Arkusz WISZNICE (642)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Robert Formowicz*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król**, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek *

*Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………..

Spis tre ści

I. Wst ęp (Robert Formowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Robert Formowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Robert Formowicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Robert Formowicz) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Robert Formowicz) ...... 13 VII. Warunki wodne (Robert Formowicz) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Jerzy Miecznik) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (Małgorzata Marczak, Jerzy Król) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Robert Formowicz) ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Robert Formowicz) ...... 28 XII. Zabytki kultury (Robert Formowicz) ...... 33 XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Małgorzata Marczak)...... 34 XIV. Literatura...... 36

I. Wst ęp

Arkusz Wisznice Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (plansza B) w latach 2010-2011. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Wisznice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Zakładzie Geologii Gospo- darczej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2005 roku (Tołkanowicz, śukowski, 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach: Urz ędu Marszałkowskiego w Lublinie i jego Delegatury w Białej Podlaskiej, starostw powiatowych w Radzyniu Podlaskim, Białej Podlaskiej i Parczewie, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego- Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie i Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wyko- rzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w siedzibach nadle śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2010 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wisznice wyznaczaj ą współrz ędne: 23 o00’–23 o15’ długo ści geograficznej wschodniej i 51 o40’–51 o50’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w pół- nocno-zachodniej cz ęś ci województwa lubelskiego i obejmuje swym zasi ęgiem wschodni ą cz ęść powiatu radzy ńskiego (gmina Komarówka Podlaska), północno-wschodni ą cz ęść powiatu parczewskiego (gminy Milanów, Jabło ń, Parczew i Podedwórze) oraz południow ą cz ęść powiatu bialskiego (gminy Rossosz, Wisznice i Sosnówka). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza Wisznice wchodzi w skład makroregionu Polesie Zachodnie naleŜą cego do podprowincji Polesie, b ędą- cej cz ęś ci ą prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Północna cz ęść omawianego arkusza znajduje si ę w granicach mezoregionu Zakl ęsło ść Łomaska, cz ęść środkowa i południowa nale Ŝy do mezoregionu Zakl ęsło ść Sosnowicka, tereny poło Ŝone na zachód do kanału Wieprz-Krzna wchodz ą w skład Równiny Parczewskiej a niewielki fragment arkusza obejmuj ący jego południowo-wschodni ą i wschodni ą cz ęść nale Ŝy do Równiny Kode ńskiej (fig. 1). Obszar poło Ŝony w granicach Zakl ęsło ści Łomaskiej i Sosnowickiej to ł ąkowo-le śna równina wypełniona w obni Ŝeniach namułami, piaskami i mułkami jeziornymi oraz torfami. Pomi ędzy szerokimi dolinami Muławy i Zielawy, rozci ąga si ę płaska wysoczyzna morenowa urozmaicona niewielkimi pagórkami kemowymi. Podobna wysoczyzna morenowa znajduje si ę na obszarze Równiny Parczewskiej. W północno-wschodniej i południowo-zachodniej cz ęści arkusza wyst ępuj ą równiny sandrowe. Wysoko ści bezwzgl ędne wahaj ą si ę od 146 m n.p.m. w dolinie Zielawy na północ od Wisznic do 164,4 m n.p.m. w rejonie miejscowo ści Kolano. Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą liczne kanały melioracyjne, wśród których znajduje si ę najdłu Ŝszy w Polsce kanał (140 km) ł ącz ący rzeki Wieprz i Krzna.

1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu Fig. 1 Poło Ŝenie arkusza Wisznice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11– Zakl ęsło ść Łomaska; 845.12 – Równina Kode ńska; 845.13 – Równina Parczewska; 845.14 – Zakl ęsło ść Sosnowicka; 845.15 – Garb Włodawski; 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.96 – Równina Łukowska; 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska

Lasy stanowi ą około 15 % procent powierzchni arkusza. Wi ększe kompleksy znajduj ą si ę pomi ędzy miejscowo ściami Jabło ń i Kolano, w rejonie Polubicz i na północnych kra ńcach mapy. Dominuj ą lasy sosnowe, miejscami z udziałem d ębu i brzozy. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza Wohy ń nale Ŝy do Regionu Mazowiecko- Podlaskiego (Wo ś, 1999). Zaznaczaj ą si ę tu wpływy klimatu kontynentalnego, cz ęstsze s ą ni Ŝ w innych rejonach kraju napływy chłodnego powietrza z północy i wschodu, co powoduje, Ŝe zima jest tu dłu Ŝsza ni Ŝ w zachodniej cz ęś ci regionu. Wiosna i jesie ń s ą stosunkowo krótkie z du Ŝymi amplitudami temperatur powietrza, z kolei lato jest ciepłe i długie. Średnia roczna temperatura wynosi +7,2°C. Miesi ącem najzimniejszym jest stycze ń (-4,1°C), a najcieplej-

5 szym lipiec (+18,2°C). Średnia roczna wielko ść opadów atmosferycznych kształtuje si ę na poziomie 530–545 mm. Najmniej opadów przypada na stycze ń, najwi ęcej na lipiec i sierpie ń. Okres bezprzymrozkowy trwa 165 dni, a średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 82. Okres wegetacji ro ślin jest wyra źnie skrócony w stosunku do terenów centralnej Polski i trwa 200–210 dni. Tereny te s ą słabo zaludnione, brak jest ośrodków miejskich i przemysłowych. Najwi ęk- szymi skupiskami ludno ści s ą wsie gminne Wisznice (1550 mieszka ńców), Jabło ń (1250 mieszka ńców) i Podedwórze. Wisznice, b ędące obecnie lokalnym o środkiem usługowo-handlowym i oświatowym, w latach 1579–1869 posiadały status miasta, który utraciły z powodu udziału mieszka ńców w powstaniu styczniowym. Gospodarka ma charakter typowo rolniczy. W strukturze u Ŝytkowania gruntów dominu- ją grunty orne oraz ł ąki i pastwiska. W uprawach przewa Ŝaj ą zbo Ŝa i ziemniaki. Gleby dobrej jako ści, wyst ępuj ące pomi ędzy Horodyszczami i Polubiczami, pozwalaj ą na rozwój sadow- nictwa i warzywnictwa. Na terenach gmin Jabło ń i Wisznice du Ŝe powierzchnie zajmuj ą plantacje ziół, zwłaszcza rumianku. Prowadzona jest te Ŝ hodowla bydła i trzody chlewnej. Słabo zró Ŝnicowana pozarolnicza działalno ść gospodarcza ma głównie charakter usługowy (handel, zakłady budowlane, piekarnie). Wi ększe przedsi ębiorstwa to wytwórnia pasz dla trzody chlewnej KOJPASZ w Wisznicach oraz zakład wyprawy skór DENPOL w Kolanie. Komunikacja to głównie sie ć dróg kołowych, z których najwa Ŝniejszymi s ą trasa krajo- wa nr 63 w kierunku przej ścia granicznego w Sławatyczach oraz drogi wojewódzkie nr 812 Biała Podlaska–Włodawa i nr 815 Wisznice–Parczew–Lubartów. Stosunkowo dobrze rozwini ęta infrastruktura komunalna obejmuje sieci: wodoci ągow ą (obsługuj ącą wi ększo ść miejscowo ści), kanalizacyjn ą i telefoniczn ą. Wa Ŝnymi inwestycjami jest budowa i rozbudowa kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Funkcjonuj ące obecnie biologiczno- mechaniczne oczyszczalnie znajduj ą si ę w Kolonii Wisznice, Jabłoniu, Kalince, a w budowie są kolejne w Łyniewie i Marylinie. Gminne składowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w Kolonii Wisznice.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Wisznice przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wisznice (Dolecki i in., 1987, 1995). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie lubelsko-podlaskiej cz ęś ci prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Cechuje j ą wzgl ędnie płytkie wyst ępowanie krystalicznych

6 skał podło Ŝa (277,0 m p.p.t. w otworze Holeszów, 484,5 m p.p.t. w otworze Wisznice) i mała mi ąŜ szo ść pokrywy osadowej. Charakterystycznymi elementami budowy geologicznej podło- Ŝa krystalicznego i pokrywy osadowej jest jej blokowy charakter, który przejawia si ę obecno- ści ą zr ębów (wyniesie ń) i zapadlisk (obni Ŝeń). Powstały one podczas orogenezy waryscyj- skiej. Omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie zr ębu łukowskiego, nazywanego równie Ŝ wy- niesieniem łukowsko-sławatyckim. Pokryw ę paleozoiczn ą tworz ą kambryjskie piaskowce kwarcytowe oraz utwory karboń- skie. Skały karbonu dolnego (wizen) i górnego (namur) reprezentowane s ą przez utwory w ę- glanowo-ilaste z wkładkami w ęgla. Wyst ępuj ą one w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza w formie zwartej, niezbyt grubej pokrywy, brak ich natomiast w cz ęś ci północnej i północno- wschodniej. Mi ąŜ szo ść utworów karbonu jest zmienna i waha si ę od 11,0 do 21,7 m. Utwory mezozoiczne (jura, kreda) wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza. Skały jurajskie reprezentowane s ą przez piaskowce i iłowce, a w cz ęś ci stropowej wapienie organodetrytyczne. Mi ąŜ szo ść osadów jury waha si ę od 77,5 do 127.0 m. Osady kredy o średniej mi ąŜ szo ści około 350 m wykształcone s ą w cz ęś ci sp ągowej jako piaski glaukonitowe z fosforytami, a w cz ęści górnej przez osady w ęglanowe (wapienie margliste, margle, kreda pisz ąca). Osady trzeciorz ędu na arkuszu Wisznice rozpoznane zostały w bardzo małym stopniu. Zwart ą pokryw ę tworz ą one jedynie w cz ęś ci wschodniej (okolice Horodyszcza i Wisznic), a na pozostałym obszarze zachowały si ę jedynie w formie niewielkich płatów. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to piaski kwarcowo-glaukonitowe ze Ŝwirami oraz mułki ilaste i piaszczyste nale Ŝą ce do eocenu i oligocenu oraz piaski, pyły ilasto-piaszczyste i piaskowce miocenu. Su- maryczna mi ąŜ szo ść osadów trzeciorz ędowych nie przekracza 33 m. Utwory czwartorz ędu wyst ępuj ą zwart ą pokryw ą na całym omawianym obszarze (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i waha si ę od 16,7 do 42,2 m w obr ębie wysoczyzn oraz maksymalnie 89,5 m w kopalnych rynnach. Generalnie mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu jest wi ększa w cz ęś ci północnej i zachodniej ni Ŝ w środkowej i południowej. Do najstarszych, znanych z wiercenia w Podedwórzu, osadów czwartorz ędowych nale Ŝą drobnoziarniste piaski jeziorne oraz gytie z okresu interglacjału augustowskiego, których łączna mi ąŜ szo ść nie przekracza 7 m. Do osadów zlodowace ń południowopolskich zaliczone zostały gliny zwałowe, piaski lodowcowe i wodnolodowcowe stadiału dolnego, interstadialne utwory rzeczno-jeziorne oraz naleŜą ce do stadiału górnego rzeczno-peryglacjalne piaski ze Ŝwirami, mułki, zastoiskowe, piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe. Maksymalna mi ąŜ szo ści osadów zlodowace ń połu- dniowopolskich wynosi około 70 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wisznice na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielny : 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 12 – piaski i mułki jeziorne, zlodowacenia środkowopolskie : 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 22 – piaski i mułki jeziorne; 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006).

W okresie interglacjału mazowieckiego osadziły si ę piaski rzeczne i jeziorne, mułki z wkładkami torfu oraz iły jeziorne. Mi ąŜ szo ści tych osadów w poszczególnych otworach jest zmienna i wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Najwi ększy wpływ na ukształtowanie powierzchni omawianego obszaru miało zlodo- wacenie odry (nale Ŝą ce do zlodowace ń środkowopolskich), podczas którego l ądolód pokrył

8 cały teren. Osady tego wieku to iły zastoiskowe i piaski wodnolodowcowe dolne i górne (stwierdzone w wierceniach i odsłoni ęciach) oraz lodowcowe piaski i gliny zwałowe powszechne na powierzchni terenu. Gliny zwałowe wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci centralnej pomi ędzy Wisznicami, Dubic ą Doln ą, Polubiczami Dworskimi i Horodyszczem oraz na połu- dniowym zachodzie pomi ędzy Dawidami i Zaniówk ą. Mniejsze wychodnie glin znajduj ą si ę w rejonach Podedwórza, Puchowej Góry i Łyniewa. S ą to przewa Ŝnie gliny piaszczyste o mi ąŜ szo ści do 7 m. Na znacznych obszarach przykrywa je cienka warstwa piasków z domieszk ą Ŝwirów. W rejonie miejscowo ści Brzozowy K ąt (w zachodniej cz ęś ci obszaru) wyst ępuj ą drobno- i średnioziarniste piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści 2,0-4,5 m, które genetycznie zwi ązane s ą z akumulacj ą lodowcow ą. Piaszczyste osady wodnolodowcowe stwierdzono na północy i północnym wschodzie (rejon: Olszówka, Kazanówka, Dubica, Kolonia Wisznice) oraz w cz ęś ci południowo-zachodniej (rejon: Kolano, Zaniówka, Sewerynówka, Kalinka). Są to piaski średnio- i gruboziarniste z domieszk ą Ŝwirów, lokalnie (do gł ęboko ści 0,7 m) pyla- ste. W pobli Ŝu Polubicz Wiejskich wyst ępuje, wyra źnie zaznaczaj ący si ę w morfologii, wał o równole Ŝnikowym przebiegu, genetycznie zwi ązany z akumulacj ą szczelinow ą piasków drobnoziarnistych miejscami pylastych, przechodz ących ku sp ągowi w piaski ró Ŝnoziarniste z domieszk ą Ŝwirków. Mi ąŜ szo ść tych osadów dochodzi do 3,6 m. Niewielkie wzgórza kemo- we wyst ępuj ą w rejonie Dubicy Dolnej, Jabłonia, pomi ędzy Paszenkami i Kolanem oraz w Kolonii Wantopol. W partiach stropowych form kemowych znajduj ą si ę zazwyczaj osady piaszczysto-Ŝwirowe z du Ŝą domieszk ą Ŝwirów i głazików. W ni Ŝszych partiach dominuj ą piaski o ró Ŝnej granulacji, cz ęsto ze Ŝwirami i wkładkami mułków. Najwi ększ ą mi ąŜszo ść (ponad 10,5 m) osi ągaj ą w pobli Ŝu wsi Puchowa Góra, gdzie tworz ą wyra źne wzgórze. W czasie zlodowacenia warty, jak równie Ŝ zlodowace ń północnopolskich, panowały warunki peryglacjalne (czoło l ądolodu znajdowało si ę daleko na północ), a akumulacja osa- dów (głównie piasków i mułków) wi ązała si ę z zagł ębieniami jeziornymi i dolinami rzecznymi. W tym okresie powstawały równie Ŝ pokrywy wietrzeniowe piasków pylastych. Mi ąŜ szo ść poszczególnych serii osadów peryglacjalnych zlodowacenia warty i zlodowace ń północnopolskich wynosi przewa Ŝnie kilka metrów. Z przełomem plejstocenu i holocenu zwi ązane s ą lokalne pokrywy piasków eolicznych i wydm. Formy te wyst ępuj ą głównie w obr ębie równiny wodnolodowcowej we wschodniej cz ęś ci doliny Zielawy, na północny zachód i na południe od Wisznic. Niewielkie płaty pia- sków eolicznych stwierdzono równie Ŝ w rejonie Paszenek i Horodyszcza. Ich mi ąŜ szo ść na ogół nie przekracza 3–4 m, maksymalnie osi ąga 5,5 m. Osady holoce ńskie zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę obszaru arkusza, wypełniaj ąc doliny Zielawy i Muławy. Do najmłodszych utworów zaliczone zostały piaski i mułki rzeczno-

9 jeziorne i jeziorno-rzeczne, gytie, namuły zagł ębie ń bezodpływowych i den dolinnych oraz torfy i namuły torfiaste. Mi ąŜ szo ść poszczególnych wydziele ń waha si ę od 1,5 do 4 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Wisznice udokumentowano 3 zło Ŝa piasków dla potrzeb budownictwa i drogownictwa: „Polubicze Dworskie”, „Dubica Górna” i „Kolonia Wisznice” (Woł- kowicz i in. red., 2010). Wszystkie s ą zło Ŝami kopalin pospolitych powszechnie wyst ępuj ą- cych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowiska zaliczaj ą si ę do małokonfliktowych (klasa A). Klasyfikacj ę konfliktowo ści złó Ŝ w stosunku do środowiska naturalnego uzgodnio- no z Geologiem Wojewódzkim w Lublinie. Charakterystyk ę gospodarcz ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

Zło Ŝe „Polubicze Dworskie” (Fyda, 2003) udokumentowane zostało w kategorii C 1 na powierzchni 1,72 ha. Seri ę zło Ŝow ą o mi ąŜ szo ści od 2,9–4,6 m stanowi ą piaski średnio- i drobnoziarniste akumulacji jeziornej, w których zawarto ści frakcji do 2 mm wynosi od 97,4 do 100% ( średnio 98,7%). Zawarto ść pyłów jest niska i waha si ę w granicach 1,8–2,9% (średnio 2,3%) a g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym wynosi średnio 1,75 t/m 3. Nadkład o grubo ści 0,4–1,2 m stanowi gleba i piaski zaglinione. Zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na głęboko ści 1,6–2,8 m p.p.t., co powoduje zawodnienie zło Ŝa.

Zło Ŝe „Dubica Górna” (Fyda, Czaja-Jarzmik, 1999) rozpoznane w kategorii C 1, zajmuje powierzchni ę 0,36 ha. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą utwory piaszczyste pochodzenia lodowcowego, le Ŝą ce na glinie zwałowej. S ą to piaski od drobno- do gruboziarnistych z domieszk ą Ŝwiru, o mi ąŜszo ści od 2,1 do 7,4 m ( średnio 5,6 m). Do nadkładu o grubo ść od 0,6 do 1,4 m ( śred- nio 0,9 m) wł ączono gleb ę, piaski gliniaste, pył zapiaszczony i glina pylasta. Kruszywo piaszczyste charakteryzuje zawarto ść frakcji do 2 mm w granicach od 73 do100% ( średnio 92,3%), zawarto ść pyłów mineralnych zmieniaj ąca si ę w szerokich przedziale od 6,4 do 21,5% ( śred- nio 12,5%) oraz średni ą g ęsto ści ą nasypow ą w stanie utrz ęsionym wynosz ącą 1,76 t/m 3. Udo- kumentowana seria zło Ŝowa znajduje si ę powy Ŝej poziomu wody gruntowej.

Zło Ŝe „Kolonia Wisznice” (Stec, 2006) udokumentowane zostało w kategorii C 1 na obszarze 1,51 ha w obr ębie płata utworów wodnolodowcowych zlodowacenia odry. Pod niewielkim nadkładem gleby (0,2–0,3 m) wyst ępuj ą piaski średnio- i drobnoziarniste o mi ąŜ szo- ści od 2,9 do 3,1 m. Punkt piaskowy wynosi 100%, przy zawarto ści pyłów mineralnych od 0,2 do 0,6%, a średnia g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym osi ąga 1,56 t/m 3. Seria surow- cowa jest częś ciowo zawodniona, poziom wodono śny wyst ępuje na gł ębokościach od 1,5 do 1,8 p.p.t.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Przyczyny Nr zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t.) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa konfliktowości na mapie zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa surowcowego wg stanu na dzie ń 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. red., 2010) klasy klasy 1 – 4 A – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Polubicze Dworskie p Q 64 C1 G 2 Sd, Skb 4 A 2 Dubica Górna p Q 36 C1 Z - Sd, Skb 4 A 3 Kolonia Wisznice p Q 11 C1 G - Sd, Skb 4 A Rubryka 3: p – piaski, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd –drogowe, Skb – kruszyw budowlanych,

11 Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: A – zło Ŝa małokonfliktowe

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Wisznice eksploatacja kopalin ma znikome znaczenie gospodarcze. Wydobycie piasków na mał ą skal ę prowadzone jest z dwóch udokumentowanych złó Ŝ oraz dorywczo w kilku niewielkich wyrobiskach. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Polubicze Dworskie” prowadzone jest od pocz ątku 2004 r. przez Gospodarstwo Pomocnicze Urz ędu Gminy Wisznice. Koncesj ę na eksploatacje kopaliny obowi ązuj ącą przez okres 25 lat wydał w 2003 r. Starosta bialski. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,72 ha, to Ŝsame z granicami udokumentowania. Eksplo- atacja prowadzona jest okresowo w płytkim (do 2,5 m) wyrobisku wgł ębnym, za pomoc ą ko- parki ły Ŝkowej. W centralnej cz ęś ci wyrobiska znajduje si ę niewielki zbiornik wodny. Nad- kład gromadzony jest selektywnie na niewielkich zwałowiskach zewn ętrznych. Rekultywacja wyrobiska po zako ńczeniu wydobycia powinna by ć przeprowadzona w kierunku wodnym Zło Ŝe piasku „Kolonia Wisznice” eksploatowane jest od czerwca. 2006 r. UŜytkowni- kiem zło Ŝa jest Alina Borsuk. Koncesja wydana przez Starost ę powiatu bialskiego obowi ązuje do 2011 r. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego jest zgodna z powierzchni ą zło Ŝa i wynosi 1,51 ha. Kopalina wydobywana jest w sposób ci ągły wyrobiskiem wgł ębnym cz ęś ciowo spod wody. Nadkład składowany jest poza wyrobiskiem na niewielkich hałdach. Cz ęś ciow ą rekultywacj ę w kierunku wodnym przeprowadzono w granicach zaniechanego wyrobiska. Eksploatacja kruszywa piaszczystego ze złoŜa „Dubica Górna” prowadzona była w latach 1999–2000, przez Gospodarstwo Pomocnicze Urz ędu Gminy Wisznice, na podstawie koncesji udzielonej przez starost ę bialskiego na okres 10 lat. W wyniku intensywnego wydobycia na powierzchni około 0,30 ha powstało wyrobisko o gł ęboko ść do 7 m. Kopalin ę eksploatowano jednym poziomem wydobywczym, co przy du Ŝej wysoko ści skarp stanowiło na- ruszenie przepisów bezpiecze ństwa i z tego wzgl ędu w 2000 r. Urz ąd Górniczy wstrzymał dalsze wydobycie. W zwi ązku ze znacznym ubytkiem zasobów i nisk ą jako ści ą surowca eksploatacji nie wznowiono. Prac rekultywacyjnych nie wykonano. Obecnie w cz ęś ciowo zaro- śni ętym wyrobisku gromadzi si ę woda opadowa. Na terenie arkusza Wisznice zlokalizowano kilkana ście punktów, w których prowadzona była dorywcza eksploatacji kruszywa piaszczystego. Wi ększo ść z tych odkrywek jest zaro- śni ęta lub wypełniona wod ą, a nierzadko składowane s ą tam śmieci. Punkty te zostały zaznaczone na mapie. Dla wyrobisk w okolicach miejscowo ści Kudry i Wantopola sporz ądzone zostały karty punktów wyst ępowania kopaliny. Powszechnie wyst ępuj ące na obszarze arkusza gliny zwałowe były niegdy ś eksploatowane na potrzeby niewielkich lokalnych cegielni w rejonie Kolonii Wisznice, Ratajewicz

12 i Łyniewa. W latach 50. z obszaru poło Ŝonego na północny wschód od miejscowo ści Kudry eksploatowano torfy z przeznaczeniem na materiał opałowy.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Stan rozpoznania bazy surowcowej na obszarze arkusza Wisznice jest słaby. Zakres wykonanych prac geologiczno-poszukiwawczych obejmował głównie wyst ępowanie surowców ilastych ceramiki budowlanej, boksytów karbo ńskich, torfu oraz w minimalnym stopniu kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych. Na podstawie przeanalizowanych materiałów archiwalnych oraz danych z mapy geologicznej (Dolecki i in., 1987, 1995) w poł ączeniu ze zwiadem terenowym, w granicach arkusza Wisznice wyznaczono 10 obszarów perspektywiczne dla kruszywa piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary, w których uzyskano negatywne wyniki poszukiwa ń surowców ilastych ceramiki budowlanej. W obr ębie omawianego arkusza obszar perspektywiczny wyst ępowania kruszyw pia- skowo-Ŝwirowych wyznaczono w pobli Ŝu wsi Brzozowy K ąt. Kopalin ę u Ŝyteczn ą stanowi ą piaski i Ŝwiry lodowcowe o mi ąŜ szo ści 2,0–4,5 m, zalegaj ące bezpo średnio na powierzchni terenu (Falkowski, 1984,1986). W rejonie Podedwórza pod koniec lat 70. prowadzono prace poszukiwacze maj ące na celu udokumentowanie surowców ilastych na potrzeby ceramiki budowlanej (Fiłon, Chomic- ka, 1977). Pod nadkładem gleby, piasków pylastych i mułków o mi ąŜ szo ści 1,2–4,0 m na- wiercono piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ściach od 7,7 do 9,7 m. Obszar wyzna- czony na północny-wschód od Podedwórza znajduje si ę w obr ębie płata utworów lodowcowych zlodowacenia odry, natomiast obszar poło Ŝony na południe od Podedwórza zwi ązany jest prawdopodobnie z utworami lodowcowymi tego samego wieku, przykrytymi osadami jeziorno- i rzeczno-zastoiskowymi. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Dolecki i in., 1987) wyznaczono obszary perspektywiczne piasków w obr ębie form kemowych w rejonie Dubicy Dolnej, Wan- topola i Puchowej Góry. Tworz ą je zró Ŝnicowane litologicznie osady – głównie piaski, ale tak Ŝe piaski ze Ŝwirem, niekiedy mułki. Mi ąŜ szo ść kopaliny w odkrywce w Wantopolu, wynosi 3,5 m, a nadkład gleby i piasków gliniastych nie przekracza 0,5 m. W pozostałych odkrywkach, ze wzgl ędu na ich stan obecny, nie ma mo Ŝliwo ści prawidłowego okre ślenia mi ąŜ- szo ści kopaliny. Perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków s ą tak Ŝe płaty osadów wodnolodowcowych na wschód od Sewerynówki. MiąŜ szo ść serii piaszczystej wynosi od 2,0 do 4,0 m (Dolecki i in., 1987, 1995).

13 Niewielkie torfowiska o powierzchni do 5 ha (nie zaznaczone na mapie) zlokalizowane są w rejonie Lasu Dubica, Horodyszcza i G ęsi (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Tworz ą je torfowiska niskie spełniaj ące kryteria bilansowo ści, lecz nie wchodz ące w skład potencjalnej bazy zasobowej ze wzgl ędu na kryteria rolniczo-gospodarcze (Horodyszcze, Gęś ) lub lokalizacj ę na terenach le śnych i przyle śnych (Las Dubica). Torfy olesowe (Las Dubica), mechowiskowe (G ęś ) i szuwarowo-turzycowiskowe (Horodyszcze) maj ą średni ą mi ąŜ szo ść w granicach 1,59 do 2,84 m, popielno ść poni Ŝej 23,7 % i stopie ń rozkładu do 27 %. W latach 70. prowadzone były badania geologiczne w poszukiwaniu karbo ńskich bok- sytów na obszarze pomi ędzy Włodaw ą i Łukowem (Cebulak i in., 1978). Obj ęły one połu- dniowo-wschodni ą cz ęść omawianego arkusza. Wyniki prac wykonanych w obr ębie obszaru zlokalizowanego w rejonie Podedwórza, nie były zadowalaj ące. Badania wykazały bardzo du Ŝą zmienno ść morfologiczn ą ciał rudnych oraz du Ŝą zmienno ść ich składu chemicznego, m.in. zawarto ści Al 2O3 i modułu krzemianowego Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prace geologiczno-zwiadowcze prowadzone za surowcem ilastym do ceramiki budowlanej w rejonie miejscowo ści G ęś – Podedwórze (Fiłon, Chomicka, 1977). Gliny o mi ąŜ szo ści od 4,5 m do 6,5 m stwierdzono jedynie w dwóch otworach wiertniczych zlokalizowanych w pobli Ŝu G ęsi, jednak ich niska jako ść (du Ŝa zawarto ść margla od 2,56 do 3,70 % i gruboziarnistych składników niew ęglanowych - powy Ŝej 3 %) nie pozwala na wykorzystanie ich do produkcji ceramiki budowlanej. W rejonie Podedwórza nie stwierdzono wyst ępowania glin o znaczeniu surowcowym.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Wisznice w cało ści nale Ŝy do dorzeczy Wieprza i Bugu. Główn ą rzek ą jest Zielawa, b ędąca prawobrze Ŝnym dopływem Krzny, wpadaj ącej do Wieprza. Wi ększe dopływy Zielawy to Muława, której uj ście znajduje si ę koło Rossosza (poza granicami arkusza) oraz prawobrze Ŝne śylawa i Grabarka. Koryto Zielawy o szeroko ści około 6 metrów jest uregulowane. Małe zró Ŝnicowanie hipsometryczne wyst ępuj ące na tym terenie sprawia, Ŝe rzeki maj ą słabo wykształcone doliny, niewielkie spadki, a ilo ść odprowadzanej wody jest niedu Ŝa. Pierwotne stosunki hydrograficzne na tym terenie zostały znacznie przekształcone przez działalno ść człowieka. Południowo-zachodni ą cz ęść obszaru mapy przecina, zbudowany w latach 60. Kanał Wieprz-Krzna, z którym zwi ązany jest rozległy system melioracyjny z sieci ą kanałów i rowów. Najwi ększe z nich to Kanał Paszenkowski i Praborek. Na północny-zachód od Podedwórza znajduje si ę utworzony w czasie budowy Kanału Wieprz-Krzna zbiornik retencyjny „Podedwórze”, o powierzchni 282 ha i pojemno ści całko- witej 4,7 mln m 3, oraz stawy rybne w Jabłoniu i Horodyszczu.

14 Na obszarze arkusza Wisznice brak jest punktów monitoringowych, w których badana jest jako ść wód powierzchniowych. Ocen ę jako ści wód kanału Wieprz-Krzna, Muławy i Zie- lawy (od dopływu spod Niecielina do uj ścia) w 2009 przeprowadzono zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych cz ęś ci wodnych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punktach znajdu- jących si ę poza granicami arkusza Wisznice, jednolite cz ęś ci wód powierzchniowych Wieprz- Krzna, Muławy i Zielawy (od dopływu spod Niecielina do uj ścia) w cz ęści dotycz ącej stanu ekologicznego, charakteryzuj ą si ę stanem umiarkowanym, natomiast oceny stanu chemicznego nie wykonano (www.wios.lublin.pl). Badania stanu chemicznego wód kanału Wieprz- Krzna oraz Zielawy przeprowadzone w 2008 r. wskazywały na ich stan dobry (Ra- port…2009). Zgodnie z Rozporz ądzeniem… (2008), w przypadku stwierdzenia umiarkowa- nego stanu ekologicznego jednolitych cz ęś ci wód mo Ŝna przyj ąć , Ŝe ich stan ogólny jest zły.

2. Wody podziemne Według podziału hydrogeologicznego Polski obszaru arkusza Wisznice wchodzi w skład regionu lubelsko-podlaskiego (Paczy ński red., 1995). UŜytkowe poziomy wodono śne w granicach arkusza Wisznice zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędu, i trzeciorz ędu oraz kredy górnej (Hordejuk, 2004). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze arkusza Wisznice, przy czym główne znaczenie u Ŝytkowe ma w pasie przebiegaj ącym południkowo w cz ęś ci centralnej i na wschodzie. Na pozostałym obszarze ma charakter podrz ędny. Zwierciadło wody jest swo- bodne i wyst ępuje przewa Ŝnie na gł ęboko ści do 5 m. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego (pia- sków ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą Ŝwirów) jest zró Ŝnicowana. W cz ęś ci północnej i środkowej mapy wynosi przewa Ŝnie 10–20 m, natomiast w cz ęś ci południowej mo Ŝe przekracza ć 50 m. Wydajno ści pojedynczych studni w cz ęś ci północnej i centralnej wynosz ą od kilkunastu do 70m 3/h natomiast, w cz ęś ci południowej arkusza mieszcz ą si ę w przedziale od 50 do 70 m3/h. Zasilanie pi ętra nast ępuje w wyniku bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych. Czwartorz ędowo-kredowe pi ętro wodono śne wyst ępuje tylko w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru na styku z arkuszem Sosnowica. Dane dotycz ące ogólnej charakterystyki poł ączonych poziomów czwartorz ędu i kredy przyj ęto z arkusza sąsiedniego (Czer- wi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Mi ąŜ szo ść poł ączonych warstw wodono śnych wynosi około 40 m i wzrasta w kierunku południowym. Poziom wyst ępuje przewa Ŝnie na gł ęboko ści od 15 do 50 m i jest słabo izolowany. Wydajno ści potencjalne pojedynczych studni mieszcz ą si ę w granicach 10–30 m3/h. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne w granicach arkusza Wisznice zwi ązane z drobno- ziarnistymi piaskami oligocenu wyst ępuje w cz ęś ci zachodniej i północno-zachodniej oraz cz ęś ciowo wschodniej. W pierwszym obszarze poziom ten jest słabo rozpoznany, natomiast

15 w cz ęś ci wschodniej ma podstawowe znaczenie jako u Ŝytkowy poziom wodono śny i jest udo- kumentowany licznymi uj ęciami. Subartezyjski poziom wodono śny tworz ą piaski drobnoziarniste oligocenu zawieraj ące domieszki glaukonitu o mi ąŜ szo ści od kilku do 18 m wyst ę- pujące na gł ęboko ści od 16 do maksymalnie do 55m (Wisznice). Zwierciadło wody stabilizuje si ę przewa Ŝnie na gł ęboko ści kilku metrów poni Ŝej poziomu terenu. Zbli Ŝone ci śnienia wska- zuj ą na wi ęź hydrauliczn ą z poziomem czwartorz ędowym, który tutaj jest poziomem podrz ędnym. W przypadku gł ębszego wyst ępowania warstwy wodono śnej zwierciadło wody przewa Ŝnie jest napi ęte (Wisznice, Podedwórze). Wydajno ści pojedynczych studni s ą zró Ŝni- cowane i wynosz ą od 16 do 60 m3/h – przewa Ŝnie około 40 m3/h. Zasilanie opadami atmosfe- rycznymi nast ępuje po średnio przez utwory czwartorz ędowe. Trzeciorz ędowo-kredowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Utwory wodono śne tego pi ętra rozpoznane zostały jedynie w rejonie Jabłonia, gdzie na gł ęboko ści około 30 m wyst ępuje 10-metrowa warstwa piasków średnioziarnistych oligocenu oraz w G ęsi gdzie na gł ęboko ści 37–55 m wyst ępuje warstwa piasków średnioziarni- stych oligocenu i węglanowych utworów kredy górnej (kreda pisz ąca)o mi ąŜ szo ści 7 m. biał ą w stropie. Maksymalne wydajno ści 40 m 3/h uzyskano wył ącznie dla utworów trzeciorz ędo- wych w rejonie Jabłonia. Utwory wodono śne trzeciorz ędu maj ą niewielka mi ąŜ szo ść i cz ęsto są rozdzielone wkładkami iłów i pyłów. Zasilanie pi ętra trzeciorz ędowo-kredowego nast ępuje w wyniku infiltracji opadów atmosferycznych poprzez nadległy kompleks utworów czwartorz ędowych, który stanowi podrz ędny poziom wodono śny. Kredowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na niewielkim fragmencie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza Wisznice. Z uwagi na brak punktów dokumentacyjnych, dane dotycz ące ogól- nej charakterystyki poł ączonych poziomów czwartorz ędu i kredy przyj ęto z arkusza Sosnów- ka (Freiwald, Patorski, 2004). Warstwa wodono śna wykształcona jest w postaci utworów marglistych – sporadycznie wapieni. W stropowej cz ęś ci profilu wyst ępuje kreda pisz ąca cz ę- sto ze zwietrzelina gliniasto-ilast ą. Poziom wodono śny o mi ąŜ szo ści 20–40 m wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na gł ębo- ko ści kilku metrów poni Ŝej poziomu terenu. Wydajno ści potencjalne pojedynczych studni mieszcz ą si ę w granicach od 10 do 30 m3/h. Strefa aktywnej wymiany wód w poziomie kre- dowym oceniana jest na około 80 m. Generalnie, w u Ŝytkowych poziomach wodono śnych czwartorz ędu, trzeciorz ędu i kredy wyst ępuj ą wody dobrej i średniej jako ści (klasy Ia i Ib). Wska źnikiem obni Ŝaj ącym jako ść wód jest tutaj głównie Ŝelazo i mangan. Jedynie w pierwszym od powierzchni terenu poziomie czwartorz ędowym, na obszarach zwartej zabudowy wiejskiej nieposiadaj ącej kanalizacji, stwierdzono podwy Ŝszone st ęŜ enia azotanów. Pozostałe wska źniki jako ści wód, zwłaszcza o charakterze tok- sycznym, wyst ępuj ą w granicach st ęŜ eń okre ślonych jako dopuszczalne dla wód pitnych.

16 Najwi ększe uj ęcia komunalne wód podziemnych, o wydajno ściach powy Ŝej 20 m 3/h, ob- sługuj ące wodoci ągi gminne znajduj ą si ę w Jabłoniu, Podedwórzu, i Horodyszczu. Wi ększe uj ę- cia przemysłowe i komunalno-przemysłowe są w Podedwórzu, Wisznicach i Kalince. W pozo- stałych miejscowo ściach do zaopatrzenia pojedynczych gospodarstw wiejskich, prawie wył ącz- nie wykorzystywane s ą studnie kopane i abisynki. Studnie te ujmuj ą pierwszy od powierzchni czwartorz ędowy poziom wodono śny, a ich gł ęboko ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990) niewielka południowo-zachodnia cz ęść mapy znajduje si ę w granicach trzeciorz ędowego zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 215) – Subniecka Warszawska (fig. 3). Dla zbiornika nie wykonano szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Wisznice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granice GZWP w o środku porowym; 3 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Zbiornik subniecka warszawska (Tr); 224 – Subzbiornik Podlasie, trzeciorz ęd (Tr); 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), górna kreda (K 2)

17 VII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 642 - Wisznice, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

18 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowa- nych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść przeci ęt- Warto ść przeci ęt- to ści w glebach nych (median) nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 642 w glebach na arku- w glebach obsza- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra – Wisznice szu 642 – Wisznice rów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) wanych Polski 4) N=6 N=6 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–32 25 27 Cr Chrom 50 150 500 1–3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–24 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,5–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–10 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 642 - Wisznice 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 6 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 6 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 6 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wyni- Ni Nikiel 6 kaj ące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 6 2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rt ęć 6 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- sza 642 - Wisznice do poszczególnych grup u Ŝytkowa- krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane nia (ilo ść próbek) i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 6 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

19 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, oło- wiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

20 642W PROFIL ZACHODNI 642E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5744702 5746344

5742887

m m5737363 5737585

5732482 5729039 5728637

0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h

21 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5744702 5746344

5742887 m m5737363 5737585

5732482 5729039 5728637

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wisznice (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 20–47 nGy/h, przy czym ni Ŝsze odpowiadaj ą osadom rzecznym i jeziornym, za ś wy Ŝsze piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym oraz glinom zwałowym. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi od 2 do 5,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa….,2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wy- nika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝli- wo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:  tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne;  tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);  tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3;

22 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj [m] [m/s] gruntów N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Wisznice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hordejuk, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Wisznice około 70% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają:  tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów, namu- łów torfiastych, namułów den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych, piasków i muł- ków rzeczno-rozlewiskowych, oraz piaszczystych osadów deluwialnych, akumulowa-

23 nych głównie w dolinach Muławy i Zielawy, a tak Ŝe w obr ębie obni Ŝeń na obszarach wysoczyznowych;  tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zajmuj ące znaczne powierzchnie w dolinach Muławy i Zielawy oraz wzdłu Ŝ Kanału Paszenkowskiego, wzdłu Ŝ mniejszych kanałów i rowów oraz w zagł ę- bieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m;  otoczenie zbiornika retencyjnego „Podedwórze” (bufor 250 m od linii brzegowej);  obszary zwartej zabudowy miejscowo ści gminnych: Wisznice, Jabło ń i Podedwórze (siedziby urz ędów gminy) oraz innych miejscowo ści (Horodyszcze, Paszenki, Romaszki, Dawidy);  zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha;  teren rezerwatu przyrody „Warzewo”;  obszary chronione przyrodniczo w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Zbiornik Podedwórze (PLB 060015) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Horodyszcze (PLH 060101);  obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) wyst ępuj ące w rejonie Dubicy Górnej, Polubiczy Wiejskich oraz Puchowej Góry. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 30% obszaru arkusza. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (zgodnie z tabel ą 3). Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w obr ębie przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie). Tworz ą one wysoczyzn ę morenow ą płask ą zajmuj ąc rozległe powierzchnie na zachód od Wisznic i Horodyszczy, a tak Ŝe w rejonie G ęsi i Jabłoni. Z reguły wyst ępuj ą tam gliny piaszczyste, źle wysortowane, o zró Ŝnicowanej barwie. Na podstawie analizy przekroju do Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Dolecki i inni, 1987), przekro- jów hydrogeologicznych (Hordejuk, 2004) oraz otworów z banku danych HYDRO mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe mi ąŜszo ść glin (lokalnie pod niewielkim nadkładem piasków) jest zmienna

24 i waha si ę od 1–5 metrów w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, 15 m w rejonie Podedwó- rza i 15–22 m w rejonie Polubicz Wiejskich, Horodyszczy i Wisznic. Na znacznych powierzchniach POLS, w miejscach gdzie w stropie osadów tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą (NBG) wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo- ści nie przekraczaj ącej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Tworz ą je lodowcowe utwory piaszczysto-Ŝwirowe oraz piaski akumulacji szczelino- wej przykrywaj ące gliny zwałowe. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych (o mi ąŜ szo ści ponad 2,5 m): eolicznych, eluwialnych, wodnolodowcowych, kemowych, lodowcowych, jeziornych, jeziorno-rozlewiskowych, oraz rzeczno-peryglacjalnych, okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach będzie wi ąza ć si ę z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wyznaczone obszary POLS znajduj ą si ę w zasi ęgu ró Ŝnowiekowych głównych u Ŝyt- kowych pi ęter wodono śnych (GPU): czwartorz ędowego, czwartorz ędowo-kredowego, trzeciorz ędowego, trzeciorz ędowo-kredowego oraz kredowego. Zwierciadło wód podziemnych w obr ębie analizowanych obszarów le Ŝy na gł ęboko ści 15–50 m. W zasi ęgu wi ększo ści ob- szarów POLS, z uwagi na słab ą izolacj ę wyznaczono średni stopie ń zagro Ŝenia GPU. Stopie ń wysoki wskazano na wschód i południe od miejscowo ści Opole, gdzie nadkład izoluj ący GPU od czynników zewn ętrznych nie jest dobrze wykształcony, lub jest go brak. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miejscowo ści: Wisznice, Jabło ń oraz Po- dedwórze, b ędących siedzibami urz ędów gmin. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziały- wania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Przedstawione na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Wisznice Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Dolecki i in., 1987). Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przy-

25 padku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz bada ń hydrogeologicznych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści powy Ŝej 1 m. Na wschód od Opola zlokalizowano otwór dokumentuj ący płytkie (0,5 m p.p.t.) wyst ę- powanie plejstoce ńskich osadów ilastych o niewielkiej mi ąŜ szo ści (1,5 m). W tym rejonie mo Ŝna wi ęc poszukiwa ć terenów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpa- dów komunalnych. W przypadku konieczno ści budowy na omawianym obszarze składowiska odpadów komunalnych, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre- ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów na tym terenie b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą za- stosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowi- ska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odległo ści od licznych na omawianym obszarze stref obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia powierzchniowego. Na obszarze arkusza, na terenach obni Ŝeń dolinnych w rejonie Wisznic oraz Jabłonia (wył ączonych z waloryzacji), zlokalizowano dwa zamkni ęte składowiska odpadów stałych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk

Ukształtowanie powierzchni obszaru omawianego arkusza oraz wykształcenie litolo- giczne utworów przypowierzchniowych decyduj ą o mo Ŝliwo ści lokalizowania składowisk odpadów jedynie w obr ębie „wysp” wysoczyznowych, ograniczonych szerokimi dolinami rzecznymi i równinami sandrowymi. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów (jedynie oboj ętnych), z uwagi na stosunkowo dobre wykształcenie naturalnej bariery geologicznej i jej szerokie rozprzestrzenienie, wskaza ć nale Ŝy w rejonie Wisznic, Horodyszczy i Polubicz Wiejskich, gdzie mi ąŜ szo ść NBG, zbudowanej z glin zwałowych zlodowacenia odry przekracza miejscami 20 metrów. Na północny zachód od Horodyszczy na powierzchni utworzonej przez gliny zwałowe le Ŝy cienka warstwa utworów przepuszczalnych, któr ą w przypadku budowy

26 w tym rejonie składowiska trzeba b ędzie usun ąć . Nale Ŝy zwróci ć uwag ę, Ŝe w predysponowanych rejonach podobnie jak na wi ększo ści obszaru arkusza wyst ępuje średni stopie ń zagro- Ŝenia GPU, świadcz ący o ograniczonej jego odporno ści na wpływy zewn ętrzne. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk na mapie wskazano odpowiednim symbolem jedno wyrobisko poło Ŝone w granicach udokumentowanego zło Ŝa kruszywa piaskowego „Dubica Górna” oraz trzy wyrobiska zwi ązane z niekonce- sjonowan ą eksploatacj ą kopalin okruchowych. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Zlokalizowane s ą one w okolicach miejscowo ści: Curyn, Kudry oraz Wantopol. Dwa wyrobiska poeksploatacyjne: na zło Ŝu kruszywa naturalnego „Dubica Górna” oraz koło Curyna znajduj ą si ę na obszarze posiadaj ącym warstw ę izolacyjn ą, natomiast dwa pozo- stałe zlokalizowano w obr ębie utworów przepuszczalnych. W ich otoczeniu wyst ępuj ą obiekty powoduj ące ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów - nale Ŝy zwróci ć uwag ę na s ąsiedztwo obiektów zabudowy wiejskiej. Ponadto jedno wyrobisko posiada ograniczenie z uwagi na ochron ę zasobów złó Ŝ kopalin.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Wisznice przedstawiono dla terenów poza obszarami lasów i gleb chronionych oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Ocen ą obj ęto około 50% powierzchni obszaru arkusza. Podstaw ą wydzielenia obszarów o korzystnych b ądź niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynier- skich były informacje zawarte na Szczegółowej mapie geologicznej i hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Dolecki i in., 1995; Hordejuk, 2004) przeanalizowane i zaklasyfikowane na podstawie instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2005). Wydzielono dwie kategorie ob- szarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ą- cych budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średniozag ęszczone i za- gęszczone, w rejonach gdzie nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru wysoczyznowego zbudowanego z glin zwałowych, nale Ŝą cych do zlodowacenia odry

27 (zlodowacenia środkowopolskie) uznanych za grunty morenowe oraz na obszarze sandru, który tworz ą zag ęszczone i średniozag ęszczone piasków wodnolodowcowych. Na obszarze sandru zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m. Gliny zwałowe zlodowacenia odry budujące wysoczyzny morenowe w północno- wschodniej (rejon: Polubicze Dworskie, Dubica Górna, Wisznice) i południowo-zachodniej (rejon: G ęś , Dawidy, Wantopol) cz ęś ci arkusza nale Ŝą do gruntów spoistych, mało skonsoli- dowanych w stanie twardoplastycznym lub półzwartym. Obszary o warunkach korzystnych zwi ązane z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych, wykazuj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w północnej cz ęś ci obszaru w okolicach Wisznic, Smolarni, Kaznówki, Romaszek i Olszówki. Nieco mniejsze obszary znajduj ą si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci, w okolicach: Zaniówki, Kolana i Sewerynówki. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, nale Ŝą grunty słabono śne (niespoiste lu źne, organiczne, spoiste takie jak gliny i mułki zastoiskowe b ędące w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym), rejony w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. oraz tereny podmokłe i zabagnione. Niekorzystne dla budownictwa s ą tereny wyst ępowania gruntów organicznych, gdzie zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje najcz ęś ciej na gł ęboko ści do 2,0 m p.p.t.. Na obszarze arkusza Wisznice obszary takie wyst ępuj ą w obr ębie doliny Muławy i Zielawy i mniejszych cieków oraz w zagł ębieniach bezodpływowych wypełnionych osadami organicznymi – holoce ńskimi torfami, namułami torfiastymi, piaskami humusowymi i mułkami z detrytusem ro- ślinnym. Na tych terenach mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód gruntowych wzgl ędem betonu i stali. Obszary o warunkach utrudniaj ących budownictwo zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowa- niem słabono śnych gruntów spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Nale Ŝą do nich piaski i gliny deluwialne podatne na ruchy masowe, wyst ępuj ące na północny wschód od Polubisz Dworskich. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskich zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowa- niem potencjalnych osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych, które w granicach arkusza Wisznice zlokalizowane s ą w okolicach Puchowej Góry i na północ od miejscowo ści Kudry (Grabowski (red)., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wisznice gleby chronione (klasy I-IVa u Ŝytków rolnych) zajmuj ą około 25% powierzchni terenu. Du Ŝe kompleksy gleb chronionych wyst ępuj ą pomi ędzy miejscowo ściami Polubicze Dworskie, Horodyszcze i Wisznice, w rejonie Kolonii Wisznice, na

28 wschód od zachodniej granicy arkusza po miejscowo ści Jabło ń i Kolano oraz w cz ęś ci połu- dniowo-wschodniej pomi ędzy Łyniewem a Podedwórzem. S ą to głównie gleby kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego, a pod wzgl ędem typologicznym nale Ŝą do gleb bielicowych, pseudobielicowych oraz brunatnych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą znaczne powierzchnie w obr ębie rozległych obni Ŝeń rozci ągaj ących si ę na północny wschód od Kanału Wieprz-Krzna w dolinach rzek Mulawy i Zielawy oraz wzdłu Ŝ Kanału Paszenkowskiego. Lasy wyst ępuj ące na obszarze omawianego arkusza nie tworz ą du Ŝych, zwartych kom- pleksów. Na terenach piaszczystych dominuj ącym gatunkiem jest sosna, z niewielkim udzia- łem d ębu i brzozy, a w obr ębie podmokłych obni Ŝeń rozwin ęły si ę olsy. Wi ększe obszary le śne znajduj ą si ę na północnych kra ńcach omawianego arkusza, a tak Ŝe pomi ędzy miejscowo ściami Jabło ń i Kolano (tzw. „Las Smuga”) oraz Dubic ą Doln ą a Polubiczami . Na omawianym obszarze ochron ą prawn ą obj ęto rezerwat, u Ŝytki ekologiczne, pomniki przyrody Ŝywej oraz obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk sieci Natura 2000. Rezerwat faunistyczno-torfowiskowy „Warzewo”, utworzony w 1988 roku, obejmuje zachowane w stanie naturalnym śródpolne bagno o powierzchni 58,25 ha. Ochron ą obj ęto miejsca l ęgowe i ostoje wielu gatunków ptaków, mi ędzy innymi takich jak: batalion, b ąk, brz ęczka, perkoz, kaczka płaskonos, cyranka, głowienka i czernica. Pojawiaj ą si ę równie Ŝ błotniak stawowy, łab ędź niemy, Ŝuraw oraz ptaki śpiewaj ące. W śród gatunków tworz ących 14 typów zbiorowisk ro ślinnych, cztery s ą zagro Ŝone wygini ęciem i umieszczono je na tzw. „czerwonej li ście”. Utworzono trzy uŜytki ekologiczne (tabela 4). S ą to dwa śródle śne bagna i niewielki oczko wodne poło Ŝone na terenie lasu pomi ędzy Kudrami a Jabłoni ą. Ochron ą prawn ą w formie pomników przyrody Ŝywej obj ęto 24 okazałe drzewa rosn ące w parkach podworskich, przy ko ściołach oraz na cmentarzach. S ą to najcz ęś ciej lipy drobnolistne, ale równie Ŝ sosny wejmutki, jesiony wyniosłe, klony zwyczajne i pojedyncze egzem- plarze innych gatunków (tabela 4). Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Podedwórze Fn,T – „Warzewo” 1 R Rusiły, Opole 1988 Parczew (58,25) Wisznice PŜ 2 P Wisznice 1986 Parczew jesion wyniosły

1 2 3 4 5 6 Wisznice PŜ 3 P Wisznice 1998 Parczew 3 sosny wejmutki PŜ Wisznice 4 P Polubicze Wiejskie 1984 lipa drobnolistna, Parczew wi ąz szypułkowy Wisznice PŜ 5 P Polubicze Wiejskie 1984 Parczew 2 lipy drobnolistne Wisznice PŜ 6 P Horodyszcze 1983 Parczew 2 lipy drobnolistne PŜ Wisznice 2 klony pospolite 7 P Horodyszcze 1993 Parczew dąb szypułkowy, grab pospolity Wisznice PŜ 8 P Horodyszcze 1998 Parczew kasztanowiec biały Wisznice PŜ 9 P Horodyszcze 1998 Parczew jesion wyniosły Jabło ń PŜ 10 P Jabło ń 1979 Parczew sosna wejmutka Jabło ń PŜ 11 P Jabło ń 1979 Parczew 3 lipy drobnolistne Jabło ń PŜ 12 P Jabło ń 2000 Parczew jesion wyniosły PŜ Jabło ń 13 P Kolano 1992 modrzew europejski, Parczew lipa drobnolistna Nadl. Radzy ń P. Jabło ń oczko wodne 14 U 2003 L. Jabło ń oddz. 348b Parczew (3,07) Nadl. Radzy ń P. Jabło ń śródle śne bagno 15 U 2003 L. Jabło ń oddz. 344k, 345g Parczew (5,96) Nadl. Radzy ń P. Jabło ń śródle śne bagno 16 U 2003 L. Jabło ń oddz. 344m Parczew (0,94)

Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, T - torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ - Ŝywej

W granicach arkusza Wisznice nie wyst ępuj ą elementy systemu przyrodniczego Sieci Ekologicznych ECONET-Polska (Liro red., 1998) (fig. 5). Według Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w obr ębie omawianego arkusza, wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków Zbiornik Podedwórze (PLB 060015) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Horodyszcze (PLH 060101) (www.gdos.gov.pl/natura-2000). Zbiornik Podedwórze, wchodz ący w skład systemu Kanału Wieprz-Krzna oraz otacza- jące go lasy, grunty rolne i podmokłe ł ąki stanowi ostoj ę ptasi ą o randze europejskiej. Wyst ę- puje tu co najmniej 15 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Zbiornik jest jednym z nielicznych w Polsce stanowisk lęgowych podgorzałki. W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej: b ączka, podgorzałki i puchacza (PCK). Specjalny obszar ochrony siedlisk Horodyszcze obejmuje lasy iglaste, li ściaste i siedliska ł ąkowo-zaroślowe. Charakterystyczne dla tego obszaru s ą murawy bli źniczkowe, suche

30 wrzosowiska i wyst ępuj ące na nich zaro śla jałowca. Dodatkowym walorem jest jedna z naj- bogatszych w kraju populacji modraszka ariona - motyla z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Obszar jest ekstensywnie u Ŝytkowany jako pastwisko dla koni.

Fig. 5 Poło Ŝenie arkusza Wisznice na tle systemu ECONET (Liro, red., 1998) 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: 27M – Poleski 2 – krajowy korytarz ekologiczny 47k – Krzny

31 Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- na mapie (ha) Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 bialski Wisznice Zbiornik 1 A PLB060015 E 23 10 20 N 51 42 22 283,7 PL311 lubelskie Podedwórze Podedwórze (P) parczewski Jabło ń Horodyszcze 1 B PLH060101 E 23 12 20 N 51 45 28 24,4 PL311 lubelskie bialski Wisznice (S) Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 B – wydzielone SOO (Specjalny Obszar Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków 32

XII. Zabytki kultury

W granicach arkusza Wisznice ochron ą konserwatorsk ą obj ęte zostały liczne stanowiska archeologiczne, zabytki architektury sakralnej i świeckiej oraz parki dworskie. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane są głównie w strefach kraw ędziowych dolin rzek Zielawy i Muławy. Cechuj ą si ę niewielk ą ilo ści ą materiału zabytkowego, a ich warto ść po- znawcza jest przewa Ŝnie średnia i mała. Najstarsze ślady osadnictwa od schyłkowego paleolitu, poprzez mezolit, neolit (kultury: ceramiki sznurowej, pucharów lejkowatych) epoki br ązu i Ŝela- za (kultura łu Ŝycka), młodszy okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich wyst ępuj ą rzadko i s ą słabo udokumentowane. Liczniej reprezentowane są osady wczesno-średniowiecznego (XI- XIII w.), a prawdziwy rozwój osadnictwa na tym terenie nast ąpił w pó źnym średniowieczu (XV-XVI w.). Najciekawsze stanowiska, o du Ŝej warto ści poznawczej zlokalizowano w rejonie Wisz- nic, Horodyszcza, Podedwórza i Polubicz Wiejskich. Zabytki architektury sakralnej reprezentuj ą obiekty charakterystyczne dla pogranicza kulturowego, jakim jest obszar omawianego arkusza. S ą to ko ścioły rzymsko-katolickie i cerkwie grecko-katolickie (unickie) oraz cmentarze. W Wisznicach znajduje si ę ko ściół pw. Przemienienia Pa ńskiego z 1 poł XX w, dawna cerkiew unicka, a obecnie ko ściół katolicki pw. św. Jerzego z lat 1870–1872 oraz zabytkowy cmentarz dwóch wyzna ń (rzymsko-kato- lickiego i unickiego) zało Ŝony w 1800 r., a zamkni ęty w 1908. W cz ęś ci katolickiej cmentarza pochowani s ą mi ędzy innymi rodzice Józefa Ignacy Kraszewskiego i rodzina Sosnkowskich – przodków gen. Kazimierza Sosnkowskiego. W Polubiczach i Paszenkach znajduj ą si ę drewniane cerkwie unickie zamienione obecnie na ko ścioły rzymsko-katolickie. Cerkiew w Paszenkach, o oryginalnej oktagonalnej nawie, jest najstarszym zabytkiem w powiecie parczewskim, wzniesionym z fundacji Firlejów w 1717 r. W Podedwórzu znajduje si ę ko ściół parafialny pw. Zwiastowania NMP z I poł. XIX w. z zabytkow ą dzwonnic ą, cmentarzem przyko ścielnym, ogrodzeniem oraz nagrobkiem Szlu- bowskich – dawnych wła ścicieli okolicznych dóbr. W s ąsiednim Opolu ochron ą konserwatorsk ą obj ęto wybudowany w latach 1911–1914 ko ściół pw. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa. Na terenie wsi Jabło ń znajduje si ę obszar zabytkowy, w skład którego wchodz ą: zespół pa- łacowo-parkowy, osada folwarczna, ko ściół parafialny pw. Św, Tomasza z Villanowy wraz z plebani ą oraz stary cmentarz z XIX w. z nagrobkami. Neogotycki pałac wybudowany w latach 1904-1905 r. przez Tomasza hr. Zamoyskiego wraz z galeri ą, kaplic ą, oficyn ą, budynkiem od źwiernego przy bramie wjazdowej i rozległym parkiem w stylu angielskim z pocz ątku XIX wieku jest jednym z najcenniejszych zabytków architektonicznych województwa lubelskiego.

33 Poza Jabłoni ą zespoły pałacowe lub dworskie otoczone parkami znajduj ą si ę miejscowo ściach Kolano, Horodyszcze i Polubicze Dworskie. W Kolanie znajduje si ę zespół dworski i ko ścielny, w skład którego wschodz ą: pałac wzniesiony w połowie XIX wieku przez Łu- bie ńskich wraz z parkiem, a tak Ŝe kościół pw. Imienia NMP z 1860 r., który pierwotnie sta- nowił kaplic ę dworsk ą przebudowan ą na ko ściół w 1938 roku. Klasycystyczny pałac w Horo- dyszczu wzniesiony na pocz ątku XIX wieku otaczaj ą pozostało ści parku z zachowanym sy- metrycznym układem kwater, stawami i kanałem wodnym. W Polubiczach Dworskich znajduje si ę zespół dworski z parkiem oraz zespół folwarczny z budynkami stajni, stróŜówki i dawnej gorzelni. W lesie „Smuga” poło Ŝonym na południowy-zachód od Wantopola znajduje si ę zabyt- kowa gajówka wybudowana w latach 1905–1911.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Wisznice stanowi monotonn ą równin ę urozmaicon ą dolinami niewielkich, uregulowanych rzek i zagł ębieniami wytopiskowymi. Rozległe powierzchnie zajmuj ą ł ąki i podmokło ści z k ępami lasów ł ęgowych, poprzecinane kanałami i rowami melioracyjnymi ł ą- cz ącymi si ę z Kanałem Wieprz-Krzna. Jest to krajobraz typowy dla Polesia Lubelskiego. Niskie zaludnienie, brak o środków miejskich i przemysłowych oraz peryferyjne poło Ŝe- nie sprawiaj ą, Ŝe omawiany obszar nale Ŝy do najczystszych w skali kraju. Du Ŝy udział gleb o wysokich klasach bonitacyjnych oraz obszarów ł ąk i pastwisk sprzy- ja rozwojowi rolnictwa, które jest głównym źródłem utrzymania ludno ści. W centralnej cz ęś ci omawianego obszaru coraz wi ększe znaczenie zyskuj ą uprawy sadownicze i plantacje ziół. Produkty tradycyjnego, ekologicznego rolnictwa s ą w coraz wi ększym stopniu doceniane przez odbiorców krajowych i zagranicznych. Ten kierunek gospodarki jest zapewne przyszło- ści ą omawianego obszaru. Wody powierzchniowe Zielawy i Muławy charakteryzuj ą si ę umiarkowany stanem eko- logicznym. Głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę mieszka ńców regionu jest czwartorz ę- dowe i trzeciorz ędowe pi ętro wodono śnem a jako ść wód podziemnych na przewa Ŝaj ącym obszarze jest dobra lub średnia. Wydobycie kopalin nie ma wi ększego znaczenia gospodarczego. Obecnie eksploatacja piasków prowadzona jest w dwóch spo śród trzech udokumentowanych złó Ŝ. Niekoncesjono- wana eksploatacja kopalin okruchowych, na skal ę lokaln ą, odbywa si ę w kilku niewielkich odkrywkach. Perspektywy poszerzenia aktualnej bazy zasobowej s ą niewielkie i dotycz ą jedynie kruszywa piaszczystego.

34 Obszary cenne przyrodniczo obj ęte zostały ochron ą w formie rezerwatu przyrody „Wa- rzewo” i u Ŝytków ekologicznych. Zbiornik retencyjny „Podedwórze” oraz otaczające go lasy, grunty rolne i podmokłe ł ąki został w cało ści obj ęty ochroną w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, jako obszary specjalnej ochrony ptaków, natomiast na wschód od Horodyszcza utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk obejmuj ący lasy iglaste, li ściaste i siedliska ł ąkowo-zaro ślowe. Wśród pomników przyrody dominuj ą d ęby szypułkowe i lipy drobnolistne. W granicach arkusza Wisznice około 70% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Na pozostałym obszarze, ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni naturalnej bariery izolacyjnej zbudowanej z glin zwałowych zlodowacenia odry, wyznaczono rejony predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę z reguły średnim stopniem zagro Ŝenia. Ograniczenia warunkowe wyznaczono z uwagi na ochron ę zwartej zabudowy miejscowo ści gminnych: Wisz- nice, Jabło ń oraz Podedwórze. Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów oboj ętnych nale Ŝy spodziewa ć si ę w rejonie Wisznic, Horodyszczy i Polubicz, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe, stanowi ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, osi ągaj ą mi ąŜszość około 15–22 m. Jest to obszar, dla którego wyznaczono średni stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go, niemal bez ogranicze ń warunkowych. Na mapie zlokalizowano cztery wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego (w tym jedno w granicach udokumentowanego zło Ŝa), które mogłoby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Specyficzny charakter przyrodniczy i kulturowy w poł ączeniu z nieska Ŝonym środowi- skiem mo Ŝe stanowi ć podstaw ę rozwoju turystyki, zwłaszcza w rejonie zbiornika retencyjnego „Podedwórze”. Na podkre ślenie zasługuje liczna jeszcze wiejska zabudowa drewniana i zachowany w du Ŝym stopniu tradycyjny sposób gospodarowania. Zupełny brak bazy nocle- gowej i gastronomicznej stanowi obecnie barier ę dla agroturystyki.

35 XIV. Literatura

CEBULAK S., LASKOWSKI M., PORZYCKI J., ZDANOWSKI A., 1978 – Dokumentacja ko ńcowa bada ń penetracyjnych karbo ńskich boksytów na obszarze mi ędzy Włodaw ą a Łukowem. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., ZWOLI ŃSKI Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000 arkusz Sosnowica (679). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. DOLECKI L., GARDZIEL Z., NOWAK J., 1987 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOLECKI L., GARDZIEL Z., NOWAK J., 1995 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Wisznice. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. FALKOWSKI E., 1984 - Okre ślenie prawidłowo ści wyst ępowania lokalnych złó Ŝ kruszywa naturalnego w gminach: Wisznice, Łomazy, D ębowa Kłoda, Jabło ń. na podstawie rozwoju sieci hydrograficznej i jednostek geomorfologicznych terenu. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Delegatura w Białej Podla- skiej. FALKOWSKI E., 1986 – Okre ślenie prawidłowo ści wyst ępowania lokalnych złó Ŝ kruszywa naturalnego w gminach: K ąkolewnica, Podedwórze, Sosnówka, Tuczna, Zalesie na podstawie rozwoju sieci hydrograficznej i jednostek geomorfologicznych terenu. Ar- chiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Delegatura w Białej Podlaskiej. FIŁON D., CHOMICKA G., 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych prze- prowadzonych za surowcem ilastym dla ceramiki budowlanej w rejonie G ęś – Pode- dwórze. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. FREIWALD P., PATORSKI R., 2004 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000 arkusz Sosnówka (643). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. FYDA F., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Polubicze Dwor-

skie” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

FYDA F., CZAJA-JARZMIK B., 1999 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dubica Górna”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

36 GRABOWSKI D. (red.), Kucharska M., Nowacki Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HORDEJUK T., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wisznice. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnienia- mi. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 r., 2009. Woj. Insp. Ochr. Śro- dow., Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165, poz. 1359) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU Nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU Nr 162, poz. 1008)

STEC J., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa „Kolonia Wisznice” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

37 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Wisznice (642). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 62, poz. 628 z pó źniejszymi zmianami). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.