier het laagst van Nederland. Ook is regio’s. Bureau Louter heeft een ranglijst de werkgelegenheid in kennisintensieve acti- gemaakt van regio’s en hierbij staat Zeeland viteiten lager vergeleken met de omliggende op de 39ste plek van de 46 regio’s (Staat van regio’s, maar hoger vergeleken met de noor- Zeeland 2013, p. 16). delijke provincies Friesland en Drenthe. Ook scoort Zeeland significant minder als het gaat OO Vaardigheden en arbeidsmarkt om het aandeel hoger opgeleide bevolking. – De arbeidsmarkt in Zeeland wordt door het UWV (2014) niet meer getypeerd als ruim, OO Regionale toegankelijkheid – Zeeland ken- maar als gemiddeld. Er is krapte aan personeel merkt zich door een diversiteit aan geografi- in de zorg. In de agrarische sector en sociaal- sche kenmerken met uitgestrekte en vrucht- culturele beroepen zijn er veel meer werk- bare klei- en landbouwgronden. De droge zoekers dan er vacatures zijn. In de Zeeuwse hoofdinfrastructuur (spoor en weg) loopt als arbeidsmarktmonitor is berekend dat in de een hoefijzer om Zeeland heen. De belangrijk- periode 2013-2018 de instroom in de arbeids- ste ontsluiting over land voor Zeeland is de markt het aantal baanopeningen met ruim A58 en de spoorlijn als oost-west-ontsluiting 5.000 zal overtreffen. Het gaat daarbij vooral voor Midden-Zeeland. om banen vanaf mbo-niveau. De Westerschelde is de belangrijkste economische water-as, die de toegang vormt Zeeland beschikt over een kwalitatief hoog- tot Antwerpen en Gent én de Zeeuwse waardige onderwijsinfrastructuur met een havens met elkaar verbindt. De in noord- relatief groot aandeel van excellente onder- zuid richting georiënteerde vaarwegen wijsinstellingen, van het primair tot en met de daarin gelegen sluizencomplexen met het hoger en wetenschappelijk onder- maken deel uit van het Trans European wijs. De bestaande infrastructuur is echter 12 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

kwetsbaar door zijn omvang en financiële Schouwen en de Manteling op Walcheren. positie. Dit geldt voor vrijwel alle instel- Alsmede nationale landschappen, zoals de lingen: Hogeschool Zeeland (4.500 stu- Zak van Zuid-Beveland, op Walcheren en denten, relatief stabiel), University College West Zeeuws-Vlaanderen (o.a. het Zwin). Roosevelt (600 studenten, relatief stabiel), Roosevelt Study Center (financiering onder OO Bestuurlijke structuur druk), NIOZ en IMARES (financiering De visitatiecommissie bestuurskrachtmeting onder druk). Bovendien is er sprake van een (Calon e.a., 2011) constateert een gebrek aan zeer beperkte aansluiting van de onderwijs slagkracht van de provincie op belangrijke instellingen bij het Zeeuwse bedrijfsleven en opgaven. Kenmerkend voor de handelwijze van de economische agenda van Zeeland. Het de provincie is een verdelende rechtvaardig- Zeeuwse onderwijsaanbod moet meer worden heid als uitgangspunt bij bestuurlijke beslissin- gericht op de versterking van het innovatie- gen. Het succes van het ‘Zeeuwse model’: “De ecosysteem binnen Zuidwest-Nederland in bestuurlijke verhoudingen tussen de provincie het algemeen en Zeeland in het bijzonder7). en gemeenten in Zeeland zijn bijzonder voor Nederland. In Zeeland wordt deze verhouding OO Omgeving / milieu aangeduid met de term ‘het Zeeuwse model’. Zeeland heeft geen grote stad/steden met Bij het ontbreken van een leidende grote een duidelijke metropoolfunctie, maar meer- centrumstad in Zeeland heeft het provincie- dere karakteristieke (monumentale) steden: bestuur er voor gekozen om de leidende rol op bijv. Zierikzee, Middelburg, Veere, Domburg, zich te nemen. Daarmee stelt de provincie zich Goes, Sluis en Hulst. De transport en distri- in feite erg horizontaal op naast de gemeenten butie (van goederen) verlopen via redelijke in plaats van enigszins op afstand of boven de achterlandverbindingen over weg, rail en gemeenten”. Dit model is succesvol geweest water. Een congestievrij wegennetwerk, met bij de invoering van de Wet maatschappelijke name in de oost-west richting. De grootste ondersteuning en is verbreed naar het ruim- gemeente Terneuzen heeft ca. 55.000 inwo- telijk-economisch domein. Daarmee dreigt ners, gevolgd door Middelburg en Vlissingen het model te verworden tot ‘Zeeuwse ziekte’ met resp. ca. 48.000 en 44.000 inwoners. (Calon, 2011): “Het is gemeengoed geworden Er is (mede daardoor) geen sprake van een dat de bestuurders van de provincie en van natuurlijke ruimtelijke concentratie van alle gemeenten steeds allerlei zaken gemeen- functies. Agglomeratievoordelen (o.a. ‘mel- schappelijk bespreken, ongeacht of het er om ting pot’, massa) kent Zeeland daarmee niet. gaat of alle partijen afhankelijk van elkaar zijn Agglomeratienadelen (congestie, hoge m2 qua taak, bevoegdheden en middelen. Bij bijna prijzen, dure arbeid etc.) ook niet. Zeeland is ieder vraagstuk schuift iedereen aan en moet omgeven door een ‘hoefijzer’ van stedelijke zich ook kunnen vinden in het besluit.” Calon gebieden in Vlaanderen, West-Brabant en constateert verder dat in de regio een duide- Zuid-Holland. lijke toekomstvisie op de economische positie van Zeeland ontbreekt en dat de daarmee Naast land heeft Zeeland een aantal ‘Blauwe samenhangende (ruimtelijke) keuzes uitblij- Kamers’: Grevelingen, Oosterschelde ven. Er is sprake van een ‘one size fits all’ wijze (Nationaal Park), Veerse Meer en van besturen. Westerschelde (deels goederen-transportader over water, deels Natuurgebied).Op land heeft Eind 2013 hebben de diverse overheden in Zeeland een aantal ‘Groene Longen’: Kop van Zeeland gesproken over de toekomst van het openbaar bestuur en de uitdagingen die daarbij staan te wachten. Het overleg heeft

7) Advies van de Onderwijs Autoriteit Zeeland (2015), Campus Zeeland. geresulteerd in de oprichting van de Tafel van Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 13

15, met de bedoeling om samen antwoorden OO Vergrijzing – De samenstelling van de bevol- te formuleren op de vraag welke maatrege- king qua leeftijdsopbouw verandert ingrij- len getroffen moeten worden om ook in de pend. Het aantal jongeren neemt licht af, toekomst een krachtige en dienstverlenende het aantal personen tussen de 30 en 60 jaar overheid te kunnen waarborgen. Aan de Tafel neemt sterk af. Het aantal mensen tussen van 15 wordt deelgenomen door bestuurlijke de 60 en 80 jaar neemt toe en het aantal vertegenwoordigers van de dertien Zeeuwse 80-plussers gaat verdubbelen. Dit is welis- gemeenten, waterschap Scheldestromen en waar een landelijke trend, maar de regionale de provincie Zeeland. De Commissaris van de contrasten zullen hierin toenemen. Vergrijzing Koning in Zeeland zit de bijeenkomsten van zal meer in perifere gebieden optreden. de Tafel voor. Daarnaast is het 3O-overleg door de Onderwijs Autoriteit Zeeland inge- OO Krimp – Tot 2020 zal er sprake zijn van sta- steld. Dit is een strategisch overleg van over- biele tot een licht stijgende bevolkingsomvang heden, ondernemers en onderwijsinstellingen ten opzichte van 2015. De daling van het waarin economie, werkgelegenheid en het aantal inwoners (autonome bevolkingsont- kennis- en investeringsperspectief centraal wikkeling) is in 2011 ingezet. Onder invloed staat. Hoewel de waardering voor met name van de instroom van vluchtelingen lijkt er het 3O-overleg groot is, komt het werkelijk de komende vijf jaar een kleine opleving van regionaal samenwerken en het boeken van het aantal inwoners te ontstaan. Ook de resultaten nog onvoldoende van de grond, komst van een marinekazerne, naar verwach- zo blijkt uit een recente verkenning van ting in 2020, zal bijdragen aan een stijgende Platform31 en de VNG8). bevolkingsomvang. Zeeuws-Vlaanderen en Schouwen-Duiveland blijven ondanks Hierbij wordt ook aangegeven dat doorpak- instroom krimpen. ken op deze lijn door te concretiseren, regie te nemen (en te accepteren) en organiserend OO Regionale cultuur – Cultureel erfgoed is vermogen te ontwikkelen nodig is om slag- voor de provincie van groot belang. Door de kracht te ontwikkelen. Zeeuwse festivalzomer, culturele activiteiten en organisaties blijft Zeeland levendig en OO Sociale structuur aantrekkelijk voor inwoners, het bedrijfsleven Ontgroening – In de periode vanaf 2008 en toeristen. Zeeland heeft een aantal festi- kreeg de provincie Zeeland te maken met een vals met nationale uitstraling, zoals Concert dalende beroepsbevolking en de demografische at SEA, Film by the Sea en het Zeeland verwachting is dat deze daling de komende Nazomerfestival. Deze festivals concurreren tien jaar verder zal doorzetten. Veel Zeeuwse om de gunst van bezoekers met het gestegen jongeren verlaten de provincie om elders te aantal vergelijkbare evenementen in de rest studeren en zij komen niet (meteen) terug. van Nederland. Mensen werken steeds langer maar uiteindelijk gaat van de sterk vergrijsde beroeps Conclusie bevolking in Zeeland een belangrijk deel met Uit deze analyse blijkt dat Zeeland op meerdere pensioen. macro-economische indicatoren vandaag de dag goed scoort. Op een aantal relevante variabelen is het beeld echter zorgelijk. Op belangrijke factoren die ook in de toekomst moeten bijdragen aan de regionale concurrentiekracht zoals innovativiteit, arbeidsmarkt en bestuurlijke structuur staat Zeeland er niet goed voor.

8) Platform31 (2016) Zeeland, slim strategisch kiezen 14 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Doelen Welvaart en welzijn

Regionaal presteren Bruto regionaal product Waarneembare concurrentiekracht

Arbeidsproductiviteit Werkgelegenheid

Omgeving/ Bestuurlijke Sociale Regionale milieu structuur structuur cultuur

2.3 RECENTE ONTWIKKELINGEN BINNEN forse slag voor de overheidsfinanciën in de regio: ZEELAND over 2015 werd geen dividend uitgekeerd, over 2014 werd nog een dividend van € 20 miljoen Het geschetste beeld van de aspecten die bepalend uitgekeerd, de jaren daarvoor was dit ca. € 40 zijn voor de concurrentiekracht geeft een moment- miljoen. Deze middelen werden door de provincie opname weer. Gebeurtenissen uit het recente verle- ingezet voor o.a. economische structuurverster- den zijn bepalend voor ontwikkelingen op de langere king. De provincie is hierdoor, naar eigen zeggen, termijn. nauwelijks nog in staat om de rol die zij heeft in het regionaal-economisch domein te vervullen. Recente ontwikkelingen Bovendien: het wegvallen van investerings- OO Energiebedrijf DELTA. Afgelopen april maakte middelen heeft een multipliereffect omdat de DELTA een recordverlies bekend van ruim € 110 mogelijkheid van cofinanciering van Europese miljoen. Dit verlies wordt in belangrijke mate en nationale middelen afneemt. Hierbij is van veroorzaakt door de huidige lage energieprijzen. belang dat DELTA een bedrijf van-voor-en-door Met het bekendmaken van dit verlies is ook een Zeeland is. Positieve effecten stapelen en slaan reorganisatie aangekondigd waarmee naar ver- neer in Zeeland, negatieve effecten eveneens. wachting ca. tweehonderd banen verloren gaan. Voor de aandeelhouders van DELTA, primair de OO Fosforproducent Thermphos in Vlissingen- provincie Zeeland en de Zeeuwse gemeenten, Oost is in november 2012 failliet verklaard. betekent dit bovendien dat dividendinkomsten Het bedrijf met zo’n 450 werknemers raakte wegvallen, zolang het verlies aanhoudt. Dit is een in de problemen door de economische crisis Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 15

en door de kostbare omschakeling naar een minister van BZK, heeft uitgebracht. De minister milieuvriendelijke manier van produceren. heeft aangegeven dit advies over te willen nemen.

OO Zalco (Zeeland Aluminium Company) ging in 2011 failliet als gevolg van hoge elektriciteitsprij- 2.4 ZEELAND VAN BUITEN NAAR BINNEN – zen. Hiermee gingen ca. zeshonderd banen verlo- EXTERNE ANALYSE ren. Weliswaar hebben onderdelen van het bedrijf een doorstart gemaakt, maar daarmee is slechts De concurrentiepositie van Zeeland wordt niet een fractie van de werkgelegenheid behouden. alleen bepaald door wat er binnen Zeeland al dan niet ondernomen wordt, maar ook door de ontwik- OO In 2014 is postorderbedrijf Neckermann uit Sint kelingen in de omgeving. Enkele relevante ontwik- Jansteen failliet gegaan (tweehonderd medewer- kelingen zijn: kers) en op 30 maart 2016 maakte rederij Vroon bekend Zeeland te verlaten en zijn activiteiten te OO Op 16 maart 2016 presenteerde de Duitse bundelen in West-Brabant. Bondsregering een eerste ontwerp voor haar Bundesverkehrwegeplan, het kader waarin de OO Provinciefonds – De commissie Aanpak Verdeel- prioritaire Duitse infrastructuurprojecten voor vraagstukken Provinciefonds (commissie Jansen) de komende vijftien jaar zijn vastgelegd. Hieruit is door het IPO gevraagd een zwaarwegend en in blijkt dat Duitsland voornemens is stevig te principe bindend advies uit te brengen over het investeren in de ontsluiting van de Noord-Duitse transparanter maken van het verdeelmodel voor havens. Met het plan is in totaal tot 2030 ruim het provinciefonds. Het voorgestelde model gaat € 260 miljard aan investeringen gemoeid. De uit van een beperkt aantal objectieve maatsta- oost-west verbindingen krijgen in dit plan minder ven om de omvang van de uitkering te bepalen. prioriteit, wat van invloed is op de kwaliteit van Hierop worden correcties toegepast op basis van de achterlandverbindingen van de Vlaamse en de mogelijkheden van provincies om inkomsten Nederlandse havens, waaronder ook de Zeeuwse. te genereren. Als gevolg van de gehanteerde cor- Een ander voorbeeld hiervan vormt de haven van rectie Overige Eigen Middelen (OEM), bedoeld Gdansk waar de komende vijf jaar € 1,8 miljard om van vermogende provincies een bijdrage te geïnvesteerd wordt in de haveninfrastructuur. vragen, levert Zeeland structureel € 10 - € 15 miljoen in. Als peiljaar is hiervoor 2011 geno- OO Op 18 januari van dit jaar presenteerde het kabi- men, een jaar waarin DELTA € 40 miljoen divi- net het Energierapport. Dit Energierapport geeft dend uitkeerde. Hoewel DELTA op dit moment een integrale visie op de toekomstige energie- geen dividend meer uitkeert, blijft de vermogens- voorziening van Nederland. Het kabinet houdt korting wel worden toegepast. De bepaling van de onverkort vast aan de Europese afspraken voor factor OEM pakt zeer ongelukkig uit voor Zee- 2020, 2030 en 2050 en aan de afspraken uit het land. De factor OEM is door de commissie Jansen Energieakkoord die samen met milieuorgani- als een gegeven beschouwd. De commissie Jansen saties, bedrijfsleven en overheden zijn gesloten. heeft als uitgangspunt gehanteerd dat de politiek- In de transitie naar duurzame energie stelt het bestuurlijke keuzes die aan het huidige verdeel- kabinet drie uitgangspunten centraal:

model ten grondslag liggen worden gerespecteerd. –– Sturen op CO2-reductie. Zeeland is weliswaar akkoord gegaan met dit uit- –– Verzilveren van de economische kansen. gangspunt, maar heeft daarbij richting IPO altijd –– Integratie van energie in het ruimtelijk beleid. de onredelijkheid aangegeven van de situatie dat zij tot actualisatie van de OEM gekort zou worden Alleen al de twaalf chemiebedrijven in de zuidwes- voor niet ontvangen inkomsten. Op dit moment telijke deltaregio hebben een gezamenlijk energie- is de situatie dat het IPO op basis van het rapport verbruik van circa 25% van de totale Nederlandse een unaniem advies aan de fondsbeheerder, de gasconsumptie. Dit betekent dat de beoogde transitie 16 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

naar duurzaam voor Zeeland essentieel is, maar ook –– Havens – De Zeeuwse havens zijn onderdeel geldt dat Zeeland voor het Rijk een belangrijke speler van het havensysteem van de Rijn-Schelde kan zijn om de realisatie van nationale en Europese Delta. De havens van Rotterdam, Moerdijk, doelen dichterbij te brengen. Vlissingen, Terneuzen, Gent, Zeebrugge en Antwerpen vormen, vanuit mondiaal perspec- OO Schaalvergroting – Zoals ook geconstateerd tief één havensysteem. wordt door de Vlaams-Nederlandse Denkgroep Toekomstverkenning (2013) neemt het relatieve Dit systeem concurreert met noordelijke belang van Nederland en Vlaanderen in interna- havens (o.a. Hamburg, Bremen) en de Zuid- tionaal perspectief af en wordt de wereld groter Europese havens (o.a. Marseille). Zeeland en concurrentiëler doordat het economisch Seaports (ZSP), de havens van Vlissingen belang van opkomende economieën toeneemt. en Terneuzen, biedt veel voordelen voor het Strategische beslissingen worden in toenemende afhandelen van diverse soorten lading, zoals mate in het buitenland genomen. Dit is voor Zee- de ligging aan open zee, de diepgang van 16,5 land met name relevant omdat Zeeland weinig meter, de filevrije achterlandverbindingen en hoofdkantoren kent. Dit betekent dat Zeeuwse de gespecialiseerde terminals. Het havenbedrijf vestigingen onderdeel zijn van mondiale afwegin- van Zeeland Seaports is verantwoordelijk voor gen waarin de Zeeuwse belangen in ieder geval de economische ontwikkeling, het beheer, de geen bovengeschikte positie innemen. exploitatie en promotie van dit havengebied. Door ingrijpende, mondiale ontwikkelingen OO Investeringskracht – De investeringskracht van op het gebied van energie, klimaat en logistiek omliggende regio’s is vele malen groter dan die staan de Nederlandse en Vlaamse zeehavens van Zeeland. Dit geldt voor de provincie, voor voor een aantal grote, gedeelde opgaven. De de havens, voor het ontwikkelingsbedrijf en voor opgave waar de Nederlandse zeehavens voor vrijwel alle andere domeinen. Het Havenbedrijf staan is in de eerste plaats het realiseren van Rotterdam maakt bijvoorbeeld jaarlijks ruim energie-efficiency en het verminderen van € 200 miljoen beschikbaar voor investeringen. uitstoot in het totale havengebied om zo bij te Het Zeeuwse havenbedrijf beschikt nauwelijks dragen aan de energietransitie en de Europese over investeringskapitaal. Dit maakt dat ontwik- klimaatdoelen. Onderdeel hiervan is de ver- kelingen buiten Zeeland sneller gaan. sterking van het industrie- en chemiecluster, gericht op het korte termijn concurrentiever- OO Sectorspecifieke ontwikkelingen in mogen en behoud van werkgelegenheid. Voor voor Zeeland belangrijke sectoren: de lange termijn is vernieuwing van de chemie

nodig in combinatie met CO2-reductie. Ook –– Chemie – De chemiesector is in een mondiale de commissie Willems (2016) heeft hier op concurrentiestrijd verwikkeld en staat tege- gewezen. Daarnaast staan de havens voor een lijkertijd voor de opgave op de energietran- digitaliserings- en innovatieopgave (o.a. real- sitie in te spelen. Wereldwijde concurrentie, time informatievoorziening voor gebruikers, grondstoffenschaarste, mogelijk stijgende optimalisering van logistiek). energieprijzen en het beperken van klimaatverandering vergen grote aanpassingen in de –– Recreatie en toerisme – Volgens de ING chemische industrie. Gegeven de situatie in Toerisme Index (2016) is Zeeland de toerisme Zeeland dat bedrijven hun strategische keuzes provincie bij uitstek, met bijna 10 miljoen op een mondiale schaal maken, versterkt dit overnachtingen per jaar. De toeristische markt de noodzaak de aanwezige (chemische)indus- is sterk in beweging. De gast wordt veeleisen- trie meer te verankeren in de regio en deze te der en technologie en internet zijn van toe- revitaliseren. nemend belang voor de sector. Een groot deel van de sector is nog onvoldoende uitgerust Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 17

voor deze steeds sneller veranderende markt bereidheid samen te werken over grenzen heen. en werkt nog erg aanbodgericht. De toeris- De bereidheid om Zeeuwse opgaven en agenda’s tische sector is vanwege zijn samengestelde te verbinden met regionale en landelijke opgaven product mede afhankelijk van andere secto- en agenda’s is echter beperkt aanwezig. ren. Een belangrijke uitdaging voor de sector is dan ook om het aanbod beter met elkaar OO Financiering – In de vele reacties richting de te verbinden (zowel fysiek via cross-sectorale commissie valt op dat er veel verwacht wordt van coalities als digitaal). Er zijn diverse verou- rijksfinanciering. Deze financiering moet dan het derde (verblijfsrecreatieve) bedrijven die niet karakter krijgen van subsidie. Het besef dat men meer mee kunnen met de hedendaagse vraag zelf de sleutel voor een belangrijk deel in handen vanuit de markt. De versnipperde eigendoms- heeft, komen we in de reacties en de gesprekken structuur vergt gezamenlijkheid in de aanpak nog betrekkelijk weinig tegen. Denken vanuit van gemeenschappelijke infrastructuren en eigen kracht betekent ook dat er meer vanuit kwaliteitsverbeteringen. inhoudelijke benaderingen en eigen investeringen moet worden gedacht. –– Agro / food – De Zeeuwse aardappelen, groen- ten, fruit, zuivel, vlees, zaden en pootaardap- OO Implementatiekracht – Er is door verschillende pelen worden over de hele wereld verkocht. partijen veel geanalyseerd en geschreven, er zijn Zo komt tachtig procent van de Nederlandse meerdere commissies geweest die allen goede uienproductie en verwerking uit Zeeland en in aanbevelingen hebben gedaan. Wat opvalt is dat Kruiningen zit het uiencentrum van Neder- veel van deze aanbevelingen (nog) nauwelijks tot land. Door de productie en export van uit- uitvoering zijn gekomen. Wij leiden daaruit af dat gangsmaterialen, zaden en pootaardappelen, de uitvoeringskracht om gezamenlijk de aanbeve- vervult Zeeland een rol als kraamkamer ten lingen op te pakken beperkt is. Een constatering behoeve van voedselproductie elders ter wereld. die wordt ondersteund door de bevindingen van Niet alleen de eindproducten gaan de grens de Onderwijs Autoriteit Zeeland. Uit gesprekken over, het is steeds vaker ook wetenschappelijke met partijen buiten Zeeland constateren we dat en praktische kennis die geëxporteerd worden Zeeland als provincie een hoge gunfactor heeft. en die overzee gewild zijn. Aan die gunfactor wordt afbreuk gedaan wanneer de provincie onvoldoende in staat is om conse- De vraag is hoe door de verschillende stakeholders quent uit te voeren wat is afgesproken. Verhoging in Zeeland op deze ontwikkelingen wordt ingespeeld. van de executiekracht van de provincie als geheel Uit de gesprekken die de commissie heeft gevoerd (publiek, privaat, maatschappelijk) is daarmee met stakeholders binnen en buiten Zeeland ontstaat een belangrijke voorwaarde om in de toekomst het volgende beeld: effectieve samenwerking met andere partijen te borgen. Deze noodzakelijke borging staat op OO Schaal en inbedding – Het valt de commissie gespannen voet met het in Zeeland dominante op dat binnen veel domeinen sterk op Zeeuwse paradigma van ‘de verdelende rechtvaardigheid’ schaal wordt gedacht. Deels komt dit voort in het openbaar bestuur. uit denken vanuit eigen kracht, wat positief te duiden is. Er ontstaat echter wel een probleem wanneer de oplossingen ook op Zeeuwse schaal worden gezocht. Op veel terreinen is de scope van de Zeeuwse schaal te beperkt voor effectieve oplossingen. Door gebruik te maken van de kwaliteiten en schaal van omliggende regio’s kan hieraan tegemoet worden gekomen. Dit vraagt om denken vanuit eigen kracht, maar ook om de 18 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

2.5 ANALYSE EN CONCLUSIE

DE STERKTES VAN ZEELAND

Strategische ligging Hoge kwaliteit onder- Korte lijnen door 1 als land in zee. De 3 wijsinfrastructuur. 5 schaalgrootte. Door de Westerschelde vormt Zeeland beschikt over beperkte schaalgrootte de toegangspoort en verbindt een kwalitatief hoogwaardige is er sprake van intensieve tot Antwerpen en Gent én de onderwijsinfrastructuur met een (bestuurlijke) samenwerking, Zeeuwse havens. De strategische relatief groot aandeel van excel- korte lijnen en een hecht net- positie ten opzichte van de main- lente onderwijsinstellingen, van werk van organisaties en perso- ports van Rotterdam en Antwer- het primair tot en met het hoger nen die elkaar vaak goed kennen. pen met het Duitse achterland en wetenschappelijk onderwijs. en Noord-Frankrijk biedt vele Ten aanzien van innovatie scoort kansen. de regio laag op de indicator Diversiteit economie. publieke R&D-uitgaven. Het 6 De regionale econo- Zeeuwse mkb scoort goed op mie van Zeeland wordt Goede havencom- de indicator in-huis innovatie. gekenmerkt door meerdere sterke 2 plexen. De havens van Op de meeste andere indica- sectoren (landbouw, havens, Zeeland vormen samen toren scoort het Zeeuwse mkb logistiek, aquacultuur, toerisme, de derde haven van Nederland op of net onder het Nederlands industrie). De grootste economi- en een concurrerend en effi ciënt gemiddelde. sche kracht van Zeeland ligt bij havencluster. Met de havens van de industrie en de havens, maar Vlissingen en Terneuzen (samen ook zorg, landbouw en horeca Zeeland Seaports) beschikt Congestievrij vervoer zijn belangrijke dragers in ter- de provincie over een goede 4 over weg en water. men van werkgelegenheid. haveninfrastructuur. Wel is het Transport en distribu- belangrijk te blijven investeren in tie (van goederen) verlopen via strategische afstemming met de redelijke achterlandverbindin- overige zeehavens, innovatie en gen over weg, rail en water. Een vernieuwing. nagenoeg congestievrij netwerk, met name in de oost-west richting. Wel is het netwerk relatief kwetsbaar, doordat er geen goede alternatieve routes zijn voor de A58, de enige snelweg van Zeeland. Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 19

DE ZWAKTES VAN ZEELAND ZIJN

Bestuurlijke slagkracht Mismatch opleidingen Lage investeringen 1 regionale overheden. 3 en arbeidsmarkt (tech- 5 R&D. Zeeland scoort Er is een gebrek aan niek, zorg, groen). De erg laag in vergelijking (bestuurlijke) slagkracht op een Zeeuwse onderwijsinfrastructuur met andere regio’s op het gebied aantal belangrijke opgaven. Een mist de aansluiting en afstem- van investeringen in R&D. Het belangrijke factor die hiermee ming met het lokale bedrijfsleven totaalbeeld voor R&D, inno- te maken heeft is het ontbreken en de arbeidsmarkt. vatie en hoog opgeleiden is van een grote centrumstad of zorgwekkend met het oog op de centrumgemeente. toekomst. Weinig middelgrote 4 ondernemingen. In Eilanddenken. Kenmer- Zeeland zijn ongeveer Beperkte verankering. 2 kend voor het eiland- 32.000 bedrijven gevestigd, van 6 De mate van regionale denken is een verde- het midden- en kleinbedrijf verankering van vooral lende rechtvaardigheid, maar (mkb) tot aan grote (industriële) de middelgrote en grote bedrij- bijvoorbeeld ook in het onderwijs wereldbedrijven. In vergelijking ven lijkt beperkt. Dit maakt de en de zorg speelt het verdelen met de andere Nederlandse regionale economie kwetsbaar van middelen over de verschil- provincies heeft Zeeland weinig voor onvoorspelbare en onbe- lende (voormalige) eilanden. middelgrote ondernemingen. heersbare uitstroom. Ook is een beperkt aantal hoofdkantoren gevestigd in Zeeland. 20 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

WIJ ZIEN VIJF BEDREIGINGEN VOOR ZEELAND

Demografi sche ont- het oogpunt van economische Bovendien komt met het aan- 1 wikkelingen. Zeeland structuurversterking is het extra houden van deze demografi sche heeft, zoals geschetst, te zorgelijk dat Zeeland van Neder- ontwikkelingen voor cruciale maken met vergrijzing, ontgroe- land en België de regio is waar de voorzieningen zoals scholen, ning en krimp. In onderstaande minste (<20%) 30 tot34-jarige zorgvoorzieningen en culturele fi guur is de bevolkingsontwikke- hbo‘ers wonen en werken. Juist evenementen op enig moment ling tot 2038 geprognotiseerd. deze groep heeft de grootste kans een ondergrens in zicht. Eenmaal De huidige beroepsbevolking bepalend te zijn voor de eco- verdwenen komen dergelijke is sterk vergrijsd, en vanuit nomische groei van een regio. voorzieningen nauwelijks terug.

390.000 PROGNOSE 380.000 WAARNEMING 370.000 360.000 350.000 340.000 330.000 320.000 310.000 300.000

1972 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 2038

FIGUUR 2 Bevolking Zeeland 1972 - 2038 (bron: Bevolkings- en huishoudensprognose 2015, provincie Zeeland) Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 21

Gebrek aan massa. In algemene zin zien we In verschillende advie- 2 Enerzijds maakt het 4 dat de sterke sectoren 5 zen en rapporten (o.a. gebrek aan stedelijkheid binnen Zeeland betrek- Campus Zeeland! en en stedelijke economie Zeeland kelijk los van elkaar opereren. De kracht van Zeeland) wordt extra kwetsbaar. Het wordt steeds Van een ecosysteem waarin de beperkte implementatie- moeilijker centrumfuncties vast bedrijven ingebed en geworteld kracht van Zeeland gesignaleerd. te houden en daarmee mist zijn in een onderwijs- en onder- Deels heeft dit te maken met de Zeeland een belangrijke ontwik- zoeksinfrastructuur en een sys- zwakke fi nanciële positie van de kelingspool voor nieuwe, inno- teem waarin bedrijven en instel- provincie. Deze positie wordt vatieve economie. Anderzijds lingen met elkaar samenwerken door het wegvallen van DELTA- zijn de sectoren relatief beperkt is nog onvoldoende sprake (zie dividenden verslechterd. Door in hun massa en de ontwikkel- o.a. Campus Zeeland!). Dit het wegvallen van eigen fi nan- kansen hierbinnen missen vaak beperkt het innovatievermogen cieringsmogelijkheden wordt het de slagkracht voor daadwerke- van de regio. Dit maakt het ook moeilijker om cofi nanciering lijke structuurversterking. bovendien moeilijker voor bedrij- te leveren om andere middelen ven om aan, met name, tech- (nationaal, EU, privaat) aan te nisch personeel te komen. De trekken. Er ontstaat een omge- De, in termen van aantrekkelijkheid van Zeeland keerde multiplier. Naar onze 3 werkgelegenheid, grote als vestigingslocatie verslechtert opvatting is er niet alleen sprake sectoren kennen elk daardoor. De mogelijkheden van van een fi nancieel knelpunt, hun eigen opgaven: de zorg- effectieve cross-overs worden maar ook van een samenwer- instellingen kampen met een belemmerd door kolom-denken. kingsvraagstuk: door meerdere gebrek aan schaal en massa, gesprekspartners aangeduid als de recreatie- en toerismesector de ‘Zeeuwse ziekte’. staat voor een opgave ten aanzien van kwaliteitsverbetering en upgrading van accommodaties, de grote haven- en industrie- complexen in Zeeland dateren uit de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw en staan voor een revitaliseringsopgave.

Conclusie De geschetste ontwikkelingen maken dat Zeeland op termijn steeds minder in staat is om voor zichzelf het tij te keren. Omdat Zeeland vooralsnog goed scoort op macro-economische parameters (bruto regionaal product, werkloosheidscijfer, inkomen per hoofd van de bevolking, toegevoegde waarde) is er naar ons idee sprake van structurele achteruitgang waarvan de toekomstige urgentie onvoldoende wordt onderkend. Heeft Zeeland een probleem? Op dit moment manifesteert zich dat (nog) niet, maar bij ongewijzigd beleid krijgt Zeeland snel met een probleem te maken. 22 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

0-scenario bij ongewijzigd beleid O Zonder investeringen in vernieuwing van de Zonder ingrijpen zal Zeeland geconfronteerd worden haveninfrastructuur verliest het havencluster met de volgende ontwikkelingen: concurrentiekracht ten opzichte van havens die beter in staat zijn om te investeren in innovatie O De bevolkingssamenstelling van Zeeland zal de en vernieuwing. komende jaren drastisch veranderen: het aantal 65+’ers in Zeeland groeit naar 30% in 2030, het O Zeeland zal fl ink achter blijven lopen in het aantal 80+’ers verdubbelt. Het aantal kinderen aantrekken van buitenlandse bedrijven ten in de basisschoolleeftijd neemt met 3.000 af opzichte van de zuiderburen. In de afgelopen vijf in de komende tien jaar. De verhouding tussen jaar kende Zeeland negen buitenlandse vestigers, beroepsbevolking en het overige deel van de tegenover 88 in Oost-Vlaanderen (excl. Antwer- bevolking zal dus verder scheefgroeien, ook ten pen) en 54 in West-Vlaanderen. opzichte van de rest van Nederland. De verhouding tussen waardecreatie door de private productie van goederen en diensten en afhankelijk- 30 OOST-VLAANDEREN heid van fi nanciële overdrachten in het publieke 25 domein zal eveneens scheefgroeien. Bevolkings- 20 WEST-VLAANDEREN daling beperkt zich niet tot een Zeeuws-Vlaams 15 probleem, maar is een vraagstuk voor de meeste 10 ZEELAND 5 gemeenten in Zeeland. Deze ontwikkelingen 0 hebben op veel beleidsterreinen ingrijpende 2 011 2012 2013 2014 2015 consequenties. Het aantal basisscholen zal nog verder afnemen, en ook het draagvlak voor voorzieningen en sociale infrastructuur neemt af. FIGUUR 4 Buitenlandse investeringen 2011 – 2015 (bron: Oxford Intelligence / EY EIM (European Investment Monitor); Zeeuws-Vlaanderen ziet zich als gevolg van krimp data over 2015 zijn voorlopig op korte termijn geconfronteerd met een sloop- opgave. Bovendien dreigen ernstige leefbaarheids- O Economische Impuls Zeeland N.V., het ontwik- problemen in verschillende kwetsbare subregio’s. kelingsbedrijf van Zeeland, vervult met beperkte Het aantal banen in Zeeland is de afgelopen jaren middelen en menskracht een belangrijke rol. sterk gedaald en zal waarschijnlijk verder dalen. Echter, ook Impuls Zeeland zal noodgedwongen grotere (infrastructurele) projecten niet kunnen

BROEPSBEVOLKING bedienen omdat de menskracht, middelen en spe- (15-74 JARIGEN) cialistische kennis ontbreken. 200.000 195.000 O De grote werkgelegenheidsclusters in chemie en 190.000 energie zijn afhankelijk van hoofdkantoorbeslissin- 185.000 BANEN gen in het buitenland. In de triple helix besluitvor- IN ZEELAND 180.000 ming vergt deze situatie versterkte slagkracht van 175.000 overheden en kennis instellingen. Die slagkracht 170.000 ontbreekt en vormt in toenemende mate een risico 165.000 voor het verliezen van deze structurerende clusters. 160.000 2 011 2012 2013 2014 2015 O De aantrekkelijkheid van Zeeland voor recreatief verblijf zal teruglopen wanneer het totale cluster FIGUUR 3 Beroepsbevolking en banen in Zeeland niet van een upgrade wordt voorzien (verblijf, (Bron CBS en RIBIZ, bewerking ZB| Planbureau) vermaak, voorzieningen). Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 23

OO De bestuurlijke aandacht en kracht worden Veel van de hierboven geschetste ontwikkelingen onvoldoende om de strategische agenda van staan in relatie tot elkaar en de uitkomsten verster- Zeeland, in samenhang met de nationale agenda, ken elkaar negatief. Zonder adequate acties kan dit te prioriteren en uit te voeren (besliskracht en leiden tot een negatieve spiraal, die steeds lastiger te uitvoeringskracht, samenwerking onderling, met doorbreken valt. ‘buren’ en met het Rijk). Zeeland heeft dus te maken met een sluipend OO Door het verlies aan werkgelegenheid en de daar- probleem. Dit neemt niet weg dat Zeeland over een aan verwante factoren komen de inkomsten van betrekkelijk goede uitgangspositie beschikt om het tij provincie en de Zeeuwse gemeenten onder druk te keren. te staan. Tegelijkertijd lopen de kosten voor het in stand houden van sociale voorzieningen verder op. De financiële huishouding van de provincie en de gemeenten verslechtert, waardoor er minder middelen zijn om te investeren in de regio.

Sluiting Werkloosheid bedrijven, stijgt, structureel consumptie banenverlies Vermindert

Vestigings- Inkomsten bereidheid en provincie en toerisme Zeeuwse nemen af gementen daalt

Leefbaarheid Minder daalt, bestuurlijke huizenprijzen investeringen onder druk in de regio

Minder diensten, innovatie en kwaliteit van leven 24 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

WIJ ZIEN DE VOLGENDE KANSEN VOOR ZEELAND

Benutten en combine- Betere benutting van Zeeland biedt (letter- 1 ren. Zeeland kent een 2 regionale samenwer- 3 lijk) ruimte als expe- aantal sterke sectoren. king. Er is een hecht rimenteergebied voor De sectoren die sterk zijn kun- (bestuurlijk) netwerk, met korte (technologische) ontwikkelin- nen verder worden benut en lijnen. Dit biedt kansen voor gen rond bijvoorbeeld sociale gecombineerd (sterk toeristisch intensieve (bestuurlijke) regio- innovatie, circulaire economie, product en zorgeconomie, land- nale samenwerking. Dit geldt energiegebruik, deltatechnologie, bouw en aquacultuur, enz.). ook regio- en grensoverschrij- gezondheidszorg, ouderenzorg, dend. Vanwege de nabijheid van bouwen met de natuur en zorg- Brugge, Gent en Antwerpen toerisme. Dit zijn geen unieke komt er voor Zeeuws-Vlaanderen thema’s voor Zeeland. Voor Zee- een arbeidsmarkt beschikbaar land zijn deze vraagstukken wel van 600.0009) banen, wanneer uiterst urgent. Bovendien is een de arbeidsmarkten in de Schelde- experimenteergebied alleen rele- mond geïntegreerd worden. Het vant wanneer het bijdraagt aan verder versterken van bestaande ontwikkelingen die ook elders grensoverschrijdende samen- spelen. Aansluiting bij landelijke werkingsverbanden biedt moge- thema’s, prioriteiten en inbed- lijkheden om regionale opgaven ding in bredere programma’s is gezamenlijk aan te pakken. een voorwaarde.

9) Atlas voor Gemeenten (2013) Altas van kansen voor de Euregio Scheldemond, Utrecht Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 25

Benutten van ‘deel- Er wordt in en om 4 tijd’ Zeeuwen (mensen 5 Zeeland nog steeds fors met een tweede huis in geïnvesteerd. De komst Zeeland), het netwerk van high van de Marinekazerne maar ook potentials buiten Zeeland (zie de aanleg van de windparken Zeeland Connect) als verbin- Borssele I en II (€ 1,2 miljard) ders. Het bewust aantrekken en zijn hiervan slechts twee actuele benutten van de kwaliteiten van voorbeelden. Door dergelijke de tijdelijke Zeeuwen (toeristen, projecten niet alleen als bouw- studenten, fl exibel verblijf) en project te zien, maar meer onder- professionals die een tweede deel te maken van de regionale carrière nastreven en zich willen economische structuur kun- vestigen biedt perspectief op een nen zij meerwaarde genereren. draagvlak voor een hoogwaardig De Marinekazerne biedt kansen voorzieningenniveau, nood- voor verbinding met recreatie en zakelijk voor het behoud van de toerisme en onderwijs/training. Zeeuwse economische pijlers De windparken voor de kust (haven- en industriecluster, bieden kansen voor assemblage vrijetijdseconomie en de agro- en maintenance binnen het en foodindustrie) en de verdere havencluster. ontwikkeling van economische innovaties in Zeeland. 26 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Verder dat DELTA een herstructurering moet doorvoeren. Specifiek ten aanzien van het provinciefonds con- Hiertoe is een plan ontwikkeld in samenspraak met stateren we dat de provincie goedkeuring heeft de aandeelhouders. Voor EPZ omvat dit plan een uitgesproken over de randvoorwaarden en de uit- financieringsconstructie om de in principe tijde- komsten van het advies van de commissie Jansen. lijke periode van exploitatietekorten door te kun- Feit blijft dat er voor de provincie een gevoel van nen komen. Voor deze financiering is een bijdrage onrechtvaardigheid blijft bestaan bij de bepaling van gevraagd aan het Rijk omdat anders EPZ de investe- de vermogenscomponenten van de huidige verdeel- ringskracht, waarover de regio zou kunnen beschik- systematiek, die geen onderdeel heeft uitgemaakt ken (meer dan) volledig opzuigt. Het marktrisico van het advies van de commissie Jansen. Naar het van de centrale ligt nu bij DELTA en daarmee bij de oordeel van de commissie zou spoedige actualisa- regio. Het is voor de commissie overduidelijk dat de tie van de factoren die ten grondslag liggen aan de kerncentrale de draagkracht van de regio overstijgt bepaling van de vermogenscomponenten door de en een rijksverantwoordelijkheid zou moeten zijn. provincie Zeeland, bij voorkeur samen met partners, Dit vraagt een coöperatieve houding van de minis- nagestreefd moeten worden. De beoogde termijn van teries van EZ, BZK, IenM en Financiën. Het apart 5 jaar waarop de volgende actualisatie zou moe- zetten van de kerncentrale en het optuigen van een ten plaatsvinden is te lang, gezien de impact op de eigenstandige financiering met een gedeeltelijke Zeeuwse overheidsfinanciën. Het is aan betrokken staatsgarantie levert, indirect, een zeer significante partijen (IPO, Zeeland en het Rijk) om een oplossing bijdrage aan de mogelijkheden van de regio om te vinden voor de tussenliggende periode. zelf economische structuurversterking ter hand te nemen en is bovendien de beste garantie om het De oorzaak van de problematiek ten aanzien van het maatschappelijk belang (veiligheid en leveringszeker- provinciefonds ligt voor Zeeland bij DELTA, waar heid) inzake de kerncentrale duurzaam te borgen. voorheen dividendinkomsten uit werden genoten. Daar zou de oplossing dan ook gevonden moeten worden. DELTA bestaat uit verschillende onderdelen: netwerkbedrijf Enduris, waterbedrijf Evides, energie- productiebedrijf EPZ, consumentenactiviteiten binnen DELTA Retail, waar ook de internetactiviteiten zijn ondergebracht en Wholesale waar de Sloecen- trale en de groothandelsactiviteiten onder vallen.

De belangrijkste problemen bestaan bij de handelen elektriciteitsproductie. Productiebedrijf EPZ omvat o.a. de kerncentrale in Borssele en Wholesale bevat de Sloecentrale (gasgestookte centrale). De huidige lage energieprijzen maken dat beide centrales verlieslatend zijn. Vanwege het bijzondere karakter van de kerncentrale is het vrijwel onmogelijk deze voortijdig te sluiten, zodat DELTA voor de verliezen op dient te draaien zolang de stroomprijs onder de kostprijs ligt. De rendementen die bij de rendabele bedrijven (waterbedrijf Evides, netwerkbedrijf Endu ris en Retail) gemaakt worden, kunnen dit verlies maar gedeeltelijk opvangen. Over 2015 heeft DELTA zodoende een verlies van € 110 miljoen geschreven. De combinatie van de extreem lage prijzen op de elektriciteitsmarkt en de verplichte splitsing maakt Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 27 3 Wat doet Zeeland nu?

3.1 INLEIDING mische Impuls Zeeland als facilitator. Naar onze opvatting is een dergelijk programma cruciaal voor In dit hoofdstuk schetsen we voor de belangrijkste het behoud van en verduurzaming van een voor de Zeeuwse sectoren en clusters de uitdagingen en de regio zeer belangrijke sector. Daar komt bij dat een wijze waarop daarop ingespeeld wordt, zonder te pre- dergelijk programma een significante bijdrage kan tenderen hier volledig in te zijn. Ook geven we daarbij leveren aan de nationale CO2-reductie doelstellin- aan hoe de commissie hier tegen aan kijkt, mede in gen. De SDR-partijen zijn grote energie- en grond- het licht van de voorgaande sterkten en zwakten van stoffen intensieve industrieën, met bijbehorende de regio. We maken daarbij onderscheid naar sectoren grote resource-stromen. en clusters die economische activiteit en werkgelegenheid aanjagen of kunnen aanjagen (zoals chemie, Havens recreatie, havencomplex, agro en food) en sectoren Zeeland Seaports (ZSP) heeft een nieuw strategisch die daarvoor meer voorwaardenscheppend zijn (zoals masterplan opgesteld dat zich focust op de richting zorg, cultuur en onderwijs). Tenslotte staan we stil die het havenbedrijf in de jaren 2015 tot en met bij randvoorwaardelijke aspecten als de bestuurs- en 2022 gaat. Kort gezegd is de ambitie van Zeeland uitvoeringkracht van de regio en infrastructuur. Seaports om een ‘fit’ havenbedrijf te worden, waarna vervolgens samenwerking kan worden gezocht met een andere haven ter versterking en verdere uitbouw 3.2 BESTAANDE SECTOREN EN CLUSTERS van de positie van de haven. VAN WERKGELEGENHEID Naar onze opvatting is intensieve samenwerking met Chemie andere havens op korte termijn noodzakelijk om Eerder constateerden we dat de noodzakelijke opgave Zeeland Seaports beter in staat stellen de innovatie- voor de sector is om de concurrentiepositie te verste- en transitie-uitdagingen (en kansen) die er liggen vigen, te verduurzamen en verder te verankeren in de te adresseren. Samenwerking met Gent is vanwege regio. Het programma Smart Delta Resources (SDR) de nabijheid voor de hand liggend en vindt, zeker op draagt bij aan het realiseren van deze doelen. Het nautisch-operationeel vlak, al plaats. Daarnaast zien platform Smart Delta Resources is een samenwer- we samenwerking met Rotterdam als een voorwaarde kingsverband van elf energie- en grondstof inten- om als Zeeland Seaports een positie te verwerven sieve bedrijven in de regio West-Brabant, Zeeland en binnen een groter havenplan, ook wanneer het Noord-Vlaanderen. Dit platform ontwikkelt business (vergaand) samenwerkt met Gent. Voor de Zeeuwse cases voor uitwisseling van energie- en materiaal- havens geldt dat coöpetitie (partnerships aangaan stromen, ook wel industriële symbiose genoemd. met concurrenten waar opportuun) met meerdere Het platform heeft als doel de internationale con- andere partijen voorwaardelijk is voor versterking currentiepositie van de bedrijven te versterken, het van toekomstige mogelijkheden. Dit vraagt om een regionale vestigingsklimaat aantrekkelijker te maken gezamenlijk strategisch plan van Zeeland Seaports en bij te dragen aan duurzame groei van de indus- met Gent en een gezamenlijk plan van Zeeland trie. Daarnaast draagt dit initiatief significant bij aan Seaports met Rotterdam. het realiseren van de klimaatdoelstellingen, onder andere door reductie van broeikasgassen zoals CO2 Dergelijke strategische plannen moeten ook het en vermindering van verbruik van fossiele brandstof- kader vormen voor het denken over infrastructu- fen. Het platform wordt actief ondersteund door de rele investeringen (o.a. spoor, ov, buisleidingen) provincie Zeeland, Zeeland Seaports en NV Econo- die nodig zijn om Zeeland te verbinden met haar 28 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

omgeving. Zonder deze strategische afstemming zijn keer zo hoog als in de rest van Nederland. Tachtig onder- of overinvesteringen van nationale overheden procent van de Nederlandse uienproductie en –ver- het gevolg. Bovendien kan dan ook de discussie werking komt uit Zeeland en in Kruiningen zit het over de tol in de Westerscheldetunnel in perspectief uiencentrum van Nederland. Met McCain en Lamb- geplaatst worden. Met de opbrengsten van de tolhef- WestonMeyer kent Zeeland verwerkende industrie. fing worden immers infrastructurele projecten (zoals de Sluiskiltunnel) gefinancierd. Daarnaast ontstaan nieuwe, innovatieve bedrijven die zichzelf verder ontwikkelen, onder andere in de teelt Recreatie en toerisme van gewassen met biobased toepassingen of zilte teelt. Vooral de vergrijzing in Nederland en de omringende landen zal grotere stromen toeristen tot gevolg heb- De agro/food sector is voor veel van de hier ben. Zeeland kan deze trend benutten en een meer geschetste ontwikkelingen van cruciaal belang. aantrekkelijk gebied worden voor (oudere) toeristen. De landbouw is een onmisbare schakel in een duur- Daarbij zullen eventuele voorzieningen (festivals, zame, circulaire economie en heeft raakvlakken met musea) een belangrijk aantrekkingskracht vormen. energie, biobased, klimaat, recreatie, water, zorg, De gesprekken die de commissie heeft gevoerd met natuur en beleving. Het is voor de sector een belang- betrokkenen hebben de commissie overtuigd van de rijke verantwoordelijkheid en uitdaging om deze kansen die de combinatie tussen recreatie en zorg verbindingen te leggen en te verstevigen. biedt voor de regio. Dit biedt niet alleen kansen om een betere positie te verwerven op de drukke markt In het licht van een wereldwijd toenemende bevol- voor oudere toeristen en mantelzorgers. Ook voor king en toename van stedelijkheid is het voorzien in veertigers kan het heel aantrekkelijk zijn om bepaalde voldoende en goed voedsel een steeds grotere maat- (dag)behandelingen (zoals bepaalde chirurgische en/ schappelijke uitdaging. Dit vraagt verdere stappen op of cosmetische ingrepen) te combineren met een het gebied van wereldwijde productiviteitsverhoging, korte vakantie (‘bijkomen in Zeeland’). Bovendien het tegengaan van verspilling, kortere lijnen tussen kan het ook een bijdrage leveren aan het in stand hou- productie, verwerking en consumptie en het verken- den van voorzieningen in krimpgebieden. Daarmee is nen van nieuwe of efficiëntere voedselproductie. ook voor de leefbaarheid in Zeeland een noodzakelijke Daarvoor is innovatie nodig en daarin kan Zeeland voorwaarde om in de zorg de basis op orde te hebben. met doorontwikkeling van kennis- en innovatiecen- trum De Rusthoeve/Colijnsplaat een goede rol in Intensievere en transdisciplinaire samenwerking vervullen. De Rusthoeve/Colijnsplaat kan daarbij als is nodig op basis van een meer programmatische een voorbeeldlocatie dienen voor klimaatneutrale aanpak en regie om de goede initiatieven die er zijn akkerbouw en akkerbouw bij schaars zoet water. te verbinden en op te schalen. Dit komt niet vanzelf Voorwaarde is wel dat dit aansluit op en verbonden van de grond. De recreatiesector heeft daarbij in dit is bij grotere ontwikkeling en ambities rond o.a. geval de handicap dat het een groot aandeel klein Biobased Delta (als Bio Innovation Garden), rond bedrijf kent. Randvoorwaardelijke verbeteringen ver- zorg en recreatie en/of rond deltatechnologie en dat gen daarom altijd een grotere schaal dan die van de aangesloten wordt op de voor die domeinen rele- bedrijven zelf. Er zal een trekkende partij uit de regio vante kenniscentra, het Bèta College en de Topsector op moeten staan (en waarschijnlijk georganiseerd Agri&Food. moeten worden) om het initiatief te nemen voor het opstellen van een cross-sectoraal strategisch plan Biobased voor de verbinding van de toerisme met de initiatie- Onder de vlag van de Biobased Delta werken onder- ven rond Zeeland als gezonde regio. nemers, kennisinstellingen en overheden uit Zuid- west-Nederland aan de biobased economy. Mede Agro/food door een grote agro-, tuinbouw- en chemiesector In Zeeland is ruim 10% van de bedrijven agrarisch. en de geografische ligging op de as Antwerpen- Het aandeel landbouwbedrijven ligt in Zeeland twee Rotterdam heeft de regio een goede uitgangspositie Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 29

in deze nieuwe economie. Concreet gaat het om de Uiteraard moeten de Zeeuwse partijen gespitst volgende, voor Zeeland relevante, ontwikkelingen: blijven op de kansen die deze ontwikkelingen voor Zeeland bieden. Mogelijk dienen deze kansen zich OO Sugar Delta – Het via bioraffinage verwaarden aan in de vorm van een grootschalige pilot plant, van suikers in chemicaliën is voor de Biobased mogelijk in de vorm van kleinschaliger projecten, Delta een belangrijk speerpunt. Suikers vormen kennisvragen of kansen voor mkb en startups. Van een goede basis voor chemische bouwstenen en dergelijke ontwikkelingen gaat immers pas een duur- producten en in de regio zijn veel spelers actief die zame structuurversterkende werking uit wanneer ze suiker kunnen leveren. Dit kan uit suikerbieten zijn ingebed in een regionaal ecosysteem van (mkb-) komen maar ook uit zetmeel (aardappelverwer- bedrijven en onderwijsinstellingen. In de regio is hier kende industrie) en mogelijk uit algen en wieren. met de Green Chemistry Campus (Bergen op Zoom) een belangrijke bijdrage aan geleverd. Voor Zee- OO Redefinery – Binnen dit programma wordt land is het zaak een klimaat (innovatie, financieel, gewerkt aan het realiseren van bioraffinage- ruimtelijk en bestuurlijk-juridisch) te creëren om de faciliteiten op basis van lignocellulose (de stof die spin-off van deze ontwikkelingen te stimuleren en planten stevigheid geeft). Daaruit worden vervol- te accommoderen. Dit vraagt om aansluiting van gens tweede generatie suiker en lignine (de stof bestaande en nieuwe initiatieven als een bèta college die stevigheid geeft aan hout) gewonnen. en Smart Delta Resources-platform bij deze ontwikkelingen, en om het faciliteren van een regionale Dit zijn veelbelovende programma’s, waar, op termijn, innovatie-agenda om kleinschaliger ontwikkelingen grote investeringen mee gemoeid zijn en wat tot veel op het gebied van biobased, zoals identificeren van werkgelegenheid kan leiden in de regio. De schaal voor kansrijke toepassingsgebieden en onderzoek naar deze ontwikkelingen in Zuidwest- Nederland: West- alternatieve biomassa (zoals algen en wieren) te Brabant heeft een sterke uitgangspositie met trekkende stimuleren. bedrijven als Cosun (Breda), Suiker Unie (Dinte- loord), Cargill (Bergen op Zoom, Sas van Gent) en LambWestonMeyer (Kruiningen, Bergen op Zoom). 3.3 VOORWAARDENSCHEPPENDE SECTOREN Deze ontwikkelingen zijn voor Zeeland en West-Bra- bant zeer relevant en Zeeland is er, o.a. via ontwikke- Onderwijs en Campus Zeeland! lingsbedrijf Impuls, bij betrokken. Deze ontwikkelin- Met het advies van de Onderwijs Autoriteit Zee- gen bevinden zich in de verkenningsfase en fase van land beschikt de regio over een goede analyse van haalbaarheidsonderzoek. Realisatie is, mits finan- de onderwijsinfrastructuur van Zeeland en over een cierbare business cases ontwikkeld kunnen worden, samenhangend pakket aanbevelingen. De kernopga- voorzien vanaf 2020. Hoewel we op de korte termijn ven die in Campus Zeeland! worden geschetst zijn voor Zeeland vooralsnog geen concrete kansen zien, herkenbaar. Kernpunten daarin zijn de verbetering en ook de ervaringen in Zeeland van de afgelopen van de aansluiting tussen de onderwijs- en onder- jaren laten zien dat de voortgang beperkt is geweest zoeksinfrastructuur en de economische structuur mede als gevolg van de huidige lage energieprijzen, is van Zeeland. Ook de benutting van de proeftuin toch de uitdaging voor Zeeland om deze ontwikke- potentie van Zeeland is één van deze kernelementen. ling te blijven stimuleren. Dit vanuit de overtuiging Het is een goede zaak dat wordt voorzien in een dat deze van strategisch belang is voor de regio voor uitvoeringscapaciteit om dit programma verder ten de langere termijn. Het verbindt verschillende sterk- uitvoer te brengen. ten van Zeeland: agro, chemie en havens. Uitgangspunt, ook als het gaat om het denken over Het is ook voor Zeeland van belang dat in het bui- Campus Zeeland!, zou moeten zijn op welke wijze tenland genomen investeringsbeslissingen gunstig bijgedragen wordt aan de economische structuur- uitpakken voor Zuidwest-Nederland. versterking van Zeeland. Economische en maat- 30 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

schappelijke ontwikkeling in Zeeland kan alleen Expertise Wind op Zee moet zorgdragen voor human ondersteund worden door de onderwijs- en onder- capital development, het versterken van de interna- zoeksactiviteiten, maar zal daar niet door bepaald tionale component in onderwijs en onderzoek en worden. Het is dus zaak voor de regio die onderdelen valorisatie op dit terrein samen met de topsector uit Campus Zeeland! met prioriteit op te pakken die Energie. Aandachtspunt hierbij is de verankering aansluiten bij de economische structuur en die door bij het bedrijfsleven. Evenals bij het College is deze de volledige triple helix gedragen worden. Gebeurt component het minst duidelijk. dit niet dan zullen de structurele effecten beperkt blijven tot de directe economische effecten van De Zuidwestelijke Delta is, zeker vanuit het oogpunt onderwijs- en onderzoeksinfrastructuur. Investerin- van klimaatverandering, één van de hotspotgebieden gen in onderwijs moeten naar onze opvatting bijdra- van Nederland. Klimaatverandering treedt mondiaal gen aan verankering en innoverend vermogen van op en als de regio er in slaagt valide water/veilig- het bedrijfsleven in de regio. Uit de gesprekken en de heidsconcepten te ontwikkelen, dan zijn die poten- input die de commissie ontvangen heeft, constateren tieel toepasbaar op vele plekken in de wereld. Het we dat op dit moment de plannen rond University eigen probleem verandert daarmee in de kans om College Engineering and Innovation (UCEI, het waardevolle kennis op te doen in de eigen proeftuin. ‘bèta college’) lijken te voldoen aan deze criteria. Als De delta als de etalage waarin de veiligheidsconcep- onderdeel van Campus Zeeland! wordt momenteel ten van de toekomst worden ontwikkeld met inacht- een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van neming van economische en ecologische belangen. een tweede University College in Middelburg met Het geld wordt niet louter besteed voor probleem- focus op engineering en ondernemerschap. oplossing, maar als investering in kennisvermeer- Binnen de regio bestaat in onze waarneming bij dering en exportmogelijkheden op een mondiaal zowel ondernemers (DOW, Damen), onderwijs en thema. Deze proeftuin is niet alleen gekoppeld aan overheden breed draagvlak voor dit initiatief. Inmid- de waterveiligheid maar ook, of juist ook aan andere dels is een charter geformuleerd dat de visie, missie, uitdagingen die op Nederland en de regio af komen: ambitie, inhoud en richtlijnen van UCEI weergeeft voedsel- energievoorziening, waterkwaliteitsvraag- en is er input en support bij de triple helix Zeeland stukken, economie, natuur. en de beoogde moederuniversiteiten gecreëerd door middel van de vele gesprekken die zijn gevoerd door Dat betekent een ontwikkeling naar cross-sectorale de kwartiermaker. Wel is een concrete business case samenwerking en krachtenbundeling. Krachtenbun- nodig om de haalbaarheid van het voorstel te kun- deling (onderzoek, onderwijs, onderwijs en over- nen beoordelen. heid) met als ambitie om belangrijke innovaties te forceren op gebied van de combinatie van economie, Dit geldt ook voor de plannen rond het Delta Plat- ecologie en veiligheid. Vanuit dit perspectief moe- form, de Delta Academy, het Centrum voor Inno- ten de initiatieven rond de Delta Academy, Centre vatie Vakmanschap Wind op Zee en het Centre of of Expertise en Centrum voor Innovatief Vakman- Expertise Wind op Zee. Zeeland heeft met de Delta schap Wind op Zee bezien worden. Dit betekent ook Academy een uniek pakket hbo-opleidingen op het een ontwikkeling naar multifunctioneel ruimte gebied van water, land en leven in deltagebieden in gebruik en samenhang met ruimtelijke projecten huis. Het Delta Platform brengt kennisvragers en zoals Grevelingen en Volkerak-Zoommeer (zie onder experts uit kennis- en onderwijsinstellingen, bedrij- infrastructuur). ven en overheidsorganisaties samen om complexe delta-uitdagingen aan te gaan vanuit verschillende Andere onderdelen van Campus Zeeland! zijn welis- invalshoeken en belangen. Hierop bouwt het Centre waar relevant voor de onderwijsinfrastructuur, maar of Expertise Wind op Zee voort. Vanuit Zeeland is de prioriteit en de inzet van de regio op korte termijn een aanvraag ingediend om het Centre of Exper- zou, in het licht van structuurversterking moeten tise Wind op Zee te starten in samenwerking met liggen bij de genoemde onderdelen. relevante partners in de energiesector. Een Centre of Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 31

Zorg Zeeland willen vestigen. Hierbij is, gezien de toe- Goede zorg is een belangrijke voorwaarde voor nemende ontgroening, specifieke aandacht voor de leefbaarheid van Zeeuwse gemeenten, en vormt jongeren van groot belang. daarnaast een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor onder andere de chemische industrie (24-uurs Onderzoek leert dat de mate van het cultuuraanbod beschikbaarheid). Bovendien biedt zorg kansen voor en het cultuurklimaat een sterke invloed heeft op economische groei wanneer verbinding wordt gelegd de bewonerstevredenheid en op de aantrekkings- met o.a. toerisme. Er bestaat echter al langere tijd kracht van de regio en haar steden. Steden met een zorg over de toekomstbestendigheid van de Zeeuwse historisch centrum zijn populair onder bezoekers en zorginfrastructuur. De Commissie Toekomstige Zorg hebben een verhoogde aantrekkingskracht op hoger Zeeland is op dit moment bezig om tot concrete en universitair geschoolden. Daarbij zullen eventuele afspraken tussen betrokken partijen te komen om de voorzieningen (festivals, musea) een belangrijke aan- Zeeuwse zorg in de komende jaren toekomstbesten- trekkingskracht vormen. Dit versterkt de economie dig te maken. van de recreatiesector (horeca, middenstand, water- sport etc.). Cultuur is ook een belangrijk middel om Naar het oordeel van de Commissie Structuur jongeren in de toekomst aan Zeeland te binden. versterking en werkgelegenheid Zeeland is het nodig dat partijen in Zeeland hiervan een succes maken. De commissie ziet cultuur als een onmisbare scha- Een goede basiszorg in Zeeland is een randvoorwaarde kel in het keren van de geleidelijke achteruitgang in voor te ontwikkelen concepten rond zorg en toerisme bewoners en voorzieningen (inclusief activiteiten) en de potenties die er zijn te benutten. Hoe beter de naar het bundelen van krachten richting duurzame samenwerking tussen de verschillende zorgaanbieders economische structuurversterking. Daarbij is een binnen en buiten Zeeland verloopt, hoe meer perspec- inzet op stedelijke aantrekkelijkheid noodzakelijk tief er is om zorg te verbinden aan andere domeinen om de trekkingsmacht voor jongeren te vergroten. als toerisme, leefomgeving en onderwijs. De versterking van cultuur (festivals, musea, cul- tuureducatie, etc.) moet daarvan onderdeel zijn. Wij Dat die kansen er zijn blijkt uit de verschillende denken hierbij aan de volgende onderdelen: initiatieven die op dit vlak worden ondernomen: het lectoraat Healthy Region van de Hogeschool Zeeland, OO Versterk, creëer en innoveer evenementen/ maar ook de Vitale Revolutie van o.a. de GGD voorzieningen met ten minste nationale uit- Zeeland zijn hiervan voorbeelden. Naar het oordeel straling waarvoor je naar Zeeland komt. Dit van de commissie zijn dit goede initiatieven die aan kan bijvoorbeeld door arrangementen aan te impact zouden kunnen winnen wanneer zij in samen- gaan bij festivals en musea bij boekingen van hang worden gebracht en onderdeel zijn van een door accommodaties. Ook hoogwaardige culturele onderwijsinstellingen, de toeristische en medische programmering voor monumenten als bijvoor- sector en de overheid gedragen toekomstbeeld. Wan- beeld de Grote Kerk van Veere past hierbij. neer nieuwe samenwerkingsvormen hun intrede doen kan dat soms knelpunten opleveren met bestaande OO Benut bestaande potentie van musea zoals regelgeving of financieringsmethodieken. Het vraagt het Nationaal herdenkingscentrum ‘Waters- commitment en creativiteit van alle betrokken par- noodmuseum’. Dit kan bijvoorbeeld door tijen hiervoor passende oplossingen te vinden. vervoer van scholieren buiten Zeeland naar het museum te faciliteren. Zet daarnaast in Cultuur op het vestigen van een dependance van een Cultuur draagt in belangrijke mate bij aan het bekend (inter)nationaal museum dat past bij vestigingsklimaat, de economische bestedingen, de de Zeeuwse kracht. De dependanceformule toeristische aantrekkingskracht en de leefbaarheid (voorbeeld is Louvre – Lens) maakt gezamen- van Zeeland. Cultuur is daarmee van belang voor de lijke activiteiten en promotie mogelijk. Zeeuwse inwoner, de toerist en voor hen die zich in 32 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

OO Benut (en continueer) Zeeuwse festivals met schap van Richard van Zwol, SG BZK: Maak verschil, nationale uitstraling zoals Concert at SEA, Zee- krachtig inspelen op regionaal-economische opga- land Nazomerfestival en Film by the Sea waarbij ven. De studiegroep presenteert drie principes bin- aantoonbaar sprake is van een economische nen het economisch domein die van betekenis zijn vestigingsfactor (zo worden de verblijfsaccom- voor de inrichting en werkwijze van het openbaar modaties in de omgeving nadrukkelijk gebruikt). bestuur:

OO Zet daarnaast in op uitbreiding met een spraak- OO Inhoudelijke opgaven staan voorop waarbij de makend evenement op een bijzondere locatie regionale schaal het uitgangspunt is. Daarbij in een concept waarbij cultuur hand in hand moet niet uitgegaan worden van blauwdrukken gaat met duurzaamheid en technologische en vrijblijvende oplossingen. Voor grensregio’s ontwikkelingen. Ondersteun de evenementen/ als Zeeland betekent dit ook samenwerking met festivals door vervoer vanuit Zeeuwse scholen regio’s in Vlaanderen. te faciliteren. OO Adaptief vermogen van bestuur is nodig om in te OO Ondersteun en versterk binnen Zeeland regionale kunnen spelen op onvoorspelbare ontwikkelin- bestaande en nog te ontwikkelen initiatieven op gen en veranderingen. Dat vergt differentiatie, het gebied van muziek, beeldende kunst, festivals deregulering en de-hiërarchisering van en binnen en theater. Aantrekkelijke initiatieven die mensen het openbaar bestuur. verrassen, vermaken, uitdagen en tot nadenken aanzetten en daarmee een meerwaarde hebben OO In staat zijn verbindingen te leggen tussen domei- voor het woon-, werken verblijfklimaat van de nen en sectoren, maar ook tussen bestuurslagen. regio. Daarvoor is het noodzakelijk een gedeelde visie, kennis van zaken en de geschikte vaardigheden te Bij al deze ideeën geldt dat commitment en inves- hebben. teringsbereidheid bij overheden, ondernemers en culturele instellingen moeten bestaan om dit van de De Studiegroep stelt ten aanzien van de komende grond te krijgen. kabinetsperiode een agenda voor waarin gemeenten in een regio worden uitgedaagd een economisch regionaal-bestuurlijk programma op te stellen. Een 3.4 RANDVOORWAARDELIJKE programma dat richting geeft aan en verbinding legt VESTIGINGSKLIMAATFACTOREN tussen diverse sectoren. Een programma dat ook de bestuurlijke arrangementen bevat die nodig zijn. Werken aan bestuurskracht als randvoorwaarde Grensoverschrijdend partnerschap tussen gemeen- In vrijwel alle gesprekken die de commissie tot ten, provincie en Rijk is daarbij het uitgangspunt. dusver heeft gevoerd binnen én buiten de provincie Zeeland komt het vraagstuk van de bestuurlijke Naar onze opvatting leent Zeeland zich door zijn samenwerking in Zeeland aan de orde. Verschillende omvang, opgaven en ligging als grensregio bij uitstek partijen constateren een gebrek aan eensgezindheid om te experimenteren met vormen van bestuurlijke in het optreden van gemeenten en een gebrek aan vernieuwing. Tegelijk zien we dit als randvoorwaar- slagkracht van de provincie op belangrijke opgaven. delijk om de inhoudelijke opgaven van het voor Kenmerkend voor de handelwijze van de provincie is gestelde actieprogramma te realiseren. (noodzakelijk, een verdelende rechtvaardigheid. Deze geluiden slui- maar niet voldoende). ten aan bij de bevindingen van de bestuurskrachtmeting Ruimte voor verbeelding (Calon, 2011). Om de eensgezindheid te versterken en slagkracht te vergroten kunnen gemeenten, provincie, bedrijfs- Op 14 maart 2016 is het rapport van de Studiegroep leven en onderwijsinstellingen de handen ineen Openbaar Bestuur uitgekomen, onder voorzitter- slaan en gezamenlijk werken aan de opgaven voor Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 33

Zeeland. Zeeland kent de Tafel van 15 waarin wordt Om op deze thema’s verdere vooruitgang te boeken deelgenomen door bestuurlijke vertegenwoordigers is het wenselijk hierbij ook de verbinding te leggen van de dertien Zeeuwse gemeenten, waterschap met de inzet van het landelijke actieteam Grensover- Scheldestromen en de provincie Zeeland. Wij zien schrijdende Samenwerking, dat op 1 oktober 2015 in de Tafel van 15 een eerste stap in die richting, die door het kabinet is ingesteld. wat ons betreft verder uitgebouwd kan worden. Naar onze opvatting vragen de opgaven die voorliggen om Wat opvalt in de huidige samenwerkingsstructuren een minder vrijblijvend samenwerkingsmodel. Dat is dat het vooral gaat om overleg tussen publieke betekent enig pionierswerk en daarmee ruimte voor partijen. Zij hebben weliswaar een deel van de eigen vormgeving, omdat een dergelijke samenwer- sleutels in handen om grensbarrières weg te nemen, king nergens anders in Nederland nog bestaat. maar het zijn bedrijven die kansen missen door gebrek aan grensoverschrijdende samenwerking. Ten aanzien van de bestaande grensoverschrijdende Meer betrokkenheid van triple helix partijen kan samenwerking geldt in zekere zin hetzelfde. Zeeland bijdragen aan meer gevoel van urgentie en meer werkt al lange tijd samen met zijn Vlaamse buren. concrete actie, juist als het gaat om de genoemde Zeeland is onderdeel van de Vlaams-Nederlandse onderwerpen. Het tweede is dat een concrete inhou- Delta waarin de provincies Antwerpen, Noord-Bra- delijke regionaal-economische agenda ontbreekt. bant, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Zeeland Participatie als grensregio in een experiment dwingt en Zuid-Holland samenwerken. Ook is Zeeland tot het maken van een dergelijke agenda. onderdeel van de Euregio Scheldemond (Oost- en West-Vlaanderen en Zeeland) en wordt actief Start-ups geparticipeerd in de Scheldemondraad. Grensont- De Zeeuwse broedplaats voor innovatieve techno kennende samenwerking biedt grote kansen voor alle en creatieve start-ups Kenniswerf - DOK41 faci- regio’s. liteert starters op het gebied van de huisvesting, biedt coaching- en sparringmogelijkheden en geeft Ter voorbereiding op de topontmoeting tussen de toegang tot kennis en een breed netwerk door het minister-presidenten van Vlaanderen en Nederland organiseren van 'Lunch en kenniswerken', kennis- op 7 november 2016 in Gent heeft de Scheldemon- sessies en themabijeenkomsten. De innovatiekracht draad een aantal concrete onderwerpen benoemd: van Zeeland wordt door de bundeling van krachten versterkt; kennisinstellingen, onderzoekers en (inno- OO Grensoverschrijdende mobiliteit, zoals vatieve) bedrijven komen tot meer hoogwaardige openbaar vervoer en de spoorverbinding werkgelegenheid. Samenwerking met het landelijke tussen Gent en Terneuzen. programma Start Up Delta is essentieel om Kennis- werf – DOK41 verder uit te bouwen. OO Verschillen in competenties wegwerken tussen Nederlandse en Vlaamse afgestudeerden, Financiering en fondsvorming met name in het beroepsonderwijs. Impuls Zeeland, het ontwikkelingsbedrijf van de regio, heeft verschillende innovatiefinancierings- OO Het Smart Delta Resources-programma. fondsen, met als doel het begeleiden en financieren van startende ondernemers. OO Grensoverschrijdende regelvoorziening. Om grensoverschrijdende samenwerking te bevorde- OO InnoGo! richt zich op ondernemers met een ren kunnen uitzonderingen op landelijke regel- goed idee voor een nieuw product, en helpt op geving een verschil maken. Bijvoorbeeld wanneer weg met coaching, financiering en een sterk regionale overheden kunnen kiezen om de wet netwerk. De doelgroep bestaat uit starters geving van het ene land ook in het andere land met een technische innovatie of starters en toe te passen. mkb-bedrijven met een biobased innovatie. 34 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

OO Het Zeeuws Participatiefonds (ZPF) verstrekt zo onderdeel van een landsdekkend systeem van hoog risicodragend kapitaal en richt zich op star- ontwikkelingsbedrijven. Onderdeel van een stevigere tende en doorstartende innovatieve ondernemers. verbinding van Impuls Zeeland aan de BOM zou Aspecten als werkgelegenheid, het creëren van naar onze opvatting moeten zijn: nieuwe economische activiteiten, innovatie en een ondernemersklimaat zijn belangrijke punten 1. Voorzetting van de rijksfinanciering waar het fonds zich op richt. aan Impuls Zeeland.

OO Het Zeeuws InvesteringsFonds (ZIF) investeert 2. Toegang vanuit Zeeland tot de in jonge ondernemingen die een nieuw product, fondsen van de BOM. proces of dienst hebben ontwikkeld dat onlangs op de markt is geïntroduceerd of dat binnen 3. Een gezamenlijk ‘Zeeland fonds’ van provincie maximaal twee jaar gaan doen. en Rijk voor structuurversterkende projecten.

De fondsen van Impuls zijn van beperkte omvang Voor realisatie van plannen is immers vroeg of en bovendien vrijwel volledig belegd. Dit maakt laat geld nodig. Ons beeld is dat er bij veel partijen dat nieuwe, kansrijke investeringsvoorstellen van middelen beschikbaar zijn voor goede plannen. Dit innovatieve starters en mkb-bedrijven (ook ten aan- is wellicht minder dan voorheen, maar hier geldt: zien van doorgroei) niet of nauwelijks gehonoreerd voor goede plannen is vrijwel altijd (co)financiering kunnen worden. Tegelijk constateren we ook dat het beschikbaar. Hierbij moeten wel de volgende kant aanbod van goede investeringsvoorstellen vanuit de tekeningen gemaakt worden: regio beperkt is. Een belangrijk deel van de porte- feuille van het Zeeuws Investeringsfonds bestaat OO Niet alle plannen kunnen gerealiseerd worden. bijvoorbeeld uit investeringen buiten Zeeland. De Goede plannen zijn plannen die bijdragen aan publiek-private samenwerking in de regio zal het duurzame economische structuurversterking oog scherper moeten richten op het versterken van van Zeeland en aansluiten bij de geformuleerde de kwaliteit en kwantiteit van de investeringsvraag principes. en het afstemmen van het aanbod daarop. Dit geldt voor Impuls Zeeland, private investeerders (banken, OO De regio (triple helix) zal zelf initiatief moeten verzekeraars) en particulieren. nemen en ook eigen middelen moeten alloceren.

Impuls Zeeland zou verder de aangewezen partij zijn OO De beschikbare middelen buiten de regio heb- om de strategische opgaven in de regio (onderhavig ben veelal de vorm van investeringsmiddelen. actieplan) van schaal en uitvoeringskracht te voor- Dit houdt in dat er een zeker financieel rende- zien. Impuls heeft op dit moment echter nauwelijks ment verwacht wordt. Wanneer er geen financieel mogelijkheden grotere, strategische projecten te rendement te verwachten is, zal heel duidelijk realiseren, als gevolg van gebrek aan capaciteit en gemaakt moeten worden wat het maatschappelijk middelen. rendement is.

Een goede lijn zou naar het oordeel van de com- Op dit moment hebben de meeste plannen bin- missie zijn wanneer Impuls een steviger verbinding nen de regio (nog) niet de mate van uitwerking dat aangaat met de Brabantse Ontwikkelingsmaatschap- zij investeringsrijp zijn. Wat wij daarbij van belang pij (BOM). Samenwerking met de BOM ligt voor de vinden is dat er bij het Rijk de bereidheid moet hand omdat Noord-Brabant en Zeeland in het kader bestaan te ondersteunen bij de ontwikkeling van van Europese programma’s al samenwerken als deze plannen en de ontwikkelde plannen vanuit een landsdeel zuid (met Limburg). Dit zou versterkend positieve grondhouding in overweging te nemen. Dit moeten werken op de schaal en de slagkracht van vraagt om een gezamenlijke structuur waarin deze Impuls Zeeland. Bovendien wordt Impuls Zeeland afwegingen gemaakt kunnen worden. Wij pleiten Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 35

daarom voor een publiek-privaat investeringsfonds Delta als drager van economische ontwikkeling. waar plannen die bijdragen aan duurzame economi- Door de maatregelen wordt de beveiliging van de sche groei in Zeeland een beroep op kunnen doen. Delta tegen hoog water klimaatbestendig en zal Dit fonds zou moeten passen binnen de structuur weer voldoen aan de eisen van deze tijd. De relatief van de BOM en daarin een ‘Zeeuwse Kamer’ moeten beperkte investering in de waterkwaliteit maakt een vormen. Hiermee bedoelen we een eigen triple helix- veelvoud aan investeringen los op het gebied van samengestelde investeringscommissie die op basis ruimte, economie en toerisme en maakt deze en van eigen criteria voorstellen beoordeelt. bestaande investeringen hoger renderend. Voorbeel- den zijn een getijde-energie centrale in de Brouwers- Infrastructuur dam (Grevelingen), investeringen in hoogwaardige Een ander randvoorwaardelijk aspect vormt infra- verblijfsrecreatie op diverse plaatsen rondom het structuur en de fysieke verbinding van Zeeland Volkerak-Zoommeer en stadsontwikkeling en revita- met zijn omgeving. Om met name het haven- en lisering van de historische verbinding met het water industriecomplex goed te ontsluiten is betrouwbare bij Bergen op Zoom. Tevens is een goede omgevings- ontsluiting via verschillende, op elkaar afgestemde, kwaliteit randvoorwaardelijk voor het welslagen van modaliteiten (synchromodaal transport) nodig. activiteiten op het gebied van economische struc- Eerder constateerden we dat op dit moment sprake tuurversterking, zoals geschetst rond energietransitie is van goede, congestievrije verbindingen, maar en deltatechnologie. dat deze, naar de toekomst toe, wel kwetsbaar zijn. Aandacht voor goede achterlandverbindingen voor Het mes kan hier dus aan meerdere kanten snijden. een betere ontsluiting van de havens is, zeker op Het Rijk zal in dezen haar verantwoordelijkheid termijn, van belang. Dit geldt voor de spoorverbin- moeten nemen omdat de problematiek een gevolg dingen naar het zuiden (zoals de kanaalzone Gent- is van de toenmalige keuze door het Rijk van een Terneuzen en de verbinding Axel-Zelzate) en voor de Delta met ‘harde’ compartimentering waardoor de wegverbinding (N59) naar Rotterdam. Het MIRT- natuurlijke dynamiek vrijwel volledig is verdwenen. overleg is de plaats waar hierover gesproken kan Daarnaast zal de regio krachtig moeten inzetten op worden. Hierbij geldt dat investeringen in infrastruc- samenwerking om investeringen in waterkwaliteit tuur gezien moeten worden als onderdeel van de een multiplier-werking te geven voor de economi- strategische plannen van de betrokken havens. sche ontwikkeling van de regio en de Nederlandse concurrentiepositie. Infrastructuur is echter niet alleen randvoorwaardelijk voor economische ontwikkeling, maar kan, mits goed benut, structuurversterkend werken. In dit 3.5 CONCLUSIE verband zijn de regionale opgaven rond waterkwaliteit en waterveiligheid relevant: de delta-gerelateerde Op basis van het voorgaande constateren we dat ontwikkelingen. Grevelingen en Volkerak-Zoommeer er binnen Zeeland op veel terreinen acties worden kampen met problemen van de kwaliteit van het ondernomen die naar onze opvatting een bijdrage water die door klimaatverandering zullen verergeren. leveren of kunnen leveren aan de versterking van de De problemen hangen samen met de waterveilig- economische structuur van de regio. Bovendien zien heidsstrategie die in het verleden door het Rijk is we met de geschetste ontwikkelingen dat er sprake gekozen: een Delta met ‘harde’ compartimentering is van een perspectief voor de regio. De traditionele waardoor de natuurlijke dynamiek vrijwel volledig sectoren van werkgelegenheid (chemie, agro) bieden is verdwenen. Voor beide bekkens zijn oplossingen kansen voor het creëren van werkgelegenheid in voorzien die, door de verbetering van de waterkwali- nieuwe sectoren en clusters als biobased en energie teit, de hoeksteen zijn van een totaal aan investerin- transitie. De verbinding tussen zorg en toerisme gen en beleidsprogramma’s op het vlak van wonen, biedt meer kansen voor werkgelegenheid en voor werken en recreëren om de sociaaleconomische het in stand houden van voorzieningen dan op dit structuur in het gebied te versterken: een gezonde moment worden aangegrepen. 36 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Wanneer we kijken naar deze thema’s dan valt het volgende op:

O Sterkere verbindingen nodig – De samenhang tussen de initiatieven van de verschillende economische sterkten is relatief beperkt. Initiatieven worden veelal sectoraal of per kolom opge- zet. Naar ons oordeel is versterking van de verbindingen tussen sectoren en clusters nodig, zodat de Zeeuwse economie als geheel robuuster wordt. Hoewel de economische betekenis van de chemie en het havencluster groot is, is de Zeeuwse economie betrekkelijk divers. Benutting van deze diversiteit vereist verbinding tussen sectoren en clusters, die ook tot uitdrukking komt in aansluiting bij de onderzoeks- en onderwijsinfrastructuur. In onderstaande fi guren is dit beeld globaal weergegeven:

HUIDIGE SITUATIE Industrie

Zorg

Vitaliseren Verduurzamen Verankeren Water

Verbinden Biobased

Logistiek

Energie Versnellen

Agro/food Recreatie en toerisme Verbeteren

TOEKOMSTIGE SITUATIE Industrie

Logistiek

Zorg ?

Biobased Veiligheid Water Energie

Agro/food Zorgtoerisme

Recreatie en toerisme HUIDIGE SITUATIE Industrie

Zorg

Vitaliseren Verduurzamen Verankeren Water

Verbinden Biobased

Logistiek

Energie Versnellen

Agro/food Recreatie en toerisme Verbeteren

Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 37

TOEKOMSTIGE SITUATIE Industrie

Logistiek

Zorg ?

Biobased Veiligheid Water Energie

Agro/food Zorgtoerisme

Recreatie en toerisme

O Meer kiezen, minder verdelende rechtvaardig- adresseren van vraagstukken op dit schaalniveau heid – De Zeeuwse economie kent relatief veel vergroot bovendien de mogelijkheden van het topsectoren (o.a. agro-food, energie, chemie) aantrekken van Europese middelen. zij het van bescheiden omvang. Dit kan zowel een kracht als een bedreiging vormen. Het risico Er is kortom perspectief en er zijn kansen, maar met bestaat dat versnippering ontstaat van capaciteit de huidige voorstellen en aanpak wordt dit perspec- en middelen. Gezien de rijkheid van initiatieven tief naar onze verwachting nog onvoldoende gerea- en de eerder genoemde neiging van de regio om liseerd. Wat is er nu nodig om dit perspectief wel te het principe van een verdelende rechtvaardigheid realiseren en tot duurzame economische structuur- te hanteren is dit een reëel risico. Een scherpere versterking te komen? Naar onze opvatting is het focus kan dit voorkomen, maar dat vraagt om het nodig om keuzes te maken, omdat binnen de regio maken van regionale keuzes. de capaciteit en middelen ontbreken om alles op te pakken. Wij zien het als onze rol om hiervoor prin- O Meer schaalvariatie in aanpak – Veel van de cipes aan te reiken op basis waarvan deze afweging genoemde initiatieven vragen om handelen gemaakt kan worden. In het volgende hoofdstuk op een ander schaalniveau dan waar ze nu op werken we dit uit. Ten tweede is een samenwerkende uitgevoerd worden. Soms is de Zeeuwse schaal en actiegerichte houding in de uitvoering nodig. Ook optimaal, en soms het niveau van de Zuidwes- hiervoor zullen wij in het volgende hoofdstuk sug- telijke Delta of de Vlaams-Nederlandse Delta. gesties doen. Dit betekent ook dat Oost- en West-Vlaanderen onderdeel van de Zeeuwse omgeving zijn. Het 38 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 39 4 Actie!

4.1 INLEIDING zeer geschikt is voor proefprojecten. De benutting van mogelijkheden daartoe vereist een benadering Het is noodzakelijk actie te ondernemen, nu er nog in samenhang met anderen (regio’s, stakeholders, voldoende perspectief is om het tij te keren. Wel programma’s). geldt dat daarbij keuzes gemaakt moeten worden: in de prioriteitsstelling van voorgenomen initiatieven, in het bijstellen van bestaande initiatieven en in 4.2 AFWEGINGSPRINCIPES het starten van nieuwe initiatieven. De opgave is als regio zodanige keuzes te maken dat deze als geheel De commissie staat een Zeeuws programma voor versterkend werken voor Zeeland op lange termijn ogen dat een structurele bijdrage levert aan de ver- en daarmee een bijdrage leveren aan een structureel sterking van de Zeeuwse economie. Een succesvol beter beeld voor de economie van Zeeland. Keuzes programma in onze open vernetwerkte economie die de diversiteit van de Zeeuwse economie benutten, stelt eisen. De commissie hanteert de volgende prin- zodat de Zeeuwse economie als geheel meer robuust cipes bij het maken van afwegingen om te komen tot wordt. Daarnaast is het nodig om als regio partners een programma: te committeren buiten de regio om de initiatieven op de gewenste schaal te geven. Wij hebben daarbij 1. Commitment. Een eerste voorwaarde om een een pragmatische en actiegerichte benadering voor project ten uitvoer te brengen is dat, binnen de ogen gericht op investering. De inhoud van Zeeuwse regio, urgentie wordt gevoeld en de bereidheid en initiatieven, aansluitend op strategische agenda’s op het vermogen bestaan om actie te ondernemen. Europese, nationale en landsdelige schaal, is daarbij Het commitment moet breed in de regio gevoeld bepalend voor de krachtenbundeling en verruiming worden. Dit wil zeggen dat er bij de gehele triple van middelenkaders. helix (ondernemers, onderwijs en overheid) draagvlak voor bestaat. Het trekkerschap, de De geschetste urgentie maakt het nodig tot een uitvoeringsverantwoordelijkheid, moet belegd beknopt actieprogramma te komen met haalbare zijn (of binnen afzienbare tijd belegd kunnen prioriteiten voor de korte termijn. In dit hoofdstuk worden). doen we daar een voorstel voor, waarbij we de keuzes gebaseerd hebben op een aantal afwegingsprincipes. 2. Concreetheid. Een tweede voorwaarde is dat een We hebben hierbij zowel naar de korte als naar de project concreetheid in zich heeft. Er dient een lange termijn gekeken. De Zeeuwse economie is ten projectplan of business case te zijn. Dit betekent dele afhankelijk van bestaande sterkten (chemie, dat er een doel, een beoogd resultaat en aanpak havens). Het behoud van die sterkten vergt inno- geformuleerd is, en dat de belangrijkste randvoor- vaties. Sectorale en cross-sectorale innovaties die waarden zoals capaciteit en benodigde middelen ervoor zorgen dat bestaande werkgelegenheid blijft in kaart zijn gebracht en zijn ingevuld. behouden en nieuwe werkgelegenheid zich ontwikkelt. De succeskansen van Zeeuwse innovaties 3. Benutting van de schaal en kwaliteit van andere hangen voor een groot deel af van inbedding in regio’s. Oplossingen op Zeeuwse schaal hebben grootschaliger plannen. Dit geldt voor biobased ver- vaak onvoldoende potentie voor het oplossen nieuwingen, de uitvoeringsplannen voor de chemie- van Zeeuwse vraagstukken. Gebrek aan schaal en sector en ook voor infrastructurele plannen voor massa is een bedreiging voor Zeeuwse initiatie- havens en achterlandverbindingen. Zeeland wordt ven. Om dit tegen te gaan is het nodig, meer dan vanuit innoverende sectoren gezien als een regio die nu het geval is, gebruik te maken van de schaal 40 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

en beschikbare kwaliteiten van omliggende regio’s. 4.3 NAAR EEN ACTIEPROGRAMMA Wanneer dit grensoverschrijdend plaatsvindt dan vergroot dit bovendien de mogelijkheden op Euro- Primair langs de lijnen van deze principes is het door pese cofinanciering. de commissie voorgestelde programma opgesteld. Het is aan de regio om hier verder vorm aan te geven. Het 4. Bijdrage aan nationale en/of internationale programma is daarmee niet in beton gegoten, of bij (Europese) ambities. Een bescheiden schaal heeft voorbaat gecommitteerd of gerealiseerd; het vraagt om als voordeel dat het mogelijkheden biedt om als gezamenlijke inzet van regio, omgevingspartners en experimenteeromgeving te dienen. Dit heeft echter Rijk. Hierdoor kan samenwerking ontstaan waarmee de alleen betekenis wanneer initiatieven zijn ingebed regio in staat is om toekomstige opgaven te adresseren. in een grotere agenda. Door initiatieven niet alleen vanuit Zeeuws belang te benaderen, maar ook van- De commissie is overtuigd van de noodzaak toekomst- uit hun bijdrage aan nationale of internationale gericht te denken en te handelen en tegen deze achter (Europese) ambities kan deze betekenis gereali- grond staat de commissie achter de benadering van seerd worden. Zeeland 2040, waarin de uitgangspunten voor regio- profilering al zijn benoemd. Een verdere keuze is aan 5. Betrokkenheid van de triple helix. Om tot een de regio en wordt mede bepaald door de thema’s en effectief regionaal-economisch programma te programma’s waar uiteindelijk op ingezet zal worden. komen is betrokkenheid van zowel overheid, onderwijs- en onderzoeksinstellingen en bedrijfs leven cruciaal. Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 41

Prioritaire acties

1. SDR/circulaire economie/ Wind op Zee en het Centrum voor Innovatief Vak- biobased economy manschap Wind op Zee aan Zeeland daarin cruciaal. De biobased economy is een containerbegrip dat concreet moet worden ingevuld. De agro-, chemie- 3. University College for Engineering en energie-agenda komen erin samen. Partners uit and Innovation (Bèta College) omringende regio’s hebben behoefte aan verbinding Naast een sterke basis-onderwijs-infrastructuur met Zeeuwse bedrijven en initiatieven. De SDR-pro- met doorlopende leerlijnen is in Zeeland specifi ek jecten vormen een goede basis om die verbindingen behoefte aan triple helix partner vanuit onderwijs te zoeken. Zeeland mist op dit moment effectieve en onderzoek als participant in het SDR/ circulaire verbindingen met programma’s en projecten buiten economie / biobased cluster. De plannen voor een Zeeland en voor zover die verbindingen er zijn ont- bèta college zijn in een zodanig stadium dat concre- breken de middelenkaders om vereiste (co-)fi nan- tisering en versnelling zeer kansrijk zijn. cieringen te leveren. Een samenhangend plan met duidelijke speerpunten biedt kansen voor innovaties 4. Havensamenwerking die noodzakelijk zijn voor het behoud van bestaande Zeeland vaart een eigen koers met de ontwikkeling en ontwikkeling van nieuwe werkgelegenheid. van ZSP, zowel ten aanzien van de inhoudelijke richting als het investeringsprogramma. De schaal voor 2. Experimenteergebied Energietransitie de strategische koersbepaling voor de Zeeuwse havens en Deltatechnologie kan worden gezien als een strategische cascade die De Zuidwestelijke Delta heeft de potentie om de begint bij de internationale positionering van de Bel- proeftuin te zijn waarin de waterveiligheidsconcep- gische en Nederlandse zeehavens. De vraag is welke ten van de toekomst worden ontwikkeld met inacht- positionering ZSP nastreeft in een internationaal, neming van economische en ecologische belangen. nationaal, regionaal, provinciaal toekomstbeeld. Een Deze proeftuin is niet alleen gekoppeld aan de ingebedde strategie is noodzakelijk om uit de huidige waterveiligheid maar ook, of juist ook aan andere defensieve redeneringen ten aanzien van de toekomst uitdagingen die op Nederland en de regio af komen van de havens te geraken. Dit betekent intensieve zoals de energietransitie. Energietransitie voor samenwerking met de havens van Rotterdam en Gent. Zeeland is onderdeel van mondiale, nationale en regionale transitie-agenda’s. Zeeland heeft voordelen 5. Gezonde regio en toerisme op grond van structuur en ligging ten aanzien van de Ten aanzien van de zorg is al meerdere malen gecon- ontwikkeling van duurzame energie. Zon, wind en stateerd dat ‘de basis op orde’ hoogste prioriteit water bieden Zeeland mogelijkheden om een bijdrage heeft. Die basis is nodig voor verdere ontwikkeling te leveren aan de CO2- en energie-agenda. en vernieuwing van toerisme. Pas wanneer de basis Ketenactiviteiten voor de bouw-, exploitatie- en op orde is, zijn verdere ontwikkelingen die toerisme onderhoudsactiviteiten bieden kansen voor de en zorg verbinden als ‘specifi ek Zeeuws pakket’ Zeeuwse economie. Krachtenbundeling is nodig mogelijk. Ook hier is een samenhangend plan nodig (onderzoek, onderwijs, onderwijs en overheid) met dat bestaande initiatieven verbindt en wordt gedra- als ambitie om belangrijke innovaties te forceren op gen door onderwijsinstellingen, de toeristische en gebied van de combinatie van economie, ecologie medische sector en de overheid. Wanneer nieuwe en veiligheid. Naast doorontwikkeling van de Delta vormen van samenwerken hun intrede doen kan dat Academy en het Delta Platform, zijn de realisatie soms knelpunten opleveren met bestaande regel- van projecten (ontwikkeling van Grevelingen en het geving of fi nancieringsmethodieken. Het vraagt Volkerak-Zoommeer en de windparken voor de kust commitment en creativiteit van alle betrokken van Borssele) en de toekenning Centre of Expertise partijen hiervoor passende oplossingen te vinden. 42 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Randvoorwaarden

A Experimenteergebied ger verbinding van Impuls Zeeland met de BOM bestuurlijke vernieuwing nodig om schaal en slagkracht te kunnen realiseren. Gebrek aan executiekracht is in vrijwel alle gesprek- Zeeland wordt op deze manier onderdeel van een ken die de commissie voerde aan de orde gesteld. landsdekkend systeem van ontwikkelingsbedrijven. Executiekracht wordt verbonden aan openbaar bestuur dat krachtig tot besluitvorming en conse- C Aantrekkelijk Zeeland – quente uitvoering komt. Zeeland leent zich zeer als Een samenhangend leefbaarheidsplan experimenteergebied voor een strategisch structuur- De structuur van Zeeland (dunbevolkt, langgerekt, versterkend programma dat wordt gekenmerkt door kleine kernen) is kwetsbaar ten aanzien van het schaalvariatie en vernetwerking. Het starten van een behoud van leefbaarheid. De voortdurende ‘kip-ei- experiment bestuurlijke vernieuwing is geen doel op discussie’ op het punt van leefbaarheid en demogra- zich, maar een middel dat moet bijdragen aan het fi sche ontwikkeling kan alleen maar worden door- vergroten van de slagkracht van Zeeland. De opgave broken door de basiscomponenten werk, wonen, om de regionale concurrentiekracht van Zeeland cultuur, welzijn, zorg, onderwijs en (digitale) bereik- te vergroten, vergt naar ons idee een vernieuwende baarheid in een samenhangende programmering aan vorm van samenwerken. De meerwaarde is ook dat te pakken. Zeeland kent een veelheid aan initiatie- het experiment leerervaringen oplevert voor andere ven. Een samenhangend programma ter vergroting regio’s in Nederland. van de aantrekkelijkheid van Zeeland voor zowel jongeren, ouderen als nieuwe Zeeuwen is voorwaar- B Zeelandfonds voor de uitvoering delijk voor structureel perspectief. van het programma De beschikbaarheid van voldoende middelen (pri- In onderstaande tabel zijn de acties binnen dit vaat, publiek, regionaal/nationaal) is een belangrijke programma weergegeven. Een deel van het actie- voorwaarde voor een succesvol programma. Daar- programma is gericht op behoud, versterken en ver- bij gaat het over de bestuurlijke, organisatorische nieuwen van bestaande economische activiteiten en en fi nanciële opzet. Verbinding van het Zeeuwse het ontwikkelen van nieuwe en toekomstige bronnen programma aan de infrastructuur van de Brabantse van welvaart. Een deel van het programma is gericht Ontwikkelingsmaatschappij biedt mogelijkheden om op het realiseren van essentiële randvoorwaarden het programma van een inbedding te voorzien in een ter versterking van de concurrentiekracht van de bestaande sterke infrastructuur; dit tot wederzijds regio. Dit programma is een antwoord op de zwakke voordeel voor Noord-Brabant en Zeeland. Dit kan aspecten die bepalend zijn voor de regionale concur- in de vorm van een ‘Zeeuwse kamer’ die gebruik rentiekracht, in het licht van de regionale sterkten. maakt van de organisatorische inbedding en verder Dit is niet specifi ek gericht op enkele sectoren, maar zelfstandig sturing geeft aan het programma en het op gericht en slim versterken van de innovatiekracht bijbehorende fonds. In deze lijn is ook een stevi- van de regio. Per project is een beknopt projectblad Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 43

opgesteld (zie bijlage 1). De problematiek rond gecommitteerde projectvoorstellen op te stellen. DELTA/EPZ en het provinciefonds zijn opgenomen Dit is de concretiseringsopgave voor de komende in deze tabel als afzonderlijke randvoorwaarden, maanden. Concretisering van projectvoorstellen en maar mede vanwege de scope van opdracht van deze de boogde outcome is nodig voordat een project als commissie niet verder uitgewerkt. prioriteit aangemerkt kan worden. Het is de rol van de trekker om dat te expliciteren en daarmee com- Voor de realisatie van dit actieprogramma zijn commitment van betrokkenen te zekeren. Wij verwach- mitment en inzet van partijen (binnen de regio, ten dat het mogelijk is om in dat tijdsbestek voor vanuit de omgeving en het Rijk) nodig om zaken in de genoemde initiatieven tot goede voorstellen te gang te zetten. Daarnaast zijn investeringsmiddelen komen. nodig om de plannen ten uitvoer te brengen. Deze acties bevinden zich in uiteenlopende stadia Om hierin te voorzien is een fonds van ca. € 100 van ontwikkeling. Soms gaat het om een idee, soms miljoen nodig, gefi nancierd door EU-fondsen, Rijk is er een uitgewerkte business case beschikbaar. Van en regio, publieke en private partijen, waarmee de belang is dat ongeacht deze verschillen de ontwik- ontwikkelde investeringsvoorstellen van cofi nancie- keling verder gaat. Wij bevelen aan om in oktober ring kunnen worden voorzien. Daarvan zou op ter- 2016 een reviewsessie te beleggen om de stand van mijn € 25 miljoen bij de provincie vandaan moeten zaken op te maken. Daar wordt bepaald wat er nog komen, € 25 miljoen vanuit private partijen en € 25 moet gebeuren om per actie tot een ‘Zeeland-deal’ miljoen vanuit bestaand Europees en rijksinstru- met betrokken partijen te komen. mentarium. Er is daarnaast additionele rijksfi nanciering nodig die de andere fi nancieringsbronnen Er is meer in Zeeland gaande dan in het door de kan verbinden. Inbedding van een dergelijk fonds in commissie voorgestelde actieprogramma is opgeno- de governancestructuur van de BOM kan het Rijk men, zoals ook blijkt uit hoofdstuk 3. Dit zijn vaak comfort bieden omdat schaal en professionaliteit zeer relevante initiatieven. Wat de commissie met geborgd zijn. Uiteraard zijn onderbouwde inhoude- het afwegingskader en het daarop gebaseerde uitvoe- lijke voorstellen nodig voordat fi nanciering beschik- ringsprogramma beoogt, is het stellen van prioritei- baar gesteld kan worden. Met dit actieprogramma ten en bestaande initiatieven naar een hoger plan te en de concretisering daarvan in de tweede helft tillen door gerichte inzet. In het licht van beperkte van dit jaar door de regio is de inhoud beschikbaar. beschikbaarheid van middelen (bij o.a. de provincie) De bijdrage die de regio levert aan het realiseren van en beperkte massa en schaal is het maken van keu- rijksdoelen rechtvaardigt de additionele rijksinzet. zen essentieel om tot een effectief programma voor structuurversterking te komen. We realiseren ons dat mede gezien de korte beschikbare tijd het niet mogelijk is om voldragen en 44 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Inzet Inzet Inzet Onderdeel Regio Omgeving Rijk Middelen Outcome

Prioritaire SDR / circulaire economie / Projectuitvoering Procesmatige ondersteuning Procesmatige ondersteuning (EZ) Revolverend uit Zeeland fonds Regionale verankering industrie acties biobased economy Ontwikkeling van business cases (HBR, Rein Willems) Matching uit operationeel programma Versterking concurrentiekracht Zuid Nederland industrie Bijdrage realisatie nationale duurzaamheidsdoelstellingen

Experimenteergebied energie Ontwikkelen gezamenlijke strategie Partnership, procesmatige Partnership, procesmatige ondersteuning Nationale en internationale Versterking regionale innovatiekracht transitie en deltatechnologie Doorontwikkeling Delta Platform en ondersteuning (Zuid-Holland, (IenM, RWS) duurzaamheidsfondsen Bijdrage kennisagenda Delta Academy Zuidwestelijke Delta) Realisatie randvoorwaardelijke infraprojecten Deltaprogramma (Grevelingen, Volkerak, Borssele) Toekenning Centre of Expertise en Centrum voor Innovatief Vakmanschap Wind op Zee aan Zeeland

University College for Uitwerken business case Commitment moederuniversiteiten Commitment Rijk (OCW) Revolverend, uit Zeeland fonds) Versterking regionaal Engineering and Innovation Kwartier maken innovatievermogen (Bèta College) Behoud en aantrekken van jongeren en mid-careers

Havensamenwerking Initiatief nemen tot voeren van verkennende Letter of Intent (Havenbedrijf Commitment Rijk (IenM) als aandeelhouder Investeringsruimte op grond van Strategische inbedding haven- gesprekken en opstellen Letter of Intent (ZSP) Rotterdam) HBR inbedding in nationale havenplannen en industriecluster Commitment Letter of Intent Versterking concurrentiepositie haven Provincie en gemeenten (aandeelhouders ZSP) (Havenbedrijf Gent) Ondersteuning verkenningen randwoorwaar- Commitment gemeente Rotterdam delijke infrastructuur (spoor, weg) via MIRT (aandeelhouder HBR) overleg

Gezonde regio en toerisme Ontwikkelen gezamenlijke strategie, Alliantiepartners in de zorg Inbedding in nationale plannen Private investeringen Versterking concurrentiekracht verbinden van bestaande initiatieven vanuit omgeving recreatie Aansluiting op grootschalige facilitaire Bijdrage in stand houden infrastructuur (glasvezel) voorzieningen

Rand- Experimenteergebied Aanmelden pilot Commitment Oost- en Erkenning experimenteer-gebied (BZK) Procesgeld Versterking bestuurlijke voorwaarden bestuurlijke vernieuwing Commitment regio organiseren West-Vlaanderen Procesmatige ondersteuning (BZK) slagkracht regio Vormgeven pilot

Zeeland ontwikkelingsfonds Regionale en Europese fondsen verwerven Accommodatie binnen BOM Procesmatige ondersteuning Ca. € 75 - € 100 miljoen (Rijk en regio) Versterking uitvoeringskracht regio en Economische Impuls (provincie Noord Brabant) Allocatie middelen Zeeland Openstellen fondsen BOM (EZ) (provincie Noord Brabant) Continuering huidige subsidie EIZ (EZ)

Aantrekkelijk Zeeland – Verbinden en afstemmen van Alliantiepartners zorg, cultuur en Aandacht voor regio-speciﬁ eke thema’s Mix van bestaande generieke middelen Vergroting aantrekkelijkheid van Leefbaarheidsagenda voor bestaande initiatieven onderwijs vanuit omgeving en doelgerichte aanvullingen leef- en verblijfsklimaat Zeeland Uitwerken van een strategisch en Bevolkingsgroei en versterking van de verbindend programma bevolkingspiramide onder 45 jaar

DELTA / EPZ Gezamenlijke intentieverklaring tussen DELTA, - Gezamenlijke intentieverklaring tussen DELTA, Privaat, in combinatie met Duurzame borging van publieke belan- provinciale en gemeentelijke aandeelhouders, provinciale en gemeentelijke aandeelhouders, staatsgarantie gen (veiligheid, leveringszekerheid) RWE en EPZ en Rijk over positie kerncentrale RWE en EPZ en Rijk over positie kerncentrale Apart zetten kerncentrale met eigen- (lopend traject) (lopend traject) standige ﬁ nanciering

Provinciefonds Spoedige actualisatie factor OEM Herverdeling bestaande middelen Evenwichtige verdeling Oplossing tussenliggende periode Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 45

Inzet Inzet Inzet Onderdeel Regio Omgeving Rijk Middelen Outcome

Provinciefonds Spoedige actualisatie factor OEM Herverdeling bestaande middelen Evenwichtige verdeling Oplossing tussenliggende periode 46 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

4.4 UITVOERING We zien een dergelijke structuur als tijdelijk (enkele jaren) en aanvullend op de bestaande structuren Een cruciale voorwaarde om dit actieprogramma te binnen de regio en daarbuiten. laten slagen is het versterken van de uitvoeringskracht van de regio. Dit vraagt een tijdelijke en lichte Het komende halfjaar is daarin cruciaal. De provin- structuur waarin de verantwoordelijkheid voor de cie dient, samen met EZ, het voortouw te nemen om uitvoering van dit programma is belegd. per actie de duo’s of trio’s te benoemen. Deze duo’s In de eerste plaats zijn initiatiefnemers c.q. trekkers hebben de taak, met betrokken partijen, de uitwer- per actie vereist. Belangrijk hierin is dat het pri- king en concretisering van de acties vorm te geven. maat bij de regio ligt: Zeeland is aan zet. De eerder De deadline voor deze plannen is 1 januari 2017. genoemde ‘deeltijd-Zeeuwen’ biedt eveneens een Dan moet duidelijk zijn of er bij betrokken partijen pool van talent voor een dergelijke rol. voldoende commitment bestaat om de plannen door te zetten en een Zeeland-deal te sluiten. Is die Samenwerking met partijen binnen en buiten bereidheid er niet, dan kan de energie beter anders de regio is voorwaarde. Door het formeren van benut worden. (bestuurlijke) duo’s of trio’s uit de triple helix die zich gezamenlijk committeren aan een thema komt dit het beste tot zijn recht. Dit borgt dat op grotere 4.5 TENSLOTTE schaal naar oplossingen wordt gezocht. Wij stellen ons hierbij voor dat de Zeeuwse initiatiefnemers c.q. Zeeland is een provincie met een groot gevoel voor trekkers worden bijgestaan door een hoogambtelijke eigenwaarde en regionale trots. Belangrijke cultuur- of bestuurlijke vertegenwoordiger van een rijkspartij waarden die zorgen voor zelfbewuste stellingnamen of partnerorganisatie van buiten de regio om geza- en tegelijkertijd verbinding met andere partijen en menlijk het initiatief verder brengen. effectieve samenwerking in de weg kunnen zitten. Structuurversterking van de Zeeuwse economie is Een derde aspect om de uitvoeringskracht te borgen alleen maar mogelijk door de strategische agenda is het beleggen van de aanjaagfunctie in de vorm van Zeeland te verbinden aan strategische agenda’s van een Zeeland-coördinator. De provincie dient, die op grotere schaal aan de orde zijn: Vlaanderen, samen met EZ, een Zeeland-coördinator te benoe- Noord-Brabant, Zuid-Holland, landsdelig en (inter) men. Van belang is dat er bij zowel Rijk als regio nationaal; structuurversterking voor Zeeland is voldoende draagvlak voor deze persoon bestaat. onderdeel van grotere transitie-agenda’s en daarmee Deze Zeeland-coördinator treedt in ons beeld op als onderdeel van georkestreerde uitvoering. ambassadeur en als doorzettingsmacht, te funge- ren bij knelpunten of hick-ups binnen projecten. Een triple helix samengestelde programma-board, onder voorzitterschap van de Zeeland-coördinator, ondersteunt, verbindt acties en stuurt zo nodig bij. De coördinator draagt geen directe uitvoerende verantwoordelijkheid, maar bewaakt de voortgang van het integrale actieprogramma. De duo’s of trio’s die trekker zijn per thema rapporteren per kwartaal over de voortgang aan de Zeeland-coördinator en de programma-board. Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 47

Doelen Welvaart en welzijn

Regionaal presteren Bruto regionaal product Waarneembare concurrentiekracht

Arbeidsproductiviteit Werkgelegenheid

Onderzoek Buitenlandse Infrastructuur Instituties Bronnen van technologische investeringen en menselijk en sociaal concurrentiekracht ontwikkeling kapitaal kapitaal

Economische Innovativiteit Regionale Vaardigheden structuur toegankelijkheid arbeid

Omgeving/ Bestuurlijke Sociale Regionale milieu structuur structuur cultuur

FONDS- BESTUURS- AANTREKKELIJK BÈTA VORMING KRACHT ZEELAND COLLEGE

HAVEN- ZORG EN SAMENWERKING TOERISME

SDR/CIRCULAIRE EXPERIMENTEERGEBIED ECONOMIE ENERGIETRANSITIE EN DELTATECHNOLOGIE

Wanneer we de strategische agenda projecte- ontwikkeling. Het derde en het vierde kwartaal van ren op de driehoek uit ons analysekader zien we 2016 is Zeeland aan zet om de onderdelen van het het bovenstaande patroon in de versterking van programma uit te werken en te voorzien van con- concurrentiekracht. crete plannen. Concrete plannen zijn nodig om succesvol aan te haken bij bestaande ontwikkelings- Het programma dat de commissie voorstelt vraagt en financieringsprogramma’s. Concreetheid en om invulling door Zeeuwse partijen, zowel privaat inhoudelijkheid van plannen is een voorwaarde voor als publiek. De eerste twee kwartalen van 2016 heeft participatie en middelenverwerving. de commissie benut voor analyse en programma-

Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 49 Bijlage 1 Actieprogramma

INHOUD

Prioritaire acties 1. SDR / circulaire economie / biobased economy. 2. Experimenteergebied energietransitie en deltatechnologie. 3. University College for Engineering and Innovation (Bèta College). 4. Havensamenwerking. 5. Gezonde regio en toerisme.

Randvoorwaarden A. Zeeland als experimenteergebied voor bestuurlijke vernieuwing. B. Zeeland ontwikkelingsfonds en Impuls Zeeland. C. Aantrekkelijk Zeeland – Leefbaarheidsagenda voor Zeeland. 50 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Smart Delta Resources / circulaire economie / biobased economy

Achtergrond breken de middelenkaders om vereiste (co-)fi nan- Het platform Smart Delta Resources (SDR) is cieringen te leveren. Een samenhangend plan met een samenwerkingsverband tussen elf energie- en duidelijke speerpunten biedt kansen voor innovaties grondstof intensieve bedrijven in de regio westelijk die noodzakelijk zijn voor het behoud van bestaande Noord-Brabant, Zeeland en Noord-Vlaanderen. Dit en ontwikkeling van nieuwe werkgelegenheid. platform ontwikkelt business cases voor uitwisseling van energie- en materiaalstromen, ook wel industri- Aanpak ele symbiose genoemd. Naast de lopende acties gericht op ontwikkeling van SDR zou het goed zijn te verkennen op welke wijze Onder de vlag van de Biobased Delta werken onder- SDR sterker ingebed kan worden op regionale en nemers, kennisinstellingen en overheden uit Zuid- landelijke initiatieven rond biobased en circulaire west-Nederland aan de biobased economy. Mede economie. Een gezamenlijke sessie van vertegen- door een grote agro-, tuinbouw- en chemiesector en woordigers van Biobased Delta, SDR-platform, Rein de geografi sche ligging op de as Antwerpen-Rotter- Willems, ZSP en de havens van Gent en Rotterdam, dam heeft de regio een goede uitgangspositie in deze kan daarin een eerste stap zijn. nieuwe economie. Daarnaast is ter versterking van het initiatief nodig: Wij zien een nadrukkelijke verbinding tussen SDR en de ontwikkelingen in Zuidwest Nederland rondom 1. Identifi ceren van kansen voor uitwisseling biobased en circulaire economie. De biobased eco- van energie- en materiaalstromen. nomy biedt mogelijkheden voor doorontwikkeling van bestaande (chemische) industrie naar nieuwe 2. Gezamenlijke ontwikkeling en realisatie toepassingen. van business cases (= concrete, rendabele investeringsprojecten). Doel / opgave Het platform heeft als doel de internationale con- In een diepgaande onderzoeksfase zijn door het currentiepositie van de bedrijven te versterken, SDR platform nieuwe mogelijkheden voor stromen het regionale vestigingsklimaat aantrekkelijker te over en weer in kaart gebracht. Hieruit is een lijst maken en bij te dragen aan duurzame groei van de met potentiële synergiën voortgekomen, waarvan industrie. Daarnaast draagt dit initiatief signifi cant momenteel de beste business cases worden uitge- bij aan het realiseren van de klimaatdoelstellingen, werkt tot daadwerkelijke realisatie. onder andere door reductie van broeikasgassen zoals

CO2 en vermindering van verbruik van fossiele O Financiële middelen om de ‘kleinere’ projecten te brandstoffen. helpen realiseren. Deze middelen zullen (groten- deels) revolverend worden ingezet als investe- De biobased economy is een containerbegrip dat ringskapitaal. Het kapitaal vloeit dus op termijn concreet moet worden ingevuld. De agro-, chemie- weer terug in het fonds en kan dan opnieuw aan- en energie-agenda komen erin samen. Partners uit gewend worden voor nieuwe projecten. SDR kan omringende regio’s hebben behoefte aan verbinding worden gezien als een pilot die landelijk (mede) met Zeeuwse bedrijven en initiatieven. De SDR-pro- koploper is. De opgedane kennis en werkwijze jecten vormen een goede basis om die verbindingen zullen worden gedeeld. De projecten dragen signi- te zoeken. Zeeland mist op dit moment effectieve fi cant bij aan de doelstellingen van het Rijk. verbindingen met programma’s en projecten buiten Zeeland en voor zover die verbindingen er zijn ont- Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 51

O Voor de uitwerking van de grotere cases is mede- werking van het Rijk en een werkbudget nodig voor de uitwerking van haalbaarheidsstudies, tracé verkenningen, grensoverschrijdende contac- ten et cetera.

O SDR vraagt aansluiting met belangrijke initiatieven (bijv. Rein Willems) en tafels waar beleid en instrumenten worden ontwikkeld om indus- triële symbiose te ondersteunen. SDR wil kennis en ervaring inbrengen en verwacht kennis en aansluiting op juiste instrumenten terug te halen. Dit met het oog om de kans op realisatie en de snelheid van realisatie van industriële symbiose business cases te verhogen.

Partners en trekkerschap Bedrijven, provincie, havenbedrijf, Impuls Zeeland en EZ.

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix 52 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Experimenteergebied Energietransitie en Deltatechnologie

Achtergrond Door samen te werken kan Zeeland zich als onder- Vraagstukken zoals klimaatverandering, energie en deel van de Zuidwestelijke Delta positioneren als duurzaamheid en circulaire economie vragen om experimenteergebied op het vlak van energie delta- nieuwe technieken en vervanging van bestaande ener- technologie, met de bijbehorende economische gievoorzieningen. Twee zaken springen in het oog: ontwikkelingspotentie.

O Zeeland biedt een vrij unieke combinatie van Doel / opgave wind, water, blue energy en mogelijk ook O Meerwaarde en synergie halen uit de combinatie getijden energie. Met de bouw van twee windpar- van projecten als de windparken voor de kust van ken voor de Zeeuwse kust (Borssele I en Borssele Borssele en de ontwikkeling van het Grevelingen II) is een investering van € 1,2 miljard gemoeid. en Volkerak Zoommeer met de getijdencentrale Dit biedt kansen voor de Zeeuwse economie en in de Brouwersdam en beperkt getij. de havens in het bijzonder. Tijdens de bouw als aanvoer haven, maar ook na de aanleg en bij O Verbinding van bedrijfsleven met deze ingebruikname zullen er maintenance activiteiten ontwikkelingen (o.a. assemblage en moeten worden uitgevoerd. Hoewel in Zeeland maintenance). deze vormen van duurzame energie niet allemaal op de schaal voor handen zijn zoals bij wind op O Aansluiting van bestaande opleidingen op zee het geval is, de grote variëteit in energie- het gebied van engineering en energy. vormen biedt een gunstige uitgangspositie als experimenteergebied. O Bijdragen aan (nationale) duurzaamheids-

doelstellingen, zoals CO2-reductie. O Binnen Zeeland is veel kennis aanwezig over ecologie en deltatechonologie met instituten als Aanpak IMARES, NIOZ, de hogeschool Zeeland, de Delta Een eerste stap is met alle betrokken partijen te Academy en het Delta Platform. Wanneer deze komen tot een samenhangend en strategisch pro- instellingen in samenwerking voor Nederland gramma, een stip op de horizon, waarin nadrukkelijk relevante water/veiligheidsconcepten weten te ook de mogelijkheden voor business-ontwikkeling ontwikkelen, dan zijn die potentieel toepasbaar worden meegenomen. op vele plekken in de wereld. De Zuidwestelijke Delta is, zeker vanuit het oogpunt van klimaat- Betrokken partijen en trekkerschap verandering, één van de hotspotgebieden van Zeeland Seaports, Impuls Zeeland, Hogeschool Nederland. Dit biedt de kans om waardevolle Zeeland, KNDW, Rijkswaterstaat, Waterschap kennis op te doen in de eigen proeftuin: het Scheldestromen, DOW, IMARES, NIOZ, Delta Delta Lab Zee-Land. Academy, UCR.

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 53

University College for Engineering and Innovation (UCEI, bèta College)

Achtergrond Aanpak Als onderdeel van Campus Zeeland! wordt een Opstellen van governancemodel en implementatie- onderzoek uitgevoerd naar een tweede University plan, en daarmee het uitwerken van de oprichtings- College in Middelburg met focus op engineering en processen, het verdelen en vrijmaken van de fi nan- ondernemerschap. Binnen de regio bestaat bij zowel ciën en een tijdslijn voor de besluitvorming. ondernemers (DOW, Damen), onderwijs en overheden breed draagvlak voor dit initiatief. In 2015 is De stappen die hiervoor gezet moeten worden zijn hiertoe de opdracht gegeven aan kwartiermaker C.J. beschreven in het business plan UCEI. van Duijn (TU Eindhoven). Inmiddels is een charter geformuleerd dat de visie, missie, ambitie, inhoud Betrokken partijen en trekkerschap en richtlijnen van UCEI weergeeft en is er input Provincie Zeeland, beoogde moederuniversiteiten, en support bij de triple helix Zeeland en betrokken OCW, bedrijfsleven. Voor dit thema is door de pro- universiteiten gecreëerd door middel van de vele vincie een externe trekker aangesteld. gesprekken die zijn gevoerd. Een business case wordt nu ontwikkeld.

Doel / opgave Realisatie van een University College for Engineering and Innovation (UCEI) te Middelburg (tweede bèta College). Dit college zal jaarlijks zo’n tweehonderd jonge, getalenteerde én gemotiveerde studenten aan zich binden. De academische verankering moet worden geborgd door moederuniversiteiten. UCEI is een driejarige academische engineering bacheloroplei- ding waarin onderwijs, onderzoek en praktijk nauw met elkaar zijn verweven. Vanuit een solide basis in de engineering sciences en met ruime aandacht voor ondernemerschap worden studenten voorzien van 21st century skills: zij kunnen samenwerken in teams, zijn oplossingsgericht en hebben een kriti- sche, zelfstandige, ondernemende en internationaal georiënteerde houding. UCEI studenten onderschei- den zich door een grote mate van maatschappelijk engagement. UCEI studenten verbinden een stevige disciplinaire basis met een multidisciplinaire blik.

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix 54 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Havensamenwerking

Achtergrond ZSP dient het initiatief dit proces te nemen door met Door ingrijpende, mondiale ontwikkelingen op het beide havens afzonderlijk het gesprek aan te gaan. gebied van energie, klimaat en logistiek staan de Dit vraagt om vertrouwen en commitment van beide Nederlandse en Vlaamse zeehavens voor een aantal partijen. Het opstellen van een memorandum of grote, gedeelde opgaven. Samenwerking kan de aan- understanding is hierbij een eerste stap. wezige clusters binnen de havens wederzijds versterken en zo de concurrentiepositie van de betrokken Betrokken partijen en trekkerschap havens versterken. Dit draagt bij aan duurzame groei Zeeland Seaports, de aandeelhouders van Zeeland en het behoud of het creëren van werkgelegenheid. Seaports, Haven van Gent en het Havenbedrijf Rot- terdam. Het zou goed zijn om voor dit proces een Opgave externe trekker te benaderen. ZSP dient zich als relatief kleine haven een positie te verwerven binnen grotere havenplannen waar ook de havens van Gent en Rotterdam onderdeel van zijn. Dit betekent intensieve samenwerking met beide havens. In de gesprekken die de commissie met beide havens heeft gevoerd, hebben beide havens de bereidheid getoond om deze samenwerking te verkennen.

Aanpak Een eerste stap is om met beide havens tot gezamenlijke fact fi nding te komen. Op welke gebieden kunnen de havens elkaar versterken? Mogelijke gebieden zijn energie(transitie), klimaat en duurzaamheid, slimme logistiek en/of gezamenlijke aanpak van key-accounts. Resultaat hiervan zou moeten zijn de identifi catie van thema’s en domeinen van samenwerking en specialisatie waarvoor ook bereid bestaat bij partijen om te investeren.

Uitgangspositie

Gezonde regio en toerisme

Achtergrond gebracht en onderdeel zijn van een door onderwijs- Zeeland is een ‘pure’ provincie die van nature al instellingen, de toeristische en medische sector en de enkele kenmerken heeft, die bijdragen aan een overheid gedragen toekomstbeeld. gezonde leefomgeving. En juist deze kenmerken kunnen Zeeland verder ontwikkelen als een gezonde Doel / opgave regio, waarbij nieuwe cross-overs worden gerealiseerd O Verbinden van bestaande initiatieven. tussen de vrijetijdseconomie en zorgeconomie. Er O Uitwerken van een strategisch en zijn volop kansen voor de ontwikkeling van medisch verbindend programma. toerisme, proeftuinen op het gebied van gezond eten, O Vormgeven van transsectorale programmasturing. verbinding tussen gezondheid en recreatief bewe- gen (of varen) in de Zeeuwse natuur et cetera. Veel Aanpak toeristische locaties zijn ontstaan vanuit een verbin- Een eerste stap is met alle betrokken partijen ding met de zorgsector. Zo is Domburg als oudste te komen tot een samenhangend en strategisch badplaats ontstaan doordat de Europese adel massaal programma, een stip op de horizon. een bezoek bracht aan deze heilzame badplaats en de beroemde masseur Dr. Mezger. Recent bereikten Betrokken partijen en trekker Domburg en CadzandBad beide de badstatus. Deze GGD Zeeland, ZorgSaam, ADRZ, Commissie badplaatsen kunnen verder worden doorontwik- Toekomstige Zorg Zeeland, VVV Zeeland, keld tot Europese topdestinaties. Vanzelfsprekend Hogeschool Zeeland en provincie Zeeland. hangt dit ook samen met het aspect duurzaamheid. Een aspect dat verder bij kan dragen aan Zeeland als ‘pure’ kustbestemming.

De commissie constateert dat er meer initiatieven op dit vlak worden ondernomen: het lectoraat Healthy Region van de Hogeschool Zeeland, maar ook de Vitale Revolutie van o.a. de GGD Zeeland zijn hiervan voorbeelden. Naar het oordeel van de commissie zijn dit goede initiatieven die aan impact zouden kunnen winnen wanneer zij in samenhang worden

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix 56 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Zeeland als experimenteergebied voor bestuurlijke vernieuwing

Achtergrond een vernieuwende vorm van samenwerken. De meer- Eerder constateerden we een gebrek aan eensgezind- waarde is ook dat het experiment leerervaringen heid in het optreden van gemeenten en een gebrek oplevert voor andere regio’s in Nederland. aan fi nanciële slagkracht en regierol bij de provincie op de uitvoering van belangrijke opgaven voor de Aanpak regio Zeeland. Om de eensgezindheid te versterken Een goede eerste stap is om met de relevante par- en slagkracht te vergroten kunnen gemeenten en tijen gezamenlijk bij elkaar te komen om de lijnen provincie de handen ineen slaan en gezamenlijk waarlangs een experiment wordt vormgegeven nader werken aan de opgaven voor Zeeland. Wij zien in de uit te werken: de gemeenten en provincie, private Tafel van 15 een eerste stap in die richting, die wat partijen en onderwijsinstellingen en ook het minis- ons betreft verder uitgebouwd kan worden. Dat bete- terie van BZK. kent enig pionierswerk, omdat een dergelijke samenwerking nergens anders in Nederland nog bestaat. O Het eigenaar- en trekkerschap van de Zeeuwse Naar ons idee is Zeeland, door zijn omvang, opgaven opgaven ligt in Zeeland. En dat geldt ook voor de en ligging als grensgebied geschikt om nieuwe vor- nieuwe bestuurlijke aanpak van die opgaven. De men van bestuurlijke samenwerking uit te proberen. Zeeuwse overheden en andere betrokken partijen Wat er precies nodig is aan (vernieuwende) samen- bepalen wie het trekkerschap vervult en daarmee werkingsarrangement, moet volgen uit de inhoude- boegbeeld is van het experiment. lijke agenda voor Zeeland en de partners die daarbij De rol van het ministerie van BZK is de voort- nodig zijn. gang aan te jagen en waar nodig te bemiddelen naar ook andere departementen, indien dat nodig Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Konink- is voor het welslagen van het experiment. rijksrelaties ondersteunt een werkwijze waarin, aan de hand van regionale opgaven, verkend wordt welke O De inhoudelijke opgaven van Zeeland staan bij samenwerking tussen gemeenten, provincie en ook het experiment voorop. De basis daarvoor ligt in andere publieke en private partners wenselijk is. dit rapport en andere rapporten over (de econo- Het bieden van regionaal maatwerk is daarbij het mie van) Zeeland. Het ligt voor de hand dat reeds uitgangspunt en het ministerie is bereid om regio’s gemaakte afspraken voor Zeeland, zoals bijvoor- ruimte te bieden voor experimenten met vernieu- beeld in het kader van het actieplan bevolkings- wende vormen van samenwerking. daling, onderdeel zijn van deze opgaven. Evenals de kansen om grensoverschrijdend te werken en Door gebruik te maken van de experimenteer- te ondernemen. Voorwaarde om nieuwe bestuur- mogelijkheid van het ministerie van BZK kunnen lijke aanpakken te verkennen is dat de verschil- de verschillende betrokken partijen in Zeeland werk lende Zeeuwse partijen de inhoudelijke opgaven maken van het gezamenlijk effectiever oppakken van onderschrijven. de regionale opgaven in het gebied en daarmee het versterken van de regionale concurrentiekracht. O Aan de hand van de uniciteit van de Zeeuwse opgaven wordt, in overleg met BZK, verkend Doel / opgave welke bestuurlijke arrangementen mogelijk en Het starten van een experiment bestuurlijke vernieu- wenselijk zijn in Zeeland om de opgaven effectief wing is geen doel op zich, maar een middel dat moet tegemoet te treden. bijdragen aan het vergroten van de slagkracht van Zeeland. De opgave om de regionale concurrentie- O Er wordt, bezien vanuit de Zeeuwse opgaven, een kracht van Zeeland te vergroten, vergt naar ons idee keuze gemaakt voor het best passende arrange- Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 57

ment dat op draagvlak kan rekenen. Alle betrokken partijen committeren zich aan het in de praktijk brengen van het desbetreffende arran- gement voor de duur van minimaal twee jaar. Tussentijds en achteraf vinden monitoring en evaluatie plaats en waar nodig wordt – mede aan de hand daarvan – tussentijds bijgesteld.

Betrokken partijen en trekkerschap De Zeeuwse gemeenten, provincie, bedrijven, kennisinstellingen en het ministerie van BZK. Het trekkerschap wordt binnen de regio ingevuld en de rollen van de verschillende deelnemers worden in de eerste fase van het project uitgewerkt.

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix 58 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING

Zeeland ontwikkelingsfonds en Impuls Zeeland

Achtergrond Voor strategischer en grootschaliger projecten, is een Impuls Zeeland (ingericht als N.V.) is opgericht fonds, beheerd binnen de governance structuur van door de provincie Zeeland, alle Zeeuwse gemeen- de BOM, waarin Rijk en regio besluiten, wenselijk. ten en andere betrokken partijen zoals banken en zorginstellingen, voor de uitvoering van de eco- O Toegang tot de fondsen van de BOM nomische agenda van de regio. Er zijn drie doelen voor Zeeuwse projecten. geformuleerd: een economische structuurversterking en ontwikkelfunctie, stimulering kenniseconomie O Continuering van de huidige en promotie en acquisitie. Impuls Zeeland doet dit rijksbijdrage aan Impuls. middels het aantrekken van ondernemers, en biedt daarbij ondersteuning bij het vinden van juiste O Een Zeeland fonds voor fi nanciering, deels via het fondsmanagement dat structuurversterkende projecten. door Impuls wordt uitgevoerd. Impuls Zeeland heeft verschillende innovatiefi nancieringsfondsen, met Een eerste stap hierin is dat betrokken partijen (regio als doel het begeleiden en fi nancieren van startende en rijk) met elkaar in gesprek gaan over de uitgangs- ondernemers. punten van intensievere verbinding tussen BOM en Economische Impuls Zeeland en de randvoorwaar- Doel / opgave den daarbij. Impuls zou de aangewezen partij zijn om de opgaven in de regio van schaal en uitvoeringskracht te voor- Betrokken partijen en trekkerschap zien. Impuls heeft op dit moment echter nauwelijks Provincie Zeeland, Provincie Brabant, BOM, Econo- mogelijkheden om grotere, strategische projecten te mische Impuls Zeeland, Ministerie van Economische realiseren, als gevolg van gebrek aan capaciteit en Zaken. Het trekkerschap ligt idealiter bij de provincie middelen. Zeeland.

Aanpak Een steviger verbinding van Impuls Zeeland met de BOM kan versterkend werken op de schaal en de slagkracht van Impuls. Bovendien wordt Zeeland op deze manier onderdeel van een landsdekkend systeem van ontwikkelingsbedrijven.

Uitgangspositie

Aantrekkelijk Zeeland – Leefbaarheidsagenda voor Zeeland

Achtergrond afstemming en regie. Daarnaast zijn slimme verbin- Zeeland wordt geconfronteerd met een ongunstige dingen en afstemming met omliggende (culturele, demografi sche ontwikkeling. Krimp en ontgroening zorgen onderwijs-) centra en -instellingen verder beperken de mogelijkheden om voorzieningen op weg nodig. Rijksbetrokkenheid is daarbij wenselijk, het gebied van onderwijs, cultuur en zorg in stand te omdat landelijke fi nancieringssytemen, wanneer houden. Het verschralen of wegvallen van deze voor- gebaseerd op inwonersaantal, vaak ongunstig uitpak- zieningen zet de leefbaarheid verder onder druk, wat ken voor niet-stedelijke gebieden. de wegtrek van jongeren versterkt en de vestiging van nieuwkomers vermindert. Het bieden van voldoende Doel / opgave werkgelegenheid is een belangrijk element hierin en Adequaat inspelen op demografi sche ontwikkelingen kan deze trend keren. Tegelijk vormt een aantrekke- met als doel de aantrekkelijkheid van Zeeland voor lijk leefklimaat een belangrijke vestigingsplaatsfactor jongeren, ouderen en nieuwe Zeeuwen te behouden voor bedrijven. Zeeland moet (weer) een leefbare en te versterken kan alleen door de basiscomponen- provincie worden voor zowel ouderen en jongeren en ten werk, wonen, cultuur, welzijn, zorg, onderwijs aantrekkelijk zijn voor nieuwe Zeeuwen. en (digitale) bereikbaarheid in een samenhangende programmering aan te pakken. Zeeland kent een Op verschillende terreinen worden initiatieven veelheid aan initiatieven ten aanzien van leefbaar- genomen die van invloed zijn op de leefbaarheid van heid. Een samenhangend programma ter versterking steden en dorpen. Een mooi voorbeeld is De Zeeuwse van de aantrekkelijkheid van Zeeland voor zowel Huiskamer. De Zeeuwse Huiskamer is een project jongeren, ouderen als nieuwe Zeeuwen is voorwaar- en een fysieke plaats waar innovaties, experimenten delijk voor structureel perspectief. en verschillende belangengroepen samen komen. In deze Zeeuwse Huiskamers brengen bewoners Aanpak en ervarings deskundigen (toekomstige) behoef- Een eerste stap is om met de relevante partijen bij ten in beeld en ontwikkelen bedrijven, overheden, elkaar te komen om de noodzaak van samenwerking welzijns-, zorg-, en kennisinstellingen innovatieve te erkennen, de basis te leggen voor een strategisch oplossingen en samenwerkingsverbanden. plan en een samenhangend programma en een trekker daarvoor te benoemen. Dit vraagt om het De beleving van leefbaarheid door ouderen, jonge- organiseren van collectieve actie en besluitvorming ren en nieuwe Zeeuwen wordt ook bepaald door een van gemeenten en provincie. (hoogwaardig) cultureel aanbod, door de beschikbaarheid van onderwijsvoorzieningen et cetera. De Betrokken partijen en trekker opgave is om deze verschillende componenten zoda- Gemeenten, provincie, onderwijssector (primair, nig in samenhang te brengen dat een herkenbaar middelbaar en hoger onderwijs), zorginstellingen, en aantrekkelijk leefklimaat ontstaat voor de ver- Impuls Zeeland, culturele instellingen, rijkspartijen. schillende ‘doelgroepen’. Dit vraagt cross-sectorale

Uitgangspositie

Benutting schaal en Bijdrage (inter)nationale Commitment Concreetheid kwaliteit regio's ambities Triple helix 60 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING Bijlage 2 Lijst van geïnterviewde personen

Organisatie Naam Functie BZK Gert Jan Buitendijk DG Bestuur en Koninkrijksrelaties BZK Onno IJsselsteijn Beleidsmedewerker BZK Coen Zoon Beleidsmedewerker BZK Paul Guldemond Beleidsmedewerker Defensie Leonard Kok Commandant Commando DienstenCentra IenM Martje Storm Gebiedsteamtrekker Zuidwest Nederland IenM Douwe Jan Harm Coördinerend beleidsmedewerker EZ Maarten Camps Secretaris-Generaal EZ Mark Dierikx DG Energie EZ Berthold Leeftink DG Ondernemerschap en Innovatie EZ Guut Arnoldus Beleidsmedewerker EZ Maarten ten Dekker Secretaris topsector Chemie EZ Ed Buddenbaum Secretaris topsector Energie OCW Hans Schutte DG Hoger onderwijs, Beroepsonderwijs, Wetenschap OCW Ron van der Meer Directeur Hoger onderwijs VWS Bas van den Dungen DG Curatieve zorg VWS Victoire Lucieer Beleidsmedewerker ABDTOPConsult Geert van Maanen Directeur ADRZ Claudia Brandenburg Directeur Biobased Delta Willem Sederel Voorzitter Biorenewables Business Platform Damen Shipyards Hein van Ameijden Managing director DELTA N.V. Frank Verhagen CEO DELTA N.V. Mirjam van Zuilen Corporate Communicatie & Public Affairs Economische Impuls Zeeland Dick ten Voorde Directeur Economische Impuls Zeeland Peter Bijkerk Economische Impuls Zeeland GGD Zeeland Ronald de Meij Directeur Havenbedrijf Rotterdam Allard Castelein CEO Havenbedrijf Rotterdam Victor Schoenmakers Director corporate strategy Havenbedrijf Rotterdam Mathijs Verhagen Programmamanager havensamenwerking Havenbedrijf Gent Daan Schalck CEO Havenbedrijf Gent Peter Mortier Adjunct-directeur-generaal Hogeschool Zeeland Adri de Buck Voorzitter College van Bestuur Hogeschool Zeeland Willem den Ouden Dean Delta Academy Hogeschool Zeeland Hogeschool Zeeland Marco Lengton Managing director Hogeschool Zeeland Olaf Timmermans Lector Healthy Region HZ / Universiteit Antwerpen Onderwijs Autoriteit Johan de Leeuw Voorzitter Onderwijs Autoriteit Hans Schuit Onderwijs Autoriteit Hans de Goeij Portiz Cees Pille Secretaris Provincie Brabant Wim van der Donk Commissaris van de Koning Provincie Brabant Bert Pauli Gedeputeerde EZ Provincie Brabant / EZ Cees Kortleve Programmamanager Actieplan Phillip Morris. Provincie Zuid Holland Jaap Smit Commissaris van de Koning Rabobank Wout Dekker Voorzitter Raad van Commissarissen Stad Gent Wouter de Ruyter Kabinetsattaché Provinciefonds Geert Jansen Voorzitter Commissie Jansen Toekomstige Zorg Zeeland Eeke van der Veen Voorzitter Toekomstige Zorg Zeeland Daan Rooijmans Senior manager regioregie CZ UCEI Hans van Duijn Rector Magnificus TU Eindhoven UCEI Jane Shaw Vlaanderen Axel Buyse Algemeen afgevaardigde Vlaamse regering Wet. Raad Zeeland Ton Brandenbarg Voorzitter Actieprogramma voor duurzame economische groei, regionale inbedding en bestuurlijke daadkracht 61

Organisatie Naam Functie Zeeland Investments Beheer Henk van Koeveringe Directeur Zeeland Seaports Maarten van As Strategisch adviseur Zeeland Seaports Jan Lagasse CEO Zeeuws Planbureau Dick van der Wouw Senior onderzoeker ZLTO Joris Baecke Voorzitter ZorgSaam René Smit Directeur College van Gedeputeerde Staten van Zeeland Han Polman Commissaris van de Koning Jo-Annes de Bat Gedeputeerde Carla Schönknecht Gedeputeerde Ben de Reu Gedeputeerde Harry van der Maas Gedeputeerde College van Provinciale Staten van Zeeland, praesidium Patricia de Milliano-Van den Hemel CDA Kees Bierens VVD Goos Roeland SGP Ger van Unen SP Peter van Dijk PVV Anita Pijpelink PvdA Ton Veraart D66 Henk Jan Verburg ChristenUnie Mark Faasse Zeeland Lokaal Gerwi Temmink GroenLinks François Babijn Partij voor Zeeland Willem Willemse 50Plus Scheldemondraad Han Polman Commissaris van de Koning Zeeland Carl Decaluwé (voorzitter) Gouverneur West-Vlaanderen Jan Briers Gouverneur Oost-Vlaanderen Jean de Bethune Gedeputeerde provincie West-Vlaanderen Geert Versnick Gedeputeerde provincie Oost-Vlaanderen Ben de Reu Gedeputeerde provincie Zeeland Eddy Couckuyt Provincieraadslid Oost-Vlaanderen Peter Hertog Provincieraadslid Oost-Vlaanderen Luc Maes Provincieraadslid Oost-Vlaanderen Bernard De Cuyper Provincieraadslid West-Vlaanderen Frank Vandevoorde Provincieraadslid West-Vlaanderen Hugo De Plecker Provincieraadslid West-Vlaanderen René Ruissen Lid Provinciale Staten Zeeland Gerwi Temmink Lid Provinciale Staten Zeeland Patricia de Milliano-van de Hemel Lid Provinciale Staten Zeeland Jan-Frans Mulder Burgemeester Hulst René Verhulst Burgemeester Goes Jan Lonink Burgemeester Terneuzen Lieven Dehandschutter Burgemeester Sint-Niklaas Mathias De Clercq Schepen Gent Koen Loete Burgemeester Eeklo Rik Strubbe Schepen Damme Kris Declercq Burgemeester Roeselare Inge Bossuyt Schepen Harelbeke Ann Tavernier Directeur Dienst EEG provincie West-Vlaanderen Arnoud Guikemtrid Vliebergh Coördinator Europa / grensoverschrijdende samenwerking Els Piqueur Secretariaat Euregio Scheldemond Manon Klein Hesseling Secretariaat Euregio Scheldemond Leen Ervinck Secretariaat Euregio Scheldemond 62 ZEELAND IN STROOMVERSNELLING Bijlage 3 Samenstelling klankbordgroep

Hendrik Jan Arenthals Scalda Marc Argeloo NGO’s (ZMf) Joris Baecke landbouwsector ZLTO Jo-Annes de Bat provincie Zeeland Kayleigh Maas JouwZeeland Ton Brandenbarg Wetenschappelijke Raad voor Zeeland Adri de Buck HZ university of applied sciences Luit Ezinga SER Zeeland Koos de Groot, secretaris klankbordgroep provincie Zeeland Gerard van Harten Strategic Board Danny Hollestelle Koninklijke Hollestselle Holding Johan Jacobs RWS ZW Delta Arnoud Kamerbeek DELTA Frans Kempenaars Portiz Jan Lagasse Zeeland Seaports Johan de Leeuw Onderwijsautoriteit Zeeland Wolter Leiseboer ministerie van Economische Zaken Jan Lonink gemeente Terneuzen/Strategic Board Harry van der Maas Stuurgroep Campus Zeeland! Ron van der Meer ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Barbara Oomen University College Roosevelt Patrick Polie VVV Zeeland Toine Poppelaars stuurgroep IJzendijke Martijn van Sabben Bouwend Nederland afd. Zeeland Lilian Schoone FNV Bondgenoten Jacques Suurmond TOZ Arnd Thomas BZW Zeeland Eeke van der Veen begeleidingsgroep Toekomstige Zorg Zeeland Pieter Verburg CNV René Verhulst Z 4 Henk de Vlaming Stuurgroep IJzendijke Dick ten Voorde Impuls Dick van der Wouw onderzoeker ZB / Zeeuws Planbureau Pim Zuiddijk JouwZeeland Rob van der Zwaag VZG