Marek Olejnik Pogranicze Polsko-Wschodniosłowiańskie W
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Pobrane z czasopisma Studia Bia?orutenistyczne http://bialorutenistyka.umcs.pl Data: 27/09/2021 14:50:58 DOI:10.17951/sb.2017.11.271 Studia Białorutenistyczne 11/2017 Językoznawstwo Marek Olejnik Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (Polska) Maria-Curie Skłodowska University(Poland) e-mail: [email protected] Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie w świetle nazw terenowych na przykładzie gminy Wisznice Polish-East Slavic Borderland in the Light of Local Names on the Example of Wisznice Community Польска-ўсходнеславянскае памежжа ў святле мікратапонімаў гміны Вішніцы elem artykułu jest analiza semantyczna i strukturalna mikrotoponimów z gmi- ny Wisznice zebranych podczas wywiadów terenowych Badania przeprowa- Cdzono w następujących miejscowościach na terenie gminy Wisznice: Łyniew, Marylin, Horodyszcze, Wisznice, Dubica, Curyn, Rowiny, Polubicze, Ratajewicze Pod pojęciem mikrotoponim rozumiem nazwy własne obiektów niezamieszka- nych, zaliczam do nich nazwy pól, lasów, łąk, uroczysk, dolin, gór itp Nazwy tereno- we informują o ukształtowaniu terenu, faunie i lorze, stosunkach narodowościowych, upraszczając – o otaczającej nas rzeczywistości Na temat nazw terenowychUMCS badanego obszaru pisał Michał Łesiów (1972), który wyniki swoich badań przedstawił w monograii pt Terenowe nazwy własne Lubelsz- czyzny. Przeszło pół wieku później prace nad nazwami terenowymi Lubelszczyzny wznowiono1 1 Badania nad mikrotoponimią wschodniej Lubelszczyzny są prowadzone pod kierunkiem prof Feliksa Czyżewskiego Na podstawie materiałów z powiatu włodawskiego powstała monograia pt Mikrotoponimia powiatu włodawskiego (Lublin 2014), w przygotowaniu jest praca Doroty Elsheikh z terenu powiatu chełmskiego Mikrotoponimia gminy Wisznice była obiektem zainte- resowań pracowników Gminnej Biblioteki Publicznej w Wisznicach, którzy w ramach projektu Odkurzyć zapomniane – młodzi reporterzy odkrywają historię małej ojczyzny wydali Słowniczek nazw izjograicznych gminy Wisznice (Wisznice 2006) W Zakładzie Filologii Ukraińskiej UMCS w 2015 r powstała praca magisterska autorstwa mgr Anny Mikiciuk (pod kierownictwem prof dr hab Lubow Frolak) pt Mikrotoponimia południowo-zachodniej części powiatu bialskiego. Беларусазнаўчыя даследаванні 11/2017 Pobrane z czasopisma Studia Bia?orutenistyczne http://bialorutenistyka.umcs.pl Data: 27/09/2021 14:50:58 272 Marek Olejnik Aby przybliżyć omawianą problematykę, warto przedstawić krótki rys historycz- ny, zwracając szczególną uwagę na przynależność administracyjną oraz osadnictwo badanego obszaru Gmina Wisznice jest położona w północno-wschodniej części wo- jewództwa lubelskiego w pobliżu granicy państwowej Polski, Białorusi i Ukrainy Pierwsza informacja o Wisznicach pojawiła się w 1446 r Wcześniej wzmianki w do- kumentach pisanych dotyczyły miejscowości Polubicze (1432 r ), leżącej w granicach administracyjnych badanej gminy (Tarasiuk, 2006) Co najmniej od 1510 r Wisznice należały do województwa brzeskiego W 1795 r znalazły się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim W 1803 r weszły w skład cyrkułu włodawskiego, a po włączeniu tych terenów do Księstwa Warszawskiego zna- lazły się w powiecie włodawskim departamentu siedleckiego Po kolejnej reformie w 1812 r znalazły się w obwodzie radzyńskim województwa podlaskiego Po prze- mianowaniu województw na gubernie, a obwodów na powiaty, Wisznice przyłączono do okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni podlaskiej W 1844 r gubernię podlaską włączono do guberni lubelskiej W 1866 r , po podziale guberni lubelskiej na lubelską i siedlecką, Wisznice znalazły się w granicach administracyjnych tej ostat- niej Po roku 1912 badane ziemie wraz z powiatem włodawskim zostały włączone do guberni chełmskiej (Tarasiuk, 2006) W latach 1918–1939 i 1944–1975 gmina była częścią powiatu włodawskiego województwa lubelskiego Po reformie w 1975 r i wprowadzeniu dwustopniowego podziału kraju (województwa, gminy) Wisznice weszły w skład województwa bialskopodlaskiego, by po reformie administracyjnej w roku 1998 znaleźć się w granicach powiatu bialskiego województwa lubelskiego Mówienie o świadomości narodowej chłopów na badanym terenie do połowy XIX w , jak pisze Dariusz Tarasiuk, jest uproszczeniem, ponieważ większy wpływ na ludność miała przynależność konfesyjna niż etniczna (Tarasiuk, 2006) W okresie pańszczyźnia- nym większość chłopów z obszaru była unitami, posługiwała się gwarą ruską, nazywana była Rusinami (Czyżewski,UMCS 1994) Rozpoznawanie ich w owym czasie jako Ukraińców byłoby błędem Dopiero w wyniku dążenia do obrządku łacińskiego, który kojarzono z polskością, zaczęli się z utożsamiać z narodowością polską Wpływ na to miały również procesy unaradawiania warstwy chłopskiej na przełomie XIX i XX w (Tarasiuk, 2006) Pod względem wyznaniowym ludność gminy Wisznice w roku 1921 kształtowa- ła się następująco: katolicy – 5331, prawosławni – 117, wyznanie mojżeszowe – 875 (w ujęciu procentowym odpowiednio: 84%, 1,9%, 14,1%) (Olszewski, 2010) W wy- niku działań wojennych struktura wyznaniowa zmieniła się Po II wojnie światowej gminę zamieszkiwali w większości mieszkańcy wyznania rzymsko-katolickiego Informatorów wybierano wśród autochtonów, przeważnie ludzi starszego pokole- nia (60 lat i starszych) Obecnie dla mieszkańców badanego obszaru polszczyzna jest językiem podstawowym Do wyjątków należą domy, w których autochtoni (głównie najstarszego pokolenia) na co dzień posługują się gwarą ukraińską2 Młodsi zazwyczaj 2 Pod pojęciem gwary rozumiem „mowę chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych” Karol, 1993, s 12 Studia Białorutenistyczne 11/2017 Pobrane z czasopisma Studia Bia?orutenistyczne http://bialorutenistyka.umcs.pl Data: 27/09/2021 14:50:58 Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie w świetle nazw terenowych… 273 mówią w języku polskim W miarę pełny opis sytuacji językowej na badanym obsza- rze został przedstawiony m in w pracy Witolda Kuraszkiewicza (1985) oraz monogra- iach Feliksa Czyżewskiego (1994, 2004) Artykuł podzielono na dwie części Część pierwszą stanowi Słownik nazw tereno- wych, w drugiej zawarto opis nazw terenowych pod względem semantycznym i struk- turalno-gramatycznym3 Słownik W artykule hasłowym słownika umieszczono określenia klasyikacyjne nazw na podstawie relacji genetycznych między nazwą a obiektem terenowym, według zało- żeń klasyikacji semantycznej Witolda Taszyckiego4 Stosując te kryteria, wyróżniono nazwy topograiczne, dzierżawcze, kulturowe, dwuznaczne i niejasne (1958) Klasy- ikację semantyczną poszerzono o rozwiązania Henryka Borka (1988), który wyod- rębnił grupę nazw relacyjnych, czyli toponimów wywodzących się bezpośrednio od już istniejących nazw geograicznych Następnie, zgodnie z klasyikacją strukturalną Stanisława Rosponda, wyodrębniono nazwy: a) prymarne, b) sekundarne, c) kompo- nowane (zestawienia) (Rospond, 1957) Nazwy komponowane nie są różnicowane formalnie, za Hubertem Górnowiczem włączono do nich również nazwy przyimkowe (Górnowicz, 1983) W słowniku umieszczono współczesne nazwy obiektów zanotowane w terenie w roku 2014 przez autora Artykuł hasłowy składa się z: nazwy obiektu (literackiej lub zbliżonej do literackiej, jeżeli to możliwe); lokalizacji (kierunek, w którym znajduje się obiekt względem centrum miejscowości); charakteru obiektu; nazwy gminy (w na- wiasach okrągłych); określenia klasyikacyjnego; etymologii, znaczenia i motywacji nazwy (motywacja określanaUMCS jest na podstawie informacji uzyskanych w terenie) 3 Próba klasyikacji znaczeniowej i gramatyczno-formalnej podejmowana już była w opraco- waniach, m in w: Biolik, 1994; Chojnacki 1996; Górnowicz, 1980; Lubaś, 1963, s 195–236, s 123–163; Łesiów, 1972; Mrózek, 1990; Myszka, 2006; Wolff, Rzetelska-Feleszko, 1982 4 Taszycki ułożył nazwy w następującej kolejności: 1) nazwy topograiczne, 2) nazwy kulturowe, 3) nazwy etniczne, 4) nazwy dzierżawcze, 5) nazwy patronimiczne, 6) nazwy służebne, 7) nazwy rodowe, 8) nazwy zdrobniałe Jak pokazują późniejsze prace, badacze nazw miejscowych i tere- nowych wychodzili z założenia, że charakter materiału nazewniczego z różnych regionów Polski zmusza do wprowadzania pewnych modyikacji w klasyikacji Taszyckiego Беларусазнаўчыя даследаванні 11/2017 Pobrane z czasopisma Studia Bia?orutenistyczne http://bialorutenistyka.umcs.pl Data: 27/09/2021 14:50:58 274 Marek Olejnik Wykaz skrótów ap – apelatyw por – porównaj brs – białoruski pref – preiks form – formant przyim – przyimek gm – gmina przym – przymiotnik gw – gwarowy ros – rosyjski l mn – liczba mnoga rzecz – rzeczownik l p – liczba pojedyncza wsch – wschód n dzierż – nazwa dzierżawcza wschsł – wschodniosłowiański n kult – nazwa kulturowa wyraż przyim – wyrażenie przyimkowe n os – nazwa osobowa zach – zachód n topogr – nazwa topograiczna zdrob – zdrobnienie płd – południe zest – zestawienie płn – północ zob – zobacz pol – polski Babine – na płn od wsi Rowiny, pole (gm Wisznice); n dzierż z form -ine od ap baba. Barszcze – na zach od wsi Rowiny, pola (gm Wisznice); n rodowa, od antropo- nimu Barszcz. Berezowka – na wsch od wsi Horodyszcze, nieużytki (gm Wisznice); n dzierż z form -owka, od antroponimu Bereza. Błoto – na wsch od wsi Polubicze, łąki (gm Wisznice); n topogr równa ap błoto. Bogdanów – na zach od wsi Łyniew, las (gm Wisznice); n dzierż z form -ów, od antroponimu Bogdan. Bojary – na płn od Wisznic, pola (gm Wisznice); n dzierż w l mn od ap bojar a) ‘członek wyższej warstwy feudalnej, wielki właściciel ziemski na Rusi, Wołosz- czyźnie, później w Rumunii’;UMCS bojarzyn; b) na Litwie i Białorusi: ‘szlachcic posiadają- cy ziemię’ (Dubisz, 2003, s 295)