Bijenhouden en ethiek • Koninginnenteelt • Zaadteelt en insectenbestuiving Leer leven met de varroamijt • Grensoverschrijdende samenwerking in Eems Dollard Regio

8e jaargang | 5 Bijenhouden augustus 2014 5 Nederlandse BijenhoudersVereniging

Nederlandse ereniging BijenhoudersV Inhoud Colofon

5 Met liefde en aandacht: de ethiek van het bijenhouden Bijenhouden, vakblad voor bijenhouders Jaargang 8, nummer 5, augustus 2014 ISSN 0926-3357. 17 Zaadteelt en insectenbestuiving (2) – Bestuivende insecten Uitgegeven door de NBV. Verschijnt 8 keer per jaar, omstreeks 1/2, 15/3, 1/5, 15/6, 1/8, 20 Grensoverschrijdende samenwerking in Eems Dollard 15/9, 1/11, 15/12. Oplage 6.800 ex.

Redactie 22 Leer leven met de varroamijt Wietse Bruinsma, hoofdredacteur. Bart de Coo, Kees van Heemert, Henk van der 24 Interview – Een leven met tropische imkerij Scheer, Rob Veeneklaas Vaste medewerkers Nienke de Jong (register), Ingrid Monderman en verder: Redactie & administratie Marga Canters (secr.), Grintweg 273, 6704 AP Wageningen 4 Zonnebloem: het zonnetje in de tuin t 0317 42 24 22 f 0317 42 41 80 e [email protected]

Praktisch Niet-commerciële advertenties in ‘Vraag en aanbod’ € 10 per 20 woorden, 8 Koninginnenteelt (4) - Van bruidsvlucht tot aanvaarde koningin elk extra woord € 0,25. Uitsluitend voor particulieren met incidentele aanbiedingen. 10 Honing te koop (2) - Honing online te koop U ontvangt voor de kosten een factuur. Tarieven voor handelsadvertenties op aanvraag.

Nederlandse BijenhoudersVereniging Alle in Bijenhouden gepubliceerde meningen 12 Mail van de voorzitter: Eendrachtig op koers naar de Bijenmakelaar | en inzichten zijn voor rekening van de auteurs. De redactie beslist over plaatsing van kopij Studiedagen 2014 afgestemd op praktijk van alledag | Cursussen en behoudt zich het recht voor bijdragen zo nodig in te korten, te redigeren of een eigen 13 Bloembollen voor bermen en plantsoenen reactie te plaatsen. De recentste versie van het Groene Boekje wordt aangehouden. 14 Agenda | Vraag en aanbod | Goed geschoten Inhoud van advertenties en bijgesloten mate- riaal vallen buiten verantwoordelijkheid van de redactie. Over plaatsing van handelsadverten- Imkergemeenschap ties beslist de NBV. Overname artikelen en illustraties na vooraf- 15 Dagboek van een imker: Laatste loodjes van koninginnenteelt gaande toestemming van de redactie en met bronvermelding. 16 Bijen op stand - Lewenborg, Groningen (Stad) Digitale foto’s (resolutie minstens 300 dpi bij 10x15 cm) per e-mail of upload.

Onderzoek Kopij uiterlijk 8 weken vóór de datum van 26 Varroaresistentie zwaartepunt in veredeling van honingbijen verschijnen aan te leveren bij Marga Canters. Beknopte aankondigingen en berichten uit de vereniging uiterlijk 6 weken tevoren. Voor opgave van advertenties geldt vier weken. Gelezen – gezien Tekst per e-mail.

29 De fascinerende wereld van de bij | Niet zonder elkaar – Bloemen en insecten | Vormgeving en opmaak GAW ontwerp en communicatie, Wageningen 75.000 zakjes gratis bloemzaad voor de klanten | Bijenplanten: nectar en Druk BDU Grafisch bedrijf BV, Barneveld stuifmeel voor honingbijen | Fijne stofdeeltjes en plastic vezeltjes verontreinigen Omslagillustratie: Zonnebloem (Helianthus annuus). Foto Kees van Heemert honing bijenhouden augustus 2014

2 Van belangisomalleenrijpehoningteoogsten.Daarvoornodig datwe Al weerruimoverdehelft… zoals welgedaanwordtdoorimkers,gaatergver. Tja,endandeheide… zal nietverdwijnen.Maaromnuzaadervanindenatuurtegaanverspreiden, We wordenmakkelijkingehaalddoordetijdinditseizoen,enhet lijktwel van dien,maarikhebergeleerdomeenswatbeternaar debijen te van varroamogelijk.Maarvoordatwegaanbestrijdenmoetenliefst eerst vroege startvanhetbroedendoordebijenditjaariseensterkeontwikkeling vaak spectaculaireoogstenenwordtdanookdoorimkersveelgeprezen. Wietse Bruinsma Wietse De meestejongemoertjeszullenintussenwelgeteeldzijn.Ditjaar hebikhet Duitse websitediezichmet‘Basiszucht’vanhetlandrasbezighoudteen we albovendeschadedrempelzitten.We moetennietvergetendatveel wordt danaangeradenomnavierdagendegeslotendoppen uit tesnijden Nu wordthettijdombezigtegaanmetdevarroabestrijdingendaarna de Natuurbeschermers zijnminderenthousiast:doorinvasievegroei verdrijft beslissen’. Resultaat:tweefraaie‘dikkeBertha’s’.Hetisgeen bewijs, verre pas naheteindevandedrachtgaanslingeren.We oogstenliefstvroegop Ik zagveelveldendiebehoorlijkaangetastzijndoorhetheidehaantje. Maar kijken. Als‘beheersmaatregel2014’hebikmijzelfeenligstoel gekocht voor raatstrookjes meteierenen/oflarven.Zulkestrookjes,waarvan ik meteen methode beschrevenvoorhetaanbiedenvanongeveervingerlange resultaat op:allemoertjesbevruchtenaandeleg.Daarnaastvond ikopeen het overlarvenbepaaldnietmijnsterkstezijdeis.Hetleverdeeen goed mijn stand,enzokoosikditjaarvoordealoudeboogsnede,ook alomdat haalbare oplossingde‘stoplicht mijten indezomernietpersegevaarlijkzijn.Immers,volken zijn ook het Duitsvertaalde)artikeleenlansvoortellenvandemijtenom tezienof kijken hoeveelmijtenineenvolkzitten.ZobreektMarivanIersel inzijn(uit hun volkennognaardereuzenbalsemienbrengen.Dezedrachtplant levert uitgebloeid. Veel imkersmeldeneengoedezomeroogst.Sommigenzullen eens andersaangepaktdangewoonlijk.Veel moertjesheb iknietnodigvoor groot, endankunnenzeveelhebben.Hetvaststellenvaneenschade­ gevolgen voorbijvoorbeeldoeverbegroeiing.Dereuzenbalsemien iser, en daar dierondteoudelarvenzoudenkunnenzijnopgetrokken. Maar wijals de dag,ofnaeenperiodevanslechtweer, zodatdehoningzoveelmogelijk ongetwijfeld goedgedaanhebben.Wel ofnietreizen,datisdevraag… de overvloedigeregenvanlaatstedagenzalheideopandere plekken de reuzenbalsemienveelinheemseplanten,mogelijkmetnegatieve op mijnbijenstand. drempel quamijtenvalisnognietzoeenvoudig.Maribeschrijftals best imkers willenaltijdallesbeheersen.Enzodachtik:‘latende bijen zelfmaar inwintering. Inmiddelsisalopveelplekkenbeschrevenhoedat moet. Metde ingedikt is. alsof hetiederjaarsnellergaat…Opditmomentisdelindewel zo’n beetje scherp mesjedecellenwatinkortte,hingikintweemoerloze afleggers. Er -methode’. 3 bijenhouden augustus 2014 Van de redactie Zonnebloem Het zonnetje in de tuin

Kees van Heemert

Als er één bloem is die haar naam eer aandoet dan is het wel de zonne­bloem. Maar ook de weten- schappelijke naam Helianthus annuus is kenmerkend voor deze plant. De Zweedse plantkundige Linnaeus, gaf haar deze naam, afgeleid van het Griekse helios (= zon) en anthos (= bloem). Annuus is het woord voor éénjarig. foto Kees van Heemert foto Kees

In Italië heet de zonnebloem girasole en in Frankrijk tournesol vanwege het De zonnebloem is geen echte bloem draaien van de bloemknoppen met de De zonnebloem behoort tot de familie van de composieten, de samengesteldbloemigen. zon mee: heliotropisme. Minder Wat we als bloem zien is eigenlijk geen bloem maar een bloemhoofd met een doorsnede bekend is dat de open bloemen niet tot wel 30 cm, bestaande uit een heleboel kleine bloempjes waaromheen een krans zit meer met de zon meedraaien maar van steriele gele bloempjes waarmee de bijen gelokt worden. Als ze eenmaal geland zijn naar het oosten gericht blijven. bezoeken ze de bloempjes waar het om gaat. Het is leuk om halverwege de bloei te zien Elke zomer is het weer een feest om hoe de bloeistadia elkaar van buiten naar binnen toe in cirkels opvolgen. Overigens zijn er tussen de glooiende zonnebloemvel­ rassen gekweekt die geen stuifmeel hebben zodat de bloemen op de vaas geen vlekken den in Zuid-Europa te wandelen en te door het stuifmeel geven. En allergie voor het stuifmeel speelt dan ook geen rol meer. genieten van de mooie kleuren. Niet voor niets maakte Vincent van Gogh meerdere schilderijen van zonnebloe­ Zonnebloem en de reeks van Fibonacci men. En... herinnert u zich nog ‘het Als je een uitgebloeide zonnebloem goed bekijkt zie je dat de zaden allemaal in spiralen bijtje’, dat schitterende briefje van vijftig gerangschikt zijn. Hierdoor heb je een optimale ‘verpakking‘ van de zaden. De Italiaanse gulden met een zonnebloem en een wiskundige Fibonacci ontdekte dat het aantal spiralen per ‘bloem’ een getal is uit de honingbij erop? Helaas, door de euro numerieke reeks die zijn naam draagt: de reeks van Fibonacci. Je kunt meerdere spiralen- verdween dit mooie bankbiljet. bundels zien zoals de plaatjes tonen (34 en 55) en hun aantallen zijn twee opeenvolgende Zonnebloemen kunnen wel vijf meter getallen in de reeks van Fibonacci: 0,1,1,2,3,5,8,13,21,34,55 en zo verder. Elk getal in de hoog worden; het Guinness Book of reeks is de som van de twee voorafgaande getallen. En als je een getal, verderop in de Records meldt zelfs acht! Nog altijd reeks, deelt door het getal daarvoor dan krijg je het getal 1,618… van de gulden snede, worden wedstrijden gehouden wie de een wiskundig begrip dat later ook betekenis kreeg in de esthetica (schoonheid). Overi- hoogste zonnebloem kan kweken. gens stond Fibonacci in de 13e eeuw aan de wieg van het decimale stelsel. Overigens werd de zonnebloem niet vanwege haar sierwaarde naar Europa gehaald (in 1510). De indianen gebruikten de olie uit het zaad al bij de voedselbereiding. Mij bevalt dat ook uitstekend. Tenslotte moeten we de bijen niet vergeten, want zonnebloe­ men zijn vanwege het stuifmeel en de nectar heel aantrekkelijk; niet verkeerd in de drachtarme periode van juli tot oktober. En bloemhoofden waar in het najaar nog rijpe zaden in zitten, zijn voor vogels een eldorado. bijenhouden augustus 2014

4 Intrinsieke waarde van bijen en bijvriendelijk handelen (2) Met liefde en aandacht: de ethiek van het bijenhouden

Ardine Korevaar en Henk van der Scheer

In deel 1 stonden we stil bij enkele ethische over- Als we de intrinsieke waarde van dieren erkennen, wegingen als het gaat om de omgang met dieren dienen we bij ons handelen rekening te houden met (Bijenhouden 2014, nr. 4, blz. 4-5.). Hier gaan we dierenwelzijn, gedefinieerd als plichten voor de mens. in op de intrinsieke waarde van honingbijen en Mooie uitgangspunten, maar een natuurlijk leven is hoe zich die verhoudt tot bijvriendelijk handelen. natuurlijk niet gevrijwaard van alle ongerief. Nee, het Filosofische overwegingen hebben al vele malen natuurlijke leven was dan ook niet de basis voor deze de pen in beweging gebracht, want is het niet de formuleringen. Ze zijn gebaseerd op misstanden die mens alleen die waarde toekent? Bestaat er zoiets door de mens zijn veroorzaakt bij het houden van als een waarde die onafhankelijk is van de mens? dieren. Ethische overwegingen zijn een poging tot foto Kees van Heemert foto Kees Houden andere levende wezens zich niet voorna- een correctie op ons eigen handelen. melijk bezig met overleven om de soort in stand te houden? De Europese Unie stelt dat dierenwelzijn bestaat uit tenminste: Keuze • Vrij zijn van dorst, honger en ondervoeding; Misschien komt het uiteindelijk neer op de keuze die • Vrij zijn van fysiek en fysiologisch ongerief; ieder mens maakt als het gaat om zijn verhouding tot • Vrij zijn van pijn, verwondingen en ziektes; de hem omringende omgeving. Die keuze ligt in het • Vrij zijn van angst en chronische stress; beantwoorden van de vraag: “Ben ik heerser, hoeder, • Vrij zijn om het normale gedrag te kunnen uitoefenen. deelgenoot of deelnemer?” In dit rijtje neemt het belang van de intrinsieke waarde van de omgeving toe en het eigenbelang van de mens als richtlijn voor handelen af, en daarmee hopelijk ook de potentiële Bijvriendelijk imkeren schadelijkheid van dat handelen. Het zal duidelijk zijn dat zonder de ‘zorg’ van imkers hier nauwelijks nog honingbijenvolken zouden voor­ Waarnemen komen. Bij die zorg horen de wettelijke ‘plichten’ (zie Dieren, met uitzondering van mensapen en dolfij­ inzet) en die kunnen we stuk voor stuk doorlichten nen, missen de prefrontale cortex, het voorste deel op wat de betekenis kan zijn voor de bijenhouderij. van de hersenen, dat mensen o.a. in staat stelt tot reflectie en bewustwording. Maar dat wil niet zeggen Vrij zijn van dorst, honger en ondervoeding dat dieren niets voelen in de zin van beleven. Elk Drachtomstandigheden variëren met het weer en dier is een wezen met eigen behoeften, ervaringen beïnvloeden daarmee bij planten de productie en belevingen. Insecten hebben zelfs geen centraal van nectar en stuifmeel en dus de mogelijkheid zenuwstelsel, dus wordt er verondersteld dat ze tot foerageren voor de bijen. Zet niet meer volken geen pijn beleven, maar insecten weten wel degelijk op een stand dan er dracht is in de omgeving. Bij wanneer hun lichaam beschadigd is. Beschadi­ voedseltekorten kan reizen een optie zijn of kan de ging waarnemen en er gealarmeerd op reageren is imker suiker bijvoeren. Ook voor stuifmeel is er een voor elk levend wezen van levensbelang. Zelfs een substituut. Genoemde opties behoren tot de regulie­ plant geeft acuut alarmgeurstoffen af bij ‘bescha­ re activiteiten van de imker en komen tegemoet aan diging’ door luizen. De mate waarin verschillende de plicht ‘vrij zijn van dorst, honger en ondervoeding’. levensvormen kunnen ingrijpen als er beschadiging Bijvoeren om de koningin te stimuleren om eieren optreedt, loopt echter sterk uiteen. Door kruising en te leggen valt daar niet onder. Dat de moer onder selectie hebben we er voor gezorgd dat bijvoorbeeld aansturing van het voorhanden zijn van voedsel meer koeien en planten niet ‘terugslaan’. Dat is prettig (of weer) eieren legt, is wel normaal gedrag. Wan­ voor ons, anders zouden wij niets te eten hebben. neer de imker vervolgens kan waarborgen dat er voor Door die selectie zijn planten en dieren soms zo de larven ook voldoende stuifmeel beschikbaar is, lekker geworden voor belagers dat we moreel bijna dan lijkt deze handeling niet in tegenspraak met de

wel verplicht zijn om deze belagers te bestrijden. morele formulering. bijenhouden augustus 2014

5 Het voeren van voldoende suiker bij de inwintering zet nauwelijks zoden aan de dijk. Een alternatief is ter vervanging van de weggenomen (‘geoogste’) om in die periode, wanneer de volken in zwerm­ voorraad honing, vrijwaart de bijen van honger. Sui­ stemming komen, kunstzwermen te maken zonder ker is weliswaar niet hetzelfde als het natuurproduct gesloten broed en die te behandelen met bijvoor­ honing, maar ethisch bezien is het vervangen van beeld oxaalzuur. Weliswaar is die behandeling niet honing door suiker geen probleem. Mocht u voorkeur erg aangenaam voor de bijen, maar genoemde hebben voor het laten overwinteren van de volken op maatregel is veel effectiever (>95% mortaliteit van honing, slinger de volken dan niet ‘kaal’, maar laat de varroapopulatie) en uit ethisch oogpunt verre te voldoende honing in de volken zitten. Het bijvoeren prefereren. We redeneren nu vanuit het standpunt met honing van onbekende herkomst is ongewenst. van de bijenhouder die het welzijn van zijn ‘gehou­ In buitenlandse honing zitten vrijwel altijd sporen van den vee’ in het oog dient te houden. Zou je hier van Paenibacillus larvae, de veroorzaker van Amerikaans een ‘natuurlijk’ perspectief uitgaan dan heeft een vuilbroed. Die honing in de volken stoppen is onver­ varroamijt net zoveel recht op leven en voortplanting standig en ethisch gezien onwenselijk gedrag. als een bij. We ontkomen er niet aan om keuzes te maken op basis van een beoordelingskader en die Vrij zijn van fysiek en fysiologisch ongerief keuzes betekenen vaak dat we beslissen over dood Bijen kunnen in iedere goede kast of korf floreren, en leven van andere wezens. Kortom: wij dragen maar elke ingreep in het volk is in principe een vorm geen oplossingen aan, maar we zetten vraagtekens van ongerief. Bij elke ingreep sneuvelen er wel een bij gebruikelijke uitgangspunten. paar bijen en/of raken er gealarmeerd en die gedra­ Het merken van (dure) koninginnen, maar vooral gen zich ook als zodanig. Dat roken we weg, waarbij het knippen van haar vleugels zijn inbreuken op het we van het natuurlijke gedrag van bijen gebruik ma­ normale fysieke voorkomen van het insect, net zoals ken dat ze bij onraad een voorraadje honing tot zich het couperen van staarten bij paarden en honden. nemen en dan minder steeklustig zijn. Het gebruik Natuurlijk kan worden aangevoerd dat er in staarten van nicotinevrije kruidentabak lijkt in dat verband de van zoogdieren zenuwen zitten en in vleugels van voorkeur te verdienen boven tabak met daarin het insecten niet, maar het gaat hier vooral om de morele insecticide nicotine. verplichting het fysiek van het dier in tact te laten. We kunnen dit alarmgedrag door middel van selectie­ Een ‘geknipte’ koningin dient een voor de mens programma’s ook vervangen door rustig raatgedrag. functioneel doel, maar is ernstig gehandicapt in haar Naast een verbetering van de werkomstandighe­ functioneren tijdens het zwermen. den voor de imker zijn zachtaardige bijen ook een Selectie op het beperken van het propolis plak­ geruststelling. Zie, ze zijn ons imkers goedgezind, ken/kitten van kasten en kastonderdelen dient ook denken we. Dat is prettig, daar zijn we gevoelig voor. slechts de mens. Het bijenwelzijn is daar niet mee Bijen die niet gealarmeerd raken door ingrepen in het gediend. In tegendeel: volken die veel propolis volk zullen mogelijk minder stress ervaren van zo’n verzamelen zijn vaak gezonder dan volken die weinig ingreep en dus hebben ze baat bij zo’n genenpak­ verzamelen. De werksters leven langer door de ont­ ketje. Selectie kan een bijdrage zijn aan hun fysiek en smettende werking van propolis. fysiologisch comfort. Selecteren op zachtaardigheid is in principe echter niet gericht op bijenwelzijn. Vrij zijn van pijn, verwondingen en ziektes De verstoringen van een volk door het uitvoeren van Zachte heelmeesters en stinkende wonden… Be­ een teeltprogramma zijn legio en veroorzaken vrijwel handelingen met mierenzuur, oxaalzuur en tijmolie zeker stress en ongerief. Denk aan het versturen van creëren geen aangename omstandigheden voor de raskoninginnen en begeleidende werksters over de bijen, maar het nalaten van die behandelingen lijkt hele wereld, wat geenszins gebeurt in het belang van minder wenselijk, doordat dan de aanwezigheid van de koningin en werksters. Bovendien vergroot dat parasitaire varroamijten, die virussen overbrengen, het risico op verspreiding van ziekten en parasieten. niet wordt ingeperkt. Experimenteren met middelen Ook wordt het normale zorggedrag van jonge bijen waarvan de werking niet is aangetoond is ethisch niet wel erg opgerekt wanneer zij gedwongen worden te verantwoorden. Het experimenteren op zoek naar een veelheid aan koninginnendoppen te verzorgen. verbeteringen kan uit het oogpunt van geen schade Het invoeren van jonge moeren en het bijbehorende toebrengen beter overgelaten worden aan onder­ doden van gezonde oude moeren zijn handelingen zoeksinstituten, dan blijft de schade van onvermoede die niet onder de noemer geriefelijk kunnen worden effecten beperkt. Ook hier staat de imker weer voor gerangschikt. keuzes. Selectie op minder vatbare volken draagt bij Het koppen of wegsnijden van darrenbroed in het aan het fysiek en fysiologisch gerief van bijen en kan voorjaar is een andere onaangename handeling. daardoor aan te bevelen zijn, ondanks de nadelen Het bestrijdingsresultaat, een vermindering van de van de selectieprocedures.

bijenhouden augustus 2014 varroapopulatie in een bijenvolk met slechts 20-30%, In geval van besmetting met Amerikaans vuilbroed

6 zijn de maatregelen tegenwoordig minder draconisch koningin of dar. Survival of the fittest zou je hier mis­ dan vroeger en worden niet meer alle volken van een schien kunnen uitleggen als de beste ‘fit’ in samen­ stal ’geruimd’. Uit ethisch oogpunt is dat winst. werking met de imker.

Vrij zijn van angst en chronische stress Tot slot Of we bij bijen over angst kunnen spreken is de Sinds 1992 zijn er wettelijke regels gesteld aan de vraag. Onder chronische stress valt wel de blootstel­ omgang met dieren en volgens Achterberg is de ling aan giftige stoffen, het tekort aan dracht en slech­ mens gehouden aan een moreel principe van ’niet te imkerpraktijken. Bijenvolken over lange afstanden schaden’. De natuur heeft waarde, los van het nut verplaatsen in een gesloten kast zal niet de voorkeur voor de mens. Maar uiteindelijk is van belang welke van de bijen hebben, ook al doen imkers er veel aan keuze ieder mens maakt als het gaat om zijn verhou­ om warmlopen van de bijen en geplet raken tussen ding tot de hem omringende omgeving. Vaak gebeurt wiebelende ramen te voorkomen. Reizen in een kast het dat we allerlei afwegingen maken en (toch) blijft voor bijen een stressvolle aangelegenheid, maar besluiten om door ons gehouden dieren ongerief toe kan, wanneer er voedseltekort is op een standplaats, te brengen. Dat zij dan zo. Deze artikelenreeks is niet wel voor overleving zorgen. bedoeld om te oordelen, maar om de keuzemoge­ En wat te denken van roverij op een stand? De mens lijkheden die een bijenhouder heeft nog eens onder heeft veel of zelfs alle invloed op de genoemde de loep te nemen. Daarbij zijn niet altijd eenduidig factoren. goede keuzes voorhanden. foto Henk van der Scheer

Koningin met afgeknipte vleugel.

Vrij zijn om normaal gedrag te kunnen uitoefenen Bronnen Het staat ter discussie of selectieprogramma’s die Achterberg, W., 1985. Het begrip, belang en formele uitgangs­ de zwermdrift beperken of de zachtaardigheid en/of punt van een ecologische ethiek. Algemeen Nederlands andere eigenschappen stimuleren, in tegenspraak Tijdschrift voor Wijsbegeerte 77:133-148. zijn met de hiergenoemde plichten. Bijen oefenen Meijers, A.W.M. en Schaar, M.S. van der, 1986. Realistische of hun normale gedrag uit als ze met die bepaalde anti-realistische milieufilosofie? In discussie met: W. Achter­ eigenschappen worden geboren. Selecteren doet berg en W. Zweers (red.). Milieucrisis en Filosofie. Algeme­ de natuur ook, alleen volgens andere criteria. De na­ ne Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 78:251-261. tuurlijke selectieprocedure verloopt zonder ingrepen

in het natuurlijke gedragspatroon van de individuele bijenhouden augustus 2014

7 8 Praktisch Van bruidsvlucht (eenraamskastje metglazenruitjes) we uiteindelijk een bevrucht moertje invoeren, ofwel succesrijk tot succesrijk ofwel invoeren, moertje bevrucht een uiteindelijk we Wacht opgoedgerijpte koningin Als koninginnentelerhebjemethet zeker weetofallesgoedisgegaan.De vullen vandebevruchtingskastjesalles voorzichtig hetkastjeuitdebehuizing van eitjeseneenbroednestjeopzetten. vlucht gaan,beginnenmethetleggen Koninginnenteelt (4-slot) Gedurende dezeheleperiodemogen In de vorige aflevering (2014-4, p 6-8) hebben we gezien hoe we de we hoe gezien we hebben 6-8) p (2014-4, aflevering vorige de In Dit laatste deel beschrijft hoe de volkjes gecontroleerd worden en hoe en worden gecontroleerd volkjes de hoe beschrijft deel laatste Dit werken, kunnennatweewekenhun Met kastjeszoalsApideaofKieleris Daarna vliegtdekoninginmeestalniet weersvoorspellingen voordethuis­ we devolkjesnietstoren.Onsrest Richt jedusop dekoninginnendiewél bevruchtingskastjes vullen met jonge bijen en de koningin erbij doen. erbij koningin de en bijen jonge met vullen bevruchtingskastjes invoeren in een broedaflegger een uitstekend hulpmiddel. uitstekend een broedaflegger een in invoeren we vinden tussenstap Als volk. vreemd haar een van maken koningin bevruchting ismislukt.Koninginnen die Is ervierwekennahetuitlopenvande nieuwsgierigheid bevredigendoor kijken. SlimmerikendiemethetEWK moertjes moetennamelijkopbruids­ kunnen nemenomtezienoferbroed maakt wordenomraatjeseruitte na dietijdnognietaandeleg zijn, moeten weervanuitgaandatde koninginnen noggeenbroed,dan meer enishetrisicodatwehaarstoren niets andersdannagelbijtendnaarde goede starttegeven.Numoetende gedaan omdejongemoertjeseen een mooibroednestje hebben.Deze duurt minstensdriewekenvoorje dames hetzelfdoenenmoetenwij dat moeilijker. Diemoetenopenge­ te halenenkijkenoferalbroedis. tijdens debruidsvluchtdusklein. tot aanvaardekoningin leveren meestalgeengoede prestaties. afwachten engeduldhebben.Het is. Doeditaltijdnavieruur‘smiddags. stand ofvoordeWaddeneilanden te Veilig invoerenintweestappen We beginnen16dagennahetuitlopen van broedafleggers.Hiervoorhebben van dekoninginmethetvoorbereiden veel feromonenafdiedebijenaantrek Die gaatvrijwelaltijdgoed. Het invoerenvaneenjongekoninginin weliswaar nietveelruimtevoorde we ramenmetgeslotenbroedenopzit De wanhopigebijenvindjedanaan bijen jongerzijn.Zelfpassenwedaar beter naarmatehetvolkkleinerisende broed zonderopzittendebijen boven periode voldoendegerijptengeeftflink koninginnen voerenwenietmeteenin ramen te‘oogsten’isdoor met koningin. Debestemethode om deze mis. Datgeeftveelverdrietookomdat honingkamer gebruikt dankunjeeen hangen. Alsje geen broedkamerals het moerroosterindehoningkamer te koningin omteleggen,maarditlevert het bevruchtingskastje.Jezultnietde ken. Letdaarbijopdevoorraadvoerin kastje (ineenhongerzwermpje). een grotervolkin.We moetenwachten er veelgeldoftijdindeaankoop een grotervolkgaathelaasgeregeld extra broedkamer bovenhetkoningin­ geen schadeop.Dekoninginisnadie eerste zijndiealsnogkoninginnenver een boomnaasthetbevruchtings­ om eentrapsgewijzeintroductietoe. ductie vaneennieuwstaatshoofdgaat tot heteerstebroedisuitgelopen.Er tende bijennodig,zonderdop of teelt isgestoken.Desuccesvolleintro­ of zelfsdooreenleegvoerkamertje. liest doorhard,uitgedroogdvoerdeeg ­- Tieme Wanders enBartBarten ­ ­ ­ Voor eenbroedafleggerbeginnenwe zijn deramenklaarvoorgebruikin zijn. Hetiseenveiligemethode die Verenigen heefthetgrotevoordeeldat van ramenuitdehoningkamerswaar Eerste trap Nu kunnenwetweedingendoen:ver we vierramenmetgeslotenbroeden wordt toegepastdoorhetbevruch ­ Na 9dagenisallebroedgeslotenen jonge bijenachter. Omzekertezijndat met eenkooitje. broedafleggers. plaatsen. Daarbovenopkomtdande hun eigenvolkenenblijvenalleende hebben geleverd.Hierdoorkunnende komen. Dezesramerkomttestaanop ramen mogenuitverschillendevolken ker jeervandaternietstiekemeenver het gatindedekplank vandezesramer met eenlegezesramer. Daarinhangen honingkamer. Inkortetijdzullenbijen met broedzonderopzittendebijenin nenrooster plaatsenendaarramen er genoegbijenachterblijven,schud­ enigen vanhetbevruchtingskastjemet enkele metersafstandvandevolken ertussen. Inhet papierprikkenwewat den weernogextra(jonge)bijenbij de zesramerofkoningininvoeren onder debroedramenzijngeoogst. oudere vliegbijenterugvliegennaar die deramenmetbroedenbijen dwaalde dopopdieramenzit!De opzittende bijen(ziehiervoor).Verze­ de koningintussenhaareigen doch­ door hetroosternaarbroedlopen. te zettenmeteen velletjekrantenpapier tingskastje, zonderbodem,bovenop ters rondloopttotdevolkenverenigd verenigen ofinvoeren Moeren invoeren: in een kooitje? ­ ­ ­ - Jan Schreuder foto’s Gert

Invoeren van een jonge koningin.

gaatjes. Is het bevruchtingskastje een deeg kleeft namelijk minder dan kant halen eerst vijf ramen met broed en de EWK dan wordt één ruitje weggeno­ en klaar voerdeeg. Ook na invoer van oude koningin plus een voerraam uit men en we pakken het geheel in een de koningin via een kooitje moeten we het productievolk. Van de vier ramen vel krantenpapier. Dit pakketje komt een week wachten voordat we gaan die in de bovenbak over zijn, schudden dan in de zesramer te staan naast vier controleren. we de bijen af in de onderste bak. ramen broed met bijen. De kant waar Als we na die week eitjes en larfjes zien Daarop komt een krant met gaatjes en het glaasje is weggehaald komt tegen dan is de eerste stap van het invoeren daarop de bovenste broedbak met zes het broed aan. Na een week kunnen geslaagd. In enkele gevallen zullen de ramen mét de nieuwe koningin uit de we kijken of het gelukt is. (Men kan het bijen in de broedaflegger ontevreden zesramer en de vier afgeschudde pakketje ook met de glasloze kant óp zijn en zullen er doppen worden aan­ ramen. Na negen dagen vind je prach­ de ramen leggen, met een opzetrand gezet. Die doppen breken we allemaal tige ramen die volledig bezet zijn met op de zesramer.) weg. Na een week kijken we nog een gesloten broed. Het is dan tijd om een keer en breken we eventuele doppen fles Dom Perignon of iets anders feeste­ Voor invoeren met een invoerkooitje weer weg. Na drie weken, als het lijks uit de koelkast te halen en een kunnen we eenzelfde zesramer met broed van de ingevoerde koningin uit­ toast uit te brengen. De koninginnen­ gesloten broed en jonge bijen gebrui­ loopt, is het doppen aanzetten ook teelt is helemaal gelukt. ken. De koningin wordt dan uit het afgelopen. We halen, als we verenigd bevruchtingskastje gehaald en in haar hadden, het bevruchtingskastje weg en Wilt u de belangrijkste stappen uit de eentje in zo’n kooitje gedaan. Het door vullen de zesramers verder met kunst­ teelt, zoals wij in vier afleveringen ons gebruikte invoerkooitje bevat een raat of uitgebouwde ramen. hebben beschreven, op film zien? voercompartimentje met honing-suiker­ Type dan deze link in uw browser: www. deeg, dat de bijen zullen leegeten, zo Tweede trap youtube.com/watch?v=6R_U_FRPLBU voor de koningin geleidelijk de weg Drie weken later begint de zesramer al Of zoek op www.youtube.com naar: naar het volk vrijmakend. Dit mengsel wat krap te worden voor het volkje en ‘Aufzucht von Bienenköniginnen’. kunnen we het beste zelf maken van wordt het tijd om de nieuwe koningin­ honing en poedersuiker. Zelfgemaakt nen in te voeren in productievolken. We

9 Een bordje in de tuin. Een kraam op jaarmarkt of braderie. Een webshop. Via de natuurwinkel. Er zijn veel manieren waarop imkers hun honing verkopen. Hoe pakken ze dat eigenlijk aan? Doen ze aan marketing? Wat is het geheim voor commercieel succes? Deel 2 in de serie over hoe imkers hun eigen honing aan de man brengen. Praktisch Honing online te koop

Tekst en foto’s: Isabelle Brus

Een beetje winkel heeft tegen- kwijt.” Akkerman doet het op deze den en collega’s”, zegt hij. Dit jaar woordig een website en als het manier nu al zo’n vijf jaar en hij is er hebben ze wel honderd potjes even kan ook een webshop. Met tevreden over. Hoewel hij nu emmers geoogst en puur voor de aardigheid één druk op de knop je afzet- met tien of vijftien kilo honing aan­ testte hij daarom Marktplaats. Overi­ markt vergroten - dat is het idee. biedt, heeft hij ook weleens speciale gens tot nu toe zonder resultaat. Het Gaat die gouden formule ook op potjes met raathoning via Marktplaats gaat allemaal sneller via-via, gewoon voor hobby-imkers? verkocht. “Aan een mevrouw uit offline dus. “Maar ik vind internet wel Zeeland. Even op en neer naar Gro­ van toegevoegde waarde, want op Wie bij Google ‘honing verkopen’ intypt, ningen rijden vond ik al te gek dus Facebook stel ik mijn gewone klanten krijgt honderden resultaten van professi­ heb ik voor haar een potje goed inge­ online op de hoogte als we weer onele en minder professionele web­ pakt. Op hoop van zegen heb ik het honing hebben en dat zwengelt de shops waar honing en aan honing gere­ toen met de post verstuurd en het arri­ vraag prima aan.” lateerde producten worden aangebo­ veerde ongeschonden. Een groot den. Je vindt importeurs van allerlei succes: ik heb er sindsdien een vaste Afdingen soorten exotische honing in emmers of klant bij!” Jan van Gool uit het Brabantse Rijen is in potjes, raathoning en ook een keur pas sinds 2013 imker en hij beschikte aan bijproducten zoals propolis, Stefan Mertens uit Barneveld biedt via niet meteen over een al te groot honingzeep en mede. Kiezen hobbyim­ Marktplaats ook potjes honing te koop netwerk van potentiële kopers voor zijn kers nou ook voor het internet om hun aan. Prijs: 3 euro voor een potje van honing. Om die reden plaatste hij een honing te verkopen? En als ze dat al 250 gram. Hij imkert sinds een paar gratis advertentie op Marktplaats, puur doen, bevordert dat dan de verkoop? jaar samen met zijn 12-jarige dochter. als test. Hij biedt zijn honing er nadruk­ Vergroten ze hun afzetgebied? We “In 2013 hebben we voor het eerst kelijk aan voor een vaste prijs. “Je namen een kijkje op Marktplaats, een honing geslingerd; ongeveer veertig merkt wel dat mensen desondanks site waar veel particulieren hun (tweede­ potjes. Vrijwel alles raakten we kwijt proberen te onderhandelen, maar daar hands) spullen proberen te verkopen. via een netwerk van vrienden, beken­ ga ik niet op in.” Zoekwoord: ‘honing kopen’. Dat was gelijk raak. Er verschijnt een hele lijst met zoekresultaten waarin inderdaad honing te koop wordt aangeboden. Behalve heel wat professionele web­ shops staan er ook verscheidene hobby-imkers in de lijst. Van hen willen we wel weten hoe dat nou gaat, online je honing verkopen.

Overschot Jan Akkerman uit Veendam biedt emmers honing te koop aan op Markt­ plaats. Hij probeert zo van zijn laatste restanten honing af te komen. “De oogst is vaak groter dan wat ik via mijn gebruikelijke kring van familiele­ den, vrienden en kennissen verkoop. Zodra ik dat merk geef ik mijn dochter een seintje en zij plaatst dan een advertentie op Marktplaats. Meestal

bijenhouden augustus 2014 raak ik dat overschot honing dan wel

10 Henri Goertz uit het Limburgse Leudal maakt hun niet uit. Logischerwijs nooit meer iets van hem gehoord.” - hij profileert zich op Marktplaats als de hebben deze honingverkopers hun Een aantal imkers dat op Marktplaats Leudalimker - verkoopt ongeveer een fysieke afzetgebied niet heel erg uitge­ emmers honing aanbiedt, zegt wel kwart van zijn honing online. Hij is er breid. Niemand gaat het halve land eens te worden gebeld door een dan ook behoorlijk enthousiast over. door voor een potje honing. Van Gool inkooporganisatie. “Zij bieden zo’n Zijn gemiddelde jaarproductie is 250 merkt wel dat de online kopers die lage prijs per emmer dat ik het dan potjes. Goertz is ermee begonnen toch de moeite nemen om te rijden nog liever weggeef”, vindt Oldebroek. sinds hij meer honing produceert dan vaak meer potten tegelijk aanschaffen. hij via zijn vaste kennissenkring kan “Ze willen bovendien honderd procent Extraatje verkopen. “Ik vind het een interessant zekerheid over de herkomst van de Marktplaats wordt door de meeste kanaal maar er komt wel een ander honing, vragen expliciet of het niet is imkers die wij spraken gezien als een type klant op af. Ze vinden de prijs voor aangelengd met suikerwater. Ik laat ze mogelijk eenvoudige manier om van een potje honing al snel te hoog en dan mijn bijenkasten zien en dat de hun overschot aan honing af te komen. slaan meteen aan het onderhandelen. honing vers geslingerd is. Mensen zijn Voor geen enkele imker is het online ver­ Terwijl ik met mijn prijs van € 3,50 echt op zoek naar eerlijke honing.” Die koopkanaal van honing de belangrijkste eigenlijk onder de kostprijs zit”, legt hij ervaring heeft Akkerman ook. “Met inkomstenbron. Voormalig huisarts uit. name Turkse Nederlanders zijn kritisch Oldebroek verkoopt driekwart van zijn over de kwaliteit van de honing, zij honing aan patiënten. “Mijn opvolger Eerlijke honing willen absolute zekerheid over de heeft er geen problemen mee dat de De verschillende aanbieders op Markt­ ‘echtheid’.” assistentes zo nu en dan een potje ver­ plaats blijken allemaal hun eigen kopen, dus dat gaat nog steeds zo.” Op aanpak te hebben. Bij de advertentie Huub Oldebroek uit Nijkerk - hij was de balie staan dan ook altijd wat potten van de ene imker staat ‘bieden’, bij de huisarts en op Marktplaats adverteert honing. Het resterende kwart verkoopt ander geldt een vaste prijs. Sommigen hij onder de naam Dokter - wil zijn hij via twee buurtwinkels en op de jaar­ verzenden de bestelling, anderen honing best op de post doen. Hij biedt lijkse regiomarkt, waar ook andere leden geven aan dat de honing alleen opge­ balsemienhoning aan tegen een vaste van de imkervereniging hun honing ver­ haald kan worden. prijs van 30 euro voor 4 kilo. Voor kopen. Goertz, die niet mag klagen over Van Gool verkoopt zijn honing in de € 6,75 meer wil hij het ook wel verzen­ zijn gemiddelde online verkoop van 60 eerste plaats aan mensen in de buurt. den. Tot nu toe is zijn online opbrengst potjes honing per jaar, benadrukt dat hij Maar ook zijn Marktplaatsklanten echter nul komma nul. “Eén keer ben met de honingverkoop zijn ‘uit de hand wonen niet al te ver. Van Gool verstuurt ik gebeld door iemand die zei belang­ gelopen’ hobby probeert te bekostigen. niets, mensen moeten het zelf ophalen. stelling te hebben. Die vroeg mij het “Al is het een illusie te denken dat ik de Honing versturen - dat is niet voor alle hemd van het lijf over mijn manier van investeringen in mijn hobby ooit echt imkers op Marktplaats een optie. Dat slingeren, hoe vers de honing was terugverdien. Maar daar is het me ook de verzendkosten voor de koper zijn, enzovoort, enzovoort. Daarna heb ik niet om te doen.” bijenhouden augustus 2014

11 NBV Nederlandse BijenhoudersVereniging Studiedagen 2014 afgestemd Mail van de voorzitter op praktijk van alledag Jan Caris

Eendrachtig op koers naar Ook dit jaar beloven de NBV Studiedagen weer leerzame dagen te worden. De Commissie Studiedagen heeft aansprekende de Bijenmakelaar inleiders weten te ‘scheppen’, om in imkertermen te blijven. Zaken gaan wel eens sneller dan dat er over gepubliceerd Voor Beilen op 8 november zijn dat Jaap Smit jr. over dracht- kan worden. In mijn vorige editie van ‘Mail van de voorzit- planten en Dr. Friedrich Pohl over vitale bijen en diversiteit in ter’ meldde ik dat er met horten en stoten koers is gezet bijenkasten. naar het profiel van het Bijenmakelaar-lectoraat. ‘De tijd Voor Roermond op 15 november zijn Dr. Otto Boecking over dringt’, schreef ik ook. Dat was absoluut zo. Het ministerie gemeenschappelijk Varroa bestrijden en daardoor succesvol van EZ eiste vaart in de zaak omdat de uiterste inzendda- bijen houden en Klaas Sluiman of Wim van den Oord van het tum van het plan snel dichterbij kwam. Buiten dat vond ik Bijkersgilde over honingverwerking/-verzorging gecontracteerd. het ook wel eens tijd worden dat we aan onze achterban- Ook in Breda op 22 november houdt het Bijkersgilde bij nen moesten laten zien dat we als volwassen mannen in monde van Klaas Sluiman of Wim van den Oord een inleiding staat waren tot relativeren en voor het gezamenlijk belang wilden gaan: een over honingverwerking/-verzorging. Daarnaast houdt Harry gezonde, vitale bijenhouderij. Daems een inleiding over zijn bedrijfsmethode ‘beperkte De gevleugelde uitspraak ‘Onder druk wordt alles vloeibaar’ leek ook voor broedruimte’. dit proces te gelden. Plotseling was er dat moment dat hobbels bijna als In het middagprogramma kunnen de deelnemers aan de vanzelf gladgestreken werden en puzzelstukken in elkaar bleken te passen. studiedagen met elkaar in discussie gaan onder leiding van Dat moment was in de middag van 3 juni in het Bijenhuis: dus nog voordat ervaren imkers tijdens diverse workshops over de dagelijkse u het vorige nummer van Bijenhouden las. Peter Arts, voorzitter ABTB en imkerpraktijk. die middag ook vertegenwoordiger van de ANI, Theo Georgiades, voorman Zoals gebruikelijk is er tijdens de Studiedagen een keuring van van de BD-imkers en ondergetekende werden het in krap een uur eens bijenproducten (zoals honing en was). Deze keuring wordt over de doelstelling en de omschrijving van het Lectoraat Bijenhouderij op alle drie locaties verzorgd door keurmeesters van het en Bijengezondheid. Die luidt als volgt: Bevordering van de bijengezond- Bijkersgilde. heid in Nederland vanuit het hoger onderwijs met ondersteuning van de In het septembernummer van Bijenhouden leest u het volledige imkerorganisaties. Het lectoraat vormt de basis voor een kennisimpuls in programma. de imkerij. De lector, die voorlopig voor een periode van drie jaar wordt benoemd, heeft als belangrijkste taken: schakel zijn tussen de wetenschap- pelijke kennis uit het onderzoek en de trainers van de cursussen van de imkeropleidingen, en makelaar van kennis zijn tussen de imkerorganisaties, Cursussen landbouw, bedrijfsleven, overheden en groenbeheerders. Het lectoraat kent de volgende aspecten: netwerk, kennis en onderzoek, maar ook het ontwik- NBV-cursussen vindt u op www.bijenhouders.nl/cur- kelen van leermodules voor het groene onderwijs. sussen. In Bijenhouden staat alleen het overzicht van Aansluitend hebben we de volgende stap kunnen zetten. Daarvoor schoven de plaatsen/afdelingen waar dit seizoen een cursus is Frederike Praasterink namens HAS Hogeschool Den Bosch en Tjalling en waar nog open plaatsen zijn. Alle bijzonderheden Huisman namens Hogeschool van Hall Larenstein aan bij het overleg. staan achter een linkje op de cursuswebsite. In afzonderlijke gesprekken in de weken daarvoor was bij de twee Hoge- scholen gepolst of ze aan het Lectoraat een invulling konden geven. Die Natuurlijk Bijenhouden: Zutphen intentie bleek tijdens het overleg overtuigend. We kwamen snel tot overeen- Op 22 september 2014 start in Zutphen, Permacultuur stemming en tot afspraken over de invulling van de formele aanvraag bij EZ, Centrum Nederland, de cursus Natuurlijk Bijenhouden de taakverdeling tussen de twee hogescholen en de rollen van de bijen- o.l.v. Albert Muller, ervaren biologisch-dynamisch im- houdersorganisaties. Uiteraard is er ook een rol weggelegd voor studenten. ker en medewerker van het Fisschermühle Institut. Voor Dan – niet geheel onbelangrijk – is er nog het vraagstuk van de financiering. 6 theorie- en 6 praktijklessen betaalt u € 255,-. Alle betrokkenen zien het positief in, maar daarover een volgende keer meer. Inl.: René Röell, m 06 48825299, Ik vind dat we gezamenlijk met de imkerorganisaties én de onderwijsinstel- i [email protected], lingen een bijzondere samenwerkingsvorm hebben gecreëerd. Het geeft mij i www.permacultuur.org/maandag-22-september- wel een trots gevoel. Die trots zal nog groeien als we de komende jaren de 2014-natuurlijk-bijen-houden-aanvang-cursus/ route verder gaan uitstippelen die moet leiden naar die eerder genoemde gezonde en vitale bijenhouderij. Hopelijk kan Imkernieuws van 23 augustus Leraar Bijenteelt A: Beilen al een update melden. Eind november van dit jaar start bovengenoemde op- leiding. In het volgende nummer treft u meer informatie Jan Dommerholt, voorzitter NBV aan over deze opleiding.

12 foto Aat Rietveld

Bloembollen voor bermen en plantsoenen

Aat Rietveld

Bij dit nummer van Bijenhouden is de zogenaamde schelen. De bollen uit het mengsel vermeerderen ‘Bollenkrant’ bijgesloten. Naast particuliere kopers van zich gemakkelijk en komen jaar in jaar uit terug. Ook het ‘blije-bijen-bollenpakket’ worden ook gemeenten daardoor is deze investering voor gemeenten interes­- en andere grondbezitters opgeroepen de bijen in het sant. Voor gemeenten staat de bollenleverancier (JUB- vroege voorjaar te helpen aan nectar en stuifmeel. Holland) klaar om een totaalproduct te leveren van Als in het vroege voorjaar de koningin weer begint met advies tot aanplant. Een speciale machine poot de bollen het leggen van eitjes heeft het bijenvolk voor de voeding onder de grasmat zonder daaraan noemenswaardige van de larven veel stuifmeel nodig. Dat is in die periode schade toe te brengen. niet altijd in grote hoeveelheden aanwezig. De diverse Uit ervaring weten we dat een bezoek aan een beleids­ soorten bloembollen kunnen dan een welkome aan- ambtenaar, de stadsecoloog of zo nodig de wethouder vulling zijn op o.a. de wilgendracht. In 2013 waren er met uitleg over de voordelen en de noodzaak van de 20 gemeenten die bij elkaar 10.000 m² van dit bollen- aanplant van dit bollenmengsel, kan leiden tot mooie mengsel hebben aangeplant. Vorig jaar realiseerden resultaten. Bijkomend voordeel is dat de NBV 50 euro­ een aantal gemeenten een oppervlakte aan bollen van cent ontvangt voor iedere vierkante meter die met het wel 1600 m². blije-bijen-bollenpakket wordt aangeplant. Ook dit jaar gaan we weer op pad naar onze gemeenten Als u wilt weten of uw gemeente belangstelling heeft om hen te vragen dit mengsel in het openbaar groen aan getoond, kunt u per e-mail ([email protected]) bij mij te planten. De NBV heeft een actieve rol gespeeld in de de naam van de betreffende ambtenaar opvragen. voorlichting aan deze gemeenten. Wij imkers kunnen Mocht de gemeente nog geen belangstelling hebben hen verder stimuleren om tot actie over te gaan. Juist getoond dan kunt u degene zijn die de gemeente in tijden van bezuiniging zoeken gemeenten naar overtuigt van nut en noodzaak van het aanplanten van dit mogelijkheden om bermen en plantsoenen kleurrijk mengsel. In het najaar zal dit bollenmengsel ook voor te houden via een verstandige en economisch verant- particulieren weer beschikbaar zijn in het Bijenhuis en bij woorde investering. Daar waar bloeiende bollen staan diverse tuincentra. kan pas gemaaid worden nadat deze enige weken zijn

uitgebloeid. Dit kan één of meerdere maaibeurten bijenhouden augustus 2014

13 14 bijenhouden augustus 2014 Nederlands Bijenhoudersvereniging Tevens honingkeuringvanhetZuidlaarderBij- (Uitgebreide informatieoponzewebsite.) Agenda 2 augustusZuidlaren 3 augustusDeurne 9 augustusZutphen verenigingen, van8.00-12.30u,rondomde 30e Markt van Melk en Honing, met ruim 80 30e MarktvanMelkenHoning,metruim Grote Kerk (Hoofdstraat)middeninhetdorp Openhuisdag in Milieueducatiecentrum Openhuisdag inMilieueducatiecentrum 6 augustusEpe Epe. Inl.:B.Caljé,t0578-610786, jeugdactiviteiten enhoningproeverij. standhouders, van10-16uopdeGroteBrink. De Ossenbeemd,Haageind31.Inl.:J.Berkers, Honing- enmilieumarktvan9.00-16.30u voorhoning,bijenvol- Bijen- enNatuurmarkt op deHoutmarkt.Inl.:WillemVelberg, ken en imkerartikelen, m.m.v.ken enimkerartikelen, veelnatuur kersgilde, demonstraties, live muziek en terras, Inl.: t050-4095792ofm06-53850460, e [email protected]. H.vanNiersen, t 0578-621764. t [email protected] i www.bijpraot.nl. Educatieve bij van ArisdeBakker. Foto Paul vanRooijen Goed geschoten ­ 13 septemberHaren(Gr.) 7 septemberDeurne 30 augustusDrachten ziening, regelgevingenbijengezondheid,inde voor imkers, overheden en onderzoekers. enonderzoekers. voor imkers,overheden Openhuisdag in Milieueducatiecentrum Openhuisdag inMilieueducatiecentrum 6 septemberStadskanaal Symposium “BijenhoudenvandeToekomst”, Honing- en Natuurinformatiemarkt opdeLeer-Honing- enNatuurinformatiemarkt en De Ossenbeemd,Haageind31.Inl.:J.Berkers, Doemarkt te Stadskanaal. Inl. Gé Hoogerwerf, Doemarkt teStadskanaal.Inl.GéHoogerwerf, Videopresentatie senmaken enobservatiekast. Bijenmarkt van10-16.30uophetMuseum- Mikkelhorst, Klaverlaan37,van10.00–16.00u. Deskundigen gevenaandachtaangroenvoor over bijenhouden,honingslingerenenkaar terialen, honing, jams, kleinfruit, kruiden, kaas kruiden, terialen, honing,jams,kleinfruit, plein t.o.deBeleefBibliotheek.Voorlichting en meer. Inl.:HenkKoers, t0512-531925, e [email protected]. in hetmuseum.Verkoopstands- metimkerma t [email protected] t 0599-212913,[email protected]. t 0575-515646,m06-81232898, i www.bijenstandwillemvelberg.mysites.nl. - -

Ton Fleur, e0313-653208, 106e Bijenmarktvan10.00-15.00ubijGrand 16.00 uinenrondhetDorpshuis‘Ugchelens (Ned.) honing, bijen en imkermaterialen, (Ned.) honing,bijenenimkermaterialen, 27 septemberEerbeek 20 septemberBussum 20 septemberUgchelen www.ugchelen.org/honingmarkt. Café ‘DeKorenmolen’, Kanaalweg3.Verkoop Huizerweg 49H.Inl.:eleadegraaf@kpnplanet. Huizerweg van10-16u,aande Bijen- enNatuurmarkt Belang’, Bogaardslaan81,7339AN.Ho- Honing-, Natuur- enHobbymarktvan10.00- ducten. Inl.:JanvanPutten,t055-5051438, tevens standsovernatuurenbiologischepro nl [email protected]. ningverkoop vanaf10.30u,ookverkoopvan m 06-46832114, Inl.: [email protected], Inl: NollySpijkerman-Verbeek, t055-5346430, e [email protected]. e [email protected]. e [email protected] imkermaterialen. Foto-impressieimkermaterialen. eninfo: i http://harenpaterswolde.bijenhouders.nl. i www.imkers-apeldoorn-ugchelen.nl en -

15 novemberRoermond 11-16 novemberTanzania 11 t/m13oktoberBilzenBelgië Vraag &aanbod € Te koop:25bijenboekenmetverschillende 450 gram(geenkoolzaad). 4 oktoberZutphen 22 novemberBreda Arusha (Tanzania), of Arusha [email protected] Afrikaanse bijenenbijenhouden,tehoudenin verkoop. Eenuniekengezelliguitstapje voor 8 novemberBeilen 5 oktoberDeurne Carnica-F1, bevrucht: bevrucht: Carnica-F1, Open van10.00-18.00u,entree€5,-,gezin- Openhuisdag inMilieueducatiecentrum Studiedag NBV. Studiedag NBV. Studiedag NBV. Rijksweg 224,Molenhoek/Heumen. Hoogeveen, t Henk vanTriest, Alteveerstraat13,7906CA EUROPOM®-tentoonstelling. Deze fruit- en EUROPOM®-tentoonstelling. Dezefruit- De Ossenbeemd,Haageind31.Inl.:J.Berkers, [email protected]. Het eersteApimondiaSymposiumover Honing- enMilieumarktvan09.00-16.30u op deHoutmarkt.Inl.:WillemVelberg, Bezoekerscentrum ImkerijImmenhof. Omvat Koninginnen enafleggersuitDuitsland: tige kasteeleninderidderlijketuinen. haar6deinternationale ting vzworganiseert titels voordeprijsvanaf bestelling. ImkerijHeinzPieperinTwist-D, met permanente expositie, terras enplanten- expositie,terras met permanente hoogstamhappening vindtplaatsinhetprach- nen €12,-.DeNationaleBoomgaardenstich- uw vereniging,familieofbedrijf. Voor meer een imkerij, wijngaard, tuinen, expositieruimte een imkerij,wijngaard,tuinen,expositieruimte voor40pottenhoningvan er meer)ofruilen e info: i t t t [email protected] t 0575-515646,m06-81232898, i www.bijenstandwillemvelberg.mysites.nl. 024-3584543.Gonnie enMarcelHallmans, 0049-5936-6066, [email protected]. 12,-.Koninginnen vanheteiland:op www.imkerij-immenhof.nl of 0528-235988. € 30,-, onbevrucht: 30,-,onbevrucht: € 150,-(wiebiedt

Ingrid Monderman Dagboek van een imker 5 Theoretisch zou dit niet nodig moeten zijn, maar ja, theorie en praktijk Theoretisch zouditnietnodigmoetenzijn,maarja,theorie enpraktijk vermeld was in eerste instantie 50 procent van de larfjes aangenomen. vermeld wasineersteinstantie50procentvandelarfjesaangenomen. van jonge moeren. De bijen in de bevruchtingskastjes hebben het niet van jongemoeren.Debijenindebevruchtingskastjeshebben hetniet Laatste loodjesvande Gelukkig waren er nog een aantal volken waarbij nog geen moer was Gelukkig warenernogeenaantalvolkenwaarbijgeen moerwas we dertien dagen na het maken van de zwermen de jonge moeren we dertiendagennahetmakenvandezwermenjongemoeren Het wachtenwasnuophetaantalmoerendatdaadwerkelijkuitzou Het koninginnenteeltseizoenziterweerop.waseenleukeen waren eenpaarwekenlaternog steedsbroedloos. Nou, dat viel dus vies tegen. Net dat ene jaar dat alles wat traag moet Nou, datvieldusviestegen.Netenejaaralleswattraagmoet Het eindresultaat is dus niet geworden wat ik ervan had gehoopt, maar Het eindresultaatisdusnietgeworden watikervanhadgehoopt,maar Kennelijk hadikmijngeluk opgebruiktmethetoverlarvenenkweken De moerendieiknogoverhadhebinbevruchtingskastjes gezeten gaan, gaat alles juist enorm snel. Bij de helft van de volken waren er al gaan, gaatallesjuistenormsnel.Bijdehelftvanvolkenwareneral ontwikkeld tehebben. overleefd en de meeste volken waar ik de F1 moer in had laten lopen, overleefd endemeestevolken waarikdeF1moerinhadlatenlopen, onzekere genomen. om F1 moeren te kweken en succesvol in te laten lopen. om F1moeren tekwekenensuccesvolin latenlopen. Ik had besloten om de moeren direct in de moerloze hoofdvolken te Ik hadbeslotenomdemoerendirectinmoerlozehoofdvolkente koninginnenteelt buiten te knagen. Dus een ideale manier om snel goede volken met buiten teknagen.Duseenidealemanieromsnelgoedevolkenmet belangrijker is dat ik blijkbaar wel kan overlarven en daar begint het belangrijker isdatikblijkbaar welkanoverlarvenendaarbeginthet bij mijnoudersindetuinachtergelaten. komen. Uiteindelijk bleken van de 30 larfjes zich 22 volledig komen. Uiteindelijkblekenvande30larfjeszich22volledig maar meestal zaten ze nog in hun dop, al bezig om zich een weg naar maar meestalzatenzenoginhundop,albezigomzicheenwegnaar uitdagende nieuwe stap in mijn imkercarrière. Zoals vorige keer uitdagende nieuwestapinmijnimkercarrière.Zoalsvorigekeer jonge moer, duswatkonerdannogmisgaan?Zoalselkjaargingen uitgelopen. Daar heb ik de F1 moeren met een kooitje ingevoerd. uitgelopen. DaarhebikdeF1moerenmeteenkooitjeingevoerd. één of meer moeren uitgelopen en een jonge moer vinden tussen één ofmeermoerenuitgelopeneneenjongemoervindentussen een Carnicamoertekrijgen. toch mee.Volgend jaar gaikdusweermetgoede moedaandeslag 50.000 bijenisbijnaniettedoen.Dusdievolkenvielenhelaas af. doppen tebreken.Eenenkelekeerwaseraleenmoeruitgelopen, laten inlopen. Die volken waren uiteindelijk toch in afwachting van een laten inlopen.Dievolkenwarenuiteindelijktochinafwachtingvaneen laten inlopen. De afgelopen jaren waren we altijd netjes op tijd om laten inlopen.Deafgelopenjarenwarenwealtijdnetjesoptijdom liggen bij de bijen soms ver uiteen. Dus toch maar het zekere voor het liggen bijdebijensomsveruiteen.Dustochmaarhetzekere voorhet

foto Ingrid Monderman 15 bijenhouden augustus 2014 Imkergemeenschap 16 bijenhouden augustus 2014 Imkergemeenschap Lewenborg, Groningen Rob VeeneklaasRob N 53° 14’ 16”, N 53°14’16”, Uitvliegopening O 6°37’02” Sieni Pijper Capaciteit 20 +8 (Stad) Plaats Sinds 1982 Tekst foto ZW

Bijen opstand Zij stelde de Le Roy Beheergroep in, bestaande uit actieve bewoners. De groep beheert nu het Le Roy huis, Zij steldedeLeRoyBeheergroep in,bestaandeuitactievebewoners.Degroepbeheertnuhet LeRoyhuis, Op heteerstegezichteengewonebijenstal,maaréénmet bijzondereontstaansgeschiedenis. Ook de buurtimker kreeg geen bouwvergunning voor een bijenstal, maar de stal kwam er toch en werd Ook debuurtimkerkreeggeen bouwvergunningvooreenbijenstal,maardestalkwamertoch enwerd voor de planten en struiken en voor het onderhoud zorgen. Zo ontstonden natuurlijk ogende stukken groen, voor deplantenenstruikenhetonderhoudzorgen.Zo ontstondennatuurlijkogendestukkengroen, Met het verloop van bewoners verzandde ook het onderhoud aan het groen en moest de gemeente ingrijpen. Met hetverloopvanbewoners verzandde ookhetonderhoudaangroenenmoestdegemeente ingrijpen. een cursusUrban beekeepinggegevenwordt. een officiëleeducatieveruimte metzichtopdestal,waarinbasiscursusbijenhoudenen groen tussendehuizen.NaarhetideevantuinontwerperLouis LeRoywerdtoeneengroengebied ontworpen dat aan de bewoners in zelfbeheer werd gegeven. In onderling overleg mochten de omwonenden ontworpen dataandebewonersinzelfbeheerwerdgegeven. Inonderlingoverlegmochtendeomwonenden In de zeventigerjaren-wijk Lewenborg wilde de gemeente Groningen niet te veel kosten hebben aan het In dezeventigerjaren-wijkLewenborgwildegemeenteGroningen nietteveelkostenhebbenaanhet bevolkt doormeerdereimkers. Hebt u zelf een bijzondere bijenstal of weet u een markante bijenstand in de buurt, laat Hebt uzelfeen bijzondere bijenstalofweetueen markantebijenstandinde buurt, laat maar ookmoestuinstroken,watertjesenwandelpaden.Schuttingen enbebouwingwarenverboden. het onshorenen zienmeteenmooiefoto:Rob Veeneklaas, e [email protected] Zaadteelt en insectenbestuiving (2) Rob Veeneklaas en Kees van Heemert Bestuivende insecten

In deel 1 van ‘Zaadteelt en insectenbestuiving’ werden vooral de aspecten van de veredeling en zaadteelt besproken. In dit deel aandacht voor de rol van insecten als bestuivers.

Honingbijen als bestuivers hoeveelheid bloemen, als garantie voor een goede Honingbijen verzamelen zowel stuifmeel als nectar. bestuiving. Volken met een goed broednest met veel Bij het verzamelen van nectar komt stuifmeel van de gesloten broed én met een leggende koningin preste­ bloem tussen hun haren. De nectar wordt opgeslagen ren beter en langduriger dan volken die dit ontberen. in de honingmaag totdat de bij weer naar huis vliegt Maar ook worden wel volkjes zonder koningin gebruikt. om de nectar af te geven. Een groot gedeelte van het stuifmeel borstelt en kamt de haalbij als klompjes in de Andere bestuivers pollenkorfjes op haar achterpoten. Een gedeelte blijft Meestal bestuiven honingbijen zeer efficiënt, maar echter tussen de haren zitten en kan bij bezoek aan soms worden om diverse redenen andere bestuivers een volgende bloem op de stamper achterblijven. Dit in de zaadteelt gebruikt. Soms In sommige gevallen is zorgt voor een directe bloem-op-bloem bestuiving. de groep planten in isolatie zo klein dat het deze niet Naast directe bestuiving door het vliegen van bloem genoeg voedsel oplevert voor de bijen. Bijvoorbeeld naar bloem is er ook indirecte bestuiving mogelijk via als alleen de bloemen van een paar planten in één contacten tussen bijen onderling. Een bijenkast is als hoes worden ondergebracht. In zo’n hoes worden dan een poederdoos met stuifmeel zodat zelfs bijen die vaak vliegen losgelaten om de stuifmeeloverdracht nog geen bloem bezocht hebben vaak al onder het te verzorgen. De vliegen worden als poppen gekocht stuifmeel zitten. Met dit stuifmeel tussen hun haren en dan in klimaatkamers (fig. 2) bij lage temperatuur kunnen planten ook over grotere afstanden door bijen bewaard om zo het juiste moment van uitkomen te bestoven worden. Bestuiving hangt dus niet alleen kunnen regelen. Zij leven ongeveer 7 - 14 dagen en af van bijen die van bloem tot bloem vliegen. De hele dat is net genoeg voor een bestuivingsperiode. bijenkast is als een ruilbeurs voor stuifmeelkorrels. Als de vrouwelijke lijn weinig aantrekkelijk is voor Wat honingbijen verder zo geschikt maken voor de bijen, zoals bijvoorbeeld bij prei die weinig stuifmeel zaadindustrie is het feit dat ze gemakkelijk in zeer grote geeft, worden ook wel vliegen in combinatie met bijen aantallen gekweekt kunnen worden en gecontroleerd ingezet. Hoewel de bijen dan soms alleen op de man­ inzetbaar zijn (fig. 1). De plaatsing van bijenvolken is nelijke lijn vliegen, jagen ze de aanwezige vliegen een wel een kwestie van goede timing omdat doordat de beetje op, zodat stuifmeel door extra beweging van de bloemen opeens open kunnen gaan staan. vliegen van bloem naar bloem overgebracht wordt. De Wat ook wel voorkomt bij bepaalde gewassen is dat de bestuiving verloopt door deze combinatie soms beter bloemen van de ene ouderlijn aantrekkelijker zijn dan dan door alleen bijen of vliegen. Maar ook het omge­ de andere. Zo kan het gebeuren dat de bijen vooral keerde kan gebeuren. Soms hebben de bijen namelijk op de bloemen van een mannelijke ouder vliegen en hinder van zoveel vliegen in één ruimte en vliegen ze de vrouwelijke lijn links laten liggen terwijl die juist juist minder. bestoven moet worden om het gewenste hybride-zaad Hommels worden zeer regelmatig, vooral in het vroege te krijgen. Om toch de vrouwelijke bloemen bevlogen en koude voorjaar, gebruikt in kleine en grote krui­ te krijgen is het van belang dat de vrouwelijke en de mannelijke bloemen beide nectar produceren zodat de nectar verzamelende insecten de kruisbestuiving kunnen realiseren.

Aantallen bijenvolken in de zaadteelt foto’s Rob Veeneklaas Het gewas en de grootte van het isolatie-compartiment waarin volken geplaatst moeten worden bepalen het benodigde aantal en de grootte van de volken. In folie-tunnels of compartimenten van circa 50 m2 zijn volken op 4 ramen bijen geschikt voor plaatsing, terwijl in grotere ruimten van 200 - 400 m2 meestal volken op 8 - 10 ramen gewenst zijn. In alle gevallen betekent dit

een enorme overmaat aan bijen voor de aanwezige bijenhouden augustus 2014 Figuur 1. Bijenkast bij uien

17 singsunits. Daarnaast later in het seizoen vooral in de gecheckt worden of de bijen nog wel willen vliegen. kleinere compartimenten bij de teelt van vaste planten. Klimaatbeheer is een andere belangrijke factor die Met solitaire bijen werden en worden bij de zaadteelt- aandacht vraagt. Te weinig water in de bodem ver­- bedrijven ook proeven gedaan. Maar de praktijk leert oorzaakt minder nectarproductie en daarmee minder dat ze vooral buiten, in o.a. de teelt van blauwe bes bloembezoek. Maar water is ook een noodzaak voor en grootfruit, goed werk leveren. In kassen worden de bijen om optimaal te kunnen vliegen. Een geschikte solitaire bijen nauwelijks gebruikt en als het wel lukt is temperatuur en de juiste luchtvochtigheid in de kas er een risico dat de bijen met stuifmeel in hun vacht bepalen dan ook het succes van de bestuiving. in hoekjes van de kassen kunnen overleven, wat een risico is voor een nieuwe teelt van hetzelfde gewas in Controle van de volken de kas. In de zaadteelt staan de bijen ten dienste van de Voor bloemen met een lange kroonbuis werden wel veredelaars. Meestal zijn zij het die besluiten hoelang vlinders gebruikt als bestuivers, maar dit was niet altijd de volken neergezet worden. De gemiddelde bloei- een succes. Zo werd een experiment met nacht­ periode in de teelt is ongeveer 5 weken. Een bijenvolk vlinders gestopt omdat de vlinders vooral tegen de in een goede conditie zal gedurende zo’n periode zijwand van de kas gingen zitten. goed kunnen functioneren. Als bij controle blijkt dat de In speciale gevallen wordt er met de hand en kwast activiteit van de bijen is afgenomen dan ligt het voor de van bloem op bloem bestoven (fig. 3). hand om het volk te vervangen door een nieuw volk.

Eerste vereisten voor bestuivingsvolk: veel jonge bijen, veel gesloten broed Fig. 2. Vliegenkweek uit poppen (links onder) Fig. 3. Bestuiving met de hand

Technische voorwaarden voor de kassen bij gebruik Dit kan prima overdag gebeuren. De vliegbijen van het van bestuivingsvolken verwijderde volk vliegen bij het nieuwe volk in en Het glazen dak van een kas zal maar in beperkte mate kunnen meteen nieuwe werksters rekruterengaan ultraviolet licht doorlaten. Ultraviolet licht speelt een gewoon door met hun werk. Ook kan een volk belangrijke rol in de ruimtelijke oriëntatie van de bijen versterkt worden door er ramen met broed en/of bijen en hommels. Voor het terugvinden van hun woning is in te hangen. Als na afloop van de bestuiving de volken het daarom belangrijk om deze goed zichtbaar op te worden verwijderd moeten wél alle vliegbijen stellen, bij voorkeur boven het gewas. In kleine tenten meegenomen worden. Behalve dat deze bijen onnodig vinden de bijen meestal gemakkelijk de kast weer verloren zouden gaan, zouden ze ook ongewenst met terug, maar ook hier kan het plaatsen op een de bestuiving kunnen doorgaan. Door de kasten verhoging boven het gewas de terugkeer vergemak­ ’s avonds in het donker te sluiten en daarna weg te kelijken. In grotere compartimenten kan het plaatsen halen wordt het probleem grotendeels opgelost. naast looppaden of het aanbrengen van gekleurde markeringen de bijen helpen bij het terugvinden van Effect van plaatsing de kast. Ook zicht op de onbedekte hemel door in een Volken die worden geplaatst in compartimenten met deel van het dak van de kas alleen gaas aan te een zaadteeltgewas moeten beschikken over veel brengen, verbetert de oriëntatie. jonge bijen en veel gesloten broed. Hierdoor kan het Ook bij tunnels moet het plastic ultraviolet licht door­- volk een verlies van vliegbijen gedurende een aantal

bijenhouden augustus 2014 laten. Bij het vervangen van het glas of de folie moet weken goed compenseren met de aanwas van nieuwe

18 het zgn. pilleren. Hierin worden dan een of meer gewasbeschermingsmiddelen, in een zeer lage dose­- ring, opgenomen. Deze zogenaamde systemische­ middelen worden na uitgroei van het zaad tot plant via de houtvaten naar alle delen van de plant getranspor­ teerd, alwaar ze hun werking uitoefenen. Op deze wijze zijn er veel minder bestrijdingsmiddelen nodig dan bij volveldse behandelingen van een gewas.

Bijen na de bestuivingstaak Na het vervullen van de bestuivingstaak krijgt de imker meestal een verzwakt volk terug. Om zo’n volk weer op te peppen is het verstandig om de onbezette raten uit het volk te verwijderen. De bijen worden dan gecon- centreerd op raten die ze goed kunnen verzorgen. Een geluk bij een ongeluk is dat de volken dan vaak weinig gesloten broed hebben, zodat de aanwezige Fig. 4. Kasten op de buitenstand varroamijten met een oxaalzuur-besproeiing goed kunnen worden bestreden. Minder arbeidsintensief is het gebruik van Thymovar voor het inwinteren. Voordat bijen. Bij teelten onder glas of in tunnels is de hoeveel­ een volk opnieuw gebruikt kan worden voor een heid voedsel die de planten produceren doorgaans te bestuivingstaak moet het vaak een flink aantal weken weinig om in de behoeften van het volk te voorzien. buiten staan om weer op krachten te komen (fig.4). Uien en prei zijn bekende voorbeelden. Eventueel moeten de volken van voldoende voer worden voor­- Soms is een volk te klein geworden om zelfstandig zien om deze schrale bestuivingsperiode door te weer uit te kunnen groeien en zullen volken verenigd komen. Bij sommige teelten, zoals kool en radijs, is het moeten worden. Bij intensief gebruik in de loop van het stuifmeel uit de bloemen goed genoeg voor een seizoen is een afname van het oorspronkelijke aantal redelijke productie van broed. Bij een dergelijke, voor (kleine) volken met 75% niet ongewoon. de bijen relatief gunstige teelt, hoeft het volk niet veel in De teelt van nieuwe volken heeft dan ook veel aan­ omvang achteruit te gaan. Groeien doet een volk dacht nodig. In het zwermseizoen kunnen bijvoorbeeld echter zelden. veel kleine nieuwe volkjes opgezet worden bestaande Behalve door de beperkte foerageermogelijkheden van uit enkele ramen bijen en een jonge koningin. Meestal het volk, worden de volken vaak snel kleiner doordat kunnen deze pas in het volgende jaar worden ingezet veel vliegbijen verongelukken. Honingproductie van als bestuivingsvolk. Een aantal bestuivingsimkers laat volken die worden gebruikt in de zaadteelt is dan ook de teelt van nieuwe volken over aan andere imkers en een zeldzaamheid. koopt volken in als het nodig is hun capaciteit te vergroten. Gewasbeschermingsmiddelen Het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen is Fig. 5. Bedrijfsimker Joop Kampen noodzakelijk als er ziekten of plagen in het gewas werkt al ruim 30 jaar bij Syngenta optreden. Van bepaalde middelen is bekend dat ze Syngenta is een veredelingsbedrijf een negatief effect op bestuivende insecten hebben. in Enkhuizen waar veel onderzoek In een aantal gevallen wordt de gewasbescherming aan gewassen gedaan wordt. pas uitgevoerd nadat de kast is dichtgedaan. Het is Zodra de eerste kassen gevuld staan duidelijk, zeker bij zaadteeltbedrijven, dat het zowel in met planten en die gaan bloeien, prepareert hij de volken om aan de het belang van de veredelaar als de bedrijfsimker is dat bestuivingsbehoefte te voldoen. Joop er geen bestuivers dood gaan. Ook voor hommels is gebruikt Red-Cedar-kasten bestaande bekend welke gewasbeschermingsmiddelen wel of uit een enkele broedbak, gaasbodem niet gebruikt kunnen worden, maar het blijft toch en voerbak en drieramers voor in de belangrijk om heel vaak tijdens de bestuivingsperiode kleinere kas-compartimenten. Aan de toekomst heeft het bedrijf op dit punt te controleren of ze goed blijven vliegen. ook gedacht, want als Joop te zijner tijd gaat stoppen is er een hulpimker Zaadcoating en bijen die de taken kan overnemen. Bij de moderne wijze van inzaai van gewassen wordt vaak zaad gebruikt dat met een dunne filmlaag is Joop Kampen (r) met de tweede gecoat of waaromheen een kleikorreltje is aangebracht, auteur Kees van Heemert (l)

19 Grensoverschrijdende samenwerking in de Eems Dollard Regio

Het tweede artikel van de hand van Jaap Smit over een Regio werkt NoN-Bijeen samen met Duits-Nederlands samenwerkingsproject in het Bourtangerveen. Duitse imkercollega’s onder de noemer Zie ook Bijenhouden 2014 nr. 1, blz. 14-15. Nederlands-Duitse / Deutsch Nieder­ ländischer Imkerkring. Jaap Smit is voor de grensoverschrijdende samen­ Jaap Smit werking contactpersoon vanuit NoN- In het begin van de vorige eeuw Zo heeft de plaatselijke imkersvereni­ Bijeen. hadden in Noordoost Nederland en ging Haren-Paterswolde grensover­ Noordwest Duitsland veel kinderen schrijdende samenwerking opgezet Voorbeelden Nederlandse en Duitse (groot)ouders. met Rhauderfehn door uitwisseling van Vanaf 2006 organiseren we samen jaar­ Grensverkeer was gemakkelijk door inleiders en deelname aan gezamen­ lijks of om het jaar studiedagen met grote overeenkomsten in de streektaal. lijke verenigingsavonden. Nederlandse en Duitse inleiders. Aan­ En men sprak vaak zowel Nederlands Door individuele wederzijdse contac­ vankelijk werden deze studiedagen als Duits. Lang was in Emden (Oost- ten, overleg over ziektebestrijding met enige scepsis bekeken. Maar de Friesland) het Nederlands de taal van (AVB), belangstelling voor imkermetho­ actuele thema’s en de wederzijdse be­ de protestantse kerk. De laatste 15 jaar den en interesse in reizen naar dracht­ langstelling voor de imkerpraktijk zorg­ zie je ondanks de kleinere rol van het gebieden ontstond de behoefte aan den na twee keer al voor meer dan Saksische dialect en minder keuze meer georganiseerd contact en sa­ honderd bezoekers. voor de Duitse taal in vervolgopleidin­ menwerking in een regio met veel over­ Voor de Eems-Dollard regio is een gen bij bijenhouders een toename van eenkomende omstandigheden voor bij­ tweetalige bestuivingsfolder ontwikkeld. grensoverschrijdende contacten en sa­ en en bijenhouden. Dit heeft geleid tot In overleg met Hartmut Manning (Vice­ menwerking op individueel- en op ver­ de werkgroep Noordoost Nederland voorzitter Landesverband Imker Weser- enigingsniveau. Bijeen (NoN-Bijeen). Deze werkgroep, Ems) is – op basis van de Nederlandse Op individuele basis is er bijvoorbeeld bestaande uit vertegenwoordigers van cursusomschrijving en de bestuivings­ samenwerking bij koninginnen ver­ de noordoostelijke Groepen en van het behoefte in het noorden – de bestui­ meerderen en komen (gast-)lidmaat­ HB, coördineert het cursusonderwijs vingscursus ingevuld. In 2010 is de schap en het volgen van een bijen­ en de bestuiving van de blauwe bes­ cursus verzorgd vanuit Beilen, zonder teeltcursus in het buurland steeds sen en organiseert in Beilen de jaarlijk­ Duitse deelnemers, maar bijvoorbeeld

bijenhouden augustus 2014 meer voor. se NBV-studiedag. In de Eems-Dollard wel met een lesdag bij Rudolf Jansen

20 van Kreisimkerverband Aschendorf, bij Wat heb ik vooral geleerd in de “Bienenrudi” te Lehe (D). contacten met de Duitse imker- Op uitnodiging van Friedrich Pohl, im­ collega’s? ker/publicist en als bijendeskundige in De Duitse bijeninstituten doen met dienst van de veterinaire dienst in Bre­ grote aantallen volken praktijk­ men (en o.a. bekend van het boek bij­ onderzoek naar bijvoorbeeld de enhouden voor de basiscursus) be­ opbouw van jonge vitale volken en zochten Jan Kruit (landelijk bekend als naar geïntegreerde varroabestrijding. coördinator bijengezondheid) en twee Zij lijken duidelijk dicht bij de imkers te leden van NoN-Bijeen de Duitse scho­ staan door op basis van hun ervarin­ lingsdag voor bijengezondheidsdes­ gen bruikbare adviezen en scholings­ Imkergemeenschap kundigen. Het is zeer leerzaam te erva­ programma’s (ook digitaal) aan te ren hoe vanuit het Landesverband en bieden. Medewerkers zijn actief op met medewerking van Von der Ohe studiedagen. Pia Aumeier is niet voor van het bijeninstituut te Celle de scho­ niets in Nederland als autoriteit bekend. ling is geregeld. Deelname aan scho­ We kennen oud-instituuts­medewerker ling is een voorwaarde voor erkenning Job van Praagh en de Celler Rotatie­ als geregistreerde deskundige. Pohl methode. Grensoverschrijdende ging met name in op gezondheidsbe­ In Duitsland zijn de faciliteiten/subsidie­ strijding bij “alternatieve” bijenwonin­ regelingen voor scholing en bijscholing gen en meer “naturnah” imkeren. Var­ groter dan in Nederland. Vanuit roa effectief bestrijden is geen vrijblij­ Oldenburg werkt Guido Eich als samenwerking vendheid, het moet volgens regelge­ bijenteeltadviseur. In Nederland zijn de ving. leraren in algemene dienst voor o.a. de De ontwikkeling van het bijeninforma­ imkerij allang wegbezuinigd. tiecentrum “Imme Bourtanger Moor” is Voor het reinigen van kasten en ramen in de Eems Dollard Regio in een vorig artikel beschreven. De ko­ zijn schoonmaaksets beschikbaar om ninginnenteeltcursus kent 12 Neder­ gezamenlijk materiaal te “ontsmetten” landse en 17 Duitse cursisten. Aan de als verenigingsactiviteit (je kunt niet opzet van de Prüfstand werken Neder­ garanderen dat alle hardnekkige landse imkers mee. mogelijke ziekteverwekkers gedood Op de jaarlijkse Vertreterversammlung worden). (te vergelijken met de ALV van de NBV) Voor het saneren van AVB kon men de wordt de vertegenwoordiger van NoN- hulp inroepen van de AFB-Feuerwehr. Bijeen uitgenodigd. Een kort “Gruss­ Complete schoonmaaksets voor wort” is geschikt om een ontwikkeling kasten en ramen worden beschikbaar te signaleren, of om een boodschap of gesteld, en getroffen imkers worden een wens mee te geven aan de verga­ met raad en daad ondersteund. Zoiets dering. is in Nederland nooit van de grond Friedrich Pohl bood ons enkele jaren gekomen. geleden aan in twee dagen te ervaren Voor imkers die nieuwsgierig zijn, hoe je bij een (lichte) AVB-besmetting willen blijven leren van ervaringen van je bijenstand kan saneren met opge­ anderen en van nieuwe ideeën en sloten hongerzwermen. Het was zeer inzichten, zijn contacten met collega- leerzaam met een groep imkers de imkers een bron van inspiratie om met klus in Finsterwolde geklaard te zien meer kennis en resultaat te genieten met de bijen van mijn gastheer Frits van onze mooie natuurhobby. Als Gosselaar en die van mij. De volken imker/leraar bijenteelt zijn (grensover­ waren nadien vrij van AVB-sporen. De schrijdende) contacten met andere saneringsmethode kent inmiddels ver­ imkers voor mij persoonlijk niet alleen schillende variaties. Die ingreep wil je nuttig maar ook aangenaam. niet weer meemaken! Alle redenen Ik waardeer de vriendschappelijke voor de deelnemers om zo hygiënisch contacten in de Nederlands-Duitse mogelijk te werken met vitale volken. samenwerking. Ik gun de lezer dezelfde prettige ervaringen.

21 Leer leven met de varroamijt

Voor het bestrijden: eerst tellen!

Hebt uw vijanden lief! Zo sympathiek hoeven we de Gedeelde smart is halve smart varroamijt niet te vinden. Maar nu we al meer dan 30 Voor en tijdens het honingseizoen kan de imker jaar met deze parasiet zitten, zou die eindelijk een de mijtpopulatie alleen maar een beetje beperken. vast onderdeel van de dagelijkse praktijk moeten zijn Maar dat is al heel wat waard! Uit de volken die on­ – niet alleen in de tijd van bestrijding. der strenge controle staan kan de imker veel ramen Door nieuwe diergeneesmiddelen of toepassingen met darrenbroed wegnemen en ramen gesloten daarvan kan de bestrijding van varroa geoptimali­ broed gebruiken voor afleggers. Dat seerd worden. Vooral residuen in honing vormen remt de groei van de mijtpopulatie. Hierdoor voor de meeste imkers nog nauwelijks een probleem. loopt het aantal mijten niet zo erg op en er is Helaas droeg tot nu toe geen enkele nieuwe of voort­ geen of weinig schade door de mijten. gezette ontwikkeling van bedrijfsmethoden eraan bij Bij het omlarven is het voor imkers vanzelfsprekend om het probleem varroa op te lossen. larfjes te gebruiken van zachtaardige en ijverige vol­ In tegendeel: vaak komen jaren voor met grote ken. Door de controle van de natuurlijke mijtval weet verliezen die er eerder op wijzen dat het probleem de imker welke volken minder mijten hebben. Als de groter wordt. Ook de grote werklast van het bestrij­ imker teeltstof (larfjes) neemt uit die volken dan geeft den onderstreept dat. Het alternatief voor de lange dit op termijn zeker een verbetering. termijn zou dan ook moeten zijn: “De mijt niet beter bestrijden maar beter met haar leren leven!” Eerst controleren, dan bestrijden Daar bestaat natuurlijk geen kant-en-klaar recept Vóór de honingoogst wordt eerst het watergehalte voor. In dit artikel geef ik echter kleine aanknopings­ gecontroleerd. Bij de mijten zou zo’n ‘rijpheidscon­ punten om te benutten gedurende het bijenjaar – trole’ ook gebruikelijk moeten zijn. Elke bestrijding of beter gezegd: gedurende het mijtenjaar. maar ook elke andere maatregel om het aantal mijten te verminderen, heeft bijwerkingen. Wie zijn Voorjaarscontrole volken na de honingoogst en bloc behandelt (var­ In het voorjaar wachten de imkers met spanning op roabestrijding naar het ‘worst case’ scenario) stresst de activiteiten van hun bijen. Steeds bevreesd dat de bijenvolken mogelijk onnodig en brengt ze in een of meer volken verloren kunnen zijn gegaan. Na gevaar. Een oplossing hiervoor is een plan dat van de winter is het kijken of alle volken er nog zijn een een schadedrempel uitgaat. De natuurlijke mijtval van de eerste dingen die de imker doet. Maar met het van de volken wordt vastgesteld en er wordt bestre­ oog op de mijten, kunnen we beter kijken hoeveel den voor waar dat nodig is. Ik raad ieder aan om van volken er nog vitaal zijn. De natuurlijke mijtval tijdens begin juli tot eind oktober regelmatig te controleren. de bloei van de wilg informeert ons hierover. Voor Dat wil zeggen: vóór de honingoogst, na het afsluiten koninginnentelers is de controle in deze tijd al een van de varroabestrijding in de zomer en later om een routinekwestie geworden. Het gaat daarbij niet zo­ mogelijke invasie van mijten van buiten af te herken­ zeer om het absolute aantal mijten vast te stellen – de nen. In het laatste geval zou je elke twee weken de betrouwbaarheid van de getallen is nu nog beperkt natuurlijke mijtval kunnen bepalen. Probleemvolken – maar meer om het vinden van de probleemvolken. vind je in deze tijd vaak door een plotselinge stijging Van volken die aanzienlijk meer mijtval vertonen dan van het aantal mijten dat dagelijks valt, tot wel ver andere volken wordt een aantekening gemaakt en over de tien mijten per dag. Volken waar geen mijten die staan vanaf nu onder strenge controle. van buiten in komen, hebben, al naar gelang het be­ bijenhouden augustus 2014

22 Leer leven met de varroamijt

Aanbevolen: de stoplicht-methode

strijdingssucces in de zomer, een mijtval van tussen imker erop letten schadelijke dieren geen kans te nul en vijf mijten per dag. geven. Wat voor muizen een verkleind vlieggat is, is Schadedrempels zijn in een bijenvolk niet zo ge­ de open bodem voor de varroamijt. Daarmee wordt makkelijk vast te stellen. Ze zijn erg wisselvallig en de tijd van broedvrij zijn gestimuleerd en dat stopt de hangen af van de volkssterkte en allerlei omgevings­ vermeerdering van de mijt. De genoemde voorbeel­ invloeden. Het is daarom verstandig om globale den zijn zeker niet nieuw. Ik wil daarmee duidelijk ma­ grenswaarden voor bestrijdingsdrempels wat lager te ken dat we de varroamijt als een vaste gast in onze stellen dan schadedrempels. bijenvolken moet zien en daarmee rekening moeten De stoplicht-methode kan een wat betere mogelijk­ houden bij de dagelijkse werkzaamheden. Wie dat heid zijn. Deze methode geeft niet alleen antwoord ook zo ziet, doet heel wat voor de gezondheid van op de vraag of wel of niet behandeld moet worden. de bijenvolken. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie moge­ lijkheden: rood betekent dat een bestrijding niet Gerhard Müller-Engler uitgesteld mag worden, oranje dat behandeling (Staatlicher Fachberater für Bienenzucht van het Bay­ weliswaar nodig is maar dat tijd, middel en methode erische Landesanstalt für Bienenzucht te Erlangen) van bestrijding flexibel zijn en groen dat verdere con­ trole momenteel voldoende is. De stoplicht-methode Vertaling van ‘Mit der Varroa leben’ in Deutsches kan tot in de herfst na elke controle van de mijtval Bienen-Journal 2/2014, pagina 16, door Mari van toegepast worden. Het is wel verstandig voortdurend Iersel. te controleren om nadelige ontwikkelingen te herken­ nen. Voor de beoordeling van de natuurlijke mijtval verwijs ik naar de informatie van de bijeninstituten op het internet, die steeds geactualiseerd wordt.1) Vooral met het oog op de kwaliteit van de honing worden in Beieren bij voorkeur organische zuren ingezet. Ik vind het heel belangrijk dat u er daarbij op let dat het volk broedvrij is wanneer u melkzuur of oxaalzuur gebruikt. Hier wordt door de imkers nogal eens wat gemakkelijk over gedacht! Het inwinteren biedt een goede gelegenheid om vol­ ken van een andere moer te voorzien. Voor het ver­ vangen van een koningin komen niet alleen agressie­ ve volken in aanmerking of volken die weinig honing halen maar ook de volken die veel mijten produceren. Als de imker vermeerdert van volken die zonder hulp hun varroapopulatie beter onder controle hebben, dan levert hij daarmee een kleine bijdrage aan het 1) Jammer genoeg hebben we in Nederland geen instituut bevorderen van varroaresistentie. dat deze informatie kan verschaffen. Mogelijk dat de bijen- Bij het winterklaar maken van de volken moet de makelaar in de toekomst in deze leemte kan voorzien. bijenhouden augustus 2014

23 Wietse Bruinsma Interview met Leendert van ’t Leven Een leven met tropische imkerij Leen van ’t Leven heeft een schat van ervaring met de tropische bijen­ houderij opgebouwd. In een gesprek met hem zit je nooit zonder gespreks­ stof: de herinneringen vloeien rijkelijk. En hij is nog lang niet uitgewerkt…

Bij de afgelopen jaarvergadering van NECTAR in dreven om inkomen te genereren. Voor velen onder januari van dit jaar kwam ik Leendert na lange tijd ons tegenwoordig in het westen, die de imkerij al­ weer eens tegen. Nu moest het er maar eens van lereerst zien als een hobby dicht bij de natuur, is dit komen, van al die goede voornemens: na afloop toch wel een heel andere benadering. van de vergadering zijn wij eens rustig in een hoekje Naar Leens gevoel hebben veel projecten ter on­ gaan zitten om over Leens rijke tropische bijencar­ dersteuning van de imkerij in ontwikkelingslanden rière te praten. In dit interview hebben we het vooral in het verleden niet het succes gekend dat men er gehad over zijn leven met de bijen en zijn bemoeie­ van gehoopt had. Veel van die problemen zijn terug nis met NECTAR. te voeren op onbekendheid van ontwikkelings­ organisaties en overheden met de speciale aard Iets over NECTAR en PUM van bijenhouderij en daaraan gekoppelde projecten. NECTAR (www.nectarbees.net), staat voor het Immers, bijenhouden heeft zoveel verschillende Netherlands Expertise Centre for Tropical Apicultu­ facetten, en die zijn voor de niet-ingewijde niet ge­ ral Resources. De vereniging is opgericht in 1990 makkelijk te overzien. op initiatief van Joop Beetsma, ouderen onder u Er is in de laatste jaren een fors aantal uitzendingen welbekend, samen met een aantal Wageningse in de bijenhouderij geweest door PUM, het Program- en Utrechtse entomologen. NECTAR verenigt een ma Uitzending Managers. In de periode 2009-2014 aantal Nederlandse deskundigen op het gebied van waren dat er 78! Dit om aan te geven dat de ontwik­ (sub)tropische bijenhouderij. Daarbij biedt zij haar keling van de tropische bijenhouderij op dit moment diensten aan organisaties op het vlak van ontwik­ veel aandacht krijgt. Vaak was de werkopdracht kelingshulp aan. NECTAR onderhoudt overigens van de door PUM uitgezonden deskundigen niet nauwe banden net de Commissie Internationaal van zo een-twee-drie duidelijk, want opgesteld door de de NBV. Die laatste speelt vragen om ondersteuning plaatselijke PUM-verantwoordelijke in een land, met en advies door aan NECTAR. in de regel weinig kennis van zaken op het gebied

bijenhouden augustus 2014 Bijenhouderij in de (sub)tropen wordt meestal be­ van de imkerij.

24 Links: Leen met een Kirgizische imker in het Werelderfgoed Reservaat in Kyrgyzstan

Tropische bijenhouderij baar, maar deed uitstekend dienst als waakvolken, Leen kreeg ruim 60 jaar geleden zijn eerste drie erg nuttig in de Surinaamse context... Hoe agressief bijenvolken, gehuisvest in een simplexkast, een ook, de opbrengsten waren zonder meer goed: bisschopsmuts en een gewone korf. Dat was in 5 ton honing in goede jaren (dus gemiddeld 50 kg/ Zierikzee. Een jaar later bij de Watersnoodramp in volk/jaar), ‘slechts’ 3,5 ton in magere jaren. de nacht van 31 januari 1953 dobberde zijn korf omgekeerd in de tuin. De twee andere volken waren Waarop letten bij tropische bijenhouderij? al verdronken. Het korfvolk was nog in goede staat Het is bij lange na niet genoeg om het bijenhouden en werd op een hoge droge plaats gezet. Maar na technisch goed in de vingers te hebben als je een terugkomst uit de evacuatie periode, na de zomer, bezoek brengt aan een (sub)tropisch bijenproject. bleek ook dit volk het niet overleefd te hebben. De Een greep uit de zaken waar je op moet letten: bijenweide was verwoest door het zoute water. 1. Is er lokale expertise aanwezig waar ik bij kan Leen heeft als achtergrond bosbouw-cultuurtech­ aansluiten? Met wat voor soort imkers zal ik niek en kwam terecht bij de Heidemij, afdeling contact kunnen leggen? Wat is hun kennis en Buitenland. Sindsdien heeft hij altijd in ontwikke­ ervaring in de imkerij? lingssamenwerkingsprojecten gewerkt, waarbij hij 2. Welke bij zal ik aantreffen? Wat raad ik de plaatse­ daarnaast ook bijenteelt bedreef, niet alleen met de lijke imkers met betrekking tot het te kiezen ras? honingbij, maar ook met Apis cerana (de Aziatische Volgens Leen was er een PUM-mer die, zonder honingbij), florea (de dwerghoningbij) en dorsata om te zien naar de kwaliteiten van lokale bijen, (de reuzenhoningbij). Veel herinneringen heeft hij zonder aarzelen de imkers adviseerde om de aan vier bezoeken aan Nepal, waar hij steevast een Buckfast-bij in te voeren… SNV-bijenteeltproject gerund door NECTAR-leden 3. Welke kasten zijn gangbaar in de regio? Moet bezocht. In dit project werden cerana en mellifera ik aansluiten bij de plaatselijk meestal gebruikte naast elkaar gehouden. Het is eigenlijk merkwaar­ behuizingen of moet ik een nieuw type promoten? dig om mellifera te willen houden in de biotoop van 4. Hoe is de lokale/regionale markt voor bijenpro­ cerana en dorsata, maar dat was nu eenmaal de ducten? Hoe is de kwaliteit van de honingverwer­ onderzoeksopdracht... Het leek erop dat mellifera king en marketing? Naar Leens ervaring brengt wel geschikt is voor de laagvlakte maar cerana beter de lokale markt brengt altijd het meeste op als het op zijn plaats is in de bergachtige biotoop. product van internationale kwaliteit is. Veel van zijn imkersactiviteiten vonden plaats in het 5. Komen de behoeften van de plaatselijke bijen­ kader van NECTAR, in samenwerking met PUM. houders overeen met de vraag zoals die aan PUM Dat betekende vaak: individueel opereren en op geformuleerd is? je eigen intuïtie afgaan, en je niet beperken tot wat 6. Welke ziekten, plagen en natuurlijke vijanden van er op schrift stond over het werkbezoek. Immers: de bijen spelen ter plekke een rol? vaak weten de lokale bijenhoudergroeperingen niet 7. Hoe ga ik om met extreme klimaatomstandighe­ precies wat ze nou eigenlijk moeten vragen… Maar den? Als je bij meer dan 40°C met bijen reist, is dit soort initiatief stelt PUM zeker op prijs! een varroarooster in de bodem niet genoeg om Leen en ik hebben veel gesproken over hoe NEC­ een massale warmloper te voorkomen! Leen reist TAR meer steun zou kunnen geven aan PUM. Zo is altijd met een reisraam boven op het volk waar­ er op 23 april jl. een goed bezochte gezamenlijke door bij lange ritten ook nog water verneveld kan bijeenkomst geweest, waar de aanwezige imkers worden. veel suggesties hebben gedaan om toekomstige 8. Sociaal-culturele aspecten. Leen gaf het voor­ uitzendingen door PUM op het gebied van de bijen­ beeld van de Thaise markt waar ramen vol met houderij een maximale kans van slagen te bieden. broed een gewilde plaatselijke lekkernij zijn… Verder ziet Leen veel in het organiseren van een cursus tropische bijenteelt door NECTAR. Het zou Vragen, vragen, vragen, en als je in het veld staat een goede zaak zijn als hier meer samenwerking uit moet je daar toch een antwoord op hebben… voortkwam. Misschien ook wel voor de Nederlandse imkerij. Om maar wat te noemen: hebben we onze Verder lezen tegenwoordig zo populaire lattenkast niet te danken De stichting Bees for Development verschaft veel aan ervaringen uit de tropische bijenhouderij? informatie over de tropische bijenhouderij (in het Leen heeft lang in Suriname gezeten, van 1973 tot Engels). Niet alleen ondersteunt de organisatie 1992. Daarbij hield hij commercieel ruim 90 volken, bijen­projecten in een aantal tropische landen, maar waarvan 5% nog ‘gewoon’ het karakter van de Itali­ ze geeft ook training en biedt een collectie erg inte­ aanse bij had en de rest geafrikaniseerde bijen wa­ ressante publicaties aan. ren. Grote uitdaging was hoe deze te behandelen. (www.beesfordevelopment.org)

Vijf procent van de volken was volstrekt onhandel­ bijenhouden augustus 2014

25 26 Onderzoek 1.  (1988). Na vier generaties selectie op (1988). Naviergeneratiesselectieop Job vanPraagh Veredelen doetmendoorteselecte- verschillen tussendelijnentezijnont worden. ‘Geenselectie’heeftoveri- Elk volk draagt genetisch zijn steentje Elk volkdraagtgenetischzijnsteentje edelingsprogramma meegenomen edelingsprogramma meegenomen productie door Szabo en Lefkovitch productie doorSzaboenLefkovitch bijenvolken vindtmenvrijwelnooitdui­ In deliteratuuroverteeltenselectiemet bewuste selectiehadplaatsgevonden. gens ook een effect. Als men met gens ookeeneffect.Alsmenmet honingoogst bleken er ook duidelijke honingoogst blekenerookduidelijke slechte volken Aalstert is men voor slechte volkenAalstertismenvoor schappen. bij en wel in de wijde omgeving! Dat bij enwelindewijdeomgeving!Dat pen indebijenvolkendiehetver helaas alleenvoordieeigenschap- gramma. Een duidelijk voorbeeld is de gramma. Eenduidelijkvoorbeeldisde eigenschappen vanhetvolkgebeurtdie zijn omgeving een bron van overlast. zijn omgevingeenbronvanoverlast. delijke informatie over wat er met de delijke informatieoverwatermetde met hunongewensteerfelijkeeigen- ren opeigenschappen.Datwerkt dood broed terwijl daarop toch geen dood broedterwijldaaroptochgeen doen de darren van de slechte volken doen dedarrenvanslechtevolken selectie opverbeteringvandehoning­ staan in de mate van opruimen van staan indematevanopruimen geen deeluitmakenvanhetselectiepro­ Varroaresistentie inveredelingvanhoningbijen zwaartepunt Hier wordtopgeruimd naontdekkingvanafwijkend broed;onder deel vanzowelHYG- alsVSH-gedrag.Foto JobvanPraagh ­ - ‘slecht’ oftewel minder dan gemiddeld ‘slecht’ oftewelminderdangemiddeld (Englert enVan Praagh,1979;Van (meer dangemiddeld)indehoning­ Als men van veel zustergroepen de Als menvanveelzustergroepende ziekten, metnameAmerikaansvuil­ varroaresistentie het zwaartepunt varroaresistentie hetzwaartepunt volken in één van de twee jaren ‘goed’ volken inéénvandetweejaren‘goed’ Sinds de komst van de varroamijt bij Sinds dekomstvanvarroamijtbij Soms wordt gepropageerd om al na Soms wordtgepropageerdomalna Selecteren alnaéénjaarisriskant Het gevaarisdatmendanookgemak wereldwijd. Daarvoor werd naast wereldwijd. Daarvoorwerdnaast Praagh e.a.,2006). broed. ren die twee jaar oud zijn hebben ren dietweejaaroudzijnhebben kelijker aanhetdoelvoorbijschiet.Moe­ nemen. Daarmeewordtsnellerplaats honing­ geworden in alle selectieprogramma’s geworden inalleselectieprogramma’s gegevens overtweehoningjarenanaly gemaakt voordevolgendegeneratie. één bijenjaardeselectiebeslissingte onze westerse honingbij is selectie op onze westersehoningbijisselectieop oogst scoort, maar in het andere jaar oogst scoort,maarinhetanderejaar dacht geschonken aan resistentie tegen dacht geschonkenaanresistentietegen seert, blijkt dat ongeveer 30% van de seert, blijktdatongeveer30%vande slechts éénhoningjaarachterderug. oogst enzachtaardigheidaan­ - 2.  Cel nacelwordtopengemaakt endeinhoud(varroamijten) wordt minutieus bekeken. ImkermeisterBraußeaanhetwerk. Foto Brauße ­ ­ 1999). Zemakendecellenopenenver zond broed onder celdeksels, vertonen zond broedonderceldeksels,vertonen Werksters diegevoeligzijnvooronge­ voorbeeld eenaantalnaastelkaarlig­ 2005; Jungels, 2009). Dan gaat het 2005; Jungels,2009).Dangaathet Praagh, 1994;Fuchs e.a.,1996;Büchler, wijderen hetongezondebroed.Inde beschreven. bertje aangeprikt.Na8-12uurwordt broed. Metdehuidigepintestwordtbij­ Hygiënisch gedrag(HYG) broed tebevriezenofverhitten(Van In hetBeebreed-programma(hetstan­ hygiënisch gedrag (van Praagh, 1994, hygiënisch gedrag(vanPraagh,1994, ratuur zijn deze varianten vroeger al ratuur zijndezevariantenvroegeral ranzzucht, 2013).IndeAmerikaanselite­ met ‘HYG’. gekeken hoeveel van de aangeprikte gekeken hoeveelvandeaangeprikte gende cellenindevormvaneenwie­ een aantalvariatiesindemanierwaar getest doorbroedondergeslotencel­ deksels tedoden.Van dezetestbestaat cateelt inDuitsland)wordtopHYG daard selectieprogrammavandeCarni­ op dat broed wordt gedood: met een op datbroedwordtgedood:meteen larven/poppen zijnverwijderd(AGTole­ literatuur wordt dit gedrag aangeduid literatuur wordtditgedragaangeduid insectennaald (pintest) of door het insectennaald (pintest)ofdoorhet steeds om een beperkt deel van het steeds omeenbeperktdeelvanhet ­ ­ Varroaresistentie zwaartepunt in veredeling van honingbijen

De tests zijn ontwikkeld om volken op te populatie minder snel groeide. Deze Pintest en VSH sporen die broed opruimen dat besmet volken werden aangeduid met de term In Bonn onderzochten Boecking e.a. is met de veroorzaker van AVB. Door SMR (= Suppressed Mite Reproducti­ (2000) of volken die redelijk goed scoor­ Rothenbuhler (1964) werd nog gewerkt on; volken met een geringe voortplan­ den in de pintest, ook goed cellen uit­ met AVB-ziek broed, maar dat mag tingssnelheid van varroa). Welk mecha­ ruimden waarin een levende varroamijt tegenwoordig niet meer vanwege de nisme hier werkzaam was, bleef toen gestopt was. Dat laatste deden de kans op verspreiding van de ziekte. onduidelijk. onderzoekers door voorzichtig een net Vandaar het gebruik van kunstgrepen gesloten celdeksel op te tillen en een (aanprikken, bevriezen of verhitten van Varroagevoelig hygiënisch gedrag mijt in de cel te laten lopen. Na tien gezond broed). Strikt genomen selec­ (VSH) dagen werd gekeken hoe het stond met teert men daarmee volken die goed op Een paar jaar later ontdekte men dat in de voortplanting van het varroavrouwtje. dood broed in de behandelde cellen die SMR-volken de werksters selectief De volken ruimden aangeprikt broed reageren en de hoop is dat dit ook een broedcellen met zich voortplantende goed op, maar het uitruimen van cellen betere gevoeligheid voor cellen met varroamijten openmaakten en de mijten met varromijten verliep niet goed. Dui­ ziek broed oplevert. In ieder geval ziet verwijderden (Spivak en Gilliam, 1993; delijk werd dat de erfelijkheid van de men dat kalkbroed vrijwel verdwijnt in Spivak, 1996). Dat kunstje werd later twee ‘kunstjes’ verschilde. volken tijdens de selectiejaren op goed aangeduid met de term VSH (= Varroa Een pintest uitgevoerd in Primorsky-vol­ HYG-gedrag. Dit kijken naar de snelheid Sensitive Hygiene; varroagevoelig hygi­ ken met duidelijk VSH-gedrag gaf voor waarmee een volk dood broed ruimt ënisch gedrag) (Harbo en Harris, 2005; HYG slechte waarden. Een incidentele heeft echter niets te maken met het Ibrahim en Spivak, 2006). De onderzoe­ analyse van een raam gesloten broed opruimgedrag van gesloten broedcellen kers (bijvoorbeeld Ibrahim e.a., 2007) van een Primorsky-volk en van een Car­ waarin varroamijten met hun voortplan­ zijn het er over eens dat HYG-werksters nica-volk toonde bij het Primorsky-volk ting bezig zijn. geen VSH-gedrag vertonen en vice duidelijk de aanwezigheid van VSH aan versa. Met andere woorden: er kunnen volgens het standaard protocol. De pin­ Onderdrukken van voortplanting (SMR) onder de zustervolken ook twee volken test lijkt dan ook niet geschikt om VSH- De generatie Amerikaanse onderzoe­ voorkomen, die zich weliswaar allebei kenmerken op te sporen. Wel kan er kers na Rothenbuhler heeft volken met ‘rare’ broedcellen bezig houden, HYG mee worden aangetoond. VSH gevonden en in de selectie opgenomen maar de één met ziek broed (HYG) en spoort men op door het openen van die opvielen doordat daarin de varroa­ de andere met varroareproductie (VSH)! oudere gesloten broedcellen en daarin

3. Een paar geopende cellen. Foto Brauße 4. Hier heeft een Varroavrouwtje ongestoord rijkelijk voor nateelt gezorgd. Foto Brauße

27 Waar komt VSH voor? roapoep op de bodem zoals op Ter­ In het bijeninstituut te Kirchhain (Duits­ schelling is waargenomen, kunnen een land) wordt inmiddels volgens de Bon­ aanwijzing zijn dat het volk VSH-gedrag ner methode naar VSH-gedrag in de vertoont. teeltpopulaties gekeken. Die methode De oproep van de stichting De Duurza­ bestaat dus uit het openen van oudere me Bij, om op de eigen stand volken gesloten broedcellen (bijvoorbeeld 100 met veel varroamijten niet aan te hou­ cellen) waarin vervolgens gekeken den en van teelt uit te sluiten, is een wordt of varroa zich voortplant of niet. goed idee. Nog beter is het om verschil­ De verhouding tussen het aantal cellen len in groei van de varroapopulatie in met zich voortplantende en het aantal het eigen volken te leren kennen. Dat cellen met zich niet voortplantende var­ kan door de bijen te bestrooien met roamijten is een maat voor VSH. Op poedersuiker en op de varroabodem te 5. HYG-gedrag meten. Links boven bevrie- kijken hoeveel mijten er vallen. Gebruik zen met vloeibare stikstof, rechtsboven deze manier is in Blankensee (Duits­ versmoorde deksel (ze moeten werkelijk zo land) al tot in de 5e generatie geselec­ die gegevens bij de keuze van de vol­ zwart zijn) en daaronder het resultaat teerd. ken voor de nateelt. Dat helpt de volken 48 uur later. Foto Paul Jungels VSH kennen we verder bij de Texelse bij op de stand te verbeteren en ook de (van der Zee, 2013), bij de Primorsky-bij volken van de buren. Het werkt, doordat (eigen waarneming) en de VSH-stam in selectie werkt. de Verenigde Staten. Het is ook op uw het aantal zich voortplantende en niet eigen stand te bekijken. Relatief veel Voor de literatuurlijst zie www.bijenhouders.nl Klik op Actueel en Media > Tijdschrift BIJEN­ voortplantende mijten te tellen. gaten in het gesloten broednest of half houden > Aanvullingen op Bijenhouden. geopende broedcellen telkens met Var­ SMR bij darren Het volgende maakt het beeld compleet. In Zweden werden op het eiland Got­ land bijenvolken geplaatst die niet behandeld werden tegen varroa. Vele volken gingen in de volgende jaren dood, maar er bleven ook een paar in leven. Met nakomelingen van zo’n over­ levend volk onderzochten Behrens e.a. (2011) de voortplanting van varroa in gesloten darrenbroed. Ze kruisten een koningin uit zo’n varroa-resistent volk met darren van een varroa-vatbaar volk en kweekten uit die koningin een volk op om daar weer hybride koninginnen van na te telen. Die hybride koningin­ nen produceerden gesloten darren­ broed waarin in een aantal van de cel­ len varroavrouwtjes zich niet konden voortplanten en in een ander deel van de cellen wel. Door het DNA van de dar­ BUCKFAST KONINGINNEN ren uit beide ‘soorten’ cellen te onder­ Eenvoudigweg de beste koninginnen zoeken werd duidelijk dat de genen van beide ‘soorten’ darren verschillend UW GARANTIE VOOR EEN waren. Er zijn dus darren die de voort­ GOED BIJENSEIZOEN ! planting van de mijten kunnen onder­ Onze eerste klas koninginnenteelt drukken (SMR) en darren die dat niet is gebaseerd op 25 jaar kunnen. Deze vorm van SMR (bij dar­ solide ervaring ren) is dus verschillend van SMR bij werksters in VSH-volken. Koop online Buckfast koninginnen: Dankzij dit werk weten we nu dat onder­ drukking van de voortplanting van mij­ www.buckfast.dk en vindt voor uw keus de juiste informatie. ten (SMR) zowel een eigenschap van DIRECTEUR VAN BUCKFAST DENEMARKEN

bijenhouden augustus 2014 darren kan zijn als van werksters. KELD BRANDSTRUP

28 De fascinerende wereld van de bij Teken nu voordelig in op bestuivingsboek Niet zonder elkaar – Bloemen en Er is een nieuw boek verschenen Jammer dat ze dit niet gecontro- over het houden van bijen, dat leerd heeft, want hij heeft de ge- insecten’ vooral gericht is op beginnende noemde uitspraak ‘dat als er geen Eind 2014 verschijnt bij Natuur­ onze tuin, in een wegberm, in kas- imkers. De schrijfster, Christien bijen meer zouden zijn de mensen Media Uitgeverij een rijk geïllus- sen en op een bergweide in de va- Mouw, is van beroep herderin op ook zouden verdwijnen’, nooit ge- treerd boek over de fascinerende kantie. Insecten, verschillend in ui- de Noord-Veluwe en werd enkele daan. Bij haar verwijzingen naar twee-eenheid bloemen en insecten. terlijk en gedrag, haasten zich van jaren terug door het imkervirus be- ‘links’ en andere kennisbronnen Het streven is een moderne en bloem naar bloem. Maar onder dit

smet. Met haar schapen passeer- valt op dat deze heel mager zijn en waardige opvolger te maken van idyllische schouwspel gaat een har- Gelezen en gezien de ze vaak de bijenkasten die tij- dat de Nederlandse bijenhouders- Jac. P. Thijsses album ‘De bloe- de strijd schuil, met verleiding, con- dens de heidebloei in het paarse organisaties niet of nauwelijks ge- men en haar vrienden’ uit 1934. currentie en bedrog. Daarover gaat veld stonden. Ze werd lid van de noemd worden. Maar als we dit op Wie nu intekent betaalt € 19,50. dit boek, maar ook over het slimme imkervereniging Elspeet en nam er de koop toe nemen en hopen dat leren van bestuivers en over de lessen. In haar boek beschrijft ze de lezer zich vooral op het bijzon- Listen en verleiding handigheidjes waarmee de planten- het bijenhouden zoals zij het door dere van het bijenhouden richt, Bloembestuiving is onmisbaar in de wereld bijen, vlinders en vele ande- haar ogen zag en spreekt ze veel dan is het voor de nieuwe imkers voortplanting van zeer veel bloem- re insecten aan zich weet te binden. over haar leermeesters die haar de een aardig boekje om te lezen. planten. Op de hele wereld helpen finesses van het vak leerden. zo’n 150.000 soorten insecten bij Inbreng van organisaties Het boek is vlot geschreven en Het boek is verschenen bij BDU de overdracht van stuifmeel van de Auteur van dit toegankelijke boek geeft een algemene indruk van media, Barneveld, 2014. ISBN ene bloem naar de andere. Zij zijn is Louis Schoonhoven, oud-hoog- hoe bijen gehouden worden. In de 9789087882112. 160 pp. de motor die de rijk gevarieerde leraar Entomologie uit Wageningen. tekst staan veel plaatjes en foto’s, € 19,95. Kees van Heemert plantenwereld in stand houdt en Maar hij schreef het samen met die goed aangeven hoe bepaalde zorgen ervoor dat de natuur zich in andere kenners uit de wereld van handelingen verricht moeten wor- eindeloze cycli vernieuwt. Bloembe- de bloembiologie, bijenhouderij, den. Vaak wordt een hoofdstuk be- stuiving: we zien het gebeuren in landbouw en natuurbescherming: gonnen met een gedicht dat be- o.a. Koos Biesmeijer (Naturalis), trekking heeft op het besproken Gerard Oostermeijer (UvA), Kars onderwerp. De auteur laat blijken Veling (Vlinderstichting), Tineke dat ze zeer met de natuur is be- Brascamp (Nederlandse Bijenhou- gaan. Als kind groeide ze in Pa- dersVereniging), e.v.a. poea dicht bij de natuur op en zag ze hoe kwetsbaar die kan zijn. Dat Meer weten? Bestellen? is, denk ik, dan ook de reden dat Voor algemene info en een proeve ze zich door berichten uit de pers, van twee van de hoofdstukken, ga Greenpeace en andere organisa- naar natuurmedia.nl/nieuws/nu- ties heeft laten beïnvloeden bij be- vriendenprijs-komend-boek-over- paalde meningen. Wat opvalt is dat bloemen-en-insecten-niet-zonder- ze op de eerste twee pagina’s een elkaar/. Via die website kan men opvallende plaats inruimt voor het nu voordelig intekenen. beroemde citaat van Einstein. Tineke Brascamp

Warenhuis Bijenkorf wil meer bijen in de korf 75.000 zakjes gratis bloemzaad voor de klanten

Het bekende warenhuis de Bijen- wustwording van de rol die bijen meer bijen opleveren. Zelfs op het vergelijkbare actie van het NBV be- korf lanceerde eind mei een lande- in de natuur en voor de bestuiving dakterras van enkele filialen van de stuurslid Henk Zomerdijk te ver- lijke bijenactie, samen met de van voedselgewassen spelen. Met Bijenkorf werden enkele bijenho- melden die als afscheidscadeau staatssecretaris van Economische een ludieke actie werden ballonne- tels geplaatst en een bijvriendelijke als burgemeester 11.000 zakjes Zaken. Robert Bohemen van de tjes met zakjes zaad van het dak beplanting aangebracht. Ook al is zaad onder de bevolking van Dui- Bijenkorf vertelde in een perscon- van de vestiging in Amsterdam in het een leuk initiatief, het is te ho- ven verspreidde. ferentie dat zijn bedrijf vanwege de lucht opgelaten. Alle 4000 me- pen dat het zaad goed terecht Kees van Heemert haar naam uiteraard de bijen een dewerkers mochten ook helpen komt en ook bloeiende planten warm hart toedraagt. Samen met met de zaaiactie door klanten zak- geeft en of de beoogde 15 ha wel staatssecretaris Sharon Dijksma jes zaad toe te stoppen met de gehaald wordt.

bepleitte hij het belang van de be- boodschap dat meer bloemen Aardig om in dit verband ook de bijenhouden augustus 2014

29 Bijenplanten: nectar en stuifmeel voor honingbijen

Een uitgebreid en fraai uitgevoerd meen onderkend dat dit de hoofd- van Raymond van der Ham zijn en de volgorde der families. Bin- naslagwerk met een schat aan in- oorzaak is van de terugloop van gereviseerde versies van zijn publi- nen families zijn soorten alfabe- formatie over de Nederlandse bij- wilde bijen. Het voedselaanbod catie ‘Pollenanalyse: stuifmeelon- tisch op wetenschappelijke naam enweide. Dit is het levenswerk van voor de honingbij is ook een groot derzoek van honing voor imkers, gerangschikt. Arjen Neve, in 2013 overleden. Zijn punt van zorg. Na de lentedracht scholen en laboratoria’ uit 1999. In de index kan men zoeken op soortenbeschrijvingen en zeer ge- treedt in het algemeen een dracht- De structuur van het boek is helder Nederlandse en Latijnse namen, detailleerde pentekeningen ver- pauze op daar waar in vroeger tij- en consequent. Iedere plant krijgt de laatste zowel geordend op ge-

Gelezen en gezien schenen tussen 1981 en 2007 in den wilde planten in deze periode 2 bladzijden ruimte, 1 bladzijde slachts- als op soortnaam, wat ik ‘Bijenteelt’ en later ‘Bijen’, in Arjens tot de zomerdracht nectar en stuif- met de prachtige pentekeningen en bijzonder handig vind. Nog mooier vaste rubriek ‘Bijenplanten in meel leverden. We zien nu geluk- 1 bladzijde met de beschrijving. De zou het zijn geweest als de fami- beeld’. kig veel aandacht ontstaan voor de indeling van die beschrijvingen is lies ook in de inhoudsopgave had- De reikwijdte van het boek gaat verbetering van de drachtsituatie in variabel, wat het lezen erg prettig den gestaan. Hoe dan ook: ik ga verder dan enkel drachtplanten van de richting van gevarieerder groen, maakt, en wat de eigenheid van ie- dit boek zeker kopen. belang voor de honingbij. Er staan en daar kan dit boek zeker aan bij- dere soort tot haar recht doet ko- Wietse Bruinsma ook veel belangrijke voedselplan- dragen. men. Het is een mengeling van bo- ten van wilde bijen en zweefvlie- Het boek biedt een overzicht van de tanische, culturele en geschied- Arjen Neve en Raymond van der gen in vermeld. Daarmee overstijgt belangrijkste voedselplanten in di- kundige informatie, soms ook Ham, 2014. EIS Kenniscentrum in- het boek het belang van de bijen- verse gebieden, zowel in een stede- drachtinformatie uit de oude doos, secten en andere ongewervelden, houderij en komt het in beeld voor lijke omgeving als in de natuur en in met hier en daar een persoonlijke Naturalis Biodiversity Center & natuurbeheer, ook al doet de titel land- en tuinbouwgronden. noot. KNNV afdeling Delftland. 511 pp. van het boek misschien anders Er zijn inleidende hoofdstukken In totaal zijn 236 soorten beschre- ISBN 978-90-76261-00-3 vermoeden. over bijenbotanie; botanische as- ven. Wetenschappelijke en Neder- Prijs: € 22,50 Er is sprake van een gestaag te- pecten van nectar en stuifmeel; en landse namen en zijn conform de ruglopend drachtaanbod in ons de morfologie van stuifmeelkorrels. 23e druk van de Heukels’ Flora verstedelijkte land. Er wordt alge- Deze hoofdstukken van de hand van Nederland, evenals de namen

Fijne stofdeeltjes en plastic vezeltjes verontreinigen honing

Honing is een van de weinige ech- uit de atmosfeer opnamen. ring voor het hogere gehalte aan werden. Gelukkig bleven de gevon- te natuurproducten. Dat wil zeggen Door steeds modernere technieken kortere vezeltjes in de honing is den verontreinigingen ruim binnen dat er niets aan bijvoorbeeld con- is men nu in staat kleine partikels tweeërlei. Deels zijn ze afkomstig de normen (minder dan 0,1 %) serveermiddelen is toegevoegd en en vezeltjes afkomstig van ge- van de plastic folie waarin suiker- voor wat er aan ‘vreemde’ niet-op- dat er ook geen bestanddelen zijn kleurde plastics en cellulosestoffen deeg aan de bijen wordt aangebo- losbare deeltjes in honing mogen uitgehaald. Uit een laboratorium- als textiel en papier, in honing te- den terwijl een andere bron de tex- zitten. onderzoek bleek echter dat in 19 rug te vinden. Een gemiddelde van tieldoekjes of filtreerpapier kunnen Kees van Heemert honingmonsters, de meeste uit 150 gekleurde vezeltjes en 9 kleine zijn als dragers van anti-varroa- Duitsland, behalve pollen en was- partikels per kilogram honing werd middelen zoals thijmolie en mie- Liebezeit, G. en Liebezeit, E., 2013. deeltjes die daarin horen, ook mi- er in de honingmonsters geteld. renzuur. De vezeltjes komen vrij Non-pollen particulates in honey nuscuul kleine vezeltjes Een duidelijk hoger gehalte dan wanneer de bijen die materialen af- and sugar. en fijne stofdeeltjes zitten. Deze wat in een gemiddeld luchtmonster knagen en tot kleine vezels fijnma- Food Additives & Contaminants: deeltjes worden ook in de lucht werd gevonden: 18,1 vezels en ken. Maar de oorzaak van de ver- Part A. 30(12): 2136–2140. aangetroffen en zijn van zowel or- 3,7 partikels fijn stof per liter lucht. ontreiniging kan ook voor een deel ganische en niet organische (plas- De vezeltjes die in de honing zaten bij de imker liggen bij het gebruik tic) oorsprong. Meestal zijn dit mi- hebben een lengte van 40 μm (mi- van plastic zeven (200 μm) na het nimale hoeveelheden en liggen ze crometer) tot 9 mm . De grootte honingslingeren. Vezeltjes, vooral ver onder de detectiegrens. Deze van de fijne stofdeeltjes is 10-20 de wat langere, kunnen dan vrijge- verontreinigingen komen in de ho- μm, net iets boven de officiële komen, hetgeen bevestigd wordt ning terecht via de bijen die de grens van 10 μm, die voor fijnstof door het feit dat in raathoning al- bloemen bezocht hebben waarvan (vooral zand en zeezout) geldt. leen de kortere vezeltjes, via de de nectar en het pollen die deeltjes De meest waarschijnlijke verkla- bijen meegenomen, aangetroffen bijenhouden augustus 2014

30 Zoek het verschil

Op het eerste gezicht is er geen verschil te zien. Logisch, want het hele verschil zit in de voeding. We bieden een volledig gamma bijenvoeding dat aan alle specifieke behoeften beantwoordt.

Haal de beste voeding voor uw bijen en hommels.

TRIM-O-BEE EXTRA APIFONDA

. Benadert de natuurlijke voeding . Voederpasta ‘de nectar’ van de bijen . Klaar voor gebruik HMF concentratie is bij uitlevering . Verpakking: karton 5 x 2.5kg (64 x12.5kg) lager dan 10 ppm . . Verschillende verpakkingsmogelijkheden

Voor meer info: www.tiensesuikerraffinaderij.com / [email protected]

De namen van onze verdelers kunt u vinden op: www.tiensesuikerraffinaderij.com

297x210_TS_B2B_abeilles_NL.indd 1 23/05/14 09:14 Beste Imker, Het voorjaar loopt ver voor op het langjarig gemiddelde. De volken groeien gestaag en binnenkort kunnen de honingkamers op de bijenvolken. Als het weer mee blijft werken kunnen we een mooie oogst binnenhalen. Vooruitlopend op de honingoogst hebben wij dit jaar een doorlopende aanbieding van BIJENHUIS potten en deksels. www.bijenhuis.nl De prijzen zijn op basis van afhalen. Alleen bulk pallets met potten worden franco thuis bezorgd! U betaalt wel statiegeld voor de pallet. Alle prijzen zijn inclusief btw. Geen gedoe met vooraf intekenen, vastgestelde afhaaltijden of een minimale afname. Maar gewoon ophalen in het Bijenhuis of bij een van onze vele depots in het land. Dus wanneer het u uitkomt!

Prijzen 76 potten met deksels naar keuze (wit, bijtje of korfje): Nu totaal voor € 21,45 Pallet potten 450 gram 3840 stuks (zonder deksels): Nu voor € 585,- (excl. statiegeld) Pallet potten 250 gram 6720 stuks (zonder deksels): Nu voor € 1015,- (excl. statiegeld) Doos deksels (wit, bijtje of korfje) inhoud 1440 stuks: Nu voor € 90,- Lucie Lang/Dreamstime.com Zoals u van het Bijenhuis mag verwachten: De beste kwaliteit voor de laagste prijs! Foto: Foto:

Grintweg 273, 6704 AP Wageningen, [email protected]

Nederlandse Bijenhoudersvereniging Secretariaat Grintweg 273, 6704 AP Wageningen | t 0317 422422 | f 0317 424180 e [email protected] | i www.bijenhouders.nl iban NL62ABNA0539042897 | bic ABNANL2A iban NL07INGB0000846801 | bic INGBNL2A Openingstijden ma t/m vrij: 10.00-14.00 u. Opgeven voor Imkernieuws: www.bijenhouders.nl/media/imkernieuws

Het Bijenhuis (winkel) Grintweg 273, 6704 AP Wageningen t 0317 422733 | e [email protected] | i www.bijenhuis.nl iban NL78ABNA0539042900 | bic ABNANL2A iban NL26INGB0000823276 | bic INGBNL2A Open: dinsdag t/m vrijdag 8.30-17 u. Vanaf 1 maart zaterdag 8.30-13 u.

Bijen@wur (PRI) | Centraal Meldpunt Bijenziekten Pb 16, 6700 AA Wageningen | Droevendaalsesteeg 1 6708 PB Wageningen t 0317 486001 | e [email protected] | i www.bijen.wur.nl (ma t/m vrij van 9-17 uur, op afspraak)

Spuitschade of vuilbroed melden Spuitschade melden via t 0800-0488 of [email protected] of (bedrijven) via vwa.nl/organisatie/melden_voor_bedrijven Gevallen of vermoedens van Amerikaans vuilbroed (AVB) melden bij: NVWA (AID), meldpunt Dierziekten t 045 5463188

De jaarkleuren zijn als volgt voor de jaren eindigend op 0/5: | 1/6: | 2/7: | 3/8: | 4/9: