Iyul – Avqust – Sentyabr Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi

Bakı BeynəlxalqMultik və Azərbaycan YaradıcılıqFondunun və Azərbaycan Azərbayca 3 iyul –avqustsentyabr

(15) 2019 n Milli Elmlər Akademiyası n MilliElmlərAkademiyası birgə nəşri 2019 BAKI BAKI ulturalizm Mərkəzi,

Multikulturalizm, 3/ 2019 2

Multikulturalizm, 3/ 2019 Redaksiy Az1001, Bakı Materiallardan istifad facebook: Multikulturalizmjurnal e-mail: [email protected] tel.: (+994 12)492 3329 Redaksiya hey Üz qab Abid Sərdar F Sevda Sultanova Robert Mobili R R Pa N Natiq R Yevdayev Milix Qaraxano Mehman Lidiya Qranovskaya Qism Kamran Kamal Abdulla İ Firdovsiyy Etimad Ba Etibar Babayev Az Aytən Q Aytən Mustafayeva Anar Rzayev Allah Aleksandr sa H əş əhil əriman Qasımoğ Üz qab ş ərpa ənin mü ı a ad M ğ əbibb Ə ət Rüst ş Qeybullayeva ə Qeybullayeva an ın ükür Pa ükür lio Sarayevo (Bosniya v Sarayevo (Bosniya ş ın 1- Dörd ox əsulzad əhr a Nem ı ər əcid İ ı n ünvanı:

ğ manov manov ğ şə ş lu ın əcov ə yli əyli İşein llifi Rusiya əllifi R keçid keçid man əman ə ci s

əmov h Ə ın 4-cüs ti ə hm ş tov ətov ə azad ri, N.R ə ş hifə ar abid ar

ədova ə lu ed ğ si – ə lu ə ə hifə rk ə Multikulturalizm monumenti (Kanada, Toronto, mü Toronto, (Kanada, monumenti Multikulturalizm ə dünyan fib ə ə si – n jurnalaistinadv ssaml ə Herseqovina), Sidney (Avstraliya) (Avstraliya) Sidney Herseqovina), ə

yli küç., 6 İ madəddin N q Akademiyas ıq ın müxt ı lif yerl əlif siminin heyk əsiminin acibdir. ın ə ı rind n akademiki, heyk Beyn Qeydiyyat: 05/ Qeydiyyat: Jurnal ild – Buffalo (CAR), Çançun (Çin), Buffalo(CAR),Çançun ə – Vidas Kavalyauskas Vidas Kavalyauskas (AB Valeri Pines Tereza Damasio Murakami Takayuki Yokota Svarnakar Sudha Sandro Teti Ramazan Qorxmaz Burima Maija Klaus Volf İ Eero Tarasti Didye Frankfurt ( David Qotsiridze Aleksandr Qriç Aleksandr Nesterov K Korrektor Rita M Dizayner Ə redaktor Texniki Fuad C tib direktor Texniki Emino Taleh Qism Sə Az Redaktorlar Kaz Tahir F Ba Aux Yeva-Mariya Ba M © “ rma Ratiani ( rma Ratiani ə ə ə li ə rraf Balaxan rraf Balaxan xri U ə ma lxalq redaksiya lxalq redaksiya ş ş ş li (Rusiya, Moskva Moskva əli (Rusiya, sul ka r Qaraç Mirza redaktor redaktor redaktorun M ə l t Rüst ə üslümova ə ğ ə C f ultikulturalizm” jurnal urlu urlu 4d ə ə ro ıml şə ll f (Almaniya) (Almaniya) ə ə ı ə v

rli rli nl h ( ğ ə mov ı (Finlandiya) İ ƏN11-5-5946 ərl

lu lu ə taliya) i fə Gürcüstan) Gürcüstan) (Latviya) (Latviya) lt (AB ərind n Ş əraş (Fransa) (Portuqaliya) müavini ) (Braziliya) (Almaniya) Gürcüstan) əş ə (Türkiy Ş) şuras (Rusiya) (Litva) (Litva)

Ayd r olunur. r olunur.

l. Fransisko Pirelli). Pirelli). Fransisko əl. ə yerl şə h n Zeynalovdur ın Zeynalovdur

ı ri, 2019). 2019). əri,

əş )

(Yaponiya)

ir. ir.

ı , 2019

Ramil multicultural harmonies………………………………………………………………………… harmonies………………………………………………………………………… multicultural HAGVERDIYEVA Nigar multikulturalizm...... i Yeni ilmünasib Aida QASIMOVA – TA Azə N R aspektl Şə Kamran Azə Ceyhun M Experience...... Struggle Against Religious Extremism: in the Example of Azerbaijani HASANOV Ravan A H Əli R Habil HAQVERD müz M Azə ÇOX MUL diqqə münasib ş Z Ə Ə əşad ı əğ ğ m Ə RİX S S ı rbay rbaycan İ rbay nda...... M ribd M RBAYCANÇILIQ İ ə ş T M ƏS ff ad tind İKULTURAL İ Ə ə İ ə

İ İ ə M

D LYASOV r komandan...... r komandan...... ƏLİ ƏNOV – can Respublikası can Respublikası İ ri...... ri...... ə ə ƏLİ L İ İ Ə n M ə til Z, BUGÜNÜMÜZ MANOV – – MANOV İ ƏMM N ......

YEV ə İ ZAD lahiyyat Az Y əşriq Y ə Ə ə A –MultikulturalizminA Kanada ƏDOV –Az – Yenidövr Q til Nuru pa Ə – İ rbaycan xalq TL – YEV ZM İZM ə ə Hürufil ya Azə The Roleof the PolicyofMulticulturalism in the İL Multikulturalizmin Az Az İ İ –Az nstitutunun timsal y M K ə ı – rbaycanı lan N

rb Ə ş n n İ a – Az a – Azerba S ı ı ə aycan multikulturalizmi dünya g ə n Prezidenti n Prezidenti n Prezidenti n Prezidenti Ç ə Ə r rb rbaycanda dövl ə L ə İ qar ı Ə ə aycanda multikulturalizmin tarixi-co simi ziyas na t rb f ND ə L n yə rbaycan xalq ijan culture in traditional and cultureijan intraditional Ə ş ə R ı ə ikiinkvizisiya briki ls İ hudi icmas

Ə ə f ə İ İ ...... ı lham lham lham lham K sind ı ...... nda...... ə İ rbaycanidentiklik modeli ə t-din modelinin u ə L ı Əliyevin Roş liyevin Qurban bayram Əliyevin Qurban tolerantl n modeli...... modeli...... ı ı Ə n q na t m R ə ə ə lbini f briki...... briki...... hk ı ə q v m ə -Ha- ə ə ə th ed ə si...... si......

ncl ğ Ş ə urları ana – rinin n ğ ...... rafi

...... ı

59 59 55 49 45 42 40 36 28 24 11 8 6 7 3

Multikulturalizm, 3/ 2019 4

Multikulturalizm, 3/ 2019 AXUNDOV ZALI M IX Beyn Anar D N Eldar BAXI guPoeziya Qara HOMO SAP Aqş Kamal ABDU HÖTE T tarixi miras Alberto MORAV Ə ə İN TAR M sr gu NDİQ – MULT in ƏHM ƏLİ YEN Z ALI şə ə İX V lxalq Multikulturalizm lxalqYay M Multikulturalizm ZAD si Ə İ İ Ə ENS İENS şə ı Ş

SEY – Y SEY – ESSE İ ...... DOV –Bugün – KULTURAL si LLA Ə – ş eirl İ İST A – Alban H – ə ə Füzuli x hudil r...... İKA Mar İZ i ə ə o (heka o M ə rl vari Avtokefal Kils nec a MOZA ə t az ı rlay ə ə g rbaycanl y ...... ı ə ə r...... r...... İKASI lib ç )...... )...... ı xm ə ...... kt ı lar ı ə ş ə ı binin gündə ı q ( n dostlu si...... si...... İş ı q)...... ğ u – X u – liyi ə z ...... ə ril ə rin

128 128 117 114 105 86 86 83 71 98 98

multikulturalizmi f multikulturalizmi man istə d Eyni zamanda,bu,bizimh ə n v ə Az siyasi sistemd siyasi ə ə r ölk rbaycan d ə , ist da multikulturalizm dövl multikulturalizm da Az ə al müdafi ə ə ə rs rbaycan Respublikas n as ə d ə ı ə l onunhüdudları yat t ı ı xalq olmayaraq, ə və ə t rzimizdir. Tarixidönə əşviq etmi ı n ndan k ndan ə ş ı t siyas lham İlham dir. n Prezidenti n Prezidenti m ı z hə ə Ə narda ə r za- liyev liyev tidir. tidir. m- 5

Multikulturalizm, 3/ 2019 6

Multikulturalizm, 3/ 2019 m xalq ə niz, duav lu xatir amanl y k l ə mövqe seçm mövqe qüdr rimi çatd cüml r xo müq ı ə srl sas bayramlar ə ə ğ ə m. Qoybumübar il ş t g ı rk v Qurban bayram arzuv ə ı ə ə m ə ə ə r boyu bu d r boyu ə dözümlülüyü ehtiva ed ehtiva dözümlülüyü ə keçirilir.Bugünl Az dd tirsin. tini Qurban bayram Tarix Ə Qurban bayram Qurban bayram Sizi v Hörm d ı

zl ı nd ğ ə ə z ziz bac ı ə ə si ehtiramla yad olunur. Ümidvaram ki, bütün xeyirxah niyy ki, bütünxeyirxah olunur.Ümidvaram yad si ehtiramla ı n Qurban m n Qurban ə üçündualaredilir,xeyriyy n üstü rind ı ə s Qurban bayram ə rbaycan Respubli r ə dil ı ks etdirir. dil ə ə r, qurbanlar ə n dünyan ə tli hə ə ə k v ı ə İ n birinə vrilmi kl v ı slama v kl ndan biri kimi özünd ə ə ə ə ə y qarda riniz gerçə ə mvə rimi yetirir ülviamallaru ə n ə rlə ə k bayram ail k bayram ı ə n müxt rasiml ı ı ı ı skik olmayacaqd t n Allah ə münasib münasib ri ya çe ə ə ə ı ı ş r dövl nl z mübar n onun müt lar ı ə z ş r! ı ı ı ə atm münasib ı n Allaht kl m! ə n b ri h ə lif gu ə kas əşə m. ə timizin t timizin ş ə ı əşə r ə dir. Az ş ə til ə v ə k olsun! c r ilböyükt ğ k, insanı ı ti il ə l ə şə n runda h ə riyy ə ə ə k, Uca Yaradan k, Uca Az bir daha h birdaha ölkə riniz r ı çilik i ə ə l n Prezidenti ə ə ə m r ə ə ı qqi qqi til rind ə ə ə r. Az rbaycan Respublikas ə rbaycanda bütün dini bayramlar, o bayramlar, bütündini rbaycanda find t üçünhiday ə ə r ə miz n ə s ş s n ə qqisi, xalq ə ə l ə ə Bak ə ə ə n ə vi birliyi,h yaş r cür f r cür rbaycan xalq ə ə ri görülür, ad mimi q İ ə n qə nt slam sivilizasiyas slam n ç n ə ə ı ə ə

ay r biriniz şə t, süfr l n ə ə bul olunmas ə ı tin mə hə rin an bütün soyda an bütün n mə ə v İlham Əliyevin ə dakarlı ə ri, 09 avqust 2019-cu il avqust2019-cu ri, 09 ı ə ə lbd t yolu seçdiyi m yüks ə bağ ə l şə ı rh mr ə z ə ə qamlarda düzgün riniz ı s hidl n t n rifah ə RƏ ə l m ə ğ ı ə ı yliyi, xeyirxah- na t ı olan xalq olan mimi t mimi a haz k ə n ə İlham

ə ə brik edir, ı ı ti heç zaman ə rimizin nur- n Prezidenti ı n xeyir-bə n hval-ruhiy- ı ə ı SM ı arzuedi- v n mə briki ı ş r olmaq ə lar ə İ Ə slam brikl

ə ə liyev liyev tl ı İ min- d ı m m ə ə r ə ri- ı ni ı ə ə ı z n n z - - ı

 Rəsmi

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Roş-Ha-Şana – Yeni il münasibətilə Azərbaycanın yəhudi icmasına təbriki

Hörmətli həmvətənlər! Sizi – respublikamızın yəhudi əsilli vətəndaşlarını yeni il bayramınız Roş-Ha-Şana münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hər birinizə ən səmimi arzu və diləklərimi yetirirəm. Bu gün dünyada multikulturalizmin mərkəzlərindən biri kimi tanınan Azərbaycanda əsrlər boyu müxtəlif etnik və dini qrupların nümayəndələri, o cümlədən yəhudilər dostluq, mehriban qonşuluq və əmin-amanlıq şərai- tində yaşamış, heç vaxt antisemitizmə və ayrı-seçkiliyə məruz qalmadan milli-mədəni və dini dəyərlərini günümüzədək qoruyub saxlamışlar. Məmnuniyyət hissi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, cəmiyyətimizin ayrıl- maz hissəsi olan yəhudi icması əsl vətəndaşlıq və Azərbaycançılıq mövqe- yindən çıxış edərək respublikamızın tərəqqisi naminə həyata keçirilən bö- yük quruculuq işlərində və ictimai-siyasi proseslərdə fəal iştirak edir. Əmi- nəm ki, yəhudi əsilli həmvətənlərimiz bundan sonra da ümumi evimiz olan Azərbaycanın daha da çiçəklənməsi üçün səylərini əsirgəməyəcəklər. Hər il təntənə ilə qeyd olunan Roş-Ha-Şana yeniliyi, mənəvi saflığı və xeyirxahlığı təcəssüm etdirir. Qoy bu bayram hamınızın həyatına xoş ovqat, ailələrinizə səadət və sevinc gətirsin. Bayramınız mübarək olsun!

İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 26 sentyabr 2019-cu il

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

Multikulturalizm, 3/ 2019 u lan və k rulmu sentyabr m zin dördbir ı yan s İslam Ordusunun Bak rı sadüf edirdi. Bu s tarixi roloynad institutlar qarda sora ı ğ ı ndan azad etdi, Bak z b ı ya daxiloldu,ya minl runda ged ş Az ğ ə Nuru paþa–Azərbaycanxalqýnýnqəlbini bütün türk-islam dünyas ı ş d ş n repressiyalara son qoyaraq qovu sonqoyaraq repressiyalara 101 il ları Azə ə ə ı alan n rbaycan, XalqCümhuriyyrbaycan, ı n 15-d ə ı ilə h b rbaycan XalqCümhuriyy rbaycan ə önc ə ə çiyin-çiyin l nz fəth edənmüzəffərkomandan n geopolitik sava ə for ı ə ə . Odövrd ə Nurupa dilirdi. Az z ə bu gün –sentyabr mala ə b fə ə ə bdə Ə m Azə r tə rl ı ı n ya daxilolmas ya ə ş li H ə ı s ma

n də n Az ə nt rbaycan Respublikas rbaycan ə şəhidin qanı ş ə ver l an milliə müst ə ə ə nun r d yenid yaf türk ordusunun adı yi il Bu ehtiram binas Ta Zeynalabdin da Qafqaz ad ğ Ə l rbaycan fizikibütövlüyünrbaycan n ə ə a macal tapmam ı t ə ı n r dövl r üzr S ə TAR ə ndan salamlam ə ə sin rbaycan rə Ə ə ş tlə kc ə ı da, qanl xalq əşad ə nda tə nda k, Bak NO hbə ə Nuru pa ə n qazanm ş r verilmi ə büründü.Nuru pa ə Bak ə tinin qurucular köm t s ı slam Ordusu yenic Ordusu Qafqazİslam rlik etdiyi ə ı ə V bahas n 15-də ı m İ ti öt ı müq ı tinin MilliOrduhiss qilliyimiz yenic qilliyimiz ə ı n nda bayram bayrama qar ş İslam Ordusunaucald mt

m ı ı X viyy ı du. Ba da v ə dak ı z ə maraqlarş toqqu kçisi - ı ı ə n barizt ş z n yadda ə İ ğ raql an ı ı ə n , m ı ı n paytaxt ı ş ı M ə na ə ddə özba yev indiki Dövl indiki yev ı ı Az Bak ı sində ş bölgə ş ı ə n xatir Prezidentinin Prezidentinin , ona yüks , ona na qurbanlark m ş ı srin sonlar hur milyonçu, özxeyriyy əşhur süfr şəh

İ ş s Qurban s Qurban bayram şəh ə öb ə Z, BUGÜNÜMÜZ rbaycanda h ı ı ş ə ş ml i xüsusi ehtiramla yad edilir. xüsusiehtiramlayad t ə ə ı ı c ə na l ri erm nalı müdiri müdiri ə şğ ə ə ə r d ə ə rə ş açaraqNuru pa ssümü rimizd ə si, Qafqazİsla k na çevrilm an aldan qurtuldu. 1918-ci il ə ə –özba fində ə elanolunmu ə qlara, h b ə timiz v ı daxilolmaqla, ölk ə n r k ehtiramgöst k ı ə di h nda özmüst mas ni-bol ə ə ə n, haql l Şə ə hbə ə deyil, qalibiyy deyil, İctimai-siyasi ə ə t Filarmoniyas ə ı ri il ı ş silmi ş m c lan abid hidl kk olunmu nda Bak ə ə ı ı rc- na qanv onun s onun rliyi il rliyi ş ə ş ı evik i ə m sində günl ə ə ı birlikdə m miyy olaraq,ba ı r xiyabanı ş , ş m Ordusu- ə du. Dövl d şənin rcliy ş ı ə ə an ə misilsiz ə . Bak şğ ə ə ı Qafqaz qilliyini qilliyini rmiş s dir. Bu ə rin rv ə ı ı ş t, h alç inanc z qal-

Hac ə ə ə ə ə ə ə ə Ba- , ta- tlə qu- çili- ı ə hali zi- mi- t ı di. n ı ə la- tin da n- ə m ı ş ə ri n - - t ı

ild d r nin heyk mizd nin ucald hökum z abid ild Prezidenti Süleyman D Süleyman Prezidenti m kimi, öt duyğ g bir çox r qaz h ə üçün yen Rə siy dafiə ları qarda onu zam ə ı ə ə ə la c ə nin layihə l rə ə ə c ə a nöqt y ə m ş Bak qoyuldu, bir il sonra is bir il qoyuldu, ə ciddi ə c katı ə ı mas İslam Ordusuqurulark ə b Tayyib b Tayyib etm ular bö ə ı n amans ş ki z v k üçünd Müst Azə Bə ı ə n qarda t üzvl ə n uğ ı ə yük Heyd ə ə an n ı ı n il Qafqaz Qafqaz n il na li, 1918-ci ayil sentyabr smi, elmi v ə ı linin qoyulmas lmas saslar ə m ə ı ə d rbaycan Prezidenti c rbaycan sin n a k, n dövl ı h ə ı n qə si 1918-ci ild ə z ə ə qilliyin bə qilliyin urla ba birg ə ı ə sas miyy zad olunmas ı ı dahadagücl ri, mill ı Osmanl çatan ə na imkan verm z qatillə Ə ı ş ə n d ddar s a haraya g a haraya tay ə ə rdo ı , h n hə ayih tlə ə ə ə ə yeni irad r t da ş ğ ə ı rim ə Ə a çataca -b ə m d İ an m t v min l slam Ordusunun Bak slam Ordusunun ə liyevin “bir mill “bir liyevin rpas ə rin cayna ş rv ə ı iz arası iz ə ə rab ı n i ə üçün özül in ortaya qoyma ortaya yan f mir ə ə d ə ə kill ı g razil ə haz t ovçular n ı ş ə ə ə ndan sonra Az ni t ı ə ə tirak v ri olmayan tarixiörn ə lm Az n 1 ili münasib ə ğ l n m ə ə lin i ə ə ri Ç ri ı ordusunun Qafqazh di. ndirdiyi, torpaqlar ndirdiyi, ə ə ı dakarl v c ə ə rlanm ndak dbirl r z ə ə ə si, heç bir maddisi, heçbir v nab davam etdirildi. Abid davam ğ ə k hə rbaycan Prezidenti Heyd Prezidenti rbaycan ə ə ş davaml ı ı qs ə mb ə tirak ə ndan xilasetm n ı bt etm q ı n ə ı İlham ə ı n 15-də ı d ba ş r təş q t ı ə ş ə d nə ə n, u a etmi ə , ADR parlamentinin 15 sentyabr 1919-cu 1919-cu sentyabr 15 , ADR parlamentinin r bul etdikl ğ t, iki dövl iki t, ı fl ə ilə ə ı k ə ğ m l kil olundu. kil olundu. ə ə ə rinin gerç ş ı ə ları Osmanlı rbaycan v rbaycan bini simvoliz olaca nd q nd ı aqlara, qad Ə ə k olmuş ı aç z bütün dünyaya nümayi dünyaya z bütün n ti il ti ş Bak liyevin v dil ı n qı azad etm azad ı ə l ə ə ı biristanl ə keçiril ə r. Lakin 28 aprel ilhaqı ş ğ ə ı ı ri m t” f m n rı ı kdir. Onunla örn haldah k m ı ə du. Bu,sözün ə lmazl ı dövl ə ə n azadedilm ə ə kl z ə z ə r Türkiy siyasi m siyasi ı ə rasimi keçirildi. Bildiyiniz Bildiyiniz keçirildi. rasimi ə ı ls ə əşm n i nlara, qocalararə Türkiy katı m ə ə ə ə ə ə ı n xüsusi iclas n xüsusi nin yeni t nin yeni ram ed ğ f sinin 100 illiyi il illiyi sinin 100 ı ə ə ə şğ ğ ə ı ə tli h tinin torpaqlar na gedə sinin h dünə r ə ı si bax ə , zamanı aldan azadedilm m qocaman, hə ı Ə n bir ə ə idi. Buna r idi. hökum liyevin v liyevin ə ə ə Prezidentic rbi paraddaxalq- nf n də ə ı ə m r si ilə m yax ə əə s ə ə m ı sl m ə k türk ə kdir ki,Qaf- ndan son d son ndan ş t güdm rdir. Buabi- n qarda , bugün də olundu. ə ə ı ndan sonra sonra ndan tl li 1999-cu li 1999-cu kulmina- bu abid bu ə ə ə ə Türkiy hmi g ı rinin ra- n tarixi- ı nas əğ n ə ba ı sg m d mü- m ə ə ı ş nab nab d nda ə ə ə l ə ğ ə ri- ı n, ə si l- l q n ə ə - - ı ,

Multikulturalizm, 3/ 2019 10

Multikulturalizm, 3/ 2019 Osmanl g müs mizd oldu. ADRhökum Osmanl co gizli d baycan türkl z t rulmu tez-tez d üz na tamamil rə nam ə üzr k diyi t mu inqilabç birlikd çirmi c raq 4iyun 1918-ci ild bul edildi v ultimatum verdi.Ultimatum yerin s pa fişəngi at ə ı ə sas oldu. Qafqaz oldu.Qafqaz sas ə ə ə ı nda Batu min olunmas sahibikimi yazd ya yax rd y nc qarda ğ ölk ə ş ş ə ş ı an rin ə rafiyas ) birinins ə

ə Osmanl ə daxil oldu. Üçgün sonra Tiflisd ə ə ə lman olmayan ordununlman olmayan t ş şəkild t tutulurdu ki,Az ı sas komandirl ş qar ə da ə cavüzlə n Qafqaz Nuru pa ə ə du. Ordunun qurulmas götürür.Bus nin ı ı Nurupa rtib edilmi ı ə hakimiyy n ə d ı ə müs nla ı ı mri il mri yi ş ş ı n qazand ld ə m anla ı nak və daya ş ə ə s st şən, mahiyy el ı razi bütövlüyünün t yaratd ə ş ə ı ı . Bel na ç d ə m al

rin dövl ə ri d ə İslam OrdusuBirinci müharib Dünya ş l ı İsla rk ə ı ə , 1918-ci il avqustun 1-də lmanlardan ibarə lmanlardan an ə üçünOsmanl

ə rin hökmranl hücum t ə ə ş ş ə h ı ı lveriş rd ad an ş ə xan dü ş f etm men İslam OrdusuAz n ba ə ə ə ı ması , birliy likl ı ə ı rd tinin üzl ə tinin Qafqazdak ə tinin sondə ğ ğ ı ı rbi yard rin ğ n ba si, eyni zamanda,si, eyni xalq ə ı ı ı ə üçz buhə ı n . ə ə ş m Azə ə li m ə ə , Nurupa rbaycan XalqCümhuriyy rbaycan ə imzalanm ç ş mind ə k! d Qafqaz q ı ı evikl ş t olaraqis ş zdan tamam f l ə m əşkil edildiv ı ç ə q etdiyi q etdiyi ordu mayı komandan t ə ı övqe sahibin rbaycan XalqCümhuriyyrbaycan d ə diyi çoxsayda d əşdiyi fə l ı rbi birləş ı ə n qüvvə m göst ə ı ı ğ ə ı prosesinin ba prosesinin ə rd r bütün ğ ki ilk demokratik respublikan hökum ı k və r tə ı alt na sonqoymaq laz ə ə t olmas rə min olunmas n (Çanaqqala v n (Çanaqqala ş İslam OrdusununBak c ə ı a tari ı ş rə zifə ə ə yetirilm nda Göy ə ə ı d rbaycan Xalq Cümhuriyy Xalq rbaycan konspirativ,h ba erm rm l fində ı ə şəxsi hey . Müqavil m ə ə ri darmada ə si vard ə Azə ti ölk ə ə ə ş ı rqli şəkilalacaqd x yin olunan Nuru pa Nuru olunan yin ə ilə ert k, xalq t y ə çevrilə n etibar ə n qurulan Sentrokaspi diktaturas ə ad ə ni da ı “islam” ad “islam” msilçisi v ş m rbaycan ba ə çayda, Salyanda və ə lan ə n 16-daNaxç ə diyind si günsaat15rad ı ı ı miz ı – Qafqaz müs –Qafqaz z n ə labüdidi.Bununüçün format ə ğ ı ı ğ rin probleml ı tind ş ə n qə m ə Birinci Dünya müharibə BirinciDünya l nak zehniyy ı nin dördüncümadd c ə ı ə Kütül Amar Kütül ə ğ ə c idi. S ı ə tinin ist n burada hakimiyy n burada h ı ı ı z kdi ki, 20-ci kdi nda 12 madd n ed m idi.Buzə ə ə ı ı lbini f n n v n 14sentyabr gec ə tta öz mütt öz tta ə ə birc ə sinin sonlar rbi yard ti il zifə İstiqlal B ı n ə ə ı ı ya yürü ı rə torpaqlar ı ravi 15 sentyabr2019-cu il ə ə . n verilm ə si h ə ı n Osmanl k qı yi il vana, 25-d ş th ed ə ə a Killigilə ə ı r vard ə f ə n paytaxt ə ə ı lmanlar ə tin m göst sa müdd tinin valə sg ə r d z digə ə rur ə ə ə ə ş asayi daxili ş ə ə yannam ə ə lik birtə l ü üçünhüquqi n millim fiql ı srin tarixid ə ə xidm rlə na doğ ə fə ı ı ə rində olsunqe olunm ı m si t dövl . ə t rlə ə ə rində r sg ə lk növb İlk ı ə ə ə ı

rində z sində bus na, Az ti ti ə rm ə is ə ri il ə ı ə ə ı saslana- n üzl razil rkibinin si Nuru si Nuru G ə q td rlə ə ə ə ə t ed ru qu- ə limat- ti ara- l si q n tut- G ə uş ə sində ə yi öz ə ə ri ilə ri ə n də ə Ba- n fku- l ke- ya- yri- n ə nc ə ə du. ı əş- ə ı ri- ə ə na b n- n ə in in ə ə ə r- d n ə ə - - - ı ,

AZƏ RBAYCANÇILIQ

Ravan HASANOV Executive director of Baku International Multiculturalism Centre

The Role of the Policy of Multiculturalism in the Struggle Against Religious Extremism: in the Example of Azerbaijani Experience

Introduction Religion is a social phenomenon which has emerged both as the system of beliefs and the form of management of society for many centuries. All holy religions are based on the principles of peacefulness, humanism and humaneness, and these creeds act as an ideological basis guiding the wide masses. Given that more than two thirds of the world population are the believers of different religions, the relations between religion and state as well as religion and soceity will always maintain their timeliness. In the modern period the freedom for faith is part of the fundamental human rights. Although today religion is viewed from the prism of human rights and national-spiritual values, it also requires a security-wise approach. In many countries religion is separate from the state. However, the state must be responsible for the religious status and the citizens’ security in the country.1 To maintain peace, tolerance and multiculturalism in the world today, there is great need in distinguishing the freedom for faith from religious radicalism, religious extremism and fanaticism. The process of deradicalization and the steps taken by the states and societies in this regard should also be analysed from a scientific perspective, and there should be some outcomes. Religious extremism and religious radicalism are a threat to the national and multicultural security of any state, and in the struggle against these phenomena the states have always combatted in the terms of different conceptions by improving their legislative basis. Besides, as religious extremism can lead to the notion of terrorism, special attention should also be attached to international ultikulturalizm, 3/ 2019 cooperation in this regard. M

1 Ismayilov Gunduz. Tolerance: What We Know and We Don’t, Baku 2014, p.191 11

Multikulturalizm, 3/ 2019 the criminal activitiesofdifferentorgani that beingcarriedoutina religiousdi canbesaid activities.It aswellterroristic extremist behaviour psychological, importareligious factorisofgreat an interactionbetweenreligiousextr radicalismdifferent forms. in phenomenon st forallsocieties.Every dangeroussocial very isa and religious creeds sacred connectionswith not any religiousextremism has that clear other.Itis from each are notionstoofaraway paradoxal itma matter how However, no and inthestruggle against religious ra theguaranteeoffreedom forfaith withotherstatesin state incomparison of multiculturalism tothelevelofastatepolicy. managed toprovideitsmulticultural securit impinge the state sovereignty andstab causingreligiousconfrontations stability, takingbenefit fortheirowninterestsby over thepower,violatingsocial periods have seen religiousextremist and mutual havepredominated. Nevertheless,different as well understanding merged,cultures andreligiouscreedshave multicultural customs andtraditions, basic dutiesofhumanity. extremism theeradicationof thisdanger and isone of themost importantand motivesformation reasons and conflicts occuronethnic,religious,ra suchkindof many cases with differentreasons.In formation isassociated modernthe humanityin period,goes 2 1 center.az/az-rbaycan-dini-ekstremizml-mubariz-d/ http://anl.az/down/meqale can be considered a threat to our national security. can beconsideredathreatto They ofsociety. moreterrorism,cause dangerforthestability theiractivities that assuchgroupsareinclinedto mostconsidered the dangerousamong th morally supported foreignstatesand by multi-aspect. Somereligious-political gr Mammadov J. Azerbaijanin Mammadov theStruggle Religious ispart security ofthe security. national The newspaper “Zaman”.17 March2015 If we review the historical experience of human civilization, we can see see humancivilization,wecan the historicalexperienceof If wereview “Religious extremism” oftenimplies derivedfrom aggression religion. The threatstoourcountry’snational political-legalexperienceoftheAzerbaijani will presentthe This article The history of terrorism andextremism, threateningThe history whichareseriously The MainPart In Azerbaijan i society situatedina society i /zaman/2015/mart/426816.htm 2

, terrorism is one of the manifestation, terrorismisoneofthe forms of dicalismas well religiousextremism. nationalandreligious extremismand sguise, religious extremist activities are sguise, religiousextremistactivities are cial andother bases.Irrespectiveofits emism andterrorism. Ingeneral,the nce in the formation ofemotional-nce inthe zations, groups targeted at changing the zations, groupstargeted functioning withoutpermission,canbe Against Extremism. 4 http://www.gumilev- ility. However,today Azerbaijanhas ate combats religiousextremism ate combats and oups, which and are beingmaterially radical forcesinareligiousdisguiseto geography, where historically various historically where geography, em. Theinternationalpracticeshows back to the ancient periods, andtheir ancientperiods, back tothe y be, actually, religion and agression religionandagression be,actually, y , and there have been attempts to , andtherehavebeenattempts to y completely andraisedtheideology completely y security associatedwithreligionare security 1 constitutional structure by force, taking over the power, instigating religious intrigue and using other acts of violence to achieve political goals.1 To strengthen the struggle against religious extremism the Republic of Azerbaijan regularly improves its legislative, educational as well as lawenforcement measures, and always consolidates the ideological bases. Time has shown us that in case of an ideological gap and in the absence of the coexistence model, dangerous armed groupings in a religious disguise are most probable to emerge. On 5 December 2015 the Republic of Azerbaijan adopted a special Law “On the Struggle Against Religious Extremism”. By defining the legal, organizational bases of the struggle against religious extremism this law fixes the rights and obligations of the state organs and citizens carrying out the struggle against religious extremism. The main purpose of adopting this law is to protect the constitutional structure, sovereignty and multicultural security of the state and strengthen the struggle against armed groupings and terroristic organizations formed in a religious disguise. Given that armed terroristic groupings formed in a religious disguise are threatening the entire humanity and are trying to involve the young generations in their ranks relying on extremely radical ideas, the adoption of the mentioned law was of great importance. While the Law of the Republic of Azerbaijan “On the Freedom for Faith” has successfully been regulating the relations between religion and state so far, the new law has already differenciated between the freedom for faith and religious extremism, radicalism and fanatism from the legal point of view. Certainly, the existence of monoethnic and intolerant societies is one of the cases causing the formation of religious extremism. From this point of view, the basic ideological foundation in the struggle against religious radical groupings is the advocacy and support of the idea of multiculturalism and the model of multicultural society. By turning the policy of multiculturalism into one of the political guidelines, Azerbaijan has formed an equal attitude to all religious communities, creeds and cultures at the state level. However, contrary to it, in many Western societies the notions of religious fundamentalism, religious extremism and terrorism acquired the similar meaning and began to be associated with the name of some great religion (for instance, Islam). The mottoes like “Islamic terrorism”,” Islamic radicalism” happened to threaten the very peaceful heavenly religions in the mass psychology. This is very dangerous. In other words, those states are causing a great risk for themselves. The researches conducted by the sociologists of Maryland University in 2008 had very interesting outcomes showing that 51 per cent of the population of 20 countries completely rejected any association with any religious creed.2 It shows that without any distinction people have come to associate even humanistic religious views with terrorism. ultikulturalizm, 3/ 2019

M 1 Hajiyeva A. Religion and Terrorism. 6. http://azkurs.org/pars_docs/refs/25/24124/24124.pdf/2018 2 The Caucasus and Globalization, Volume 3, Issue 2-3, page 2009 13

Multikulturalizm, 3/ 2019 religion, isusually asfollows: phenomena,no connwhich haveactually 1 Judaism Azerbaijani state which attaches special a which attachesspecial Azerbaijani state jan, irrespectiveofhis/her religion, cieties. Equaleducational opportunities are createdforeverycitizen in Azerbai- thelowlevelofeducationinthoseso- various countriesworld aredueto ofthe solution tosocial problems, inthedevelopment ofthecountry.The conflictsin nouncing animportant itopenly. Thedevelopmenteducation plays roleinthe of arecapableofnot preventing radicalonly educated youth terrorism butalsode- a seriousthreatinnumber generated ly andby force ordisseminate his/herownidea. illegal- gainsome results whotriesto accepted ideathatanextremistisaperson Ho zation processintoreligiousextremism. demonstratesome controversialposition onthecompletetransitionofradicali- scholarsalso faith andreligiousradicalism. Many freedom for between the extremism? onedrawthelineofdemarcation Can betweenthesenotions? question:whendoesthisra a there rises Then it“theprocessofradicalization”. religious extremism. Manyscholarscall development wherereligiousfundament of extremismsudden. Thisisaline not aphenomenonthatemerges allofa is religious rule the severe religious views. religious the severe extremism terrorism uniting and by people withidenticaland ideasround views radicalism issuchaphenomenon to thatitcanpave religious theway radicalism viewedtogetherwithreligi is inEgypttheXIXcentury. time whenSalafismemerged three mainsymptoms. Reli inadaptable. and unchangeable past, reli theexistence of means This notion soci a favourable must be there occur gious extremism TheEuropean Parliament,Re Religious fundamentalismmanifested itselfinChristianity first Religious fundamentalism  It shouldbe Although XXcenturyte in the early difficult todifferentiate itisvery practical life in everyday In fact,even In the2008 report ofthe European Commission thenotion of religious   fundamentalismtoemerge,id For religious inthe1900s.Whereas,Islam it The religious These religiousrulescanbeinterpre managed The believersshouldbe s established by thepast. by s established → terrorism noted that the line of development of these dangereous notedthatthelineofdevelopmentthesedangereous rules should be abovethe secular rules. ligious Fundamentalism andRadi 1 One can derive such a conclusion that religious Onecanderivesucha

religious radicalism and fanaticism → religiousradicalismand ethnic identity. Owing to the care of the Owing tothecare ethnic identity. o-political and psychological environment. environment. andpsychological o-political of countries including Azerbaijan,highly ofcountriesincluding gious dogmas absolute, inherited from the the from inherited absolute, gious dogmas dicalization process completely turninto completely dicalization process ous fundamentalism, anditisnotedthat gious fundamentalism can be seen in can in be seen gious fundamentalism ttention to this area,overthreethou- ections withreligionandarebeyond al ideas can developandleadto al ideas started tospreadextensivelyatthe started rrorism, radicalism andextremism suchan general,thereis wever, in ted only inonewayted only by un by eology is not suffi isnot eology calism, Briefing, March 2015 changeable andabsolute forbelievers. cient, for it to cient, foritto → reli- and sand schools have been built for the last ten years. Owing to the education programs abroad over 3500 young people have got their education abroad. Multi- culturalism is being taught at universities having been included in our country’s university curriculums.1 The 4 December 2015 Law of the Republic of Azerbaijan “On the Strug- gle against Religious Extremism”, which defines the legal and organizational bases of the struggle against religious extremism in the Republic of Azerbaijan, fixing the rights and duties of the state organs and citizens carrying out the struggle against religious extremism, conceptualizes religious radicalism and fanaticism as follows: Religious radicalism is the behavior which expresses the association with extreme religious views in the frames of any faith, demonstrates irreconcilable attitude in fixing the exceptional nature of those religious views and is charac- terized by the use of aggressive methods and means in its dissemination; Religious fanaticism is an extreme degree of religious belief excluding any critical approach and accompanied by blind observance of religious norms as one of the ideological bases of religious extremism;2 Besides, that law reflects the main goals of the Republic of Azerbaijan in the struggle against religious extremism – the guarantee of the bases of the Con- stitutional structure of the Republic of Azerbaijan, as well as its territorial integ- rity and security, the protection of the human and civil rights and freedoms, the detection, prevention of religious extremist activities, the minimization of the expected harm resulting from religious extremism, the detection and elimination of the reasons for and conditions of the formation of religious extremism and the implementation of extremist activities as well as the detection and elimination of the cases of financing religious extremism, the main principles of the struggle against religious extremism, the subjects, forms and methods of carrying out special operations against religious extremism, the situation and responsibility arising from the religious extremist activities, also in cases of violation of the appropriate provisions of the legislation of the Republic of Azerbaijan. Cases of religious extremism were more often observed in Azerbaijan in the early 1990s. In the first years of independence the lack of socio-political stability and the weak capacity of the state to control over this area, also the low level of religious education of the people as a result of the 70 year advocacy of Soviet atheism led to the formation of various groupings in a religious disguise. Certainly, under these conditions it was easier to attract people by making use of ideological gap and force them to act in accordance with their purposes. It should be noted that later on as years passed, and development contin- ued, the state attached special attention to this area and formed a related strate- gy. That is, in 1992 the Law of the Republic of Azerbaijan “On the Freedom for

ultikulturalizm, 3/ 2019 1 The Role of the Youth in the Struggle Against Terrorism, Extremism and Radicalism. M /http://www.dtx.gov.az/news112.php 2 The Law of the Republic of Azerbaijan “On the Struggle Against Religious Extremism”, 2. http://www.e-qanun.az/framework/31509 15

Multikulturalizm, 3/ 2019 faiths are equal before the law. beforethe faiths areequal Republic of Azerbaijan, religionis separ fore thelawandstate.In accordance with ties intheRepublicof Azerbaijan,and the middle ofthevillage, and itwaspointed out asamottomust thatpower be in the village ofNardaran, Baku.That theaccident was years recent ofthe ofradicalism The hardestform its territory. beenable ourstatehasalways years, problemforthelast the bignumberan artificial oftheforceswillingtocause Despite stratum. asingle assembledon were and religiousbeliefs ous cultures been one ofthecentrestole always maintenancereligious beliefs, ofto and importance fromthepointsofviewast Theanticipationand of radicalism. areofgreat prevention ofitscomplications of thelaw. in itshandsandberesponsibleforthesa the principlesofhumanism,must holdthe functionof state general control the movementstion ofthe creedsor diminishing human dignity andgoing against mentioned Law“OntheFreedom forFaith”, insociety. represented all religiouscreedsarefreely and impossible, is orthereverse interventionofreligionintothestate states, the andreligion.Likeinallothersecular thestate tion oftherelationsbetween ples ofhumanism areforbidden. (religious movements) diminishing human dignity or going against theprinci- tional, socialintrigueand Th hostility. or threateningwiththeuse aim racial,na- offorce,aswellwithan ofcausing cannot ofreligioususing force be allowedby faithandreligiouslifestyle cacy perform ceremonies religious orparticipateinreligious ceremonies. Theadvo- his/herfaith, toexpress(demonstrate) learning religion.Noone can beforced his/her faith,participation in prayers, re inthe made it. Noobstaclecanbe express his/herconvictionrelatedtohis/ hastherightto everyone profess anyrelig the stateathighestlevel. main determined principlesof Azerbaijan the ofrelationsbetweenreligionand religious organizationswasdefined. 2 1 Faith” wasadopted;an TheConstitution ofthe Republic ofAzerbaijan. Baku, November, 1995 TheLawof the Republic of Azerbaijanon theFreedomforFaith,Baku, 1992 Getting officially registered,religious communitiesfunctionaslegal enti- Getting officially In Azerbaijanreligiousradicalism is fromArticle1oftheabove- However, asitisalsounderstandable As Article 1 of the Law “On the Freedom for Faith” clearly pointsout, clearly forFaith” the Freedom of theLaw“On 1 As Article d thus, thelegal pr 2 1 In fact, this principle clearly definesthedirec- principleclearly Infact,this

And the1995Constitutionof Republic to provide the necessary peace, stability on peace,stability to providethenecessary e dissemination of religions andadvocacy dividual’s expression (demonstration) of expression(demonstration) dividual’s rance where peaceful co-existence,vari- rance wherepeaceful is, anotherstate’sbanner was hoistedin lerance. The Republic of Azerbaijan has Republic ofAzerbaijanhas lerance. The ligious rituals andceremonies orhis/her all religious communities are equalbe- all religious communities her attitude to religion and disseminate her attitudetoreligionanddisseminate fety of society andthe supreme ofsociety nature fety ism ofrelationsbetweenthestateand Article18oftheConstitution ion alone or togetherwith othersand ate from thestate,andallreligious ate from able society, coexistence of different ofdifferent coexistence society, able one ofthemost dangerous branches in order to prevent the dissemina-prevent the in orderto regulated by religious rules, not the secular ones. This certifies to the association of that religious radicalism with the religious-ideological profile of another state, and our assumption that the villagers had been influenced by that profile. Despite all this, the state has maintained its stable status and the peace of the population, and taken the security measures successfully. It should be noted that religious radicalism is not formed naturally. The outside and external forces try to form it artificially in their own interests and under their own impact. The main goal here is the technological use of the reli- giously disguised political interests of foreign forces who are interested neither in religious activity nor in faith.1 In scientific literature the reverse process of radicalization is called “deradicalization”. That is, the preventive measures of the states against religious radicalism and extremism accomplish the composition of the notion “deradicalization”. These preventive measures can be distinguished in three aspects:  The legal strugggle against religious radicalism and extremism  Educative measures and formation of ideological alternative policy  International cooperation in the struggle against religious extremism and the armed groupings formed by a religious disguise. Combatting the movements advocating radicalism and religious extremism, which are the real and potential sources of threat to the Azerbaijani people’s national interests, taking necessary measures to prevent the moderate believers, youth and teenagers from getting under the impact of harmful religious ideologies are among the basic activities of the Republic of Azerbaijan in religious education. As examples to these measures, one can cite the complex activities organized by the state in all regions of the Republic targeted at religious education in order to combat the credulity, religious radicalism and extremism, advocate the national-spiritual values, promote our tolerant and multicultural traditions, also re-animate the traditional Islamic values as an alternative to radicalism and fanatism. Every state wages a struggle against religious radicalism and extremism in the frames of its legislation. Article 167 of the Criminal Code of the Republic of Azerbaijan criminalizes such actions as preventing from the exercise of religious rituals, forcing to religious faith or financing such actions on the grounds of religious hostility, religious radicalism or religious fanatism, illegal production, import, purchase or dissemination of religious literature, audio and video materials, goods and products and other information materials with religious content, and the crime with these actions constitutes the basis of legal struggle. In Article 168 of the Criminal Code the usurping of the citizens’ rights by the disguise of the exercise of religious rituals, i.e. the organization of a group functioning by the disguise of disseminating religious beliefs and the ultikulturalizm, 3/ 2019 M

1 The Threat of Religious Extremism and Its Complications. araz/media/10. http://araz.az/index.php/dig-r/dz-miyy-t/2293-dini-ekstremizm-t-hluk-si-v-onun-f-sadlari 17

Multikulturalizm, 3/ 2019 symptoms of the process of deradicalizati of the process of symptoms suff is,itisnot orradicalism extremism 1 exercise lives, apart from each other and apart from the mainstream. We’ve failed to failedto We’ve mainstream. from the other and apart each lives, apartfrom state multiculturalism, we have encourag extremism. “ riseofreligious whichenables the in society liberal values rejecting the contradicting thevaluesofourdemocraticsocieties conduct advocacy community the Muslim especially different communities, of multiculturalism theprocessof prevents thefollowing: Britain DavidCameron expressionsimplying “the doctrine used Conference organizedon 5 February 2011 the then PrimeMinisterofGreat groups can 47thMunichSecurity be formed.Duringhis speech atthe culture andreligioncancause aconflictwithinstate,and different compact Thatis, thecompactization. attemptnational minority ofevery to protectits mentioned itis sense. Forinstance, topresentthisnotioninadifferent multiculturalism andthey try isrejected, inthestatesfacing migrationespecially of problems policy the well. as mechanism happens toacquireself-defence inareligious conduct aradicaladvocacy and isevensupportedby the state. In comf lawcan and culturenotforbidden by creed withlivinguptoexpectations.Since,any along religious radicalviews the policy ofmulticulturalism isthegreat ethnic, national isrichin andreligious diversity, InAzerbaijan,which society. advocating and supporting multicultu Thisvery state policy. policy isa humanistic andliberal politicalline ofa multiculturalism thatrealizetheideaof onthestratum one oftherarestates responsibility whencommitted or religousidentitiescausecriminal depending ontheirnational,racial national dignityaswellrestrictthec socialorre initiate national,racial, hatred andfraudconsideringthemcriminal initiationof criminalizes the Azerbaijan responsibility. Moreover, Article 283ofth thelegi considered actsforbiddenby requirements religiousrituals ofreligious arealso and ceremonies advocacy, leading thatgrouporparticipation from thecitizens fulfilling as distracting rights,irrespectiveofitsform,as well healthorviolatingthecitizens’ citizens’ TheCriminal As itisnotedatthebeginningof religious against struggle the important legally how matter no However, Unfortunately, itshould be notedthat inanumber ofWesternstates, of religious ritualsandrioti ofreligious Code of the Republicof Azerbaijan, Baku, ….. ht Azerbaijan, ….. Baku, 1 openly, also by using the means of mass media. openly, usingmass alsoby the meansof ng through or this activity harming the ligious hatred and fraud, diminish hatredandfraud, the ligious itizens’ rights oridentify their priorities on is the high level religious education. education. religious level the high on is in suchagroupand violatingthe slation andgeneratingcriminal legal ralism and multiconfessionalismralism and in such societies it becomes difficultto such societiesitbecomes icient yet. One of the most important most important Oneofthe yet. icient ed different cultures to live separate separate ed differentculturestolive their duties as identified by thelaw, their dutiesasidentifiedby est obstacle beforetheemergenceest obstacle of that multiculturalism can lead to multiculturalismthat canleadto ortably exist in multicultural existin society, ortably article, the Republic of Azerbaijan is article, theRepublicofAzerbaijanis disguise, and ideologically thestate disguise, andideologically integration in society. Consequently, integration insociety. e Criminal Codeofthe Republicof acts. That is, the actions targeted to targetedto is,theactions acts.That orreligious national, racial,social tp://www.e-qanu Under the doctrineof Under the n.az/code/11 provide a vision of society to which they feel they want to belong. We’ve even tolerated these segregated communities behaving in ways that run completely counter to our values.1 However, certainly, such kind of approach is not a true one, and the essence lying in the roots of this approach by some European countries is of economic nature. That is, the political solution to the clashes of cultures generated as a result of economic migration must be an obligatory integration. This scene can also be described by Max Frisch’s famous expression: “We wanted workers, we got people.” It is not difficult to imagine that this kind of approach is an approach contradicting universal values. Every nation has the right to maintain its creed, customs and traditions and culture, and all states must enable it. The reverse of it can lead to such crimes as assimiliation or isolation or apartheid, ethnic-national conflicts and faith discrimination which can certainly generate dangerous hotbeds of conflicts, terroristic groupings in a religious disguise or disguised as the movement of resistance. From another angle, the reverse of the policy of multiculturalism can lead to the disappearance of minor cultures which will further inflame the process of polarization and the emergence of the notion of dominant culture, the hatred among the nations. As is mentioned by the outstanding American scholar Samuel Handington, there can be the clash of civilizations. Whereas, the Republic of Azerbaijan treats both the mainenance of religious diversity and the policy of multiculturalism very sensitively and has formed a special political line in this area. In this connection there is even Baku International Centre of Multiculturalism, the State Committee for the Work with Religious Organizations, Department of the Presidential Administration of the Republic of Azerbaijan on Interethnic Relations, Multiculturalism and Religious Issues. Even in his opening speech at the VI Baku International Humanitarian Forum the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev emphasized it, “There is no alternative to multiculturalism. The reverse of this policy is Islamophobia, xenophobia, anti-Semitism and discrimination.”2 That is, the policy and ideology of multiculturalism is actually a humanistic and liberal political course targeted at promoting interreligious, interfaith and intercultural dialogue rather than igniting religious extremism. On the other hand, it should be mentioned that the Republic of Azerbaijan is taking many educational measures to pursue the policy of multiculturalism and combat religious extremism. That is, for instance, it is closely cooperating with the State Committee for the Work with Religious Organizations, Baku International Centre of Multiculturalism, other central and local executive bodies, the civil society institution s, and organizes a series of conferences, sessions, “round tables” jointly with them almost in all regions of the country. These events, mainly are aimed not to allow the cases of intolerance, discrimination among the believers of different religions and sects, but ultikulturalizm, 3/ 2019

M 1 PM's speech at Munich Security Conference, 5. February. 2011 2 President Ilham Aliyev’s Opening Speech at the IV Baku International Humanitarian Forum, 2 October 2014 19

Multikulturalizm, 3/ 2019 UNO, “TheFramework ConventionfortheProtectionof the National Religious andLanguage framesMinorities” inthe ofcooperationwiththe Declaration ontheRights ofthePersonsBelongingtoNational orEthnic, “TheInternational Discrimination”, Eliminationof AllForms of Racial “The InternationalConventiononthe as For instance,suchdocuments maintain develop legislation to and strengthen cooperation withinternationa Azerbaijan ratifiedmanyinternational struggle against extremism. June 2001is almost thefirstinternationa Separatism andExtremism” adopted bySh against extremism. “TheInternational Convention onCombating Terrorism, international organizations treat inthe content ofinternational terrorism thestruggle international struggle against extremism leavesmuch to desire yet. Most often the are more important than armed struggle. Unfortunately, it must benoted that the phenomena notto emerge. That is, ideological struggle and exchange ofexperience can be obtained. However, jointcoopera derived fromthem andformed inareli jointly combats religious radicalism, extremism andterroristic groupings, which are elements oftheprocess of deradicalization. certaindirections. in them guide and world, processes goingoninthe the therealities, policy, state therelated and multiculturalism appraising correctly futu whoarethe youth, facilitate the totake necessary itis Therefore, activities. tryi credulity, and extremism radicalism, ra untraditional the country, inthe taken measures educational the all despite Yet, andsociety. state forthe future a bright theminto turning institutions, and educational families inboththeir and traditions customs values, of national maintenance ofthe advocacy the youth, Azerbaijani serv isto here main goal improved. The theprinciplesofhumani contradicting restrict theactivitiesofsects aswell precisely, organizations state andreligious boththe obligations of ac thenormative-legal adjust as well. ofthepopulationtoday To security the guarantee country, inthe situation foreign from citizens protect extremism, theState Committee. Forthispurpose,by differentliteraturearepublished. through electronicmeansmedia, newspapersandpublications ofmass prepared out carried communities intheseactivities.Theeducationalactivitiesare preventtheradicaltendenc communities, After gainingindependence inthelate theRepubliccentury, of XX As itismetioned above, international cooperation is one ofthe the important Azerbaijan iscontinui Republic of The tolerance andmulticultira ts to the international norms, identify the rights and and therights norms,identify international ts tothe l organizationsandreflectedtheminitsinternal and movements advocating harmful ideas harmful movements advocating and ethno-cultural and confessionaldiversity. re of the country, in understanding and and inunderstanding country, re ofthe gious disguise, more successful outcomes e the correct development of each correct development of the e the l document adopted in the frames ofthe tions are more important also for these lism intheactivitiesofreligious sm, the legislative basis is regularly isregularly basis legislative sm, the ng to politicize religion continue their their continue religion ng topoliticize educational measures at the state level, level, state atthe measures educational influences, maintain a stable religious religious astable maintain influences, anghai Cooperation Organization on 15 15 on Organization Cooperation anghai documents in the frames of close documents intheframesofclose dicals especially It isclearthatif the world community ies in society andinvolvereligious ies insociety ng its activities to prevent religious activities toprevent its ng those disseminating those disseminating Minorities” in the frames of cooperation with the Council of Europe, “Helsinki Final Act” in the frames of cooperation with the OSCE, “The Convention on the Protection and Promotion of Cultural Self-defence” and “The Declaration of Principles on Tolerance” in the frames of cooperation with the UNESCO have been ratified, and the main provisions of these documents have found their reflection in the Constitution of the Republic of Azerbaijan, which is considered the main law of the country, as well as in appropriate legislative acts. Such norms of the Constitution of the Republic of Azerbaijan as Article 18 (Religion and State), Article 21 (State Language), Article 25 (Right for Equality), Article 44 (National and Ethnic Identity), Article 45 (Right to Use the Mother Tongue), Article 48 (Freedom of Conscience) are the greatest guarantee to maintain the ambiance of the ethno-cultural and confessional tolerance and provide multicultural security. Azerbaijan is a tolerant country where various ethnicities and nationalities, people professing distinct religions have historically co-existed in friendship and fraternity. The values of humanism and multiculturalism peculiar to the Azerbaijani people are of exceptional importance in the peaceful coexistence of the ethnicities with distinct faith and beliefs for thousands of years, maintenance of the ethnic cultural diversity up to present. Today interreligious relations are at the highest level in our country. The specialists visiting Azerbaijan are presenting religious tolerance as the universal model. The entire world has already admitted that the policy of Azerbaijan is based on such principles as tolerance, strengthening of the ambiance of dialogue, realization of the rights of youth and women, consolidation of the present-day values. Our State leader’s special attention to and care for the religious sphere, the repairs and restoration of mosques, churches and synagogues should also be emphasized. Azerbaijan is among the few countries which offically allocate financial resources to the religious sphere, repair and restore the religious places of worship at the state expenses. Jointly with various state organizations, Baku International Centre of Multiculturalism regularly holds national and international scientific-theoretical, scientific-practical conferences, seminars, “round tables”, lectures, literary- artistic events on the themes of cultural diversity, tolerance and the role of intercultural dialogue in the solution to the conflicts, the Azerbaijani model of multiculturalism and the world multiculturalism models. As examples, one can cite the section on “The Role of Azerbaijan in the Formation of Multicultural Soceity” in the frames of the VII Global Forum of the UN Alliance of Civilizations on 27 April 2016, the First International Roundtable on “Terrorism Against Multiculturalism” on 28 June 2017, the International Conference on ultikulturalizm, 3/ 2019

“The Past and Present of the Alban Apostolic Church” in the city of Gabala on M 20 July 2017, and the conference on “The Azerbaijan Model of Religious Tolerance and Co-existence” in London on 17 May 2016. 21

Multikulturalizm, 3/ 2019 out, “Today inpolicy andalso Azerbaijan”. multiculturalism alifestyle isastate its statements inpeople. its statements social phenomenon,whichisagainstallot goals.Thus,thereappear achieve certain andturnsintoatool inthe becomes politicized handsofextremistforcesto more religiona theme;andthe timely religious literature andits disseminatio movements inthecountry have been taken under control, the import ofharmful radicaland extremist tendencies. Theact enforcement bodiesare takingconsistent with the countries combatting terrorism, religious extremism.present legal At sphere and is doing it today aswell. A extremism, condemned religious intolerance andcooperated with other statesin this extremism tocombat efficiently. andradicalism society international organizations. Theremustbe both apowerful stateandstrong civil problemswithout joint and efforts ofapowerfulstateandcivilsociety in ourRepublic. extremismnot tofacilitateorallowthedisseminationofradicalsects,religious of extremismand radicalisminthecountry. main goalsofthestateis One ofthe taking consistent, educationalandsystem traditions of tolerance andmulticultura existsfor extremism, radicalismalways the Republic of in peaceful co-existence stableand part ofnationalsecurity.Despitethe isreally religious security of multiculturalism.advocacy implement religiouseducationandfunctioning inthecountry projectson programs educationalwork;besidesthis,hundredsofcivilsocieties on Organizationsdevelopsspecial Committee fortheWorkwithReligious theState year representatives.Every andcivilsoceity thestateorganizations by and advocatedthroughout the entiresociety. Today inthe RepublicofAzerbaij It isobvious that asasocialphenomenon, religionis a verysensitiveand Conclusion As thePresidentofRepublic In Azerbaijan theeducationalworkis In Azerbaijan As aciviland secularstate, Azerbaija topreventsuchkindof In themodern impossible perioditseems In accordance with the research findi with theresearch In accordance n in thecountry have been prevented. zerbaijan givespreference tocooperation lism should be main s religiousextremism, anothernegative and targeted measures to prevent the atic measures topreventthetendencies atic lienates from its origin, the more itsorigin,the it lienates from her views and triestofirmly inculcate her views every state.Topreventallthis,the Azerbaijan Mr.Ilham an the law enforcement bodiesare the lawenforcement an ngs, we would liketopoint ngs, weoutthat ivities of all the radical religious Azerbaijan, thethreatofreligious Azerbaijan, n hasalways been against religious being carried out intensively both tained, developed Aliyev pointed Aliyev Literature 1. Abdulla K. The Restriction of the Activities of the Radical and Extremist Movements in Azerbaijan. http://kamalabdulla.az/2946/kamal-abdulla-azerbaycanda-radikal-ve- ekstremist-cereyanlarin -fealiyyeti-xeyli-mehdudlasib/ 2. Ismayilov Gunduz. Tolerance: What We Know and We Don’t. Baku 2014, p.191 3. Religious Security Is Part of National Security. The newspaper “Zaman”. 17 March 2015. http://anl.az/down/meqale/zaman/2015/mart/426816.htm 4. Mammadov J. Azerbaijan in the Struggle Against Extremism. 5. http://www.gumilev-center.az/az-rbaycan-dini-ekstremizml-mubariz-d/ 6. Hajiyeva A. Religion and Terrorism. 7. http://azkurs.org/pars_docs/refs/25/24124/24124.pdf/2018 8. The Caucasus and Globalization. Volume 3, İssue 2-3, page 2009 9. The European Parliament, Religious Fundamentalism and Radicalism, Briefing, March 2015 10. The Role of the Youth in the Struggle Against Terrorism, Extremism and Radical- ism. 11. The Law of the Republic of Azerbaijan “On the Struggle Against Religious Extremism”, 05.12.2017/http://www.dtx.gov.az/news112.php 12. The Law of the Republic of Azerbaijan on the Freedom for Faith, Baku, 1992 13. The Constitution of the Republic of Azerbaijan. Baku, November, 1995. The Threat of Religious Extremism and its Complications. araz/media/10. http://araz.az/index.php/dig- r/dz-miyy-t/2293-dini-ekstremizm-t-hluk-si-v-onun-f-sadlari 14. The Criminal Code of the Republic of Azerbaijan, Baku, ….. http://www.e- qanun.az/code/11 15. PM's Speech at Munich Security Conference, 5. February. 2011 16. President Ilham Aliyev’s Opening Speech at the IV Baku International Humanitari- an Forum, 2 October 2014 17. Karimova E. The Struggle Against Religious Radicalism: Results and Obligations. The newspaper “Yeni Azerbaijan”, 17 September, 2016 18. Azerbaijan: Religious Pluralism and Challenges of Cultivating Identity. http://multiculturalism.preslib.az/en_others-dcsnD5KUXW.html 19. Religious Extremism. The Human Truth Foundation http://www.humanreligions.info/extremism.html 20. Multiculturalism and Religion http://www.religiopolis.org/publications/3894- multikulturalizm-i-religija-5.html (in Russian) 21. Abdulla K. The Restriction of the Activities of the Radical and Extremist Move- ments in Azerbaijan. http://kamalabdulla.az/2946/kamal-abdulla-azerbaycanda- radikal-ve-ekstremist-cereyanlarin-fealiyyeti-xeyli-mehdudlasib/ 22. The Principles of the Policy of Multiculturalism and Azerbaijan. The newspaper “Republika”, 10 June 2016. http://unec.edu.az/multikulturalizm-siyasetinin- prinsipleri-ve-azerbaycan/ 23. Religious Freedom and the Struggle Against Extremism. https://berkleycenter.georgetown.edu/projects/religious-freedom-and-the-struggle- against-extremism

24. Azərbaycan Multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları. Bakı – 2016 ultikulturalizm, 3/ 2019

25. Azərbaycanda Multikulturalizm. Biblioqrafiya. Bakı – 2016 M 26. Azərbaycan Multikulturalizmi. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı – 2017

Multikulturalizm, 3/ 2019 rə yeni tarixi nümun bütünsah mayaraq, n istiqam t ist çoxaspektliliyi ki, qloballa miyy haz möht ğ h b missiyan misilsiz viqatoru kimi rir. H s pektd aras siyalar bir növ, XXI islahatlar u bu uğ sözüged v hesab edil Fakt budur ki, haz ə ə ə ı ə ə ə Azərbaycanda dövlət-dinmodelininuðurlarý Azərbaycan ÝlahiyyatÝnstitutununtimsalýnda kzib etm hl s fə inki çaxna y sah bütün rinin tolerantl ı ı n ə ə si kimi z insan rda ba , milli-m ndirici hald əşəm f ə ə ə ə urun və td Dünyada ged Dünyada Şə Hazı mçinin dünyada h mçinin dünyada dialoq, humanizmv tic ə ə ə tini müdriklikl rq v ə n istiqam sür sində ş ə ə ğ rda ölk ver ı n dövl ə ş k mümkün Zaman-zaman deyildir. k ayd ı tarix urla h ma kimixarakteriz ş q siyas aliyy ə ə möht ə malardan qurtulabil ə tli d Q n srin iqtisadi möcüz ə realla ə n tendensiyalar ı vi d ə ə r ki, dünyada art r ki,dünyada ə ə ə ə ə ə rbin, rbin, ə l ə ə ə ı n qı nil tinin m yata keçirilir. yata ə y mizd əşə t-din münasib rda iqtisadiyyat, humanitar v kas yi td ə rə ə ə ə ə n prosesl tini u l ə çevrilə ş ə ş Az Ceyhun M y ə –elm m strategiyan iklikl n dövl yeni nümun rı ı ı r üzrə ə ə n r v Ş ə duyan şəxsiyy lm ə rlə ı imal v h r k ə n arzusu olan böyük ideallar arzusuolanböyük n ə ə rbaycan rbaycan ı rə hsuludur. ə ğ budə ş ə ə ə yat ə urla h

birg r fonundat ə , birsözl bil sin ehtiyac duydu sin ehtiyac inki ə , m t üçünziddiyy ə laq ı ı ı r ə n bütünsah h birm ə ə ə ə C ə elmi-n olunantarixidövrd ə r. Müasir Azə ə d ə y ə Ə ə ş tlə l ı mövcudluq, tolerantl r, h ə nstitutunun rektoru İlahiyyat nstitutununrektoru ə yata keçirir. yata sini yarad ə af ed ə q ə ə ı MMƏ yata keçirm yata niyy rlə ri b nubun qov kimi dünyada xat n f rində ə ə ə ə nal ks r Az , h tta müharib ə ə ə ə ə ə ls t dövl ə ə rpa edir,dig zahür ed ə rə ı t riyy z , etiqadazadl ə qiym ə yat DOV ə fi ə , iqtisadiyyata, t , iqtisadiyyata, ə k, h ə ri anlamda yana rbaycan Respublikas rbaycan l ı ə tlə ə ı r –dinl ə n bütün sah n bütün rində saslar ğ ə t bunümun ş Ş ə rbaycandan söhbə rbaycandan r bilir;bu,faktdı yarada t u də ə ə a ə ə r k übh

tlə kl ğ ictimai sahə ictimai r ə ı ə n müxt d ə əşə nda yerl ə ndirm v ə y ı ı Az ə hbə Ulu Öndə s üçün dünyada models üçündünyada n oldu ki, prosesin f ə ə ə ı ə siz, bütünbunlar ölk ə r, m siyas rin, rasionalv rlə ə r tə ziyy ı ı rlanmaqdad müasir müasir tendensiyalar ı rlik ed q, multikulturalizm f ğ ə rin reabilitoloquv ə rbaycan Respublikas rbaycan ı ə  rə ə ə nda multikulturalizm k mümkün deyil. C k ə l ə ə d lif hadis ə ə d fd tind hsilə ə Az rin tin f ş ə niyy d ə n danı l ə n respublikam ı ə n, humanitar as- n, humanitar r Heyd ə qda görürük ki, ə rs ə rd diqqə ə , humanitar sa- rba ı olmas t ged ə Prezidentinin ls ə ə , h tlə ı h ə ə r. ə fə l ş y praqmatik ə ə r, siviliza- ə maqdad Ş ə canç r göstə ssas sah ssas sin ə min ölkə t v r r v übhə ı rk na bax- Ə ə ə ə ə ə ə g qay- liyev liyev ə n f r onu ls ı na- ə siz, siz, l ə ə ə ə ı ı rir rir – ti- ı h- ə ı ə q z, z, l- fi r. n ə - - ı

tərəfindən Ana Yasa kimi təsbit olunmuşdur və hazırda Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə rasional və praqmatik siyasətlə uğurla davam etdirilir. Bütün bu nailiyyətlərin kökündə isə müdrik və uzaqgörən siyasət dayanır. Dövlət-din münasibətlərindən bəhs edərkən nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, bu istiqamət kimlər üçünsə sadə və asan məsələ təəssüratı yarada bilər. Əslində, bu sahə mürəkkəb çalarlara, dərin məzmun və fəlsəfi qatlara malik amil kimi dəyərləndirilməlidir. Hər halda, fəlsəfə tarixi və ümumiyyətlə, bu sahə ilə məşğul olan mütəxəssislərə sözügedən tendensiyanın tarixi dinamikliyi və fəlsə- fi problematikası aydındır. Yaxın tarixdən danışarkən Qərb və Şərq ölkələrində baş verən hadisə və proseslərin timsalında bunu nəinki filosof və ya alim, az qala, əksəriyyət dərk etməkdədir. Bir faktı da qeyd edək ki, ölkə ərazisində yerləşən dini abidələrin qorun- ması, bərpası və yenidən tikilərək inanc sahiblərinin ixtiyarına verilməsi, döv- lət-din münasibətlərinin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsi və digər sahələrdə gö- rülən işlər – dini təhsilin keyfiyyət və kəmiyyətcə artırılması istiqamətində veri- lən qərarlar, sərəncamlar, dövlətin bu sahədə atdığı addımlar, keçirdiyi tədbirlər və qəbul etdiyi qərarlar ardıcıllığı ilə yanaşı, dərin fəlsəfi məzmuna malikdir. Eyni zamanda, respublikamızda təşkil olunan dinlərarası, mədəniyyətlərarası, sivilizasiyalararası dialoq və əməkdaşlıq platformalarını, konfransları, humanitar forumları, yüksək səviyyəli beynəlxalq tədbirləri, Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın dünyada apardığı möhtəşəm fəaliyyəti də bura əlavə etdikdə görürük ki, Azərbaycan rəhbərliyi dünyada sülh və əmin-amanlığı qorumaq, multikulturalizmi insanların həyat fəl- səfəsinə çevirmək üçün həm ölkədə, həm də respublikanın hüdudlarından kə- narda nə qədər möhtəşəm işlər aparır. Əslində, bir yazıda bu fəlsəfənin mahiy- yətini əhatə etmək mümkün deyildir. Yuxarıda qeyd etdik ki, din sahəsi nəzəri fikir üçün daim həssas sahə ol- muş və hazırda da belə qalmaqdadır. Bütün bu həssaslıq isə sözügedən sahənin daim dövlət himayəsinə və qayğısına, hətta nəzarətinə belə ehtiyac yaradır. Yeri gəlmişkən bir məqamı vurğulamaq istərdik: yaxşı olardı ki, filosoflar, həmçinin digər mütəxəssislər din mövzusuna müraciət edərkən bəzi hallarda dinlərin özəllikləri və fərqlilikləri barədə düşüncələrini qabartmaq əvəzinə onları birləş- dirən ümumi cəhətlər haqqında daha geniş araşdırmalar aparsınlar. Adətən, ölkəmizdə belə məsələlərdə dinləri birləşdirən cəhətlər daha çox maraqlıdır ki, bu da dövlətimizin humanitar və dini-təhsil strategiyasının ən vacib istiqamətlə- rindəndir. Bu istiqamətin həyata keçirilməsində Heydər Əliyev Fondunun, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin və bu təşkilatın tərkibində ölkə rəhbə- rinin xüsusi Sərəncamı ilə yeni yaradılan Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin, AMEA-da fəaliyyət göstərən müvafiq şöbə- lərin, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin xidmətlərini xüsusi qeyd etmək vacibdir. ultikulturalizm, 3/ 2019

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Ulu Öndər Heydər M Əliyevin Fərmanı ilə 21 iyun 2001-ci ildə yaradılıb. Komitənin bu illər ərzində gördüyü iş nəticəsində ölkədə dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsi, milli- 25

Multikulturalizm, 3/ 2019 institut müasir tə institut müasir böyük gözl Azə qoyur. İnstitutunun gə sev nail olmaqq o s müt dik ki, qı konfranslar dinamik f fiq institutlar l müt i düny k mü t mas m publikas inki m din münasibə sübutyini ed teji siyas sis olunmas da inki inanc azadl riz nümun bu sah yetirs at göst m rı t v ə ə ş ə ə ı saslara üstünlükverm ə ə na malikperspektivlimüt ; birg l ı ri v edildi. yin msil ed ı ə ə ə d biliksah lm na tind n ə ə r, keçirdiyit ə ə ə ş rbaycanda h rbaycanda ı ə yy ə rliyinin bariz nümun bariz rliyinin haqqı d af x x ə ı rdi ki,buq ə vi d ə ə ş vi t ə ə ba M Hazı DQİDK-n ə k, onun miqyas onun k, ı müdrik add ə sasə ə ə ə ssisl ssisl nda dahayüks ş y n etdiyi ba rin və göst beynə ı af etdirm ə ə ə n ə ə ş sa zaman ə lumdur ki,DQİDK-n ə tind h nl ə ı qa nüfuzlu insanlarla görü qa nüfuzluinsanlarla hsil təşkiledir. y aliyy nda q n, DQİDK-n n Prezidenti c n Prezidenti rda ə ı sidir. Ölk sidir. ı ə ə ə ı n, görü ə ə ğ ə vacibm ntil l ri ilə rl ə rlə ı ə ssasl ə r müasir ça ı tlə n f rdiyi ə n elmi-teoloji aspektd ə elmi-teoloji ə n praktik f rini yax ə praktikanlamdamultikulturalizm strategiyas ı lxalq elmikonfranslar ı , alim v lahiyyat İlahiyyat ə rin qorunmas d n elmi ə ə nc v t ri, dinietiqadazadl ə ı ə rin olmas hsilin multidissiplinar istiqam dbirlə td ə ə n buill

yata keçiril yata ə rar q ı ə ə r d rar qla yana min etm min ş ə m k və ş ı l dir. M ə ə m olmu l ı ı ə ə ə ə ə ca kursa – sekulyar ca kursa–sekulyar ə rzind aliyy n qə ə ı kda ı rin t asan m asan d s perspektivlikomandas ə dahaayd r, ölk nla ə ə k yeni q k yeni ə ə ə bul olundu. 31 2018-ci may il tarixd ı ı ziyal kl t l m n t ə f ğ ə ə ə r ş ə ş İnstitutunun f nab ə l ə ı ə İ aliyy bulu hə ı ə ə ə ə ə l ə rı d sidir. H ba nstitutun q ə müasirlikl ə nziml ə ş aliyy ı müxt kda t v fsirini verm qs ə rd ı ğ ə d rzind k, onlar rkibind ş ş rma x ə daxilində ları ı dur. Qlobalanlamdaq bu ı ı ə ə ə ı n yarad ə ğ n ş larla, xariciölk ə v İlham dimiz t institutun keçirdiyi n biridir. Qeyd ed n biridir. Qeyd ş s ssisl adü ə ə ir ı ı ları n ə ı ə rar tdir. Bütün bu ill ə n pozitiv istiqam ə ğ n ə ə n görün l ı ə t göst sasl ə ə t a cə ə m min dövrüçünn n, qay s lif istiqam ə ş li sürdüyü tə li sürdüyü deyil v deyil ı il ə ə ə ül n verilm mçinin anlay mçinin ə ı ə ı n t rdir. Alit Azə bli n bir-biri ilə Ə ş ğ k üçünsözüged m ı zdind ə ə ı ı l hd edir. Bugöst hd ə islahatlar lması ı n keçirilm sa k zaman ə liyevin 9fevral 2018-ciiltarixli S mübadil ndir. Müsb , diniv , birnöv, ə ə v ə ğ ə ri, m rə ə rə ğ drisi, tə ə i istiqam k deyil.Birm ə aliyy rbaycan rbaycan ə ı r. n f li f göst h saslara söyk saslara ə ə ; elmi-t bu,A

ə ə ə ə ə ə si il tta ölk lahiyyat İlahiyyat ə sl rqli dinl aliyy tlə ə ə ə s ə ə ə ı tinin dris mü düny klifl ə n ı tli olmas ə l h rdiyinin, diqqə n m rd ə l ə ə ə ə ı

firlə ı ə ə ə ə ə ə n üz rı ə n si v ə b k ki, bu,hə lahiyyat İlahiyyat n İİ kollektivinin yüks r tləş ri göst ə tini d tini ə siyind ə tind t m laq ə ə ə ə q ki,bütünbunlar İlahiyyat ə ə crübi mübadil elm, din,t ə ə n ti Az l q d ə r, heç ə tic rzind ri, ictimaiyy ə ə ə ə ə ə ntiqi n ə m ə rə ə ə sas istiqam vi t ə ni, dinidünyagörü ə n dövl ə dig rir ki,institutr ə nkə ə v rə ə İnstitutunun yarad qamlardan biri budur ki, qamlardan ə d çal nm ə rin öyr ə ssisə ə qam l ı ə l etiqad ed etiqad ə y ə ə rar ə ndan ir ə f r vacibv ə ə rir ki,alit rbaycan Prezidentinin rbaycan münasib ə ə ndi. Az nar bu sah ə ri, AMEA-n ə ə dbirl hsilin inki ş ə DQİDK-n rlə İnstitutunun yaradı ı böyük m r m ə ı kl übhə ə ş aliyy ı ə n f sinin islam ı is m d vur dilm malar ə tic n ə ndirm t qurumunun t ı t yetirdiyinin ba- , dinit ə ə ə n alternativsizli- ə ə ə ə hsil sah institutarektor s rin, seminar v ls ə siz, özm sidir v ə ə ğ li g ə ə ə ə ə dövl t nümay ti v ə ulamaq ist l nin apar rbaycan Res- rbaycan si il ı ə tini dövl ə ə ə n mahiyy fə ə n insanlar zaman l tlə ə ə ə k imkanla- ə ə ş sin ə ə dris oca l d ı rd af hbə ə ə n dövl ə hsilin öl- gördüyü gördüyü ı ə rini daha ə ə n müva- k n f ş ə yana suliyy ı tin stra- ə çal ə ə ə ünasl ş istiqa- ondan u l n rə l ə ı rliyini rliyini ə ə ə ə lması ə ı m rinin rinin ntiqi ntiqi lma- ğ nd elm elm ı nca- ls ə ı ə nda ş ə ura z ə tin ə ə ə an ş k- ğ ə ı ə ı ə ə r- fi l- t- ti ı q n ə - - r ı t ,

və dinşünaslıq ixtisaslarına tələbə qəbulunu həyata keçirməsi bir daha göstərir ki, məqsəd dinin teoloji əsasları ilə məhdudlaşmayacaq, onun istiqamətində fəl- səfi məqamlar da üstünlük təşkil edəcəkdir. İlahiyyat İnstitutunun qısamüddətli fəaliyyətinə nəzər saldıqda görürük ki, tədrisdə təhsil standartlarının müəyyənləşdirilməsi üçün rəhbərlik Harvard, Oksford və Kembric kimi aparıcı dünya universitetlərinin, o cümlədən, Şərqin tanınmış ali təhsil ocaqlarının təcrübəsindən bəhrələnməklə fəaliyyətini davam etdirir. Bu, müsbət haldır, həmçinin ilkin zamanlar üçün böyük uğurdur. Maraq- lı məqamlardan biri də odur ki, institutda İslam dininin tədrisinə dair Quran, Hədis, Təfsir, Fiqh, Kəlam, Təsəvvüf kimi ilahiyyat üzrə əsas ənənəvi fənlərlə yanaşı, dinlərin sosiologiyası, psixologiyası, fəlsəfi və tarixi aspektlərdən tədqiq edilməsi həyata keçirilməkdədir. Bu da müasir Qərb teoloji institutları istiqamə- tində uğurlu gediş hesab oluna bilər. Həmçinin İslam dini ilə yanaşı, qısa zamanda aparıcı dünya dinlərinin – Yəhudilik, Xristianlıq, Hinduizm, Buddizm, Fəlsəfə, Sosiologiya, Psixologiya, Multikulturalizmə giriş kimi sosial və humanitar fənlə- rin tədrisinin təşkili istiqamətində görülmüş işlər böyük rəğbət doğurur. Hazırda respublikamız üçün əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də ölkədə savadlı ilahiyyatçılar yetişdirməklə yanaşı, dinşünas alimlərə böyük ehti- yacın duyulmasıdır. Ölkədə dinşünas alimlər mövcuddur, hər halda, onların sayı hazırda yetərli deyildir. Aİİ-də qeyri-dini təhsilin dini təhsillə paralel öyrədilməsi isə yeni çağırışla- rın istiqamətini dərk etmək deməkdir ki, bu da son dərəcə mühüm amildir. İlahiy- yat İnstitutunun yaradılması və orada İslam dini ilə yanaşı, digər səmavi dinlərin teoloji əsaslarla öyrədilməsi, bu istiqamətdə araşdırmaların aparılması artıq onun gələcək miqyasından – perspektivindən xəbər verir. Dinlərarası münasibətlərin genişlənməsinə, dinlərin institusional anlamla, teoloji əsaslarla dialoqda olmasına (sonuncu müddəadan söhbət gedərkən bəzi din nümayəndələri buna müəyyən eti- razlar edə bilər) bir zərurət vardır. Fəlsəfənin ən dərin problematikası kimi bu, daim izlənməkdədir. Fəlsəfə ilə əməkdaşlıq, yaxud dinin mahiyyəti, əslində, bu əsaslardan uzaq deyil. Bu səbəbdən, hazırda dünyada multikulturalizm siyasə- ti, dinlərarası dialoqların aparılması bütün cəmiyyətlər, ölkələr üçün daha vacibdir. Bu anlamda Azərbaycan nümunəsinin aktuallığı göz önündədir. Faktlar göstərir ki, dünyada elmi biliklərlə dini biliklər arasında tarazlığı saxlamaq bir çox halda mümkün deyil. Bu, Qərbdə bir formada, Şərq ölkələrin- də isə başqa şəkildə təzahür edir. Fəlsəfi anlamda bu, onların bir-birini inkar et- məsi demək deyildir – əməkdaşlıq həmişə vacibdir. Yaxın tarix, həm də qonşu ölkələrdə baş verən tendensiyalar sübut edir ki, dini biliklərin inkişafı yalnız ila- hiyyatla məhdudlaşmır. Dinin elmlə, biliklə, fəlsəfə ilə əməkdaşlığa gəlməsi zə- rurətdir və o, hətta müasirliyin ümdə problemlərindən hesab edilir. Bu anlamda Azərbaycanda mövcud dövlət-din modelinin uğurları, aparılan islahatların perspektivləri dünyada əksəriyyət üçün böyük ümidlər yaradır. Bu ümidlərin adı ultikulturalizm, 3/ 2019

mədəniyyətdir, elmdir, sülh və əmin-amanlıqdır – multikulturalizm, dialoq və M birgə mövcudluq fəlsəfəsidir.

Multikulturalizm, 3/ 2019 dövl ibar dir. Multikultural ideologiyan olmas ölk miyy nin etnikmill Fransan tolerantl lind qeyri-adekvat dövl c şə probleml ya g iflasa u olunur ki,bunlardan dahavacibisosial-iqtisadi amill ir tutm rə öz növbə rə tarazl ə ə yl fd raitind miyy li g ə ə ə ə ə ə d ə am ı t etnikqruplar rin n, multikultural ritorika hesab n özünü qorumaqla t suverenliyini ə tirib ç tlə ə ı ı ə td ğ Bel Dünyan Qloballa İnteqrasiyan n etnik, irqi, dini v lir. C Multikulturalizmin Azərbaycan modeli ə ı ı ğ ə ı ı rd ə n ş ı td t n liderl ə gör rad ə ğ multikulturalizmd ölk sind ı birg ə ə ə rd saxlamaqla ard saxlamaqla ı ə v birfikirvarki, min edir. edir. min xüsusilə ı etnom xarm ı ə ə ğ ə ə n sosials yox, ə ə ə miyy ı , Q b ı ə , sosialsabitlikvə nin bütün m tçiliyi stimulla tçiliyi n n üç apar ş ya ə ı ma ə b ri birdövl ı rab ə ş ş rbi Avropadam s ı ə ə ay ə ə n uğ şəraitind yan etdilyan t ə t paradiqmas d vacibdirv n mövcud olmas ə Azə Kamran İ İdar ə ı ə hv siyasi strategiyanhv siyasi rliyi il rliyi ş ni plüralizm t ı rə z ə uru çoxsayl rb ə ı identiklik iþýðýnda m fində c ə Hey ı aycan Respublikas ı rur ə c Avropaölk ə ə ə td ə ə ı ə ciyy multikulturalizminmüt d d l ə n dahaçoximmiqrasiya il ş birg müasir milli dövl ə ə ı ə r v ə d ə n inteqrasiyaya olan bu canat olanbu inteqrasiyaya n şəkild n hə tini müxt niyy ə MANOV ni icmalar tinin s ı racağ h ə ı rifah ə na söyk li probleml ə onun “ziddiyy ə ş ultikulturalizmin iflas yata keçirilm yata daimiinteqrasiyaba m hüquqlar ə übhə ı ə tlə ə obyektivvə ə ı ı ı f n lif m na m ə MULT milli azlı rə dri, professor ı rinin v ə yarad n mümkünlüyü il ə ə fdar rqlilik prinsi alt sinin – Almaniya, Böyük Britaniyav min etm min ı ə ı n qar n ə nmi ə ə d ı ı na almasalar da, multikulturalizmin multikulturalizmin da, na almasalar d kimi ç ı ə ı ə

r –bununla dainki ə rin hə ə niyy Ə ş tic ı ş niyy xalqları v n ə qlar ə ı qli Mülkiyy l t öz sosial sabitliyi üçün t özsosialsabitliyi bir t ı sin ə İ ə ı ə n m subyektiv amill subyektiv ə ə ql sində li, dig ə multikultural dezinteqrasiya- tliliyini” qabartd KULTURAL ə tlə ı llind ə ı ə n, h t müst

ı plə olanbuz rə ə ə x M rin nümay ə m hdudla ı qqi ə rdir. Dem ba ş n rini möhk ə ə ə ba ə ed ı ş Ə ı m d ə ilknövb n gedir. kda r tə n qar lan

ş şərtl ə vermi ğ ə S ə ə h ı visin l ğ rə t Agentliyi ə ş m n immiqrantlardan ş ı ə l ı probleml Ə onlar d miyy ı c fd ı ə ş ğ ə ı n də ı ə rur ı rı ə axtarı nir. Buprinsip- ı l ə L ş nd n ə ə ı lması ş n is ə ql af li, söhbə “keçirilmi ı ə dir. ml n t Ə rlə ı ə d ə ı t tarixi milli milli t tarixi ı ı rk edilm lar. Ekspert q n dayanı tan ti onun c l ə ə ə ə əşkili üzr mü vahidbir L ə rinin sülh qüvvə ndirm ş siyas bul ed ə ları İ Ə rin hə ı nmas ə ZM t ba ndan yy R ə ə ə ql l ə ə si, si, li- ti- ş ə ə ə İ l- ı n n ” ə ə ş - - r ı ,

lərdən ən başlıcası bütün sosial münasibətlər və münaqişələr müxtəlifliyinin dövlətin fəal vasitəçilik və konkret nəticələrə gətirib çıxaran funksiyaları vasitə- silə hüquq müstəvisinə keçirilməsi prinsipidir. Bununla da müasir millətin sabitliyi və onun etnik qrupdan fərqliliyi dövlətin fəaliyyəti ilə əlaqələnir.

Multikultural inkişafın parlaq nümunəsi müasir Azərbaycandır Azərbaycan rəhbərliyinin müasir multikultural cəmiyyətin formalaşdırılması iradəsinə söykənən siyasi qərarlar və Azərbaycan xalqının əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxan tolerantlıq ənənələri elə bir durum yaratdı ki, həmin durumda “multikulturalizmin alternativi yoxdur”. Doğrudan da, “multikulturalizmin alternativi yoxdur”, çünki, Prezident İlham Əliyevin sözləri ilə desək, alternativ – “ksenofobiyadır, ayrı-seçkilikdir, irqçilikdir, islamofobiyadır, antisemitizmdir…”, dəhşətli fəla- kətlərə aparıb çıxaran və mütərəqqi bəşəriyyət üçün qəbuledilməz sayılan “olduqca təhlükəli təmayüllərdir”. “Multikulturalizmin dünyada ünvanları çoxdur, onlardan biri də Azərbaycandır”. Azərbaycanın multikultural inkişafın mərkəzinə çevrilməsi, Azərbaycan multikulturalizmi modelinin bir çox müasir cəmiyyətlər üçün nümu- nəvi model olması ümumilikdə qəbul edilmiş faktdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycanın multikulturalizm modelinin olduqca dəqiq və qısa tərifini vermişdir: “…Hər bir cəmiyyətin gücü onun dini və milli müxtəlifliyindədir… Əlbəttə, bunun üçün ənənələr la- zımdır, eyni zamanda, dövlət siyasəti də lazımi səviyyədə aparılmalıdır. Azərbaycanda hər iki amil mövcuddur”. Həqiqətən, Azərbaycanın multikultural siyasətində iki amil – ölkə rəhbər- liyinin multikultural təhlükəsizliklə əsaslandırılmış siyasi qərarları və Azərbay- can xalqının çoxəsrlik tolerant ənənələri üzvi şəkildə birləşir. Azərbaycanın multikultural modeli çərçivəsində mədəni müxtəlifliyi dəstəkləyən dövlət qərar- ları bu halda mədəni fraqmentləşməyə imkan vermir və ictimai inteqrasiyanın universal dəyərləri ilə təzad təşkil etmir. Kompromisə nail olunur, çünki tərəflə- rin maraqları bir-birinə zidd deyil və bu, sıfır nəticəli oyun yox, çoxtərəfli qarşı- lıqlı fəaliyyətin və əməkdaşlığın, kooperasiyanın və ümumdövlət maraqlarının hamıya fayda verdiyi koalisiyalı bir oyundur. Azərbaycan xalqının multikultural ənənələrinə gəlincə isə, multikulturalizmin immiqrantların onları qəbul edən cəmiyyətə inteqrasiyası zərurətinin nə- ticəsi olduğu Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, Azərbaycanda multikulturalizm bu qədim torpağın bütün sakinlərinin tarixən dəstəklədikləri həyat tər- zidir. Azərbaycan millətinə respublikamızda yaşayan bütün xalqlar daxildir və onların hamısı azərbaycanlıdır. Etnik tolerantlıq və dini dözümlülük həm keç- miş, həm də indiki sakinlərin inanclarının uzun müddət yanaşı mövcud olması- nın nəticəsidir. Minilliklər boyu Azərbaycan türkləri dövlət əmələ gətirən etnos,

Azərbaycan dili isə yüzillər boyu etnoslararası ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. ultikulturalizm, 3/ 2019

Azərbaycan türklərinin özləri də etnik baxımdan üstünlük təşkil edən türk toplu- M mu və ona qarışıq olan digər etnik toplumlar – Qafqaz və İran toplumları baza- sında formalaşmışdır. Bu layların mədəni normalarını və dəyərlərini özünə hop- 29

Multikulturalizm, 3/ 2019 tinin diqq birlik üçün ümumi keçmi birlik üçünümumi m dur l landı ni” qoruyub saxlama ni” qoruyub indikatorlara, beyn mövcudluq formas ğ y mür insana sosial-m üzr miyy l toplanm likl sözl ed s zisi, keçmi al üm “identiklik” terminl nik, milli, dini, sivilizasion) sivilizasion) dövl nik, milli, dini, v identikliyi sinfi, konfessional v konfessional sinfi, identikliyi sub oldu özünüidentikl yil. Az aid etm terin (Hukbner v yinin onun ba vilizasiya birlikl vilizasiya ə əşdirm ə a çal ə ə rd ə ə sl ə t ba md ş kl umi olanlar ə ə mu nl ə ə ünasl ə ə t r nir v geni ə rı kk , ə ə ə ğ ə ı , qruplararas ə qar tini saxlayacaq”. Bununlaba tini saxlayacaq”. r ş Multikultural inki İ Neqativ identikliyi r identikliyi Neqativ İ Mühacir problemi ilə ə Z Bel Amerikal ş lan m dqiq etm l ə s dentiklik h dentiklik ə ı ə unikalbiretnik al ı ə dentiklik v n ə rbaycan xalq rbaycan ə rlar. BunaAz ı l ni, öz qrupuhaqq ni, öz ğ k xüsusiyy b və ə ə ş ı traflar ruri indikatorlardan biri identiklikdir, identiklikl ı ğ ə ə ş mtl u ald qda dayer d ə n ş istifad ş tind onu da xat ı likl nu ümumil ı ı ə onlar i, dövl ad r. Bu,bizimr. h l ə iyerarxik s iyerarxik ə ə əşdirm d ş nm r el ə ə ı ə qa formalar ı ə , identiklik insana xas olan özünün buv özünün xasolan insana identiklik , vur ə na apriori olaraq dü olaraq apriori na ı olan,m ə t ni özün ə psixoloq E.Eriksonun E.Eriksonun psixoloq ə y ə d ə ə ə ri v ı n çox aqressiv identikliy olurlar. Pozitiv n çoxaqressiv ə Rixter) ə ə ə n dinamikas ı y olunan “identiklik” termini XX ə termini “identiklik” olunan birkeçmiş ı m neqativ, h m neqativ, münasibə ə imkanver tçiliyi haqqı tçiliyi ni mühitd ə ə kimi multikultural inki ğ ə ə lxalq planda buindikatorlar ğ tidir. Bu cürbirlikkimivə ə imkan ver imkan ə ı ri prinsipial ulamaqla, öz maraqlar ulamaqla, öz onunformalar ə n a imkan verir, bunun say bunun verir, a imkan hüququinsanaxasolanözünü hans əş s.ç ı ı xalq rbaycan ı rlatmaq art n bel ə dirilmi ə ı ə har . Öz. kateqorial ayd m ş ş ciyy ı ı d af , tarixi tale haqq ə ə ı x ə nda t ə il ə m yaranm m s hbə ı ə ı xsuslu ə qiq göst ş ba tl n inteqrasiya meyill n inteqrasiya tlə ə ə ed

ə ə dir ki,onlars ə ə yerinimü tutu ı ş ə da n göst ə nda t nda ə d r tutanlaronlar rd n

ə ə idarə ya regional f m d n ist ğ şə ı ə ə rv s ə r. Buradailknövb ə l bil ə n tin-mill ə ı ş ı kild kompromis tapma kompromis q olmazd ğ ə vvürü (“biz”sur vvürü Q ı ə h ş ş y n timiz, h timiz, ə un qorunmas ə durulmas l m ə ə ğ ə ə ı ı ə ə pozitiv sxemüzr pozitiv s nil miyy olunan r, öz komponentl r, öz n tolerant n tolerant l rdiklə ı ə rind ricilə ə r. ə ə ı ş ı rbd “dövl n kimibaxm vvürl t , yüzill

ə ə ə n s ə s ə ə say ə tin bazisidir. N bazisidir. tin ə ə ı ə ı şəxsiyyə yyə n biridə ş rə rl z n vahid“milli identikliy ri kimi, “mill nda t nda t k vvür etm ə ı ı af bax ə ı n ə ki,istifad m d malikik. lə ə nl ı ri ə ə ı ri ə vacibdir,çünkiHucbnerv rq ı ə ba nl ə ə z t”, “mill n “özg sind ı t ə indi, n sb edir.Fə ğ ə r boyuindi multikulturalizm ad- ə ə ı əşdirm n ə bütövlükdə hat li multikulturalizm nda ı ə ı na malik olmasa da, bu termin malik olmasada,butermin na s ə ş rd n böyüküstünlüyümüzdür. Bir ı ə qalar ə n m ə ə tin özülü kimi q tin özülükimi ı srin 70-ciill can ə Azə vvürl ı ə rini qiym ə ə ə n inteqrativv ti), öz dili, m ti), özdili, d r, f ş sind ə edir. edir. M ğ ı n üstün tutulur, m üstün tutulur, n d l -milli, etnik,dini,ümumsi- ə ndan bundan sonradaə ə k xüsusiyy ə ə a v ə ə ” kimi q ” kimi ə ə ri misal ola bil qurulabil mill ə ə ə ə v ı d ri kimi is ri kimi yaba y olunan konsepsiyalarda rbay na zorla q zorla na rqli yox, ox yox, rqli t”, “milli c t”, “milli ə ə ə ə ə ə ə ə ə sosial-humanitar elm- t dövl r onaöz“ konsensusa nail olma- nail konsensusa q v t ı rdin identikliyi və rdin identikliyi g g ə ə sa bir m sa bir ə rin qar ə nda v t mövcud t mövcud olur. ə ə ə ə d l linc ş bununla da bununla d ə ə ə ə qa birlikl ə tlə ə ə ə ayr c r kiinsan ş ı bul etdikl ni identiklik (et- ni identiklik rind ə ti-siyasi birliyin birliyin ti-siyasi ə n dövl ə ə -milli identikli- ə ə tidir. ndirm k mümkün de- r. r. özünüidentik- d ə is ə ə ş ı ə hdə ə ə bul edilir. bul edilir. ə ş bul etdirm ı ə -ayr ə ə niyy l ar c d ” ça ə ə miyy lahiddə n n m ı , ona , ona r. r. ql ə ə ə İ ə t kapital ni birliy ə n ə dentiklik dentiklik hz bütün hz bütün ı ı t siyas ə k üçün k nisb r ölk ə ə ə ə ı ğ ə ə h n milli ti, sidir. ə Rich- d ı ri bir- m ə t” v rı ə ə tl ə liyi- niy- ə ə m ş traf ya h ə ə ra- lar l ə ri, n- ə ə ə ə ə ti ə ə - - r - ı l

multikulturalizm reduksionizmə bağlanır, buna görə də identikliklərdən biri o birilərindən üstün olmalı və cəmiyyətin dəqiq fərqlərə malik qruplar şəklində təşkili üçün meyar kimi çıxış etməlidir. Bəlkə bu da doğrudur ki, dominant identiklik olmadan milli dövlətin etnomədəni diasporlar dövlətinə mimikriyası baş verəcək. Lakin məhz qrupun (azlığın) identikliyin daşıyıcısına çevrildiyi şə- raitdə onun ayrılması, əgər sistemli təhlilə müraciət etsək, icmaların təcrid olun- ması baş verir, identikliyin təyini, fərdlər üçün özünəməxsusluğun qorunub sax- lanması könüllü şəkildə yox, icmanın təzyiqi altında həyata keçir. Bu isə artıq insan haqları, bərabərlik prinsipi ilə ziddiyyətə gətirib çıxarır. Qeyd olunan hal artıq multikulturalizm yox, daha çox mütəxəssislər tərəfindən Avropada dirçə- lişinin göstərildiyi kommunitarizmdir. Belə hallarda hələ 1930-cu illərdə ifadə olunmuş Hansen qanununun təzahür etməsi də tamamilə gözləniləndir. Adıçə- kilən qanuna görə, “üçüncü nəsil mühacirlər birinci və ikinci nəsil mühacirlərin unutmağa çalışdıqlarını xatırlayırlar”. Deyilənlərlə əlaqədar mədəni siyasət stra- tegiyalarının bu gün həyata keçirilən nəzəri axtarışları da təsadüfi deyil. Bir sıra tədqiqatçılar hesab edirlər ki, müasir dövrdə etnik identiklik adə- tən milli identiklik kimi başa düşülür və onlar sinonimik anlayışlar kimi işlədi- lir. Bu, qismən doğrudur, çünki “etnos”, “etniklik” anlayışları etnik təsnifatlan- dırma üçün baza anlayışlardır, millət isə çox vaxt insanların etnik birliyinin döv- lət forması kimi başa düşülür. Lakin etnosdan fərqli olaraq, millət anadan olma faktı ilə verilmir, şəxsiyyətin səyləri və seçimi ilə müəyyənləşir. Bununla da millət – fərdin dövləti, sosial və mədəni mənsubluğudur, heç də onun etnik və antropoloji müəyyənliyi deyil. Ədalət naminə qeyd edək ki, tarixən etnik mən- subiyyətin seçilməsi, etnonimlərin və etnik birliklərin sərhədlərinin dəyişməsi, yoxa çıxması və yenidən etnosların meydana gəlməsi halları məlumdur. Etnik identikliyin özəl halı müxtəlif səviyyələrə malik – şəhər, region, iri ərazi qurumu – ərazi birlikləri vasitəsilə seçilən regional etniklikdir. Özü də regionlar həm formal, həm də qeyri-formal struktura malik ola bilər. Özünüiden- tikləşdirmə ilə bağlı müvafiq sorğular zamanı aşkarlanmış vacib bir qanunauy- ğunluğu qeyd edək. Güclü mərkəzdənqaçma qüvvələri mövcud olduqda identik- ləşdirmə ilk növbədə lokal, yəni regional və ya etnik, sonra isə vətəndaş-milli səciyyə daşıyır, mərkəzəqaçma qüvvələrin üstünlük təşkil etdiyi hallarda isə, əvvəl dövlət-milli, sonra isə regional mənsubiyyət gəlir. Qeyd edək ki, bir qayda olaraq, mədəni birlik kimi millət tam şəkildə milli dövlətin sərhədləri daxilində meydana gəlir, yəni mədəni birlik siyasi təsdiq- lənməyə gətirib çıxarır. Eyni zamanda, zaman keçdikcə milli-dövlət sərhədləri çərçivəsində onun bütün üzvləri üçün vahid mədəni identikliyin yaranması da mümkündür. İlkin milli-dövləti birliyin mədəni birliyə gətirib çıxarması ilə bağ- lı misalları XX əsrin əvvəlləri üçün artıq yüksək milli homogenlik səviyyəsinə malik olmuş bəzi Qərbi və Şimali Avropa ölkələrinin milli və mədəni azlıqları- nın tarixindən götürmək olar. Lakin bu gün Qərbi Avropa ölkələrinin və onların milli birliklərinin artıq ultikulturalizm, 3/ 2019 postmilli inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduqları bir vaxtda Şərqi Avropa ölkə- M ləri öz milli birliklərinin etnikləşməsi dövrünü yaşayır və bununla bağlı etno- sosial orqanizm kimi millət anlayışı hakim anlayış olaraq qalır. 31

Multikulturalizm, 3/ 2019 çox vaxt is çox vaxt nin və etnoidentiklik, bir olaraq,qayda və yad olan k olan yad regional) identiklikl ümumhumanitar, multikultural m rantlı tiklikl d miyy üçün h l dafiə v 10%-i is ı aras identiklikl ə m kret ölk mü f nin ham hesabla insanlar l b ə ümumsivilizasiya probleml ümumsivilizasiya rini a m milli identikliyin arzuolunanmilli identikliyin s informasiya c ma v fiqurasiyas tikliy (ə ə ə ə halinin identikliyinin s halinin özünüidentikl ə ə əşəri d nl tin h ə rdl ə ə z r yay sabitliyi baxı sabitliyi s ntiqi ə ə ə ə li, aprior) m yy ndak rd si, qloballa l ə ə ş ğ in sosialölçülə in ə rl ə karlama identiklik müasirliyin iki identiklikmüasirliyin r tin sabitliyinin qorunmas ə .Milli ideol 2. .Polietni 1. .Multikulturalc 3. Bu re Qloballa Multikultural c Deyil 2009-cu ild İdentiklik multikultural inkiş ə t ı

l ə ə ə ə v ə ı yat qabiliyyyat ə lledici amil m ə ə n qə ı n bə lm np ziddiyy şəkild v ə rin h t nin insanlar y ə ı özl ə ə ə ə ziddiyy ə m ı ə z olunacağ ı ə etnikkonfliktl skin r r (lokal, regional, etnomilli, r (lokal,regional, v etnomilli, ə ı formas iki identikliyinin rup ş rlə n rv ə ə gionlardakı modernl zi n q d nl fində ı ə ə n t ə ə ə rə ə d ğ ə rini ilknövb ə lli olanin ş rl miyy r ehtiyatla yana r ehtiyatla ə ümummilli identikliy a imkan verir; ş r bel ma dövründə ba ə ı ə ə ə niyy ma modelinin d ma modelinin m n 60% ə tic k k c nz t, y ri sayan f n qə min edilm min ə ə ı ğ ndan (multikultural t tlə ə 45ölkə ə ə ogiya sistemind ə l ə ri m ə ı tliliyi il ə ə l r ə ı ə ı n əşm birq ti n ə rin sistemindmilli ideologiya l ə fikri t ni özl miyy r d d ə tlə bul olunmu bul ı ı rə əşdirm si multikult yeni dövl ğ n (və miyy ə -i özl ni birlik,o birisi üçün is ı ı ə g rinin b ə ə milliidentiklikl ə x san “dünya v san “dünya ə s

z v ə ə ə miyy ə ə ə ə ə na ə ə l ə l ə lav ə riyyə bütünbəşə rinin, tlə riyy ə t ə ə laq ə d ə rini öz ölk d rdl ə sdiql ə ba qloballa rə t v ə si aktuall milli dövl rini ilknövb ə ə ə nda si üçün rin ba si üsullar rin v t dünya və ə ə keçirilmi k qeyd edirik:k qeyd ə ə ə ə ə ciyy olunur. Elmd olunur. ə ş ı ğ ə ə g rl rab si vard il td maq z ə yi ə çisi M.Kastelsin hesab etdiyi kimi, “qloballa etdiyi hesab çisi M.Kastelsin onun inki l ş ş ə ə ə ı tlə ə ural ural c s t lar nmir: onlar ə d ş “dünya v mzi kimi ç ə lm ə ə ə ə ş t af (ölk dirilm ə ı ə (bütünxalqlar l rd ə verm r v rliyind milli-dövl rifi yoxdur. Eyni zamanda da zamanda Eyni yoxdur. rifi ı ə identikliyin sinin və ə nda n ə ı ş l ə n olduqca vacibindikatorudur v ı daxil edilm daxil ə ma y ə ı q qazan ə ə ə ı Avropan n) özl ı ə ə l r d ə r, milli (v n t halinin ümumi etnikliyinin primordial ə buzamanmultikultural t ə rur t miyy ş ə imkan verir ki, birincisi, son vaxtlara q ə ə ş ə ə ə rinin, dinl rinin, ı hlükə ə ə sor nda -milli (milli-dövl ə birləşdirirlə , mexanizmini, xarakteriniv d t tlə nda şəraitind ə si v ə d si fakt ə ə kimi r ə ı haqlar olmaqla,insan daxil nda ş ə n ç ) lokalidentikl tin r s af konsepsiyas ı onlar ə ə özdövl ş n hə ə ə ı ğ ş ə t rini “dünya v ı x ı ə “dünya v “dünya ı ə t ideyas ” say sizlik) multikultural siyas unun nə ə bir çox ba çox bir r. ş ı hesab edirl hesab ə ə ı siyasi (dövl siyasi nda x baxmayaraq, göstə baxmayaraq, ı dini)kolliziyalar -milli, ş ı tçilik qurumlar viyy ı n qə ı t edir”. Bununla edir”. da m r ikisi ə ə ş ə ə ə ə etm ı t ə lahidd v ş ı l etnik identikliyin milli iden- qab n qar ə ə rinin və n qar ə ı ı nda ba ə ” identikliyinin daş ” identikliyinin ə ə la bil ri üçüninki rb v ya onun ə ya sində tlə r. ı ə ə il ə tic hz bunun n bunun hz ə t apar ğ ş kl rinin və ş ə vv ə ə -m l ə ş ş ı t ə ı

ə qa m l ı

sosial birlikl sosial ə ə l ə ə l ə ı l ə mü ə ə ə ş ı ) deyil, h ) deyil, nda etno r. M ə ql ı ı laq illi) v t) identiklik t ğ h imal regionlar t) birlikdir. r. 20%-iis ik, ocüml t lki kimimövcuddur, ç ql ri, bu m ri, bu ə ı ə ı ı n nda ba rlar: onlardan biri ı miyy ə ə ş tan ə ı rçiv ə ı n t lar l s t ə ks n ə yyə ş ə ə ə s ğ ə ş ə ə ı af meyill ndirilmir; ndirilmir; nda l ə ə n dayanı ı hlük ı ə n ali prioriteti n aliprioriteti l laq lokal(etnik, ə ə as ı ” hesab ed ” hesab ” identikliyi- tic ı l ə ə riyy nm hlili onlar l ə l nlik tapm ə sində rir ki,orta ə ti t ı n, iqtisadi, n, iqtisadi, ə ğ ş m d ə r. r. ə ə ı lumatlara lumatlara ə sidir. ı dar iden- ə ə say h n ə ə ə m ümum- sizliyin, sizliyin, n na kon- na ı tin kc d ı ə ı y ə ı ə n kon- ə , tole- ı deyi- ə n mü- tin v ı cml rə üçün üçün əşhur döv- ə c ə n də ə ı ql rini, rini, rlar, ı c aid aid fin- ə lar ı ə ri- ı ə ğ ə ə ş ı n n ə ş - - - - ı ı

dən sıxışdırılır və bununla da dövlətin düzgün multikultural siyasəti artan ümummilli identikliyə, azalan (hər halda artmayan) lokal, yəni regional identik- liyə, hakimiyyətin qarşıya ümummilli maraqlarla yanaşı ümumsivilizasiya sə- ciyyəli vəzifələri də qoyduğu halda isə həm də özlərini “dünya insanı” hesab edən vətəndaşların artan payına malik olur; 4. İdentikliklərin − vətəndaş-milli (qısaca, ölkə) və ümumsivilizasiya (qısa- ca, dünya) − ölçülmüş qiymətləri nə qədər böyük, lokal (qısaca, icma) identiklik- lərin qiymətləri isə nə qədər kiçik olarsa, multikultural mövqedən vəziyyət daha arzuolunandır. Bu nəticə təkcə müvafiq identikliklərin mütləq qiymətləri baxımından yox, daha çox onların orta ümumdünya qiymətləri ilə müqayisəsi baxımından vacibdir. Sonuncu nəticə yuxarıda verilmiş nəticələrlə qarşılıqlı əlaqədədir, belə ki, identikliyin kiçik qiyməti – “lokal (icma)”, bir qayda olaraq, identikliyinə görə daha vacib anlayış olan “ölkə” anlayışına nisbətdə zəif, əhəmiyyətsiz mərkəz- dənqaçma qüvvələrinin mövcudluğuna dəlalət edir (xüsusən də əgər identikliyin qiyməti orta ümumdünya qiymətindən yüksəkdirsə), “ölkə” identikliyinin bö- yük qiyməti isə güclü mərkəzəqaçma meyillərinin mövcudluğunu göstərir, yəni, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, lokal identiklik kiçik identiklik olaraq vətəndaş- milli identiklik tərəfindən üstələnir. Deyilənlərin polietnik ölkələr üçün mənası vardır, monoetnik, lokal (məsələn, etnik identiklik) və vətəndaş-milli identik- liklər arasında ziddiyyətin olmadığı ölkələr üçün bu məna itir; 5. Multikultural baxımdan mühüm rol oynayan identikliklər bağlılığında və ya qarşılıqlı nisbətində “ölkə” vətəndaş-milli identikliyinin əhəmiyyəti, onun lokal (“icma”) və ümumsivilizasiya (“dünya”) identikliklərinə münasibəti, bu identikliklərin əhəmiyyəti ilə müqayisədə yayınmaları (modul) həddindən artıq simptomatikdir, yəni “ölkə/icma” kəsri və “ölkə – icma” fərqi nə qədər böyük- dürsə, vətəndaşlar mərkəz ətrafında bir o qədər möhkəm birləşmişdir, yəni mil- lət kimi öz dövlət qurumlarına inteqrasiya etmişdir, onların lokal, o cümlədən etnik qruplarla bağlılığı (polietnik qurumda) daha azdır və ölkədə multikultural inkişaf inteqrasionizmi bir o qədər güclüdür. Analoji şəkildə “ölkə/icma” kəsri və “ölkə – icma” fərqi nə qədər kiçikdirsə, vətəndaşlar vətəndaş-milli identiklik- ləri ilə özlərini “dünya vətəndaşı” və ya ümumsivilizasiya dəyərlərinin daşıyı- cıları kimi dərk etmələri arasında bir o qədər az ziddiyyət görürlər. Bir qayda olaraq bu, ondan irəli gəlir ki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ölkə vətəndaşlarının əksəriyyəti prinsipcə hakimiyyətdə olan qüvvələrin siyasəti ilə razıdır, bu siya- səti həm qlobal ümumsivilizasiya problemlərinin həlli maraqlarına, həm də milli-dövlət maraqlarına cavab verən siyasət sayırlar ki, bu da müəyyən dərəcədə multikultural inkişafın göstəricisidir.

İdentiklik indikatorları və onların “World Values” layihəsi çərçivəsində bağlılığı “World Values” ümumdünya layihəsinin məlumatlarından istifadə edəcə- ultikulturalizm, 3/ 2019 M yimiz bu yekun hissədə biz identiklikləri, onların bağlılığını təhlil edəcək, multikultural siyasətdə onların rolunu göstərməyə çalışacağıq. 33

Multikulturalizm, 3/ 2019 yüks m inki çimini daha daqabar çimini daha y onun 49%- etnot canda multikultural t multikultural canda v 76 ölkə d lardan ilknövb olunmaz d dentl ması dünyaya?” T (müvafiq olaraq 38%, 38% v 38% 38%, olaraq (müvafiq (50%-d rinin çoxluqlu identikliyini qeyd edirl s b baycanda is derativ qurum olan Avropa İ olanAvropa derativ qurum ayr b ola bil liyin onunm d artmas tin iflas lokal (etnik) identiklik, ola bilə ola identiklik, lokal (etnik) rafi qrupaaidetdikl etnik), “ölk cavablar bir s mü ə ə ə ə ə ə ə ə üçün qorunub saxlanmas qorunub ndir – 24%, Erm 24%, ndir – rab tli ölk r olanorta s n yaln sin ı ş -ayr ş t ı onlar ə af etmi ə ə ə ra maraql ə kdir. Müqayis m r ə m rin –bu ölk ə M Sual a Bu, Az Ara 76 ölkə Bu, Az “ Bütövlükd rdir. Erm ı ə

ə , “icma” identikliyi qiym , “icma”identikliyi ı r, lakin t dey İ ə sində ı k qiy ə ” il cma –ölk ə ölk n yuxar ı ə saslanan milli birlikl ı rküzl ilə l z 15-d lu ə ş ı ə ə d n mü rd ə ə ş r matlar ə ə b ə ba ı ə ” (milli-v üçqrupüzr çoxm ş k ki, Az k ki, ə h h rman ə ə l ə ə c a əş d dqiqatlar tə ə ə ə d bugöst ı rbaycan rbaycan ə ə ğ ə rab ə rin və ə n ə viyy ğ ə d ti (müvafiq olaraq 24%, 55% v (müvafiq olaraq24%, ti ə ə min göst dirici baş ı ı yata keçirilmi yata ə n yalnı ə d l ni komponentl ) “icma” identikliyi ikiamill ) “icma”identikliyi dak ə nistanda bur ə hlild ə ı “ölk yy ə 76 ölk probleml güclüdür, m güclüdür, ı ə ı tic ə ə ə ndan faydalanaca ndan hans n ə ə r orta qiym l nistanda is d ə ə ” identiklik göst ” identiklik ə ə ə ı ı ə ə sində üçüngöst t ə kimi ifad n toqqu n qla ə rin sakinl rini a ə ə ə l ı rbaycan üçün bu göst bu üçün rbaycan niyy mayül Erm mayül ı ı

ə ə ə nda n göründüyü kimi, m t şə n multikultural inki n multikulturall z 35-i“ölk tic rə ə rici müvafiqrici olaraq 46%, 40%v ” identikliyinin ” identikliyinin s ı ş ə nda na m d rti il lan ə sdiql g ə rici MDBölk rici ə n daha yüks ş ı özünüindentikl ə ş d r l lar ə lk ə tli ölk karlamaq olmu ə ı ln ə ğ ş b, h lm ə r buö ş rini “ölk n ya ə a” (ümumsivilizasiya). a” (ümumsivilizasiya). ə ) v ı ttifaq 39%), yen 39%), malar ı ə ə ə c vasit ə ş

ə r üçünh n r, üstünlük qazan ə q nsubsunuz –lokalqrupa (icmaya), ölk ə ə ə bur ə ə dir v di ki,dünyan üxt ə tind ı rinin identikl h ə hz bizim ölk hz ə ə olunmuş k olar. rə n t r m ə “düny m d ə m 51%-dir. ə ə tlə ə k ki,Kanada,AB miyy l ı nistan ə ə ə ” (v ı ona etnik dövl etnik ona ə ı na, mü ə qdim olunmas ğ rd z 38-d rinin azalmas n a ə ə q ə ə onun ə ı l ə sil ricil ə Q ə m ə ə ə ” v ı ə m 38%-dir. m 38%-dir. k s ə rd ə “icma” identikliyi birq identikliyi “icma” ş ə ə ğ r ə r. r. ı a t lifliyinin inteqrasiyas lifliyinin tli inteqrasiyaya nail olunmu nail tli inteqrasiyaya ə ə ə l ı z bulayih ı g ə ə n müvafiq göst ə ə ğ n yet rbi Avropa rbi Avropa dövl du: “Sizc k ə ə ə nda viyy Ş , görünür, lokal (etnik) identikliyin se- identikliyin (etnik) lokal , görünür, ı ri aras ı ş ı ş rinin Az rinin ə ə ə “dünya” identiklikl “dünya” ə əşdir ə viyy d n növbə af übhə dur. Sor ə tverici qüvv “icma” (lokal) identiklik s identiklik (lokal) “icma” libl yy rici dünya üzr rici dünya ı ı ə əşdirm ə hz bukeyfiyy sas v r. Q ə n birçox ölk ə ı ş mizd n rinc izaholunabil ə ə -milli) identikliyinin 41%- ə ə ı 38%, 51%)göst 38%, ə ı n gə si 55%- ə n birincisübutudur. r. r. siz, identiklikl y bil ə nda ı ə ə rbi Avropa rbi Avropa ölk ı ə İ ard İ ə ə ə n malikdir. Bu zaman 76ölk yüks kincisi, “multikultural siyas “multikultural kincisi, ə ə ti sübutudur. sveçr zif Ş bir neç ə ğ lokal identikliyin tan identikliyin lokal rginliyin yaranmas , t ı t qurumlar rbaycanda v rbaycanda ə mümkün say y , İsveçr uya cə uya ə rdi: “lokal”(icma, region, ə ə ə ı n yüks c si sorğ klif olunanco gör ə ə ə ı ə ə ə llı b d ə 41%t k olaraq qal olaraq k , AB ricil ə ə tl ə ğ

ə l ə ə ə lb olunanh ə ə t yeni, sosial yekdil- sosial t yeni, olabil ı rab ə ilə özlə ri müasir m ə n a ilə rində ə kimi çoxm ə ı r. Birincisi, konfe- u yolu il u yolu Ş k olmaqla,55%- kimiba ə rind ı ə ə ə kimi daxil olan v ş d kil edir.Az əşkil ə yerləşdirm rzind rin çoxluqlu ol- ri qiym a bundan r v ə ə a rir ki, Az ki, rir ə rini hans ə Erm l ğ insanlarözlə r a ı ə ə Kanada kimi Kanada ə r, bununla da r, bununla ı ə rind göst n müqayis r. ş y ş ı ə dur. ğ ə a r. Müqayi- dünyanı rafi qrup- y ğ ə ı ə ş ə na s ə respon- ə ə ı ə a dü ə nistanda nistanda r k ə yüks olsa da olsada ə tl rh , yoxsa , yoxsa viyyə ə ricil ı d ə ı b nmas ə co ə ə rbay- ə ə ə rinin l s öz s öz niy- ə ş kl b ə ül- ə ra- ə ə y ə ğ ə ə ə ə r- r- si si k b n ə ə - - - - - ı ,

76 ölkədən 33-də “dünya” identikliyinin qiyməti 8%-ə bərabər olan orta göstəricidən yüksəkdir. Yalnız 5 ölkədə bu göstərici 21%-dən az deyil: o cümlə- dən İsveçrədə 21%, ABŞ-da 22%, Kanadada 25%. “Ölkə” identikliyi göstəricisinin yüksək olduğu halda “dünya” identikliyinin də yüksək səviyyəsi ona dəlalət edir ki, ölkə hakimiyyəti multikultural siya- sət həyata keçirməklə yanaşı, qarşısına həm də ölkə əhalisinin razılaşdığı ümumsivilizasiya səviyyəli məqsədlər də qoyur. Deyilənə bariz nümunə Azər- baycandır ki, bu da ölkəmizin multikulturallığının növbəti sübutudur. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın multikultural ənənələrinin bir sübutu da “icma” identikliyinin təxminən eyni olan aşağı (24%) və “ölkə” identiklik göstəricisinin yüksək səviyyəsinin (55%) qeyd olunması ilə bərabər, “dünya” identiklik göstəricisinin də yüksək rəqəmlə (21%) ifadə olunmasıdır. Bu nəticə identikliklərin bağlılığının sonrakı təhlili ilə də təsdiqlənir. Tədqiq olunmuş ölkələrdən yalnız 17-si “icma” identiklik göstəriciləri üzrə orta səviyyədən aşağı, “ölkə” və “dünya” göstəriciləri üzrə isə orta səviy- yədən yuxarı göstəricilərə malikdir, yəni multikultural ənənələrin öyrənilməsi üçün qəbul edilmiş üç meyara eyni zamanda cavab verir. Bu ölkələr Azərbay- can, Avstraliya, Meksika, Niderland, Türkiyə, Cənubi Afrika, Gürcüstan, Uruq- vay və bir sıra başqalarıdır. Sadalanmış göstəriciləri “ölkə – icma” sistemində identikliklərin qarşılıq- lı nisbəti və qiymətləri arasındakı fərqlər baxımından təhlil edərkən məlum olur ki, müvafiq göstəriciləri olan ölkələr ən böyük qiymətlərə malikdir – Azərbay- can (2, 29; +31), Uruqvay (2, 14; +32), Uqanda (1, 88; +28), Yeni Zelandiya (1, 84; +27) və Gürcüstan (1, 83; +26). “Ölkə – dünya” sistemində analoji təhlil göstərir ki, identikliklərin qarşı- lıqlı nisbəti və qiymətləri arasındakı fərqlər baxımından ən böyük qiymətlər mü- vafiq göstəricilərə malik ölkələr beşliyinə aiddir: Azərbaycan (2, 29; +31), Uruqvay (2, 14; +32), Uqanda (1, 88; +28), Yeni Zelandiya (1, 84; +27) və Gür- cüstan (1, 83; +26). “Ölkə – dünya” sistemində analoji təhlil göstərir ki, identikliklərin qarşı- lıqlı nisbəti və qiymətləri arasındakı fərqlər baxımından ən kiçik qiymətlər aşa- ğıdakı ölkələrə aiddir: Meksika (2, 33; +24), Azərbaycan (2, 62; +34), Kanada (3, 07; +31) və Venesuela (3, 50; +35). Beləliklə, bu iki cədvəlin müqayisəsindən göründüyü kimi, hər iki siyahıda rast gəlinən, özü də lider göstəriciləri olan yeganə ölkə Azərbaycandır (“ölkə – icma” bağlılığı sistemində qarşılıqlı nisbətə və fərqə görə Uruqvayla, “ölkə – dün- ya” bağlılığı sistemində isə Meksika ilə I-II yerləri bölüşdürür). Bu zaman Azər- baycanın göstəriciləri təkcə lider göstəricilər deyil, həm də ən balanslanmış gös- təricilərdir. İdentikliklərin qarşılıqlı nisbətinin (bağlılığının) verilmiş təhlili Azər- baycanın uğurlu multikultural ənənələri haqqında əvvəllər mütləq və orta dünya göstəriciləri ilə müqayisə nəticəsində əldə edilmiş qənaəti bir daha təsdiqləyir. ultikulturalizm, 3/ 2019

Multikulturalizm, 3/ 2019 ni, dü co bir aradaya siyy c d miyy edir. Yuxar dini və tolerantl y ş hitin yarad ill co oynay ma sosial-ə tind üçün ç rin mövcudlu teml kulturalizm, h rikan yatda “multikulturalizm” terminind fə af ə ı ə ə xm kkirlə ə miyy ğ ə ni siyas tini n ğ ı ğ rində rafi m ndak rafi, iqtisadi-m ə ə a israrl əşdirilmi ı n və ə ı tlə ş ş ə n və ı tlə Multikulturalizm, y XX Multikultural c v ünc r, daha d r, daha lveriş m ə razi birlikl ri il rin dü ə ı meydana g meydana tlə ı ə rin formala z ğ müxt dig özünüalternativi olmayan ə ə ə Q a tarixit ə ə kanlarda uzun müdd ı rd rə d tin nümun ı Multikulturalizmin Kanadamodeli t ı ə lması srd görünür. ş da sadalanan ə li , konkretolaraq sosial amillə ə ə ə alaraqbel ad ş ni müxt ğ rzini, ə rbi Avropan ba v ə ş şərait yarad ə unu r ə ünc mçinin onunla ba ı ə ya ğ lifliy ə ə daha çox polietnik sosiumun dahaçox m qiq des ı hüquqiə ş lam c ə ə ver ə ranm ə rinin etnikt şərtlə ə d ə l l ə ş ə xlaqi keyfiyy ə ə ə miyy lmi ı mas ə ə ə ə rinin, ide batı ni v , polietnik m si kimibütün dünyaya yay liflikl miyy tlə ə Universiteti, magistr magistr Universiteti, Azə Ramil ə ı n münaqi ə ş ş ndirm birn rd k, demokratiya multikultural c multikulturalizmin n m v ə nda v ə ə ə ı ı n in lam saslarla t saslarla rb r. Demokratizm linqvistik xüsusiyy ti ifad ni çoxm ə ə ə ə n as inki tin formala aycan Dövl r n ə ə ə ə ə ntiqi n ki ə

ı yalar ə tic tl k olub. Öt Ə ə rkibin ə t ya ş ı ə inki ğ ə z ş l af etmi L ə şə ə ı rə af etmi edir. ə l d ə tlə ı ə y İ rd ə h ə kan li prosesl , h ı n daha geni YEVA ş ə d r. M min olunmu n ə ayan etnosları ayan ə ə rini v g ə ə ə ş ı tic sl m sl tutulur. Birtermin XX kimi ə niyy yata keçiril n ümumil , sosial-iqtisadi inki , sosial-iqtisadi af ı ə mçinin ölk sı ş n milli, dini, konfessional öz Çoxm ə lm ş ə ma ı ş t M ə nda demokratik ölk si kimi bütündünyada b rlə m ə hz bu ə ə ə n ə ə mentalitetl d

 k olarki, tarixi z tlilik –birçoxf

ə ə ə ə ə şərtl v ə ə d ə saslanan multim saslanan d ni siyas ə srin 70-ciill rin fonunda bufenomenrin fonunda qlobal l Multikulturalizm m sas prinsipiplüralist c ə ə ə d ə ə ş tlə ni t niyyə rində istifad ə inki ş əş ı xüsusiyy ə ə niyy l

ə rind ə skunla ı şə nib. H dirilmi n xarakterini,temperamenti- b. Yüks n dövl ə l ə liml kild ş rin, regionları t t v ə ə af tarixit ə t kimi t ə əşəkkül tap tlilik dedikd ə n, h ba ə ə edilm ə ə ş ə miyy

rin mütrin ilkd ə ş d İnc ə qiqi multikultural c ş ə ə formas t siyas ə ğ ı tlə ə af s n ğ rində k multikultural mü- l mçinin iqlim ə ı ə ı ə ə

r mü m rqli m n s ə ə ə ə rur ə ə ə ə ə lam sdiql tin d ə y viyy n fə l ə ə ə kamülün xüsu- ə n elmi ə ə ə ə kanlar ə ni siyas rə

ba r mühüm rol ı t ti dahi mütti dahi t kimi ortaya ə ə Ş ə ı b, sonram n tarixiinki- ə ə d rq qqi yy sl t ə tlə ə imali Ame- etnik,irqi, ə ə ı ə ş ə d mi sin r. Ça ə ə srin 60-c lan llikl miyy ə ə rini t rar olun- s ə n tarixi- niyyə ə ı ş ə kamülü ə n t ə h multi- ı l d v b. ə ə ə şə ə t sis- miy- l ğ ə rin ə ə ə biy- ə rai- bii- da tl yin siri tin ə ə ə ə ə ş - - - - ı ,

yasi isteblişmentin intellektual, diplomatik, praqmatik və sırf administrativ key- fiyyətlərinə rəğmən multikulturalizmin də müxtəlif modelləri təşəkkül tapıb. Multikulturalizm modeli dedikdə bir dövlətin sərhədləri daxilində müxtə- lif etnomədəni tərəflərin dinc yanaşı yaşaması, öz mədəni xüsusiyyətlərini, hə- yat tərzini rəsmən ifadə etmək və qoruyub saxlamaq hüququna malik olması nə- zərdə tutulur. Multikulturalizm mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dialoqunun zəruri alətidir. Bu gün bəzi Qərb ölkələrində multikulturalizmin, multimədəni siyasətin pozitiv nümunələrini görmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, nümunəvi multikultural cəmiyyət yuxarıdan diktə olunan siyasi ideyaları kortəbii şəkildə yerinə yetirən cəmiyyət deyil. Həqiqi multikultural cəmiyyət insana hansısa dinin, dilin, mədəniyyətin daşıyıcısı olduğuna görə yox, insan olduğuna görə qiy- mət verən şəxsiyyətlərin üstünlük təşkil etdiyi, tolerantlığın, birgəyaşayış prin- siplərinin, qarşılıqlı yardım qaydalarının hökm sürdüyü cəmiyyətdir. Belə cə- miyyətlərdə ümumbəşəri dəyərlər etnosun təbiətində əsrlər boyu formalaşmış, əsl milli xüsusiyyətə çevrilmiş ruhani və ideoloji faktdır. Humanizm, tolerantlıq kimi ümumbəşəri dəyərlər isə onun mentalitetinə üzvi şəkildə xasdır. Yarım əsr bundan əvvəl siyasi müstəviyə çıxarılmış və dövlət siyasəti kimi təsdiq edilmiş Kanada multikulturalizmi modelini Qərb multikulturalizminin əsas etalonu hesab etmək olar. Kanadada multikultural cəmiyyətin formalaş- ması XX əsrin 60-cı illərinin sonları, 70-ci illərinin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövrdə Kanada hökuməti əhalinin dini, irqi, etnik və konfessional müxtəlifliyini cəmiyyətin əsas milli xüsusiyyətinə çevirmək istiqamətində tədbirlər görməyə başlayıb. Hazırda Kanadada multikulturalizm “Azadlıq və hüquqlar haqqında Kanada nizamnaməsi”nin 27-ci maddəsinə uyğun olaraq qorunur. ABŞ və Avs- traliyadan fərqli olaraq, Kanadada hakim etnik qrup etnik azlıqlara münasibətdə assimilyasiya siyasəti aparmır. Bu ölkədə hər etnik qrupun üzvləri öz ana dilin- dən azad şəkildə istifadə etmək, doğma dildə təhsil almaq hüququna malikdir. Bu vacib situasiya Kanadada yaşayan etnik azlıqların özəl mədəni dəyərlərini və milli kimliklərini qoruya bilməsinə şərait yaradır. Multikulturalizmin rəsmi dövlət siyasəti kimi qəbul olunduğu ilk ölkə də elə Kanada olub. 1867-ci ildə elan olunmuş İstiqlal Bəyannaməsinə əsasən, Ka- nada dörd əyalətdən (Ontario, Kvebek, Nyu-Bransuik, Yeni Şotlandiya) ibarət “Britaniya Şimali Amerikası” kimi yaradılıb. 1931-ci ilin 11 dekabr tarixində qəbul edilmiş Vestminster statutu (Böyük Britaniya parlamentinin dominion dövlətlər haqqında aktı) Kanadaya Britaniya imperiyasının tərkibində tam siyasi müstəqilliyə malik dominion dövlət statusu verib. 1982-ci ilin 17 aprelində qə- bul olunmuş “Kanada haqqında Akt”la Britaniya Birləşmiş Krallığının parla- menti Böyük Britaniya ilə Kanada arasında sonuncu konstitusiya və qanunveri- cilik əlaqələrini də ləğv edib. Hazırda Kanada nominal şəkildə “Millətlər birliyi”ndə (ing.“Commonwealth of Nations”) təmsil olunur. İnzibati-ərazi bölgüsü- ultikulturalizm, 3/ 2019

nə görə ölkə 10 əyalətdən və 3 ərazidən ibarətdir. Əyalətlərin doqquzunda ingi- M lisdilli, birində (Kvebek) fransızdilli əhali üstünlük təşkil edir.

Multikulturalizm, 3/ 2019 multim ”). Himni “O Canada!” sözl “OCanada!” mare”). Himni n müharib d 1491-1557) kəşfedib. Bir müddə yal, 1608-ci yal, ildə giyas lendd rinas azl da k adlı l tam “k v m yondan çox adam ya tinin dir. Ölk v tizminin qar ikinci böyük ölk böyük ikinci ə d min müst Eliot Trüdonun(fran. qvist (lat. hidi Kanadadollar nun o el ild kadan kütl ə yal ı ə ə ə ə n və ə ə n n birinə ə separatizm h separatizm 1980-1984-cü ill edilm u ə ı c si m nd”, yaxud “m nd”, yaxud ğ subyektin subyektin do şərqind ə ə ə ə ə ı ı ə cavabolaraqelanedilibv d ı tind ə ”) – 1972-ci ild ”) –1972-ci ə n m skin mübahis ksi idi.1982-ciild elan olunandan sonra sonra (“Bilinqvizm elan olunandan sna xidm ğ “ Kanadan 1971-ci ilinoktyabr Multikulturalizminmodeli yeni Kanada c Kanadada q Kanadada multikulturalizmin dövl Kanadan Kanadan Kanadada multikulturalizm 1960-c Kanadada multikulturalizm siyas razisi 1milyon 667min kvadratkilometrd Sent-Consşəh ğ ə ə lu, ölk ə ə ulm ölk d ə Ə hz bu mübahishz bu ə

ə ə sində ə ə si praktikas çevrilib.Frans bi – yerl rid d halisinin 22%-ni (7,5milyon n ni mühitin t ə ə vi miqrant ax ə ə yerl ş ni d ə ş y ı iki, s CastinTrüdor n qazan” (ing. “ n qazan”(ing. ə ə n sonraKanadadaingilisdilli icmalarla frans ə ir. əşir. ı ı ı ı ə d Vyetnamdan, Hindistandan,Çind sası n ə 1534-cüild n aborigenl n tlə ə ə ə əşən, rə ı Kvebek koloniyalar Kvebek ), multikulturalizmin r n alı y ə ə ə linqua –dil, bir ölk katı ri olub(2013-cü ilin aprelind ə razisi 10 milyon sonradünyada kvadratkilometrrazisi 10 (Rusiyadan ə sk ı qoyulub. bul edilmi ə ə d l rlə ə halisi 37 milyon n halisi 37 ə rd ı ə ı ölk ş r yaranm r. Devizibelə Jozeph Philippe Pierre Yves Elliott Trudeau Jozeph PhilippePierreYvesElliott ə ) m ə n” m nmas ə na son qoyulmas ay rinin qorunmas ə rini sal nzimlə ə halisi Kanadaya r Kanadaya ə l ı ı ə ı ə ə Kanada Konstitusiyas Kanada r. Ölk r. zlar Kanadada1600-1605-ci ill ı n d rin diplomatik h yolla nda multikulturalizm siyas Kanada nda multikulturalizm kan (ingilis-frans ı ə ə ı n ə ə na, dövl nas multikulturalizm üzr multikulturalizm frans ı ri olanhindi-irokezlə ə ə n intensivl ş nm ı hbə ə sas multikulturalizm siyas blar. BundansonraŞ ı Melting Pot ə ə ı ş tamm n d ə nin ə t sonra bu ı ri il ı rlik edir). sin verir. verir. . Multikulturalizmsiyas ı n frans z sə dir: “Də ə ə ə ə ə hbə tin ı n böyük şəh ə xidm ba na v ı ə daxilində ə yy ə n ı ə fə nda ölkə rh əş smi ideologiya elanolundu smi ideologiya ı ə tinin ilkr ə rlik etmi , ingilisl ə ş ı ah Jak Kartye (fran. ah JakKartye ı rdir. Paytaxt t siyas fə ə zdillil lay ə m razi bütövlüyünün t ill ə ”) adlanan assimilyasiya siyas assimilyasiya ”) adlanan l

ı inki ə ə r) immiqrantlar t ə ə z) elanedilm nizd ə razi “Yeni Fransa”ya aid Fransa”ya “Yeni razi t edirdi. li ı si il ə saslanan çoxm saslanan r. rin sonları şəkild ə ı ə ş ə nin 15-ci ba nin 15-ci ə ə ə n ə paralel olaraqikidildə rd ə miyy af ə ti qismind ş ll edilm n-d n b ə ə xüsusi direktorat yarad direktorat xüsusi ı

n çoxdur. Bu ə frans n bir hiss n bir rs ə n, ə ə ı ri olanMonrealdaKvebek rin dilində na yönə smi t laqə imali Amerikada “Kanada” “Kanada” imali Amerikada n ibarə ə ə ə ə ə 1610-cuild ə ı h niz ri Kanadaya Pyer Trüdo- Pyer ri Kanadaya ə rə Ottava ti ABŞ td ə dar y ı ə b ölkə nda Kvebekseparatiz- z y ə ə ə ə ə rd ” (“ zahürü ölk ata keçirilib.Kanada- h si olub. ı sin ə ə t olanKvebek zdilli icmalar aras ə ə lmi tinin h silli Josef Pyer silli JosefPyer ə ə ş ə əşkil edir. ə q Tadusak, Port-Ro- Tadusak, si olan “Hüquq v d enid naziri,1968-1979 ə r mill tinin r Jacques Cartier– -da h A ə ə , Kvebek separa- , Kvebek şəh ə l “kanada”sözü ş ə niyy min edilm bul edilm dövl ə rind mari usquead mari ə yal ə – 1919-2000) ə İkinci Dün n formala ə ridir. Pulva- ə ə yata keçiril-yata ə Nyufaund- ə tin v yata keçiri- yata ğ ə ə smi ideolo- smi tlilik dokt- ə ə n və td u 1971-ci t siyas nin bilin- ə yal ə n istifa- ı 8mil- ə l ə ə etnik ə Afri- ı ə sində ə b. yal sin tinin tlə İves ş ə ı an ya ya ti- n- ə ə r- ə - ,

azadlıqlar xartiyası” (ing. “Canadian Charter of Rights and Freedoms”) qəbul edildi. Xartiyanın əsas müddəalarından biri müxtəlif etnik-milli qrupların sosial- mədəni irsinin qorunması və genişləndirilməsi haqdadır. 1988-ci ildə qəbul edilmiş “Multikulturalizm haqqında Akt”ın preambu- lasının (lat. preambulus – irəlidə gələnlər, hər hansı bir mətnin giriş hissəsi) sonuncu bəndində deyilir: “Kanada hökuməti kanadalıların irqi, milli, etnik xüsu- siyyətlərini, onların dərilərinin rənglərini və dini əqidə müxtəlifliyini Kanada cəmiyyətinin fundamental xüsusiyyəti hesab edir və ölkə həyatının sosial, iqtisadi, etnik-mədəni və siyasi sahələrində eyni imkanların əldə edilməsi kimi, ka- nadalılara məxsus multikultural irsin qorunmasına və inkişafına yönəlmiş əsl multikulturalizm siyasəti həyata keçirir”. Kanadada reallaşdırılan multikulturalizmin fundamental prinsipini hələ Böyük Fransa inqilabı (1789-1799) zamanı irəli sürülmüş “Millətin içində mil- lətə yer yoxdur” şüarı təşkil edir. Beləliklə, Kanada multikulturalizminin ali məqsədi mədəni müxtəlifliyin etibarlı qorunması şərti ilə “vahid Kanada kimli- yinin” yaradılmasına nail olmaqdır. Bu baxımdan Kanada multikulturalizmi ilə Azərbaycan multikulturalizmi arasında oxşar cəhətlər var. Kanadada multimədəni cəmiyyətə münasibəti öyrənmək üçün keçirilən sorğu zamanı respondentlərin (əsasən də gənclər) 73%-i bildirib ki, başqa etnik- mədəni qruplardan dostları var. Sorğuda iştirak edənlərin 79%-i multikulturaliz- mə ölkədə birliyi təmin edən zəruri şərt kimi baxdığını vurğulayıb. Respondent- lərin 85%-i qarışıq nikahlara müsbət yanaşıb, 95%-i həm etnik mənsubiyyəti, həm də kanadalı olması ilə fəxr etdiyini söyləyib. Respondentlərin 90%-i dəri- sinin rəngindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamının bərabər im- kanlara malik olması ideyasına müqəddəs bir əqidə kimi inandığını deyib. Beləliklə, cəmiyyətin siyasi birliyinin tam mühafizəsi şərti ilə, ölkə ərazi- sində təmsil olunan bütün etnik-mədəni müxtəlifliklərin hüquq və azadlıqlarının qorunmasına, inkişafına və əsl tərəqqisinə istiqamətlənmiş multikulturalizm si- yasəti Kanadada öz bəhrəsini verməkdədir. Bu gün Kanada dövləti dünyanın iqtisadi-mədəni və hərbi-siyasi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətləri sırasında qa- baqcıl yerlərdən birini tutur. Məhz multikulturalizm siyasəti ölkədə separatizm meyillərini minimuma endirib. Kanada cəmiyyəti isə bütün sivil cəmiyyətlər arasında əsl tolerantlıq etalonu kimi özünü təsdiqləyib.

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

Multikulturalizm, 3/ 2019 Beynə durur. Tarix hidi olurlar. Az v xalq Multikulturalizm M lizmi dövl da m müxt daha parlaqbir multikulturalizmin güclüinki 2016-c yalar dövrl bu ölkə rə l s dövl milli m etnik-m yan sin konsepsiya c konsepsiya Prezident liş münasib tin ə ə ə n ngliyini dünyaya tan dünyaya ngliyini dyönlü siyas dyönlü dövl ind ə ə ı ə yön n müxt ə sası ı sas i ə ə ə t siyas ə n m liflikl qs lxalq Multikulturalizm Q rd Multikult Ölk Multikulturalizm birs

ı mühüm roloynay l ə ilin respublikam ilin ə ə nda c ə ə ə ə ə tlə Azərbaycan multikulturalizmidünya d d r s lib. ölk td d Az ə ş İlham ə ə ə ə l nsublar ri üçün gerç ri üçün ni m d ə ə ə niyy t siyas ə ı ə ə rd ə lif ölk ras dövl rinin qorunmas ə ti elanolunmas ə n Az ə multikulturalizm siyas miyy d ə mizd ə ə miyy ə ı şəkild n biri rbaycan üxt t buə uralizm siyas

ə nda yer almas nda yer rbaycana g rbaycana Ə tlə ə ı ə liyevin t liyevin ə dinc yana ə ə tin yürütdüyü siyas tin yürütdüyü ti kimiq ə Şə Layih Bak ə rinin inteqrasiyas rbaycanda müxtrbaycanda ə ə l lifliyin, multikultural d lifliyin, gənclərinin diqqətində td ə multikulturalizm siyas td ə n rində m ə dünyaya nümayi ı ə ə ı ə mövcudolanetnik, irqi, dini v tmaqd ə ı Beyn n ki etnik, irqi,dini və ş n tarixini, m Bak k bir nümunk bir ə ı ə ə ı ad ə zda “Multikulturalizm r. Müasirdövrd l nin t rk ə əşəbbüsü və n çox sayda gə n çoxsayda ə r ə ı ı l ə Ə ı ş ş ra ölk bul edib. v Kanada, YeniZelandiya xalq ə ı ş ə , inki ə ı zinin yaradı Beynə öb ı ı r. Beyn n gə af yolu keçdiyi ölk af yolu lxalq MultikulturalizmM ti müxt L ya ə na s ı kc ş İ ə v ZAD sinin apar ş ə ı nclə ad ə ə m ə ş qorunması l Yay m b af ə ə ı ə lif xalqlar lxalq Multikulturalizm M ı ə ı z ə rin sosial, m rin sosial, ğ tinin inki d ı ə oldu. Yen na yön b olub.MultikulturalizminAz b ə ı S r xalq Ə v lxalq q lxalq ı ə lif mill n m ti xarakteriz ş kimi, bugündə niyy etdirdi. ə

ə ə rə lmas nc iş harmonizasiyas dünyanı ə ə ı ə ə ncam c y n kt ı m  tinin yürüdülm ə ı m ə ə ə m ı tini, el ə rlə ı ş na yox, hə na yox, ə vi tarixinə tirakç ldilmi ı ş ı üxt ə yerl Multikulturalizm m v bl n, el tlə z af etdirilm d ə İli” elanedilm ı ə rin qorunmas ə ı sl ə ə ə n qonaqp ilə ə d l rə yay m yay rinin t ni m ə ə d n çox azölkə ə h rə əşdiyimiz regionunxalqlar m ə ə ə ı ə ş edir. Multikulturalsiyas 2014-cü ild qatı ə Prezidentin Sə Prezidentin c ni, el c birsiyas misal göst tç ə ə ə ə d d isi xsus insanlar xsus m dövl ə əşkil olunmas böyük s m d rk ə l ə ə

ə ı ə ə kt f ə multikultural r r. Qonaqlarburadak ə ı liflikl ə c ə si bax rv na, etnikazl d zinin ə ə ə si Az ə ə ə rqli dinikonfessi- bl d inki ə ı ni müxt tin apard ə n rliyind ə ə ə rk ı ə si bunümunə si multikultura- ə rin iqtisadi yüks iqtisadi ə n bilavasit ə tdir. Bu siyasi siyasi tdir. Bu ə ı ə r rin qorunmas ə Bak ə m ş ə daq Avstraliyan rbaycan zi t ə af etdirilm bil ı h ə rə ndan görü- ı ə rbaycanda rbaycanda ı n m ə ə ə ə ncam ə ı n, mehri- d ə t akt liflikl Beynə ı s rə r il dün- rik. Son ğ ı ə r. Bun- ı ı fində l m qlar ə ə ə ı ə nga- n da n da d l ı ı

ə d ilə ə ə ə ş ri ı q- a- ni ı ə ni r ə ə l- r. r. n n ə - - - ı ı ı ı

haqqı banl fə d ki multikulturalmühit d kluba dünyan Yay m Yay ölk d sursu vasit kulturalizm M mala ba çevrilir, könüllüolaraqdiaspor f fı s müxt kulturalizminin dünyada geni multikulturalizm sah öz ölk sində payla baycan lizm M ı ə ə ə nda müzakir nda h aliyy n biri“Bak n sonrada xalq n olaninsanlar ş ə qa, “Az ı l ş ğ ə ə n xeyli gə ş nda faydalı ı rində ə ı lif mövzularda g ı Ölk İnan Ə r, v ə nd ə l ı ə l ə ı n maraqlar ə t kt lam yata keçirildi. T keçirildi. yata r. Klubaüzvolan v ə rk rind an a an do ə ə ə ə ı ə t bi v ə d mizd rı ə zi t zi ə sil rbaycan nl ğ ə tdar hald q ki, ölkə ə ı ə ı t n birçox ölk yay ru” ç ğ ə ə m ə l nc qonaq g ə ə ə ı Az rk ə rin zdolusu danı IV ACWAY Forumu oldu. BuforumBak Forumu ACWAY IV ə rə tbiq etm r aç m multikulturalizmin inki ə ı ı ə m n bir-biri il fində ı d ə ı zinin v rlar. Görül ə n ə ə busevgi, r ə ı ı rçiv ı rbaycan ı lumatlar lumatlar za dostmünasib n gə niyy l

ə ı ı ə ə sində r. r. r ki,h mizin xaricd ziz tutacaq ə

n “Az ə şə nclə ə ə nc dostlar sində ə dbir ç ə yin t ə xs tlə ə ACWAY beyn ACWAY lmi görül sində ı r forumunun təşkiledilm ə ə ə raras n tarixi, m n tarixi, ş ə n ə ə ə r il Az ş h ş ə h ı ünsiyy n i rbay tan ld r, Az di. ə rə ş ə ə ə rçiv ahid olmaqlayana ə l n çox sayda gə n çoxsayda ş fdar aliyy yata keçiril yata ı ə ed ə l əğ g ı v ə ölk ı can n i d ə ” klubunda müxt” klubunda ə r n ə ə ə ə b ya ı ə ə ə hans ı sind lması rbaycana g rbaycana ncl ti b ə olduqlar rbaycan bilirl ə ə ş ı ə tlə ə t n gə l tin tic ş ə ə mizd ə ə ayan g ayan girm ə r barə d qay ə r forumu 2019:Dinlə ə sl ə ş ı ə Azə na layiqli na layiqli töhf ə sa sosial-siyasi mövqelsa sosial-siyasi qoş af sində niyy ə ə lxalq t nc dostlar ə r. Klubh m ə ı ə n IXBeyn ı ı sah olmam d ə n multikulturalizm modelini öz ə ı ulur v rbaycana dünyan rbaycana d n ə ı sin y nc üzv olub. Klubun internetre- ə rlar. Onlarölk ə Bak nc dostlar ə ı ti, ad ə l bildirirl maraql ə davam ed əş ə ə ş n dünya gə d sində ı kilat , ölk ə ı ə lif maraql ı Beyn ı ə ə Azə ə ” klubu da yarad ş vasitə sidir. Az mçinin müxt t v g ı görül ə lxalq Multikulturalizm ə n ə ə ı ver miz ə m ı ı r. rbaycan h rbaycan nclə n birg g

ı ə ə Beyn ə lxalq Multikultura- ə çilik edir.Bundan c n ə ə nclə ə l ə ə lumatlar, yaz lumatlar, ə r d ə , xalq n bel ə ı raras mizin dostlar kl ə n ı mövzular c n i n bir s n bir rbaycan multi- rbaycan ə ə ə ə ə ə l ri ölk layih kdə ə r. Azə ə rə lxalq Multi- ş ə ri, elə ı ə ə l ı lif ölk dialoqdan yüks ə qiq m t d rd ə ı ı d ə rbay ı ra ölk ə za do ə dbirl ə l ə miz Azə si ı n biri tlə b. Bu c ə ə ə ə ə l can can tra- l rini d ı ə ı sa- ə ə lar na na n- ğ ə ə r- r- r- ə - - -

Multikulturalizm, 3/ 2019 42

Multikulturalizm, 3/ 2019 m niyy raitind niyyə m ri q can keçmiş milli m veriş xüsusilə Azə geni rad zisind kultural d m mas molokanlar, ingiloylar, saxurlar, avarlar,l niyyə lar kimi etnikqruplar n ə ə ə ə m nb kan d ı ə rbaycan dünya co dünya rbaycan ı b. ş ə ə ə dim Z nda darolu olub. li co tlə yayı tlə xsus f niyy t nümunə ə ə Az Co Müasir Azə ı l ə Ə Az ə n geni ə rin, dinl rin, mill birail Asiyail rasiml r Az lb ə ğ ğ ə ə rbaycan tarixi-co ld rafi ə rafi bax ə y ə tlə d ə Azərbaycanda multikulturalizmin tt rdü ə rbaycan türkl rbaycan ı rqli m ə ə ğ ə rlə rin bir-birind ş n günümüz rbaycan , buco ı ya ə şəraitd ə m l ş rd rə kimiya ə ə t dininin və ə ə ri m tlə Avropa qit rin co ə ş , tolerantl ə rbaycan Respublikas rbaycan ə ay ı kan, müxt d mdan Avropail rin, etnikqruplar d tarixi-coðrafi aspektləri Ha Co AMEA-n ə ə ı ə ğ ə ş ı ğ ı özünü ayd ni el i n nümay yerl rafi yerl n etnik t m rafiyas şət h ğ ş bil HAQVERD Ə ğ rafiya üzr ay ə ə rafi qov srl ə d ementlə sk ə ri il əş ı ı ə t blar. n bə ğ ə q ə ə k öztolerantl ə ə ə yat m rafi t r boyubuq ni, Qafqazda Xristianl ni, Qafqazda nin ı lif etnoslar l ə ı nda etnoqrafikr ə ə n H əş ə ə n ə ri aras b rkibinin dinamik geni ı si v ndə ə hr nda, s nda, ı ə m n n göst ş ə çevrilm ri indid ə ə ə ə ə a rab f l kamül boyuhə ə ə l nin ölk l ğ ə ə ə ə ə Asiyan z ı s ı n rin ls n ri ya nda yerl nda ə ə ı ə ə ə n nda t ə r da ı ə ngin t r n dünyan f ə ə rir. ı ümay ə ə n sülhiçində malik olanv ə İ k çiç doktoru,dosent ı ə tkarlı ə ş Ə YEV dim diyardamüxt ə ğ ə qoruyub qoruyub saxlay ay sin ğ zgil mizd ı ə liyev ad ı ilə y  n kə bii multikulturalizm körpüsünüya- ə ı ə ə r. Qeyd olunan etnik qruplar özü- ə bi ə əşib. Yə ə ndə s ə qda, milli m qda, milli Multikulturalizm m ngar kl d hudil ı ə r, x ə n co ə ti q ki m ə si ə b ndiy l mi

ə ə ş ı ə ş ı ğ b olub. Az m ri sülhvə ri nalı ə öhr ngliyi il ə şə ğ ı ş ı dim dövrl ə na Co ri, tatlar,tal ya n ilkbe ə l ə rafiyas ni ölk ə d i diyard sivilizasiyalar sində müxt ə ndiyini göst ə ql t qazan ş ni müxt

ad ı ı lar, buduqlular, qr rlar. Bu tarixi m rlar. Butarixi ə ə ı yerl ə tb ə ğ ğ ı ə lif dinl ş

seçilir.Onun nda z mizin co lif dinl rafiya ı ə iyi, iyi, ə ə ı

ə min-amanl r. Tarixi-co ə xdə rbaycan rbaycan ı rd ə razi, r b. Xüsusil əşən Az lifliyin yaran- ı İ ə ş ə v slam dininin n buco ə lar, kürdl ə ngin multi- rir. Bu gün rir. Bugün ə rin, m ə rin yana nstitutu, İnstitutu, ı ə müxt ə n, m ğ s ngar rafiyas ə ə ə razil l ı ə rbay- q ğ ğ ə ə ə ə l ə ə

rafi raf ə ə d d d şə- ra- ə ı ə ng ng lif ri ə ə ə z- ə ş l- r, - - - - i i ı ı

d rin danı m ed dü s sinin l tala, Qaxrayonlar m X zin co yub saxlaya bilmi rafiyas sində ə tarixind co yuxar oynay tayfalar z ı milyasiyas l pakt halda,el baycan m cu ilinm ma funksiyas m l demoqrafik prinsipl düş n İsm tolerantl mövcuddur. Udil yan hüdudları dir Az quqlar d ə ə ə halinin milli-etnik d ə ə ə ə ı rində rini saxlamaqhüququ olanmüxt övcud olduövcud ə ə ə rb nginl ə n çoxdur. Bunun 80 faizind ğ

ni ş nalı d d yib. Az ə n X ür. Mü tilik, Xrist rafi bölgə ı ay ə yy ə ə n etnik x lveriş st ya yayı ni ni-co ı ı ı q dilinin dünyan ğ ə ə s ı Azə Multikulturalizm modeli m L llı ı ə b. Azsayl eyni x eyni ı millibirlik kontekstind ə ı əş ı zgi yar rbaycanda xalqları rbaycanda rafi bütövlüyünün qorunmas na v ı n ə ş tini, dininiya ə ə nda ya nalı n ı ı , A multikulturalizmin özün q mühitində zgil laq ə m qlar ı nda birg ş ş li lması n milli-etnoqrafikco ə lumatı rbaycan ə ğ imal- ad ə yy z inteqrasiya” z inteqrasiya” rbaycan dilinin x rbaycan rafi m q (2,2 min), Buduq və ə ə ğ sinə şə ə enktriin etnikterkibi l si Az ğ ı ı ə ı su, Göyçay, su, Göyçay, A ianl ə r Az ə ğ arası ə na s ə ı c u çoxmill rait yarad ş n hiss rinin göst mqrupuna m ı tt üzr ritə ölk ə yns kinl sa ayan birm rq regionunda –Samurçay şərq regionunda ı t d na gör xalqlarv ə ı ş ə ı ə q, ə r Qafqaz ı ə ə ə ə n sində dir. Bu günudil dir. n multikultural coğ sir göst xsuslu b ə ya rbaycan co rbaycan nda da f nda da Bakı rbaycan ə ı nin multikultural co ə n qə ə ə İslam v rini, dini d formala ə ş inki b olmas si is ə y atmaq üçünmünbit ş ml ə ı ə ay udiadl n heç yerind ə , Az ı ə dim sakinl rlə , G r. Müxt tli müst tli ğ ricisidir. ə ə n ə şəklində ı ş ə unu, hə k Quba, Xaçmazrayonlar r. Az ə ı af edib milli tarixi-co af edib ə rinin oturu rir v ə ı n qə ə ə ə ə etnikqruplarmilli ad daöz ə n Qusar, Quba, Xaçmaz rayonlar Xaçmaz n Qusar, Quba, ğ ı rlə gör ə rq var.Buregiondam xsus olmu tdir. Bu,tarixinbütün dön nc nalı birçoxdigə ş da ı rbaycanda m rbaycanda fə ğ buetnikqruplar ı ə ğ k b. Buco ə ə n çoxu Qusar iqtisadi-coğ ı rafiyas ə h ş sliyin dim ı rafiyas ə y , Sumqay ı ə q, qr ə bölgə m ə ə ndre nos yaln nadiret rbaycan rbaycan ə ə ikinci yeri tutur. L ikinciyeri ə ə qil dövl lif tarixi-co yat t ndin ortas ə qanunil qr mühüm tutmas yer ə rlə r zamanqorunub v lif etnom ə d ə sakinl rin ya ı ridir. L ridir. ə d u ə ı rini qoruyub saxlam ı ə ni f ə z, buduq xalqlar z, buduq ş z (4,4 min) icmaları b ə çevrilib.Ölkə ğ n ı rafiyas niyy ması ş l ğ n rzini, milli xüsusiyy ə runda mübariz ğ ı , çoxluqə ə rafi birlikmühitinin ab-havas ı n ayr rində ə ı rafiyas n bə nz ş ə ı r dinic ə rqliliyin müxtrqliliyin əşdirilm t v ə şərait yarad ad ə tdir. Az ə ə srl rində na, sosial-co skunla ə ə ı zgi qrupla tlə nda v ı ri yoxdur. H ri yoxdur. ə d ğ ı ğ zi xüsusiyy ı ə m Mingə n hövz n nda ə lmaz hiss rafi dövrl ı raras r boyu ı ni, diniv çoxmilli canl n az ndir, dill n ğ ə ə ı skunla rafi dim ünsürlə ş ə ə ə n formala rə ı Ş ə m a

rbaycan sini n sini ı ı ə skunla ə ahda dialoqunmöhk z Az yanlar mizd ı ə ə çevir ş rbay razisində ə ş ı ı zgil sində ı a ş ə ə l onlaraözana dilini, m onunə arası l ə müxt ması ğ n ı d ə ml ğ ə b. Onagör ə ə ə ı ş ə sidir. ə ə ə ğ Şə s ə zgil ə s.icmalarbirdövl ı rafi m rafi rayonunun pay ı lif formalar rd ə ə n ə t- ə bütünmill tlə ş ı b qrupla daxüsusi tutur. yer z ri Qafqaz dillə ri Qafqaz ə ş rbaycan şə nda y azsayl rin ı ə d tta X m ə ı ş ə m ə ki-Zaqatala iqtisadi- n Az rində ə Azarbaycanda co Azarbaycanda l nda qar n qə ə ş ı lar. SaxurlarZaqa- ri h n rd Bütpə ə h tlə .Mslüü,dün- r. Misalüçün, ə ı mas lif xalqlar ı ı ə rin davam ı rini indi də ə ə rin razisində c ş larla q ə

ə n rlə buduqluvə skunla rini, ad ə ks ə tutur. Buhalda tutur. ə ə ə ı a ə dim dövl razisind skunla , sivilm say ml l nalı l ş rbaycan rbaycan ı ş ə rind ə nda xüsusirol ə xalqlar ayan sakinl ayan ı ması tam öyr riyy rini, co ə n ş əşib. rə d ə ı q kə ə ı l ı ə ml stlik, Z ş 180min- ə ə ı n dim etno- ı ə tlə ə ql ı yüzill razisind , Q ə ya ş ı ölk b. 2009- n ı t- n “assi- ə ti Az ti ı ması n azad, n azad, ə ı ı olaraq rin nü- ə nm ri ail ə anla t ndinin ə kom- qoru- ə ı rh ə ş n ğ n hü- tçilik tçilik b ayan ayan əşkil qr ə razi- ə ə rafi- ə ə ə ə mi- nil- n ı na, ə ə ə l tin si- l na ğ ə ə ə ə ə ş ı ə r- r- r- ə z ------,

Multikulturalizm, 3/ 2019 44

Multikulturalizm, 3/ 2019 ma cüml porlar miyy beynə iqtisadi nümun müasir Az müasir nin qorunub saxlanmas qorunub nin d z humanitar d niyy hüquqları m m hesablanm h m sipl t fi s mai-co V ş ə ı af ə ə ə ə x ya dbirlə ə ə ə ə n digə rait yarad şərait niyy qürurduyur. Azə yatda müxtyatda ə

ı y nada q d sində ə üçün hesablanm ə ə ə ə rinin t lb ə ə nd niyy t lxalq t d ş t onun t ə Multikulturalizm t Azə Tarixi-co şə ə ə ğ ad ə ç r mühüm rol oynay rol mühüm r ə tlə ttə rafi v Bak n hə klind r dövl l ı ı t ə ə x ə ğ rin inki rbaycan Konstitusiyas rbaycan , m ı bulu is ri sars ə ə t areallar ı ə ə ş ı ş m rbaycan art rbaycan regionlarda yerli ə tbiqi m konstruktiv m sbit olunub. Ölk ı r birv ı crübə ilknövbə ə da keçiril ə ə ı üxt ə r. Ba s.c lif mill kda ə mövcud olanbel ə rkibind ğ l tin milli h ə rafi tə ı ə ə lmaz v lmaz rin və ş lif siyasi, iqtisadiv lif siyasi, ş müasir c müasir ə nin öyr af ə l ş ə h ı ı ı t qa dövl formala rbaycan q co s ş ə ı ə ə say ə proqram və nda td ə tl nd kamülün minill l ə d ı m ı f ə na, daimi inki ə ə ə n humanitarforumlar,beyn q dünyanı ə si ə ə ğ n rin nümay ə çoxm ş t ə ə ə aliyy rafiyas hsili ölk ə ı ı ə nilm ə ə skunla sində m b. npə ə ə mcinsliyini laxlad kt lveriş ı miyy ə tin ə ş n butarixi-co ı z m ə d d ə ı bdir. Onagörə ə rv ə ı ə ə n haqqa, halinin nümay rı t növl ə ki dövl formala ə si böyük ı d ə ı ə nda ölk razisind qruplar r. Odurki,h ş li mövqeyili onun m na çevrilibvə layih ə d ə rlik mövqeyi nümayi n multikulturalizm, tolerantl an etnoslar tin sivil şəkild niyyə ə ə ə mizd ni, etnik,konfessionalziddiyy ndə ə ş ə ə af co rinin co r boyu da ə ə l l tliliyin t tliliyin ə t, hökum ı ə ə ə ə ə ş ı na, habel ə ri geni mizd n qeyri-müt dalə mövcud m ı rin gerç kompakt ğ h r. Milli-co ğ rafi ə rafi platforman miyy ı ölk ı n, miflə ə t ə r, onun r, onun ğ ə ə ndə bundan xalq r hans şəraitl v ı rafiyas ya ş ə ş ə t min edilm ə ə ə ı ə çözülm ə y ə mizd ə l kl t qurumlar multikultural birliy t k ş ə g msil olunur.Milli azl ı ayan etnikazl ayan şə c ə ri rə lxalq s əşəc ğ ı d ə ə ə ı ə rin, elmi fikirl ə s kild birölk ə rafi müxt sb edir. l nasib m ə rd ə ı n ə ə d ş v niyy razisi daxilind c ı multikulturalizm prin- etdiribl hbə ə ə ə n bütünr ə ə ə ni d ya an v yi ə k nə sin t ı ə ya ə n m n ı viyy ə r v ə sində m ə ş tinin g ı mi ə ə nda, elmi-ictimai elmi-ictimai nda, ş ayan xalqları ayan z ə ə ı potensialco sl ay nin strateji, icti- nin strateji, ə ı z da, dövlə z da, y d ə ə q, dözümlülük, natç ə zifə ə ə ə ə rk ə man lifliyin hə lifliyin li konfrans v li konfrans ötürülm n ba rlə r. Çoxmill niyyə ə ı ə qlar ə ngar ə zin l ı rin, sosial- tlə ə l s rin və ə ə ə r tuturlar. ı ş t vermir. olan c ə c ə rlə ya dias- ya lay ı ə tl n bütün ziyanl ə ə , m çevril- ngliyi- k inki- ə ı ba qlar ı ri b ə timiz r. m ə n, o sin ğ qiqi ə d ra- ğ tli ə ə ə ı ə l n ə ə - - - - ı ı

ÇOXMƏ D Ə N İ YYƏ TLİ L İ K

Rəşad İLYASOV Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Analitika şöbəsinin müdiri, fəlsəfə doktoru

Yeni dövr Qərb fəlsəfəsində tolerantlýq və multikulturalizm

Antik dövrdən üzü-bəri mədəni olmaq əxlaqlı olmağa, siyasi varlıq olma- ğa bərabər tutulub. Aristotel “Nikomax etikası” əsərində yazırdı ki, “özünə mü- nasibətdə fəzilətli davrananlar” yox, “başqalarına münasibətdə fəzilətli davrananlar” daha düzgün hərəkət etmiş olurlar. Digər tərəfdən, qeyd olunmalıdır ki, orta əsr Qərb cəmiyyətində üçlü sinif anlayışı mövcud idi: dua edənlər (oratores), savaşanlar (bellatores) və işçilər (laboratores). Multikulturalizmin tolerantlıq məfhumu ilə birbaşa əlaqəsi var. Tolerant- lıq multikulturalizmin, o cümlədən, bütün bəşəri münasibətlərin əsasında duran etik əsaslardan biridir. “Tolerantlıq” latın mənşəli söz olub, dilimizə “dözümlü- lük” kimi tərcümə edilir. Bu terminin mənasını ifadə etmək üçün “təmkinlilik”, “səbirlilik”, “qarşılıqlı hörmət”, “ehtiram” kimi sinonim sözlərdən də istifadə oluna bilər. Laruss lüğətinə görə, “tolerance” sözü leksikona ilk dəfə 1361-ci ildə daxil olub. “Toleration” anlayışının yaranması isə XVI əsrə təsadüf edir. Orta əsrlər Qərb dünyasında baş verən din savaşları, XVII əsrdə bağlanan Vestfaliya sülhündən sonra ortaya çıxan millət-dövlət anlayışı, fəlsəfə tarixində Rene Dekartla başlanan modernizm, o cümlədən, ictimai sferada modernləşmə təmayülləri tolerantlıq anlayışının, multikultural tendensiyanın da geniş yayıl- masına səbəb oldu. 1562-ci ildə katolik fransız kralı tərəfindən protestantlara ölkədə qalma icazəsi verilməsi məqsədilə “tolerer” sözündən istifadə olundu. XX əsrin məşhur alman filosofu Yurgen Habermasın da haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, bu məfhumun işlədilməsi tarixi XVI-XVII əsrlərə gedib çıxır. Ona görə ki, həmin dövrdə katoliklər və kalvinistlər bir-birlərinə nifrət edirdilər. Səksən ilin savaşları sadəcə İspaniyaya qarşı üsyan deyildi, eyni zamanda, ortodoksal kalvinistlərin katoliklərə qarşı apardıqları bir “cihad” idi. ultikulturalizm, 3/ 2019 M Yeni dövr filosoflarından Con Lokk (1632-1704), Con Stüart Mill (1806- 1873), Pyer Beyl (1647-1706), Volter (1694-1778) və başqaları tolerantlıq 45

Multikulturalizm, 3/ 2019 yeni biribad söykə ed ş da ortalar XVII la ç t verilə d fə insan ğ dirir, h fə Odur ki,f qabiliyy ş Mill insan sində edir: birincisi“insant yox, bir çoxaspektd fə l geni rantlı sisteminin hüm simalar v kimi m sik liberalizm y qar xristian din qarda z ideyas miyy sah zularla ə ə amal af ed ə ə ulay ə ə sbit etdi.Ə rində rdiyy rqliliyi, müxt rqli olaraq,ConStüartMilltolerantl riyy ə ş tin formala dediyi kimi, dediyi ictimaivarl f ş ı ə rə ı ə d ı ş d xaraq, c durman rdi azadl ə ı ı inki m ğ k, böyük alman sosioloquMaks Veberin timsal ı c ə ı n ğ n ictimaiyönünü d ə ə ə r. O,fə t k ı Tolerantl Maarifçilik Liberal dü ı olduğ ı ə onunlayana n olan“Azadl ə ə n n və ndan bu yana insanlar aras insanlar ndan buyana srin sonlar ı t ə ə sinin banisi ConLokk “Tolerantl ə k cavablar ə , bu s qiq n t ə tin ı hfumlar aiddir.Yenidövr f hfumlar laq ə ə fhumdur, hə n inki tlə qdim edirdi. Onun fikrinc qdim edirdi.Onun sb edir. ş ı ə ə ə canlı af etdir ə ə rd inki ə böyüm rə sas aidm m tin ancaqfikirl ı ə ə ı dar, xüsusil dar, sası u inanc tolerantl ndan say ş rdiyy miyy ı t formas malikdir v ə ə ə q m mas t ş ı b nnas ə ı kimi götürürdü.ConStüart Millliberalizmin olaraqtole- sütunu af ğ ə ə lifliyi, ocümllifliyi, birvarl n ş bii hüquqlar, praqmatizm, iqtisadi bl ı ünc ı ı ı n liberal interpretasiyas n liberal ə ı ş ı ə na böyük töhf ş ndan etibarə ə Lokkunqoyduğ ə ə ə n n universal v ə s ə af etm ları sri kainat,c bil ı ti f tçiliyi və tçiliyi s ş ə ə ı y d z ı ə izah ed izah ı ı m d dahadamöhk ə l n də ə ğ ı Hobbsun, Volterin, Millin gördüyü i Hobbsun,Volterin,Millin gördüyü l ı ə ə ı maarifçilik dövründ olduğ ə ə q hissiyl ə canatana na bir-birl ə a dair”traktat l l bi ə ı m l h ə rdl ə r. O, ictimai sferadaliberalizmin labüdlüyünü dü c ə ı rinin üz ə ə d ə ə q kimi t q kimi ə rl y ə ə ə tinin müxt onlar insanlar yin inkaretmir.Con Stüart Mill ə yin, s ə ı ə k üçün azad olmal k üçünazad ə r k ə qdı r üçünqurulmu rlə Lokkun f m rin azad platformas rin azad f ə u fikrin ə n ə ə ə ndirir. Onuntolerantl r. inam”d n Q əşğ ə sin özh ı rdin azadl ə d ə ı

ə ə ə miyy ə n varl ə ə sas cə sas ə rasional rasional ə l rt nizam-intizam rində ğ v n, multikulturall ə ul olaneqoistvarl rin bii güchesab ə ı aca b ə u t r veribl ı ə ndak rb düş ə eyni şərtlə eyni z etm ə ə ə , tolerantl ı ls ə g ml nda bu haqdageni nda ə lifliyi v lifliyi ə ə dözümlülük göst ı t v ə r t bii hüquq anlay aliyy ə ğ ı ı ə ə r; ikincisiis fə ğ ə ə tirib ç ə ı ı yanlardan biriyanlardan kimi q yat na z f ı kidl ndi. Sonralar buxə nz ə ı ə tarixində ı yaln ğ ünc XVII ə XVII q haqqı insantə yi a ə ə ə şəkild ı ş r. ə n (XVII ı n ə rdi müxt strukturkimi q n dir. H ti say ə ə ı ə ə ı daha çoxön İngilis filosofuvə ı ı durdu ı onun özünü bumüxt man ş ba xard d t q azadl ı ı r z dini dözümlülük kontekstind ı ı lay ı ə ə nda ortaya ç nda ortaya na sa r. Bu m r. Bu ə rzin m ş srd ifad ı nda m ə ı ə qas ə ğ ı n, fanatikc ı bi Con Stüart Mill müxt sind t verir. Filosof mühümt verir.Filosof rd ı . r insan bukontekstd r liberalizm, sosial darvinizm ı ə ə q anlay ə ğ z ə ə ı ə ə “f sr) etibar hkum etm q deyil. ı ğ una gör liflikl diniazadl ı ı ti il hakim oldu.XVIIIə . ı ə q və na h ə lam t ş ı ə nginlik kimi qiym nda protestant edilm ı ş ə ə ə ortaya ç ortaya f ə ə dan rdi azadl gör rm ə ktub” adl nada ConStüartMill ə ə ba müxt ə ə rdin haqlar ı ç ə ə ş ə ş s rin tt bir az dainki ı ı m yi v l ə ə ı bul edir.Bubax ə ə ı xa bil ə iki t ə ğ ş İnsan, Aristotelin ə ə xarmaqla b liberalizminmü- d aparmadan ya- bul olunur. Klas- , insanyaln sin ı r d ə l n f sinin vacibliyini t r. ConLokkdan ə ı ə l üz ı bütün suallara ə k doğ ı qla ba ə xlaqi m xlaqi ə x ə liflikd ə ə bii hüquqn ı ə aralar q inanc i ı rd v böyük ə böyük ı ə m b. Ancaqbu ə ə traktatı c ş liflik iç rində ə güzarl ə ı l yini vur- ndan yo- ru deyil. ə ğ ə ə ə c xlaq ə l istinad istinad n daha ə ı ə f ı ə möv- ə ə ş zmun ndak inki- ı rab ı ə liflik miy- ünc ə tl ”d z öz z öz ı s srin nda rqli rqli ə ğ ə h ı ş ə na ri- ı n- ı af af ə ə ə r- ı r. r. n ə ə ş r - - ı

Dediyimiz kimi, Con Stüart Mill tolerantlıq məfhumunun əxlaqi mənada azadlıq və müxtəliflikdən öncə gəldiyini vurğulayır. Con Lokkdan etibarən mütəfəkkirlər arasında liberalizmin əxlaqi sütunu sayılan tolerantlığa dair ortaq baxışlar vardı. Çünki müxtəlif həyat tərzi və düşüncələri olan fərdlərin müştərək ictimai struktur daxilində birgə yaşamalarını təmin etmənin əxlaqi formulu yalnız tolerantlıqdır. Təşkilatlanma azadlığını inkişaf etdirən və beləliklə, azad- lıq məfkurəsini mühafizə edən bir cəmiyyət tolerant cəmiyyətdir. XVIII əsrdə maarifçi fəlsəfənin nəhənglərindən biri də fransız ədibi Vol- ter idi. O, “Fəlsəfi məktublar”, “Fəlsəfə lüğəti” kimi traktatlarında tolerantlıq mövzusu üzərində ətraflı dayanıb. Volter üçün tolerantlıq bir tərəfdən bütün demokratik azadlıqların əsası, digər tərəfdən isə əxlaqın qızıl qaydasına riayət et- mənin nəticəsidir: “Özünə rəva bilmədiyini başqalarına da rəva görmə”. Bunun- la yanaşı, o, insanın təbiətcə zəif və günaha meyilli olduğunu nəzərə alaraq, in- sanların bu cəhətlərinə də tolerant yanaşılmasının vacibliyini vurğulayır. Volte- rə görə, tolerantlıq “təbii” qanundur. Multikulturalizm ideyasının yeni dövr fəlsəfəsinə bağlılığını anlamaq ba- xımından ingilis filosofu Tomas Hobbsun (1588-1679) da görüşləri mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hobbs liberalizm kontekstində müxtəlif fərdlərin ehtiyac və tələbləri arasında qaçılmaz rəqabət olduğunu iddia edirdi. Filosofa görə, insan təbiətinə uyğun olaraq özünü idarə etmək qabiliyyətinə sahibdir, onun əlindən alınması mümkün olmayan hüquq və azadlıqları var. Hobbs bütün bu fərdi xü- susiyyətlərin dövlət tərəfindən mühafizə olunmasının vacibliyini bəyan edir. Ümumilikdə götürsək, əksər klassik liberal mütəfəkkirlərin fikrinə görə, insan təbiəti etibarilə dövlətsiz ayaqda qala bilməz. Yeni dövr fəlsəfəsində multikulturalizm baxımından maraq doğuran ən mühüm məqamlardan biri də insanların birgəyaşayışını şərtləndirən amillərdir. Bu zaman daha çox ictimai müqavilə (social contract) anlayışına istinad olunur. Bu nəzəriyyəyə görə, birgəyaşayışın əsasını rasional-konvensional müqavilə təşkil edir. Müxtəlif konfessiya və etnosların, fərqli mədəniyyətlərin konvensional həyat tərzi bununla tənzimlənir. Digər tərəfdən, Lokk da, Hobbs da siyasi iqtidarın ictimai düşüncədən öncə gəldiyini və bunun yeni dövr fəlsəfəsini müəyyənləşdirən amillərdən biri olduğunu vurğulayır. Təsadüfi deyil ki, həm orta əsrlər, həm də yeni dövr Qərb dünyasında baş verən din və məzhəb savaşlarını ortadan qaldır- maq üçün “kimin bölgəsində yaşayıramsa, onun dinini qəbul edirəm” (cuis regio, eius religio) prinsipinin əsas götürülməsi səbəbilə dini azadlıq siyasi iqtidar vasi- təsilə müəyyənləşdirilmiş oldu. Yəni orta əsr insanının düşüncəsinə hakim olan Tanrı və kilsə anlayışının yerini dövlət tutmağa başladı. 1651-ci ildə qələmə aldı- ğı “Leviafan” adlı məşhur əsərində Hobbs varlıq aləmini iki qismə bölür: Tanrı tərəfindən yaradılan təbiət və bunun insan tərəfindən təqlidi sayəsində formalaşan birlik. “Commonwealth” (birlik) “State” (dövlət) və “Civitas”dan (vətəndaş) iba- rətdir. Bu cür təqlid nəticəsində fərdlərdən cəmiyyət, sonra isə dövlət meydana ultikulturalizm, 3/ 2019

gəlir. Dövlətin təməlini onun suverenliyi təşkil edir. M “İctimai müqavilə” adlı traktatında fərdiyyətçiliyə dair məsələlərin üzə- rində duran Jan Jak Russo (1712-1778) fərdlərin təbii və labüd azadlığa malik 47

Multikulturalizm, 3/ 2019 rı “multikultural v ə anlay müxt edirlə dövryeni vacib üçün mühüm ideolojit v hakimiyy siyasi fə qurur. insan özüözünüvaredirv Herder XVIII Vikodan sonra Monteskyö və menl zian f h ham g lik olaca olunan dövl olduğ srin ikinciyar ə ə ə c kkirlə yaz r hans r üzvl ı siyasi-f ı üçünfaydal ə ə ı ə r. Fə unu t r dünyas ş lif m şərtin tolerantl Bel Yeri g müt Maarifçilik dövrünün ı ls ı ç r köl n ə ı ə ı ğ ı lar multikulturalı ideyalar konkretbirm f ə rin n ə ı ls ə n aidbütünproqressivf ə likl ə sinin t ə sdiq edir. Eyni zamanda, zamanda, sdiq edir.Eyni ı ə ə ə ls ə vur d ə ə saslar f tin insanlar b ə lmi liyi, elitarizmi,liyi, patriarxall ə ə ə tarixinin yeni m niyy ə fi platformalara ç fi platformalara ı , yeni dövrf , yeni ı ə ə ə s srd ndan f ğ tini müdafi sl ı t ş ı ə ndan ba ə ulay olaca k ə ı nqidçisi Janbatista Vikoya (XVIIIə nqidçisi JanbatistaVikoya nda ə ciddi ə ə n ilkd n bunudavur tlə ə ı q olduğ n ehtiramla uzla ı ş r. Russof rin qar ə l ə ğ ə ı ı m q”, “konstitusionalv rqli olaraq,tarixv , f ı d ş n şəkild ə ə ə layaraq multikulturalizmanlay layaraq ə ı ə l say fə niyy dü ə ə h rdl edirdil ls m unu ist ə ş Herderbudü ə ş ı ə yat ə fə ünürdü. l ə ə ya ri azad ı ı ə ı ə rh ə t blar. xmas ql ə t d sinin t ə fə rdin ı ls ğ ə m ə n ə ı h kkirlə ulayaq ki,klassikliberalizm ulayaq inteqrasiyas niyy l ə ə dqiq olunma ı ə ə yax r. ə fi c ə ə r antikdövr sində ks ı İ m f nsub f şə ş il nsanlar ə d ə ı ə ə xsi istə msilçil ğ ə ı ş t terminini ortaya atdı ri insanauniversalbax riyy rə rma ı n ş ə ı bildiyi situasiyaya uy situasiyaya bildiyi , müst is atmaq üçüngeni rdin öz h rdin öz yanlar v ə ə tic ə ə ə ş ğ ə rd kimi də rd kimi ı m t ünc tin, yaxud ham tin, yaxud a çal n birg m ə ə ə k və nda l ri, ocüml ı ğ ə ə ə , n ə d ə a ba ndi. ml ə , ist l ə ə ş d ə ı maraqlar niyy ə ş ə filosoflaryekdillikl l ri inki ə ə ə ı ı hay yat q” kimim sr) gör niyy k ya r, belə ş ə ə landı r ortaə çiliyi və çiliyi q ı ə ə ş , h ı tlə ş t, çoxm aması ə ə ə ı ş d ti insanlar yarad bul edirdil ş v ə raras af etdirdil . Bütün bunlar XX ə s ə birkonsepsiyan m d ı , t ı n, maarifçi filosof n, maarifçi ə n ə n tendensiyas ı srl lahiyy ə ı ə n ist bax ə . Herder ı c bi ş ğ m orta sinifl orta ı fhumlar ə ə münasibə la yana un olaraqözü ə ictimai sfera ə ə r d miyy ə ə t, y ə ı ə nsub müt , ist m yi il niyy ə ə ə tlə ə ı r. Karte- r. M ndan ni feno- ə ə ə ə ı ş ə rə q tin di- rs n apa- gör ı ə idarə , onu tlilik ma- ı ə ə tlə ə n ə d bul rin ı hz ə ı ə ı n, ə r, r, r. n n ə - ,

Nigar HAGVERDIYEVA Senior lecturer of the Department of Foreign Languages at the Faculty of International Relations and Regional Studies at AUL

Azerbaijan culture in traditional and multicultural harmonies

We live in a modern society of a multicultural world. Changes around us happen exponentially. So the society changes as a result, too. And it cannot be conceived without influence on language, literature and in one word, on culture in common. As a citizen of the land of Azerbaijan, the famous land of fire from birth, we live and feel these beautiful cultural features in our everyday life. So every feature of this country’s culture, as well as the language and literary process is familiar to us in a clear manner. By saying culture very diverse fields of cultural realms appear in front of us. The great and very ancient culture of Azerbaijan reflected and imaged in our national songs, dances, poems, prose, verse, art and various paintings, drawings, carpets, silk cloth, films, celebrations, holidays, (one of the very outstanding marvellous holiday of nature Norouz) and some other areas, too. For getting more clear depiction of the cultural elements of this nation it is important to know its local and national colour. All these features are reflected in the everyday and social life of people. The way of living, working and thinking is the main factor of cultural growth of nation. The contemporary life demands inreasing rapidly that points itself in intellectual development of nation, so the society. The society is the main reason and mentality that has great impact on increasing of language and literature. Its perfection is obviously seen from the art and literatute. For example, the language and literary works is the best mirror of the society it refers, or in other words, through the any literary works and their languages they present, we can get clear vision of society they created and reflected. When we read the works of great Azerbaijani thinkers like Nizami Gendjevi, Mehemmed Fuzuli, Imadeddin Nesimi, Molla Penah Vagif, Huseyn Javid, Mirze Feteli Akhundov, Mirze Elekber Sabir, Semed Vurgun, Memmed Araz, Xelil Rza, Ramiz Rovshen and some others we can get enough idea about the language difference and various literary environment, so ultikulturalizm, 3/ 2019 the life conditions at that time they lived. All the literary works, literary trends M appeared as a result of the same reason, the reason of life conditions and the changes in society and also in literary environment. 49

Multikulturalizm, 3/ 2019 works living differentregionsofin very Azerbaijan andthelifeconditions and Semed Vurgun,theother outstanding very poet ofthis land: moreclearer and transparent,lucid baijan. worldin inAzer- XVIIIcentury morecontemporary oneusedinliterary words in laterXVIIIcentury. great poetMolla PenahVagiffrom Shusha, inKarabaghsounds very different Mesme). lation byIsmayilova wo these Nesimi’s like examples some contra and complicated very wri So“Nesimi’s mentioned above. writers differsgrea Nesimi’s period Imadeddin flourishing. The people in early centuries flourishing. Thepeoplein early activities. lived wonderful natureoftheplaces they All these three poets of diverse styles lived and created various valuable livedandcreatedvariousvaluable poetsofdiversestyles All thesethree Azə Ayr Anam doğ Yurdum, yuvam,m El bilirki,s much literatureofAzerbaijanwecansee But inthemostcontemporary In thiscouplet ofpoem dissimilar weseethevery language,in other Bir x Qatarla Sözüm vard Bir zamanhavadaqanadsaxlay poem,But incomparisonofthelanguageXIVcentury thewordingof All thatwas,isandwillbe –everything isembodied inme (Verse trans- I am, Iamwithout acountry, andIwill not fitin beeing Both worlds will fitinme, butIcannot fit intothis world… Truth I,truth in me, tellingthetruth!” (“I am God,tellingthetruth Gövhə M Or: Dil getdi Ad Nizam in thelanguage Furthermore, Through the many centuries Azerbaij centuries many Through the ə ə ndə ı rbaycan, Az rbaycan, t budurur kim, dilidildâr larm ə b r-i lâm s ş ə ı ı r verinizbiz b nə ı ğ ə könülcandan? ma v ma ar ikicahan,m limizden, dildâr bulunmaz. ə ı r m n m diyardan g ə ə kan m ə ə ə t ə rbaycan! rbaycan! nim siz ə nims nims ə ə sk ə st forms”{1, 256.} We can compare the difference of of difference the can compare 256.}We st forms”{1, , durnalar! n ə ə ə ə n, nims m, kövnü m n! ə ə , durnalar! lirsiz? lirsiz? n bucahânas n ə ə n, ver and crystalline language,thelanguage of and crystalline rds in the following lines clearly: clearly: lines in thefollowing rds ı n, tly from the language of other poets and and poets ofother language from the tly ə were busy withdi werebusy rlə influenced virtually on influencedvirtually their creative ə ting style distinguishes widely with its withits widely distinguishes ting style kâna s kâna r, r, i Gencevi’s, Mehemmed Fuzuli’s, i Gencevi’s, Mehemmed an culture passed the long way in way culturepassedthelong an ı ğ mazam, mazam, ı ğ mazam. fferent labouractivi- ties and handcrafts such as, cropping, farming, vine-growing, pottering, black- smith, weaving, carpet-weaving, trading and some other doings. All these activities reflected themselves in the cultural life of Azerbaijan people. There are many national dances, folk art and songs, cave drawings and other national art forms that are composed and created with the influence of these activity fields. But one of the first and very precious ancient cultural factor as a part of our tradition is our national song that is created by mothers-songs lullabies. Lullabies are improvised by our mothers and grannies for a long time and they are the mothers and also grandmothers’ beautiful desires for their chil- dren’s future destiny and all of them are composed on national and ancient poem genre bayati, a kind of Azerbaijani poem created by common people. Old people in early years used to say and liked to tell bayaties. So the bayati is one of the ancient and national kinds of poem.

Əzizim kətan yaxşı, Geyməyə kətan yaxşı, Qürbət yer cənnət olsa, Yenə də vətən yaxşı. *** Burda yolum oldu tən, Varmı bu yoldan ötən, Bu dünyada şirin şey Bir anadır, bir Vətən. *** Əzizim Vətən yaxşı, Geyməyə kətan yaxşı Gəzməyə qərib ölkə, Ölməyə Vətən yaxşı.

Here it must be emphasized that bayaties are very popular not only in Azerbaijan, but it is also very videly used by other turkish language peoples, like ozbekh, gazakh, qirghiz, turkmen, turks, bashqird and it is much more famous among all other turkish peoples. Furthermore, it must be depicted one more very important detail that all of the counted cultural works follow the great Turkish literary monumental epos of Dede Qorgud or Dede Korkut. The first manuscript of “The Book of Dede Gorgud”, dated to the 16th century and consisting of 1 preface and 12 stories (songs). According to scholars this epos concerns the events occurring in Azerbai- jan particularly in the X–XI centuries. At the same time this epos is called like “Oguzname” which means the narration about one of the longstanding Turkish nation. Dada Gorgud” manuscript now found in The Royal Library of Dresden. There is only one other known manuscript. It is in the Vatican library.” ultikulturalizm, 3/ 2019

Azerbaijan is also known with its very ancient, antique, longstanding M simbol of culture Gobustan Rock Art in Gobustan Preserve.

Multikulturalizm, 3/ 2019 the Lesser Caucasus downtothelowlands the LesserCaucasus ographic regioninsouthwestern Azerba culture. Karabakhisage- Azerbaijani of Azerbaijan.Thecradle of national part tique cultureofAzerbaijanland–Kara of Azerbaijan. The other historical edifice is Maiden Tower is also very popular. ne ophrys mammosa; Azerbaijani “Xar rareinteresting todepictthatthevery mous carpets, rugs, horses, historicalplaces Kara Azerbaijan,too. in also but Karabagh, Shushunski, Khan Shushinski and some others were very popular not only in Karabagh Shusha. Great mugam singerslike Cabbar Qaryaghdioglu, Seyyid publishedaboutevery field ofnativeAzerbaijan and its magnificentculture. the magazine “Visions of Azerbaijan”, to in itscountry. always istraditionally andAzerbaijan day others. some and customs family visit, songs, dances, music, cuisine, brations, people ofthese and the Azerbaijan people the traditions of the minor Azerbaijan. in ethn living ic groups can see great and tough harmonies among the cultual rituals, religious, national traditi live and continue even nowadays. All these minor nations have their own diverse in unit family, andmutual understanding and respecfulconditions tudes, relations andlivingterms among the still continuetheiractivitiesin different fi mans, russions andsome otherswith thei avars, sakhurs, lazgies, rutulls,molokans, people’s welfare, too. The different minor nations such as, jews, talishes, kurds, tats, government foundedalltheconstant, essen living together withour nation inpeace country, sothatthereare matter toemphasize the multicultural life harmonies going on nowadays in our grew upinKarabagh andlived inhis here. young years Shusha, Karabagh and it is the national symbol of lovely Karabagh land.

rossignol” in figurative meaning is sorrowful, sadnightingale is sorrowful, meaning in figurative rossignol” Old City or Inner City ( The oldmusic of When speakingaboutour culturewecannotforgetaboutoneofthean- Anyone canget very broad information about our wonderful country from The relationshipbetweenAzerbaijan between andlinks commonalities cultural some already are Even there Besides all thearguments and details mentioned above itisalso very actual Hajibeyovwho Uzeir music wascomposed by opera The firsteastern ı bülbül” themarvel ofnature(

english translation“prickle nightingale” but in french “epi- french butin nightingale” translation“prickle english mugam also great many nationalmi İ ç performance beganin this land and in the center of ə ri Şə h ə flower in the world by nameKharibulbul, ons thatstillenduretillpresent days. One r) is the historical core ofBaku,the capital elds atthe present time. Thenational atti- bagh traditions. Karabagh is great and bagh traditions.Karabaghisgreatand conditions inthisland. TheAzerbaijan r ethnicflavourkeep their customs and o. Inthis magazinevarious articles are ijan, extendingfromhighlands of the ethnic groups lastfrom past in harmony, tial andneedful lifeconditionsforthese ingiloys, gipsies,assi bagh culture is very popular with its fa- between the rivers Kura and Aras. and Aras. betweentheriversKura and buildings andcuisines,too. Here is ethnic groups, such as, wedding, cele- as, wedding, such groups, ethnic very tolerantacceptingothernations very and other nations increase day by day othernationsincrease and traditons ofAzerbaijan people with in lat in norities, some ethnic groups ethnic groups some norities, ı n: ophryscaucasica, or rialies, udies, ger- andthesetiesstill ) growonly in Резюме Азербайджанская культура в традиционных и мультикультурных гармониях

Статья посвящена актуальному вопросу культурных и мультикультурных гармоний, которые играют огромную роль в жизни многих разных наций совре- менности, которая сегодня носит очень глобальный характер. В данной статье анализируются основные моменты древних азербайджанских традиций, их различные аспекты, особенно существенные особенности азербайджан- ского языка, которые претерпели изменения в течение длительного периода. Основное внимание было уделено местному и родному искусству, культур- ным и традиционным персонажам азербайджанского народа и их языковому раз- витию в течение последних веков.

Resourses:

1. Hemid Arasli. Azerbaijan literature: History and problems. Baki.1998. p.732 2. Jelal, F.Huseynov. Azerbaijani literature. Baki. 1982. p.428 3. Jelal, P.Khalilov. Bases of literary studies. Baki. 1972. p.280 4. Selected Volumes. Baki. 1992. p.384 5. Mehemmed Fuzuli. Baki, 1986. p.482 6. Karabakgnameler, Baki.1989. p.192. 7. Visions of Azerbaijan. 2009.Volume 4.1 8. http://anl.az/el/emb/inesimi.pdf 9. http://sonuncuesr.com/hurufi-teriqeti-imadeddin-nesimi-yaradiciligi/ 10. https://www.youtube.com/watch?v=7xmLwXE_VUc 11. https://www.youtube.com/watch?v=UBDkJoPsEQM 12. https://www.youtube.com/results?search_query=azerbaijan+culture+and+traditions+ &sp=mAEB 13. https://atunispoetry.com/2019/02/22/poem-by-imadeddin-nesimi-1369-1417- translated-by-ismayilova-mesme/?fbclid=IwAR1FR2zjESpBspT3mQIdymGwqh1- mwxBMhBvU8WuktgqGQuV855oKnP8tA8 ultikulturalizm, 3/ 2019 M

Multikulturalizm, 3/ 2019  Seyri-öv Qar V B Ta s Şə Al Ə Ş Arifə Çün bizə Gör ki,n M -v im bilə A Kafirin bütxan Ta l ol X ə ə ş hs m’i ə s n ə chini s iqin yare rh min cismi sə ə ş ə ə bin eynin ı m, s ni-tə qahüm ə ə ı da xo da z də ba, insani-kamil, can ı ə r biç n b hdə ə m ə ə ə qv divanadü dn b’ül-m m’im ş ə ə -xoş tdir camal ş ’lum o ar şərb ay rdar olubdur M igidir K ə ə ə ı irm ə içmi buldu,qaynad si var,mö’minin–Beytülh də yanadı s ə ə tind sani oxuyangünd ı fdir, sə ğ lubdur mə n ə ə maz zahidin ş ş z, yoxduronunxan ə mü abi-heyvandedil ə ’bə ı n içdibux n, söhb n, çük çük r Seyyidinp vü bütxan ş nmis a ı ə ş m n iqin divan ə ’niyi-ümmül-kitab,  nsurun divan ə ə ı ə n cananə ı lh n dürdan ti röv ti xümxan ə ə ə q demə fsan st ə ə ə si. si. ə şən q rvan n b könül, ə N ə ə si. r, si, si. ə ə ə ə sin? Ə ri, si? si. si. ə ı l si. ə ı ə

S r, ram, si? İ M

İ L İ xüsusi minnə birg Aslan Günay Günay ı mas M rib, onun z Universitetind bütün dünyada geni Ə kas ya gec dahi ş rı Türk Mə can n St.Andrews Universitetininkitabxanas liyevaya göst liyevaya ə ktubda N ı ı n ə n Böyük Britaniya v n Böyük Britaniya ilə Məðribdən MəþriqəyayýlanNəsimiziyasý d ı airi oldu n Birinci vitse-prezidenti,Heyd T Prezident Daha sonraBeyn ə Ş ə St.Andrews Universitetind si keçirilib. ə ba ı st Ə x d dbiri St.A ə fə ə Dünyanı ə yi il liyev açaraqN niyy ə ğ ndiyevan ngin bə l ə ı tdarlı S siminin yaln ə ğ ə ə yarad u qeyd olunur.u qeyd ə böyükş ə rdiyi diqq ə rdiyi İlham ti v rə ğ ncam ndrews Universitetind ı dii irsində ə ş n birsı n qeyd olunur. Bununla ı

ı İrsi Fondu, Diasporla n t ı bildirib. lan Az Ə ə ı air v 650 ya liyevin 2019-cu ilinliyevin ölk ə na ə lxalq Türk M lxalq Türk ə dbir iş

ı t siminin hə z Az Ş ə ə imali ra elmv v ə sasə ə n danı müt ə rbaycan Cə rbaycan N ə ə ş N rbaycan xalq rbaycan poeziya gec tirakç n, dahiAz l ə ə rlandiya Birl İrlandiya ı ə siminin seçilmi siminin ş fə siminin 650illiyiil ş airin ad ı kkirin do yat v b. Aslan ə ə ı r ları ə m d Ə ə ı ə na h ki Azə miyy liyev Fondununliyev prezidenti Mehriban ə na ünvanlanm ə niyy İş yarad də ə ə ə üzr si rbaycan rbaycan laq ı ğ ə ı n niyy Ş ə an ə diyy um gününə ı əş ə ti v ə ı tinin t n deyil, bütün türk dünyas ə x rbaycan Cə rbaycan dar mizd Dövl mi ş ı ə c q ı liyev Az liyev ə l ı ə ə l ş ə ı ə

olunmas t ocaqlar Ş ı b Krall

ş ğ z İrsi Fondununprezidenti ə ə airinin 650illik yubileyi otlandiyan əşkilatç ə laq ə ı “N haqqı llə t Komit ı ş ə h rində müraci ə dar keçirilmi ı ə simi simi ğ ə miyy rbaycan Respubli- ı sr olunmu ı ndak nda m ı nda d l n ibar ı ə ı ğ nda nda si v si ı İli” elan olun-  ı n St.Andrews ə , Beyn tinin r ı ə s N ə ti oxunub. ə ə st ə ə Az lumat ve- lumat ə t kitabla- firliy ə simi simi ş ş

y poezi- ə ə ə ə rbay- hbə gö lxalq inin ı n İ r ı li ri n ə

Multikulturalizm, 3/ 2019 56

Multikulturalizm, 3/ 2019 niyyatlar nömr nin 650illik yubileyinin Az yev v (GAİM) təş Günükeçirilib.GürcüstanAz Poeziya g pakt ya direktoru Aygül haqqı mi poeziyas mi irsihaqqı filmd a Respublikası Ə dahi ş d St.Andrews v ş ə ə liyevin 11 yanvar 2019-cu 11S yanvar iltarixli liyevin ı l niyy q ə n t ş ə ə nda m eiri üslubunda yaz ə airin ibr li m li GAİM-in idar Gecə T Marneulid n fraqmentl ə S ş ə ti v ə ad l ı dbird ə ə t b may ə ı ə ğ ə d kt Marneulid kil etdiyi t kil etdiyi qdim olunub. ı ə ə ı l nda söhbə ə n nda “Nə bölgə

ə ə ruz ə ə Az ı ə rin ifas bin Az ə Oksforduniversitetl n f İrsi Fondu t tamiz h Musayeva N ə ə ə sayeva N İsayeva ə ilə ə dahiAz ə mçinin h ls rbay r nümayi l ə ə ə ş rd simi simi ə fə ə ç hey ı eirlə ə

rbaycan diliv rbaycan nda N t aç İ ə dbird sində can milli musiqisi s mad ı ı d lması x ı ə İli” elanedilm ə rinin bu gün dill ı ş l layiqinc ə tinin üzvü, Faxral tinin üzvü, ə edibl ı ə ə ə ş ə b. Bildirilibki,N ə n, onun ş mi rbaycan rbaycan ddin N siminin yarad rbaycanda, xarici ölk rbaycanda, etdirilib. T ə ə rə ziyal ndan söhb siminin qə simi yarad simi n mə n fində ə ə r. Ç ı ə lar, m ə simiyə kt ə rində n sertifikatlarla mükafatland n sertifikatlarla qeydolunduğ

* ş eirlə ə ə airi ə bin mü d ı ə rbaycanl x ə ə ə ə t aç ı z n olanqonaqlara Az ı dbir iş ı biyyat ə si bar c h rə rinin ş ə ə kt ı ı larda Az İmad r c llə ə l ncam ə ı ı ə ı sr olunmu ə ğ b. daları l ı blil ə zb ı ri s ə ı k ğ simi ana diliil simi v ə lliml ə tirakç ı ə ə d ı mü ə ruz v bar ə ə ları ı ddin N ri olduğ ə ndində ə il ə r iş “Hürufiliyin “Hürufiliyin n d alt sl u vur l ə ə ə ə ə n ə ə ə rd rind tirak edib.GA rbaycan Prezidenti rbaycan llimi Fatma 2019-cuilinAz ı ı ndirilib və ə m d ş ları n ı znind Poeziya Günü ə nda müxt ə azə ğ

ki Arif mat N verilib. nteqrasiya M İnteqrasiya ə ə ə unu bildir ə ulan Beyn lu simiy n S trafl rbaycanl ə ə v ə ə ı b. T yana ı rbay yyad Allahverdi- yyad m ə ə ə Ə lxalq Türk M Türk lxalq h

eyni zamanda, zamanda, eyni ə ə Ə ş lif ölk liyev ad liyev ə ə ı z air haqqı ib. can milli ə rı lumat verib, lumat verib, dbird liyeva N liyeva ə İM-in icraç ş sr olunmuş ı l ri ı ları ı , farscav b. Sonda ə ə ə rk rbaycan rbaycan saslar ə n kom- ə ə l ə N İlham ə ı simi- zinin zinin na 1 rd ə nda ə ş si- si- ir- ə ə ı n ” ə - ı

ə R.H ə simi –650JahreImadeddin Nasimi”adl edilib. N söz sə Azə Azə H Zezva Medula İttifaq yük dan bə haqqı din N T m ə aliml ni, Az d rə ə ə ı ə dbird ş s bc biyyat, astronomiya, m biyyat,

ə rbaycan rbaycan rbaycanda rbaycanda ə ə İ Berlind nov i s ə mad d nda m ə n ı ə ə rinin Azə Konsertd Poeziya Günüt Poeziya Sentyabr Sonra m d ə n siminin 650illiyin l nov müs rbaycan rbaycan ə bi irs qoyub getdiyini nə ə ə ı ə timizi forma və n t mük d olanN ə ya ə ş siminin rbay ddin N tirakç əşkilatç ə ə ə z ş “InMemoriamNasimi–650 Jahre ImadeddinNasimi”adl s lumat verib.S ı airlə ə ə b. Onun ə can rlə ş ə mmə ı ə ə ə kt vili t n 11-d rs n ı lman dünyas d lara rini mütali ə ə ə ri il ə ı ə b ə y n dünya musiqisin ə siminin gə ı biyyat l siminin Yax s l tə vvə lil ə ı ə ğ ə g ə ə İ rl ə rə ı ə mad dbirind yana ş ilə rcüm r N ə Almaniyan ə l ç m eirlə find ldiyini n ldiyini ri istedadl ə ı tarixind b ə ə h ə ı ə ə x zmunca z ntiq elml siminin ddin N ə ə ə ş fir 1369-cu ild ri dig ə ə ı ş etdiyini, dövrünün etdiyini, t ı n t üçünhə ı sr olunmu st nc ya

ə ed nda ilkoperan ə “N ə r z karlar ə ə ı ə ə n ə rcüm ə b və z rə ə ə n Az r dillə ə ə ı ı ş simi” filmi nümayi ş b t Şə n paytaxt siminin ömür yolu v rə çatd ları ə eirlə ə * rini də rini ə ə r ikitə çatdı ə ı nginl fars mü fars rqin görk ə rcüm dii-f m böyük töhf ş ndan klassik edil ə ı

ı rə konsertt ı rbaycan rini söyl ə z rı s ı , ocüml ə ə b. n böyükş əşdirdiyini, sonrak ə rı ə rində

ls rcüm ı rl ə Ş çi Oqtay Kaz Oqtay çi n, ocümlə b, özünün r ı ə rə ə Berlind amax ə fi poeziy rində llifl k gürcü oxucular k gürcü ə ı n m mli müt ə ə n Almaniyadak əşkil edilib. ə yibl çiy ə riq ə ə ı d n ibar

rin d rin verdiyini ed qeyd ə şəh ə Şə air v ə ə nims ə ə n gürcüdilin ş t tlə Az r. d olunub. anı rq v əşə ə ə ə ə ə rində rin ə ngar n ilk balet musiqisininn ilkbalet b ə oriam Na- oriam ə yarad n fə ə ə kkür edilib. ı müt t “InMem ə mov və diyini qeyddiyini edib. O, rbaycan Bə rbaycan ə ə ə kkirlə nz yunan f yunan maraq göst ı sası ə n dünyaya dünyaya göz aç- ə ngliyi il ə rsiz yarad ə ı f ı c sill n ə s ı ı ri, filosofv ı na çatd kkir ı l ə qoydu konsert konsert gürcüş ı ə d ə ğ firi Ramin r üçünbö- ı ə ə na yax ls ə t st İ ə seçil mad ə ə ə n s ə rcüm f karlar ı ğ rdiyi- ı

ə c rı unu, sini, ı ə airi airi l l ə ı ı ı fir fir ə n- d- ğ b. n ə ə ı

Multikulturalizm, 3/ 2019 58

Multikulturalizm, 3/ 2019 Teyyub Aslanov,el Azə rə b baycan ehtiva etdiyini vur prezidenti Mehriban soprano AfaqAbbasovat mizd n Cə yarad dinin mi Passionu”kimi apar “Sülh Artisti”adı n da klassikmusiqininə t Azə Üzeyir Hacı Üzeyir liyimizin və b ə ə ı ə ə bli k konsertiaç is st ndə st lal Abbasov, Aliy lal Abbasov, r ə rbaycan Bə rbaycan ə ı ə ğ baycan musiqi m musiqi baycan c ə kar kar Az ı in İmad l ı mu c Konsertd Azə S Konsertd ə solisti AnarMikay solisti ı ı ə n m r –“Q ə l ı ı ı , elə fir konsertint n N n lay ə ğ ğ rbaycan Dövl rbaycan rbaycan Bə rbaycan ı ə am ndan söz açan Ramin H ndan sözaçan ə ddin N diasporum b ə d c ə siminin ə iqli davamç ı ə ylini xat ylini ı n klassikmusiqi il MusiqiAl ə ni irsininqorunub saxlanmas q elanedib. d st ə ə dim Fir Almaniyadak ə ə karlar dün na layiq görüldüyünü,na layiq Az ə ə ğ ə siminin s ə ulay c ə Ə ə ngiz ə st M ə ə rlə liyevan ı əşkil olunmas d uzun nümayuzun kt s ya ya musiqisinə rladan s ə sas ə ə karlar ı ə İ rinin oldu rinin ə t v Akademik Opera ə rl b. Azə ə ttifaq Operav mmə ı ı binin Ə rə lov canland ə ları ı n ri ş lizad fində ı eirlə n qoyulmas ı olduqlar ə n misilsizxidm ı ı dova, Sə İttifaq ı sas ə elmi v elmi na, onu ə ə rbaycan mu rbaycan fir Fir tlə ə n ə ri n il sintez edildiyini n sintezedildiyini ə ə ğ nda ri” Dövlə ə ə n Balet Teatr Balet ə unu da bildirib. unu da ə ndə ə s ə sası ı böyük töhf ı yana ə v s vilikl n ə ı ə rlə ə rı n s ı ı ə ngiz m ə nov onun nov 2008-ci ild id Q n s n l rs nda b b.

ə r ifaolunub. ı ə ı ri i bildirib. S ə ə ə nda xidm rs ş ə ə dri Fir d y ı dri, Xalq artisti Fir dri, Xalqartisti yana ə Ə ı ğ dig ə ə ə ş nda Heydə t Ansamblı ni, Tahir y ni ictimaiyy am tirak edib. ə g ə ə ə lizad Balet Teatr ə st rbaycan m tlə ı ə g n ə ı ə tirdiyi “D ı ndan sözaçandiplomat ölk ndan r Az ə ş ə rinin oldu l ə n solistiMüt verdiyini n verdiyini ə ı ngiz ə lm , müasir formalar , müasir nmiş v ə ə ə tl ə ə z ə İ fir Ramin H ə sin rbaycan b rbaycan mad İbi ə onun hə Ə rin r rə

n ə Ə ə lizad ş ə ı çatd ə s n solisti,Xalqartisti ə ə ov, Firudin Allahver- tin, bu ölk bu tin, ı verdiyi töhf verdiyi ə ə d liyev Fonduv liyev ğ n rvi gör rlə ddin N ə unu qeyd edib. ı n balettruppas niyyə ə ş ə ə ə ı YUNESKO-nun ri ifaolunub. Xa- ə ”, “Zikr”, “N ”, “Zikr”, rı y z mkarları llim D ə ngiz ə ə ə b. Az dahi b dahi rə st t ə tinin xaricd ə əşəkkür ed ə çatd s simi obrazı ı karlar ə ə daözünd Ə nov Az d ə ə lizad mirov v ə rbaycan- ə n ki sə y ı ə ı ə rı ə n dahi st ı onun gör b. O, n ə ə ı ı ə n – nin n fir- kar ə si- ə ə ı r- n ə ə ə ə - - -

 Nəsimi İli

Aida QASIMOVA Filologiya elmləri doktoru, professor

Hürufilərə qarþý iki inkvizisiya məhkəməsi

Hürufilik təlimi müsəlman dünyasının Şərq əyalətlərində yaranıb yayılsa da, Teymurilərin təqibi hürufilərin Anadoluya, oradan da Şama və Misirə yol aç- masına səbəb oldu. Nəticədə Şamda, Misirdə fəaliyyət göstərən hürufilər ərəb ta- rixçilərinin və ədiblərinin nəzərini cəlb etdi. Bu hal Azərbaycanın fikir tarixində mühüm yeri olan hürufilik təlimini, xüsusilə Nəsiminin həyat və fəaliyyətini öy- rənmək üçün ərəb mənbələrinin nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini təsdiq- ləyir. Həmin dövrdə Hələb məmluk bəylərinin nəzarəti altında olduğundan, hürufi hərəkatının yalnız Suriya deyil, həm də Misirlə sıx bağlı olduğunu görürük. Məmluklar dövründə qələmə alınmış aşağıdakı əsərlərdə bizi maraqlandıran məlumatlara rast gəlirik. Həmin əsərləri xronoloji ardıcıllıqla belə sıralaya bilərik:

1) Taqiəddin Əhməd ibn Əli əl-Maqrizi (vəfatı:1442), Durar əl-uqud əl- fəridə fi təracim əl-əyan əl-mufidə. 2) İbn Həcər əl-Asqalani (v.1449), İnbə əl-ğumr bi-əbnə əl-umr. 3) Sıbt ibn əl-Əcəmi əl-Hələbi (v.1479), Kunuz əz-zəhəb fi tərix Hələb. 4) Şəmsəddin əs-Səxavi (v.1497), Əd-Dau əl-Ləmi li-əhli əl-qarn ət-təsi. 5) Şəmsəddin əs-Səxavi, əl-Qaul əl munbi an tərcəməti ibn əl-Arabi. 6) Məhəmməd ibn İyas əl-Əcəmi (v.1524), Bədəi əz-zuhur fi vaqai əl-duhur. 7) Abd əl-Vahhab əş-Şərani (v.1565), Əl-yavaqit va l-cavahir fi bəyən aqaid əl-əkabir. 8) Katib Çələbi (v.1609), Kəşf əz-zunun. 9) İbn əl-İmad Şihab əd-Din Abd əl-Hayy əd-Dimaşqi əl-Hənbəli (v.1678), Şəzərət əz-zəhəb fi əxbər mən zəhəb. 10) Kamil ibn Huseyn əl-Hələbi əl-Ğazzi (v.1351/1932), Kitab nəhr əz- zəhəb fi tərix Hələb.

Bu yazıda məmluklar dövründə baş vermiş iki inkvizisiya məhkəməsindən

bəhs ediləcək. Birinci məhkəmə Nəsimiyə qarşı Hələbdə 1418-ci ildə çağırılıb. ultikulturalizm, 3/ 2019

İkinci isə 1435-ci ildə Nəsiminin davamçılarından birinə qarşı Qahirədə həyata M keçirilib. Hər iki məhkəmə prosesi orta əsr ərəb tarixçiləri tərəfindən qələmə alınıb. Nəsimiyə qarşı məhkəmə prosesi Sibt ibn əl-Əcəminin "Kunuz əz-zəhəb fi 59

Multikulturalizm, 3/ 2019 Misird ründ lu yiy İslama v dan t ə Kölə sild b böyük qismivaxtil m d b lumatı dürülm nin Qahir ş sufilə m rı ə ibn bar H a d t m Bünyadov Sibt ibn t asreyn böyük gücv m nunda 480min Xalidin qeyd etdiyi kimi, ə ə ə adü ş rə llifl ə ə ə ə ə n hə rix H rix H ə crübə ə ə ğ a ki variant bl rinin hürufilikd zi m c b dilinivə zh si m ğ ə u nə ə ı ə ə ə d ş ə ı d ə ş n sonra orduya q orduya n sonra ə o da gör l- r ı rd ə rə ə ül n (833-842) mühüm roloynay ə r olduqları rd r ikisininM , Fə XIII " Ə M Bu yaz Haqqı İkinci m bini t Ə toplumam ə ə biyyat diliə biyyat ə ğ ə ə ə ə ə sin Ə v ə ə z

l-Asqalaninin " l ı sas mövzuya keçm lumatlar, ayr lumatlar, lanlar si v si l nim t l-m c ə n köl ə ndir. ə lar; onlar ə ə ə rə ə ə vvə l- ə b rə b" (“H mluklar kimidi? ə zlullah v ə hürufilə mi v mi d Ə ə b yiy ə l ı ə əş- çarpı ə ə ə c ə il ə nda b srd ə mluki val-usmani). c üz d ə msil etm l Tulunil ki m ə nm nüfuzsahibi idilə ı ə ə tnin özüil

ı ə da alanbirs yer d yimiz kimi, onun b kimi, yimiz ə Şə n t rə İslam diniil kimi sat ə minin m ə ə tan ə ə hkə ibnH ndan verdikl ə ı biyyat fimd n l hb ə ə ə kdə ə r. Türkl ə ə ı ə l ə ə İ hsili ad n nirdil ə ki metafizik mahiyy ə hkə risinin soyulmas lumat verilm rə ı ə ə mluk idi.El var slam dünyas ə rə hs ed m b tarixin ş mluk sultanlar hürufiliyin mahiyy

" (“B ə müolub. Ziya qar israrl ə ə ı b diliidi. ə rə ə ca olaraq,h ə sir al sir n ilkdə ə m prosesibirincid ə r, sonrais İnb sini n ı ə " (Bak bul edilir,b ə bc c ə lm tni ilkd tni ə deyil, onunMuhamm deyil, ş ə r. M ə si, ə ə ı İ r ə ə c ə i ı r x yaz H yaz ı ə si çoxdagüclü deyildi. v Amma Misir t ə ş ə

ı idil ə ş ə ş zd nm ə q ə ba ə yimiz inkvizisiya m inkvizisiya yimiz l-Asqalani N ş l ə idi dövl n ikim ə l- dairqı rə ə airin h fə ı ə z ri m ı ı ə , 2019) kitabı tdiyi "kafir",tdiyi "zindik", "mülhid" kimi ifad ğ pçaq u ra m mluk b ə ə r ı b xilaf n önc ə ğ olaraqAz ə ı ş umr fiə Ə r ə n r. ə (Ə ə si”) si”) l ə v ə f ı ı l zi q rə

almaq laz almaq ə elml ə ə n ictimai-siyasi h ə ı İx ə Ziya Bünyadov t Bünyadov Ziya bu ı n ə min dövrl ə b tarixininalic lumat lumat ə ə bc , N ya valideynl ya ə llimin xidm lumatlar – N ı ə ə c ı zil ş ə ə z n r rd bsind ə ş rh idil tinin banisiMə ə m ə s ı ə Ə aqlar na l x ə d ə ə ə ə tind d ı ə yl ə ə tinin n 18il sonradüz li N lar. Daim sayv ə bnə siminin edam rində ri saraylarda mühüm v mühüm ri saraylarda ə ə ə ri öyr ə l ti il ə ə smi ideologiyas ə ə ə mluklar bar güclü olmasalar da, m güclüolmasalarda, ə tl ə ş Fatimil r dövlə simiy ri öz aralar ri öz d ə zinə übhə ə rbaycan ə ı

ə v mda göst ə idil h ri il ə ə bil Xalid, ı n keçirdi.Birincim ə

ə l-umr" olaninsanlar (“Müasirimiz ba md ə ə zablı ə ə ə rd l ks olunub. edam l d ə nir, ikinci m nir, ikinci ə do ə ə ə ə ri”) ri”) ə raz ğ ı tini qiym r. Onlar mür. Onlar ə x tlə tarixi bax ə ə r. M ə dig ə l ə siminin davamç t-T hkə ri tə ı nab insanlar ı edam növüil ğ r dövl ə

n elmi gündə ə rinin ə ı urmur. Burada urmur. yaln lif ə yat h ə ə la ə ı ə rə ı r ə m nda s rdiyim kimi, m kimi, rdiyim ə ə d il bbax ə ı ə ş ə rə ə r d hz bus nda ad mmə b m ə find m ı Mut l- ə rind ə nda türkl q fində l ə qüdr ə ə Ə ba ı ı ə ə ə sası r nl olanortodoks sünni ə ı tind rini tlə ı d sa m ı ı ri soyulmas ə li olan Y ə ı q. n " ə ə d ibnTu mdan mdan ə ə nbə ğ n a ə ə ş geni nib. Buproses ibn ndirm b rh l yy sim Billah n n maddi və ə ı ə ə İ ı ə

ı ə ə türk m türk bar l ə t tc ə ş ə ə qoyurlar.N l b ə ə ə l-arabi beyn ks etdir min l kar edilib. Ziya edilib. Ziya kar ə zif lumat ver lumat ə l-Baqainin m m ə n türk dilind ə n t ə ə ə ə rində

ı d bdə rin hegemon- ə rh artantürkl ə ə ları mluk bə

ə ə ə ı n yax ə laq ə

ə ə kl d ə l ə Ş əşb s ğ n-nubə lim v ə ə ks olunub. ks olunub. g ə l amda elm n, onlar cun qo ndan biri- ə mluklar r tuturdu. ə ı ”) ə yer alan yer ə b rf döyü ə d l hallar ə ı mluklar ə ə ı tirilir. ə ə z onla- kin öl- n döv- ə ə l n Sibt s.s ndiril- onlar n mü- ə ə ə rab s r ba- ə yl t k: la bi la bi ə rin- ə ə ş bil ə ə l- u- h- ə ı ı ə ə ri r, ı n n ə ş - - r ,

Misirdə və Suriyada ağalıq edən əyyubilərin də inzibati və ordu sistemin- də əsas yeri türklər tuturdu. XIII əsrdə Misirdə türk əsilli məmluk bəyləri haki- miyyətə gəlir və uzun müddət hakimiyyətdə qalır (1250-1517). Əyyubi hökm- darı Salih Nəcm əd-Din Əyyubinin xanımı Şəcərət əd-Dürr Misirdə Məmluklar dövlətinin yaranmasında böyük rol oynayır. Hətta bəzi tarixçilər onu ilk məm- luk hökmdarı sayırlar. Belə ki, Salih Nəcm əd-Din Əyyubi vəfat edərkən, ordu- da və cəmiyyətdə xaos yaranacağından ehtiyatlanan Şəcərət əd-Dürr bir müddət ərinin ölümünü gizli saxlayır, o vaxt hərbi yürüşdə olan oğlu Turanşahın qayıt- masını gözləyir. Amma onun hakimiyyəti bir ay belə çəkmir; Turanşahın sərt davranışını və qabalığını bəyənməyən məmluk bəyləri onu qətlə yetirirlər (1251). Beləliklə, Şəcərət əd-Dürr Misirdə məmluk bəylərinin ağalığını təmsil edən hökmdar olur. O, 80 gün Misiri idarə edir. Amma qadın olduğu üçün Abbasi xəlifəsi Şəcərət əd-Dürrün legitimliyini tanımaq istəmir. Şəcərət əd-Dürr məmluk bəyi İzz əd-Din Aybəkə ərə gedir. Aybək dövləti əyyubilər sülaləsi adından azyaşlı Əyyubi şahzadəsinin qəyyumu kimi idarə edir. Amma zaman- zaman Əyyubilərin tarix səhnəsindən silinməsi nəticəsində Misirdə məmluk bəyləri hakimiyyətə gəlir. Sonrakı hadisələr saray intriqaları çərçivəsində davam edir; Aybəki başqa bir qadına qısqanan Şəcərət əd-Dürr onu kənizlərinin köməyi ilə öldürür. Aybəkin anası isə Şəcərət əd-Dürrü öldürdür və beləliklə, Əyyubilər tarix səhnəsindən çıxıb yerlərini məmluk bəylərinə təhvil verirlər. Misirdə məmlukların hakimiyyəti müsəlman dünyasında elm və mədəniy- yət mərkəzinin Bağdaddan Qahirəyə keçməsi ilə xarakterik idi. Belə ki, məmluk bəyləri monqol-tatar istilasına sinə gərməklə öz ölkələrində nisbi sabitliyi, elm və mədəniyyətin çiçəklənməsini təmin edə bilmişdilər. Məmluk hökmdarı Məlik Müzəffər Seyf əd-Dinin monqol-tatar ordusunu məğlub etməsi ədəbiyyat- da böyük əks-səda doğurur. Bu, "türkü yalnız türk məğlub edər" fikrini yaradır. Məlumdur ki, tarix səhnəsində qələbə və siyasi sabitlik adətən elm və mə- dəniyyətin çiçəklənməsi ilə müşayiət edilir. Misirdə və Şamda məmluk ağalığı da mədəniyyətin inkişafı ilə xarakterikdir. Burada tarix, coğrafiya, təbiət elm- ləri, eləcə də ədəbiyyat və poeziya inkişaf edir, bir sıra görkəmli alim, ədib və şairlər yetişir. Bağdadın ədəbiyyat sahəsində ulduzunun sönməkdə olduğu bir vaxtda məhz Misir estafeti ələ alıb söz sənətini yaşadır. Mühüm bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, məmluk ağalığı özü iki mərhələyə ayrılır. Birinci mərhələ türk əsilli məmlukların, ikinci mərhələ isə çər- kəz əsilli məmlukların adı ilə bağlıdır. "Bəhri məmluklar" adlanan türk əsilli məmlukların ağalığı 1250-1382-ci illəri, çərkəz əsilli məmlukların ağalığı isə 1382-ci ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Çərkəz məmlukları tarixdə "Burci" məm- luklar kimi tanınır. 1517-ci ildə Osmanlı dövləti məmluk ağalığına son qoyur. Nəsiminin həyatı çərkəs məmluklarının ağalığı dövrünə təsadüf edir. O dövrlə bağlı müraciət etdiyimiz ərəb mənbələrinin hamısı məmluk mənbəsi sayılır.

ultikulturalizm, 3/ 2019

Multikulturalizm, 3/ 2019 Şə raya mi q m b bil yarana dis dan do mir. Bu,odövroxucusunun t ki, mü göst "Maqtal Ə Ə y dedi: "Y qarda F ı ə ə c s lan Sibt ibn lan Sibtibn ə zi th ms ms ə ə ə ml rd minin minin l ə ə ə ə rilir ki, ki, rilir ə Ş ş ə tlə ri n ə lyazma x lyazma ə d-Din, ba ə "Y Ə ed Qeyd Bu m Birinci inkvizisiya m ı ğ eyx Muz Ziya Bünyadovun t Ziya N d-Din ibn ibn llif bə ur. T yetirildi. Y yetirildi. li N ə Ə əşb ə ə R ə ə siminin edam ql ed li c s ə ə ə ə ə ə ə ə əəssüf ki,ə l-Hazuq topla hk yinin f bbim, dönm yolumuzdan ə zi hallarda müə zi hallarda ri böyük ri böyük lyazmada "Matlab qatl qatl "Matlab lyazmada kin (H siminin q siminin ə n-Nə ə ə l- ə ş ə ə taları k ki, bum m Ə h yy n müə Ə ə c ə min min simi"dir. simi"dir. prosesi xronoloji bax prosesi xronoloji ə ə əşb ə nbə ə minin "Kunuz "Kunuz minin l (ba rqin l olmas ə ə b hakimiY ə ı h li qazisi ə llifl r na ayr k D ə d-Dövl ə ə ə ş tli miyy b m varm ə

ş ə ə m ş rcüm ı ə qalə r daqeyd edilir.Bütünbus afii qazisi ibn Xat afii qazisi yy Ə r ı ə ş ı ə ə ə ə s nbə ə ca fə d ə srl qdim edil hk ə l- ə t ı nin t n fikirl ı Ş ə r, b rin istifad rin ə ( . O(Y Ə malikdir. N ihab si aras ə əşb Ş l ə dld r keç ə ə sil h eyx eyx m ə ə rində z-z ə zi x n-N ə ə rcüm ə k ə ə ə si –N ( ə əşb ə kdə İzzə d-Din ibnHilal v ı rin kim ə ə h sr edilib. M sr edilib. nda b Ə ı ə ə ə buhalatez-tezrastg ndə l-Yusifinin) dövründ l-Yusifinin) mdan Nə mdan ə b simi" adl simi" n m ə dliyy b fit ə ə ə n və etdiyimiz n k və ddinin köm si bir s rlə n sonram ə ə ə ə simiy simi mütt ri yet zi f lumata yax lumata ə ə fitn ı ə yaxud hə yaxud b m rix H evind simiy ə ə ı ə ha ı rql n-Nasiri), ba ə ə ə ra ç nsub oldu ə hz bubax -fə h rinc ə ş ə l ə ə ə iy ə r görünür. ə ə sada uymaqdan s ə ) m b ə sr olunan m sr olunan əş kçisi), ba b" tnl yax ə ə tinlikl ə ə ə nbə yaz açı rinin qeyd hiss bl onun d ı him kimi ndan b ndan ə ə ə ə rində hkə s ı rd li qazisi ibn Hilal) li qazisi ibnHilal) ə n m qlam ğ ə ı ı ə rind s mdan Sibtibn ə unu ayd zindiq linir. Mə ə ı m r do olub. n m ş ş anla ə h ə ə ə maliki qazisi ə nbə ı çağ l v rlar. Mə

ə ə ə ğ ə ə ə qal d olmas n nim t ks olunub. olunub. ks urur. Bel t olunmuş l ə Ə ş ə ı ı fi qazisi ı n bildir- ə rd rd lum ha- lmazl li N nin ad ə ə ə ı n sind ə . Bu- n sa- ə tnd rcü- ə s ı ə si- n- ı ı l- q ə ə ə - ı

adlanmas çüo kimi Öm ba Ə m ə t göz adamlar ə b yulmas h x müdd ona x nec t verdi. Ard qazisi ibnHilal),h xo H l m N ni sübutet,etm çuo diqlikd ğ ə ə ə l-Arabi, 1997, s.125-126). d-Din ə ə ə ı li olmas ə ə rix Hə rildi. Onlarfitvailə ri rə ə ə n ğ d bsxanas b ş nbə simi is simi sistemini öyr sistemini dun Rasulu Allah" deyirdi). O(N dun RasuluAllah"deyirdi). ı ə una g ğ l ə ğ ə ə rı ı ölüm fitvas l ninin parça-parça edilibhiss r verildi. Bundansonra lu deyir ki, imamiv lu deyirki, lu) v l q. (N ə ə ı dd etdi.M ş ğ N Bu parçah v Bu adamkafir Növbə M - (H - Maliki qazisidedi: azaram. van B - Dedi: S - Maliki qazisidedi: N - li) maliki qazisind li) maliki b td ə ə eirlə ı ı ə v Ə Fitva ı v N l , özünün seyid say n ə r verim. Gözlə ə ə ə ə ə ı ə ə ə ə g ə ı N ə mühit b, tahqiq rin bə lm l ə ı ə ı n bufit na diqq ə ə li, y a ə üçün"Buzindiq ə siminin na apartd nca ibnHilalmalikiqazisin ə yeddigün c n N şəh OsmanQarayölük ri varidi"(S ri qid siminin ard simi) b b r qazil ğ ə ə ti m simi h simi ə di (çünki nüfuzca malikidi (çünkinüfuzca qazil yaz z ə ə miri) Y miri) ı ə r ül n sini korlam zi türk m zi türk ə simini öldür ı ə ə ə ı ver s ə ı ə daim k nm uy ə clisd ld ə clis H ə m N ə ə ti c ə ə n, s r v ı Ş min m min ı zi a ması leyhin ə v . Sonra Sultan ə ə ı raz auqi ğ bsd yaz bil k üçündə ə ə əşb un gə ə ə ə ə ı ə y ül lb etm nca gedirl mülhid idi.Onundedikl surə olanhə ğ ni öldürtdür ə siminin h ı ə ə ı ç ə bt ibn ı s ə ə ə ə la ə l ə k, gör ls ı ə qald ə ə nbə isn rə n dahayuxar ə Şə limeyi- l ə k dedi: ı ma ı dinin ı ş b x ı ı h

clisd ş

zlar lmas öldürülsün!" demirs mad m? m? lm d şəkild ti ı d s və ə ş ə ə ə ə l ə ı raz mir Y mir etdi.Naib(H mirinin göst ə bilm ə . n k ist Ş ə a ı ə rində y ə göndə ı ə diyind ə v nbə eyx Muz ə ı k Sultann yoldan ç ı Falih l-Ac ə ş ə fi m lar. şəh ə N buad ə şəhad ı ariyy rli m l ə deyils ə r". yat ə ı ə m ver n li ba ə rinin ə ə rdim. N rdim. əşb ə qeydedilm ə rə ə c siminin zindiq olmas ə ə rd ı simi), m simi), mi ə ə ə zh n mri g rilm ə m, çünkiSultantap ə m". Naibbu cür iddialar ə ə dedi: n zaman-zaman unudulmu ə hk ə ı ə nbə ı ı

ş , h bil tlə k N da oturmu carç ə m ş l-Bə ə ə qazisi Ə ə bində i ə ı , m yy l-H ə ə xar ə açı ə ə m li b dir. ə ə dey dair riş ə ə ə si tap m d ə ə ə qbul edir.N rs ldi. siminin ə ri dahaüstünsay kkur, cild 2,Hə cild kkur, l ə ə zirz simini l ə ı ə nin nə ə i il n N ə ə ə rd ə b. Onlarkafirlikd l b hakimi Y n olanibn hkə , qazil ə İlk növb nmi? y Dulqadir kilib nümayi ə ə ə ə ə ı bi (v.1479), Kunuz ə Ş Ə c n? ortaə ə rində ("Lə l ş sin ə eyx eyx ə ə

ı mrd m k. ş simiy rini tə rini Ə r ı du. Bu da maliki qazisinin Buda du. ə tic l ə dliyy ş ı ə münasib d i rd n Allahas Ş il ə ə rə ə ə srl N ihab liy ə ı si bar özübar ə , oradak ə . Çünki N d ə msil ed mid birs h ı ə ə ə siminin ba ə əşb ə ş ə Ş v ə evind rd siminin d siminin burada ı , onun qarda , xüsusil anaq rı ə ill ş ə l ddin ibn Hilal( ə ə etdirilm b ki,hə ə ə q ı ə n ç M k) dedi:"Dediyi- l ə ə b: D ə d ı ə t bildir t nin sözünə AllahMuham- rd ı ə ı ə ə ş ə ı çox e çox tli bar tli ğ ə , ilhadvə ı ı ül ə

sində n (y xartd ı ş ı mluk m topla ə ). O(h ). n , onunm ə ş ə l-Mu ş ə ə ı airin ad simi h simi ə r airin Öm ş rı imamiliy ə ə r iş m risinin so- qa birad z-zə ə ni Dulus- q. Amma q. Amma ə ə deyil ə si, sonra si, sonra aya gös- aya ş ı l-Qalə n Kürk- ş rı d itmi bar ş ə ı ə d b qala Nasir Nasir ə yy h ə fitva gör ı nbə ə zin- ə hk . Bu ı min min ş ə b fi ə n ə ə ə di. d d x- n- ə ı ə m l- li n ə ə ə ə r - ı

Multikulturalizm, 3/ 2019 ləsi adını üstələmişdir. Ola bilsin, sünni məzhəbinin üstünlük təşkil etdiyi doğ- ma Şamaxıda şair Ömər adlanmış, amma həyatının sonrakı dövrlərində şiə dai- rələrinə yaxınlığı səbəbindən bu ad onun təxəllüsü tərəfindən üstələnmişdir. Şairin ələvilərə yaxınlığı səbəbindən özünü Əli kimi təqdim etməsi və Hələbdə bu cür adlanması da ağlabatandır. Məlumdur ki, Hələb tarixən şiə şəhəri kimi tanınmış, burada X əsrdə Seyf əd-Dövlənin şiə Həmdani sülaləsinin ağalığı bər- qərar olmuşdur. Bu baxımdan Nəsiminin də məhz bu şəhəri yaşayış üçün seç- məsi təbii görünür.

Nəsiminin mühakimə edildiyi bina Nəsiminin məhkəməsi aparılan Ədliyyə evi barədə kiçik bir məlumat yerinə düşər: "Dər əl-Ədl (Ədliyyə evi) adlanan binalar yarananadək Misir və Suriyada məhkəmə prosesləri məscid və mədrəsələrdə aparılırdı" (Jonathat P. Berkey, Mamluk Religious Policy). Ədliyyə evlərinin əsası hələ məmluklardan əvvəl ha- kimiyyətdə olan Əyyubilər dövründə qoyulmuşdu. Hələbdə Nəsiminin mühaki- mə edildiyi Ədliyyə evi Əyyubi hakimi Səlahəddinin (v.1193) oğlu Zahir Ğazi (1186-1216) tərəfindən inşa edilmişdi. Bu, Məmluklar dövrünün beş əsas ədliy- yə evindən biri idi. Ədliyyə evi Hələb hakiminin iqamətgahı olan qalanın yaxın- lığında üzü şəhərə tərəf inşa edilmişdi. Hələb hakimi öz inzibati komandası ilə qalada yaşayırdı. Hələb əhalisi isə qaladan kənarda, Qərbə tərəf olan ərazidə məskunlaşmışdı. Qala yaxınlığında tikilmiş Ədliyyə evi bir növ hakim dairələ- rin şəhər əhalisi ilə ünsiyyətdə olduğu yer idi. Ədliyyə evində Hələb hakimi şə- hərin ağası statusunu həyata keçirirdi (Nasser Rabbat, The Ideological Signifi- cance of the Dar al-Adl).

Məmluklar dövründə qazi əl-qüzat təsisatı Yuxarıdakı məhkəmə səhnəsi Məmluklar dövrünün şəriət məhkəmələrini təsvir etmək baxımından maraqlıdır. Belə ki, Məmluklar dövründə dörd sünni məzhəbinin hər birinin özünün baş qazisi (qazi əl-qüzat) var idi. Amma nüfuz baxımından şafii və hənəfi qaziləri daha üstün sayılırdı. Bu səbəbdən yuxarıdakı parçada birinci şafii qazisi Şeyx Muzəyyəl kimi tanınan ibn Xətib ən-Nasirinin adı çəkilir. Şafii qazisindən sonra hənəfi, maliki və hənbəli qaziləri gəlir. Mü- hüm şəriət hökmləri bu qazilərin məclisində qəbul edilirdi. Amma göründüyü kimi, son söz sultanın yerlərdəki nümayəndəsinə, edam məsələlərində isə sul- tanın özünə məxsus idi. Nəsiminin ittihamı məsələsində cəmiyyətdə daha böyük nüfuz sahibi olan şafii və hənəfi qaziləri sanki şairi öldürməkdə çox da maraqlı görsənmirlər. Daha az nüfuzu olan hənbəli qazisi isə cidd-cəhd göstərir və bu işə maliki qazisini təhrik edir. Yəşbəkin belə bir məhkəmə çağırması Nəsiminin Hələbdəki nüfuzun-

ultikulturalizm, 3/ 2019 dan, ətrafına adamlar toplamasından irəli gəlirdi. Əl-Asqalaninin "İnbə əl-ğumr"

M əsərində "Nəsiminin ardınca gedənlər çoxaldı, bidəti yayıldı" – deməsinin şahidi oluruq (cild 7, s.270-271). Gördüyümüz kimi, məhkəmənin çağırılması təşəbbü- sü də dünyəvi hakimdən, Yəşbəkdən gəlir. 64

Əslində, məmluk hökmdarları cüzi istisnalarla dini məsələlərə çox da hə- vəsli deyildilər. Onlar ərəb dilində də zəif idilər. Bununla belə, orta əsr düşüncə tərzinə müvafiq olaraq hər bir hökmü dini cəhətdən əsaslandırmağın vacibliyini bilirdilər. Bəzən də toplumun ümumi mənəvi durumunu nəzərə alıb kütləvi mə- rasimlərə rəhbərlik edirdilər. Məsələn, Qahirədə vəba xəstəliyi yayılarkən (822/1419) Sultan Müəyyəd üç gün oruc tutulmasını elan edir. Üçüncü günün sonunda başının dəstəsi ilə səhrada bir mərasim keçirir. Ərəb tarixçiləri (məs. ibn Tağribordi) bu mərasimdən sonra vəbanın gerilədiyini bildirir (bax: Mustafa Banister, Naught Remains to the Caliph but his Title). Həmin dövrdə qazilərin nüfuz dərəcəsi qazi əl-qüzat vəzifəsinə verilən rüş- vətdə də görünür. Baş hənəfi və şafii qazisi vəzifəsi 3000 dinara, baş maliki qazisi vəzifəsi 2000 dinara, baş hənbəli qazisi vəzifəsi isə 1000 dinara satılırdı. Bu səbəbdən axırıncı Məmluk sultanlarından olan Qansuh əl-Ğauri (1501-1516) dörd məzhəbin baş qazisini bir gündə təyin edib heç birindən rüşvət almadıqda Qahirə əhalisi həm məmnunluq, həm də təəccüb içində qalır (Annemarie Schimmel, Some Glımpses of the Relıgıous Lıfe ın Egypt).

Sultanlar, hürufilər və əcəmlər Nəsiminin məhkəməsi Sultan Müəyyədin şairə qarşı barışmaz ədavətini əks etdirir. Amma bunu sultanın mistik yönümlü bidətçiliyi qəbul etməməsi ilə əlaqə- ləndirə bilmərik. Təbii ki, sultanlar ortodoks sünni məzhəbini təmsil edən üləma ilə sıx əməkdaşlıq edir, özlərini onlara dinin qoruyucusu kimi göstərirdilər. Bu hal hər iki tərəfi razı salırdı. Nəsiminin məhkəməsində olduğu kimi, sultan özbaşına qərar qəbul etdikdə belə üləma bunu İslamın qorunması yolunda zəruri addım kimi qələmə verirdi. Digər tərəfdən, Məmluklar cəmiyyətinin dini mənzərəsi rən- garəng olduğundan sultanlar, o cümlədən, Müəyyəd müxtəlif istiqamətləri yaxın- laşdırmağa can atır, yalnız ortodoks sünni məzhəbinə deyil, hətta bidətçi cərəyan- lara da diqqət yetirirdilər. Cəmiyyətdə sufilərin də müəyyən nüfuzu vardı. Sultan Müəyyədin bəzən xirqə geyinib sufi səma məclislərinə qatılması barədə məlumat- lar var. Məsələn, o, Siryaqus xanəgahına gedib sufilərin səma məclisinə qatılar, xoşladığı mahnıları təkrar-təkrar dinləyərdi. Bir dəfə "fəqir" dərvişlərin məclisin- də Sultan Müəyyəd özü də nəğmə oxumuş, bundan ruhlanan dərvişlər həvəslənib rəqs etmişdilər. Sultan dərvişlərə ziyafət vermiş və onların xanəgahına yüz min dirhəm bağışlamışdı (Annemarie Schimmel, Some Glımpses). Deməli, Sultan Müəyyədin Nəsimi barədə amansız hökmü şairin hürufili- yi və sultanın ortodoks təəssübkeşliyi ilə deyil, bir çox nəsimişünasların qeyd etdiyi kimi, siyasi səbəblərlə bağlı idi. Sonradan biz başqa bir Məmluk sultanının, Qansuh əl-Ğaurinin Nəsimi- nin qəbri üzərində məqbərə tikdirməsinin şahidi oluruq. Bu barədə əl-Ğazzi kimi tanınan Kamil ibn Huseyn əl-Hələbi (v.1932) deyir: “Nəsimi 820-ci ildə

qətlə yetirilərkən İsmailiyyənin qərbindəki bir məhəllədə, köhnə bir məsciddə ultikulturalizm, 3/ 2019

dəfn edildi. Sonra, 910-cu ildə (miladi 1504) Sultan Qansuh əl-Ğauri oranı tə- M mir etdirdi” (Kitab nəhr əz-zəhəb fi tərix Hələb). 65

Multikulturalizm, 3/ 2019 İslam ehkamlar ə la s tutub. yer yaz Karl Ernst hakimiyy onun " sur H rə sald l t t lövhlük olard rı daha a Ğ rkl b fə tan onu m siyasi nan ba yax çox idil simi tə m onun N l Ğ ris Behrensinmü böyük hörm yev, A.Gölp yev, N m inkvizisiya M ı ə ə ə ə l-M ə q nümayi n ş aurinin aurinin ə rirdil n türkl msil ed tdiyinin tdiyinin vi hökmdar ə l əərr rlik etmi an olmam ə ı ə siminin edam (batiniliyə n ı l rinin nə ı n adamlar ə qda kafir kimiedamedil əərinin “Lüzumiyyat” divan ə rində İslam daxilind ə Qeyd etm Qeyd Bə Orta N Din, yoxsasiyas Fikrimizc ed Qeyd ğ ş llac ə rə Ə t ə ə qa bir n labatand r, amma b r, amma ə ə r. Onlarsultan simiyy n fində ə ə zi mistikl siminin bu d ə ə n-Numanda t r, y Ş ə n sufil ı ş tinin z c ş onlardangeriqalmayan ibn Ruzbihan ş n (v.922) görünm l-H ah ahidi oluruq. N z ə etdirirdil di" (DorisBehrens-Abouseif,al-Ghawriand theArts). ə ə ı ı ə ml srl t sahibiolub.Sultanözüis ş narlı ı ə ı ə n qoyulmuş rd ) v . Düzdür,M d

ə ı ni az ə İsmay hkə ı ndan biri ba Ş ə ə qq" dem ə ə ı r ki, “bu cür bid r ki,“bucür k ki, Sultan Qansuh ə ı ə ı ” ə rə ə dimin d ordeninə ə rd ah ə na skeptik,hə ı r. tutulmas , bu ax , bu ə nda dabirçoxmüə k ist rin s s okkult yönümlü hürufiliy ş v (Carl Ernst, WordsofEcstasy). (Carl Ernst, iflə m alt (busöz ə ə ə ahid ə r bid l

ə İsmay z ə ə ə ə ı İslam dünyas ri türkl ə ə ba sin l l ki bid diyi bir dövrd bir diyi ə ə ə n, yuxar r. ə ı ə n yanı ı rdim ki, rə ə ma m rlə h l ı l ə ə ə ə ə ə ş rı ə c si olmay sultan ç tçi kimi edam edildiyihalda,hülul v ə b du. qalar t? rini t ba ı ə ba nc ı r yerd l X ə ə ə fikrin d ə ş mluk sultanlar ə l siminin dünyagörüş ə ə musiqiçi ibnQ km ı ə ə ə tçiliy ğ ğ ri n m ı Ə amans ə na m rini ba clisl mi ə nda bütün qeyri- l l nl ı ı ı ə tainin yanı ı c ) qeyd etdiyi kimi, siyasi motivl kimi, siyasi etdiyi ) qeyd da qeyd etdiyimiz kimi,c tta istehzal D ə l ə ə ı qdim etm ə ə ş ə ı ə ı n yan k heç ə lumat ovaxtlar" r ğ ə tçi m birv ml ı mü rin, ə ə ə ı z ə nda v bir daha haqqqazand ı ı b, hə ə b dünyas rin qar ndan ir nda inkvizisiya m ə m hz özxalq ə ə ş ə rd ı ı r sultan əşq l- zl siyasi güc siyasi ş ə na y ə llifl ayiə ə ə Ğ slind d nda böyük hörm ə ı ş tutulurdu– ə qla q hkə m d h ə ı ə aurinin n ə hürufiliy ə mübariz “Ris ş sin a v ə qoş na göndə ə ı ı ə ilikl t edirdil ı ğ rin (Z.Bünyadov, K.Burrill,Q.Pa rin (Z.Bünyadov, özlə yi laz münasib m li g ə ə ə ı ə ı m ı ı b yar H ə , hakim qüvvə nda

ə j n saray n saray tl ı ulur, bir s ə ə l ğ ə q idi. ə ə ə traf ə ə ə ı edam edilm edam rə l ünə l rini dinin qoruyucusu kimi gös- n lirdi. Buordenin rd nsub sufi yetirilm l ı ə ə ı ə na bel ı şə ə bl t m Onun fikrinc bilirik. ı çevrilm n nümay ə ə b ə ə ə ə zahid h diml ı c l-Baqliy meyilli olub.Bubar meyilli si kimisi t na adamlar y rdiyi diplomatik hey böyük t böyük kkak kimitan ə ə siyasi sə siyasi r. Onun nə ə ə göndə l- r deyil, İran r deyil, A.Q. Ə ə m" dedikd ş ə Ğ t görünür. Bununla bel airlə l- hkə ə ə ə ı ufran” ri aras Ə ra m g ti v ı ə rı ) olanxo ə sini M sini ş c ə m ə ə ri v r. Tə yat airi ə ə l ə rirdi. O,sultan miyy si idi.Bus lm ə ə ə ə ndə mi mi ə (v.1209) d ə b sir göst ə rə nüfuzuvard sinin s qdim etm l ı diml s ə ə ə ə ə ı keçir qar İ nda az ə ə bl inkarnasiya m inkarnasiya

ri tarixin mi bii ki,Sultan sini gönd ə ə mad mad ş l s ə ə ı ə l- m ə airlə ə ə ə ğ ı mluk sultanla- ə td

l razisind ş nan r h rində Ş r güclüolub. ə ə ması sası ş di. ş ə rində rd ə ə ı anaq münasib ə ə t hz az ə b bid ə n rmiş ə ri arası ə d-Din N ə ə mi Ş ezoteriz- ri türkl Ə tolerant- hlükə ş bi yaln ə , Abbasi , Abbasi birs ə ə übhə ə airi dini ə bul- ə k sadə ş yib-do- n və b şə ə d t ə ı n ə ı M ə ə ə ı ə adla- tçiliyi ə rm . Sul- , "ə n S n gə

ri tü- r bdə Do- ə ə nda nda Ə tö- siz, ə ə sas sas z

ş ə ı ə ə ə ə n- h- a- ra ə ə ə ə ı la ə si l- l- ri ti n n z - - - r - - , Şairin bədən hissələrinin kəsilib göndərildiyi bəylərin kimliyinə nəzər saldıqda bu, daha aydın görsənir. Dulqadir bəyləri və Osman Qarayölük kim idi? 1337-1522-ci illər arasında hökm sürən bir türkmən bəyliyi olan Dulqa- dirlər bir zamanlar məmluk bəyləri ilə ittifaqda idilər. Məmluk sultanları bu ki- çik bəyliyin ərazisindən öz sərhədlərini qorumaq üçün bufer zonası kimi istifadə edirdilər. Xüsusilə Osmanlıların daim artan qüdrəti müqabilində məmlukların belə zonalara ehtiyacı böyük idi. Onlar Dulqadir bəylərini daim nəzarətdə saxla- yırdılar. Amma Nəsiminin hədəfə alındığı dövrdə Dulqadirlər itaətsizlik göstə- rir, məmluklara deyil, Osmanlılara meyl edirdilər, hətta dulqadir bəylərindən olan Nasir əd-Dinöz qızını osmanlı şahzadələrindən biri ilə evləndirmişdi (Shai Har El, Struggle for Domination in the Middle East; Refet Yınanç, "Dulkadir- oğullar", İslam Ansiklopedisi). Ağqoyunlu Osman Qarayölükə gəlincə, o, məmlukların qatı düşməni sa- yılırdı. O, 1398-ci ildə məmluklarla ittifaqda olan Sivas əmiri Qazi Bürhanəddi- ni öldürmüş, bundan sonra məmluklara qarşı Əmir Teymurla yaxınlaşmış, hətta onun hərbi səfərlərinə bələdçilik etmişdi. Bunun müqabilində Teymur Anadolu- dan ayrılarkən Diyarbəkri və bəzi ətraf əraziləri ona vermişdi” (İbrahim Olgun, “Nesimi üzerinə notlar”). Nəsiminin Əmir Teymur kimi bir düşmənlə yaxın münasibətdə olan Os- man Qarayölüklə ittifaqa girməsi bizə şübhəli gəlir. Hürufilərin Teymurilərlə düşmənçiliyi, Teymurun oğlu Miranşahın Fəzlullahı öldürtməsi səbəbindən hü- rufilər tərəfindən "Maranşah" (ilanlar şahı) adlanması, onların hətta Teymurun digər oğlu Şahruxa sui-qəsd etməsi və bundan sonra təqiblərə məruz qalması da bu düşmənçiliyin dərin kök atdığına dəlalət edir. Belə olan halda iliyinədək hü- rufi olan, Fəzlullahı uca bir məqamda tutub ilahiləşdirən şair Teymura yolçuluq etmiş Osman Qarayölüklə nə səbəbdən yaxınlaşmalı idi? Həqiqətənmi Nəsimi o qədər siyasiləşmişdi ki, adi təəssübkeşlik anlamını da arxada buraxmışdı? Yox- sa onun Osman Qarayölüklə yaxınlaşması şairin düşmənləri tərəfindən uydurul- muş bir yalan, şər idi? Bu sualın cavabı bizə hələ ki qaranlıq qalıb. Qeyd edək ki, Məmlukların Dulqadir oğulları ilə münasibətləri sonradan yaxşılaşmışdı. Amma buna səbəb Nəsiminin qətli ilə onların "gözünün qorxu- dulması" deyil, təbii ki, Məmlukların uğurlu hərbi yürüşləri, o cümlədən, Tarsu- su fəth etmələri idi. Məmluklar bu hadisələrdən sonra tam bir əsr Osmanlılar qarşısında duruş gətirə bildilər. Onlar Dulqadirləri yenidən nəzarət altına aldılar. Ayşegül Kılıç bu ilişgilər barədə yazır: “1417-ci ildə Məmlukların Tarsusu fət- hindən sonra sultanın hüzuruna çıxan Dulqadiroğlu Əmir Əli bəy sultana hədiy- yələr təqdim etmiş ve Dulqadirli Nasir əd-Dinin oğlu vasitəsilə Darəndə qalası- nın açarlarını ona göndərmişdi. Göstərmiş olduğu itaəti nəticəsində isə Sultan Şeyx (Müəyyəd) Dulqadiroğlu Əli bəyə Maraş ve Elbistan naibliyini tapşırmış- dı” (Ayşegül Kılıç, “Bir Bozok-Üçok Hikayesi”).

ultikulturalizm, 3/ 2019

Nəsimi məhkəməsinin başqa bir mənbədə əksi M Nəsiminin məhkəməsi Azərbaycan oxucusuna Sibt ibn əl-Əcəminin yu- xarıda adı çəkilən "Kunuz əz-zəhəb" əsərindən məlumdur. Bu yaxınlarda mövzu 67

Multikulturalizm, 3/ 2019 ibn l hökm vers bu i tibi onagözetdiv runi iddiaç lar bum sözü bir-birin l i hakimi), orada ed ə qas özünü öldür diyini sübut ed dedi ki, o, Allaha v da idim. Ozamanordudaqazi idim. q zaman o,H Mü onu tutduqda haqq q azd ş sanlar olub. Onlar (dinihökml şə gedir – m mi) b Yazı hissə d ilə lar Sultan Sultan ı ə ı leyhin ə ı ı ğ s r onunzindiqliyini sübut etm ə z . riə ə l ba ı ı d ibnZul- ə ı ı n olmadan heçkimi öldürm nl ə ı bn H İbn na t ə ş ğ aya ran fikirl m yy ı da deyilir: da deyilir: t hökml l l-B sində al ə ə ğ ə ə ı Camaat qalxd Camaat M Bu zamanH N N Qazi “ N rin bə rd l zi adamlar n göndə ə verdi v verdi ə ə ı Ə ı ə N A.Q d onun bidə ə ə ə iddia qald cavüz etdi,onu öz zövc ə rd ə ə ruziy siminin (m H simi lyazma nüsx simi zindandaolarkə a qalx ı s clis uzand ə raz bel n adam ə ə ə ı c ı lar. ları niz bel siminin öz müasirinin öz dilind siminin l ə ə ə ə .). N zisi N ə ə r l-qüzat Muhibb c l ə ı d ə ri (batildir)v ə ə görs Ğ ə ə r. Zul- uyğ ə ə onun yanı ə b birm rdiyi adam bu zindiqin adam rdiyi onun hüzuruna g yik. Busözl yik. Ə ı H ə dayandı adirdir (BuadSibtibn a ş l-Asqalaninin " b dedi ki,H b ə ə tirak ed n də ə slind ı l ı ğ ə simi onlar simi ə mirin na N ə n ə ə ə l l ə h un gə bdə ə m simi bar simi ı ə l ı nirdi. ı n ə tçi olma ı Onun pey ı ə ə nda iddia qald b hakimi bar rı ə ə qda H . Sultanam hkə ı qid lil g bin hörm ə ə verilir: lumat ə nbə Ğ ça ram. Oradak ram. n qaçm ə , Allahyoxdur v n onuöldürm sinin ha ə adir o siminin m lar. H ə yax lmir. B ə m ş nl nda olub iddia qald li bundansonra dan sini korlam d ə ə ə ı tirs ə ə ə ə ə rd sin ı onlardah rd rd ğ d n qula l l ı ə ə ə ə nla ı ı ə ğ n SultandanH ə ə ə ə ndan xə yim”. ı d-Din ibn . ə b hakimi dedi:"Bui ə bin ba ə ə ğə ölüm hökmünün verilm ş nbə ş lununazmas yolundan n, ondaN n sonra m n sonra İnb rl n soru tli ə tli ə ə ) ba k üçünkifay iy d ş l s m ə ə ə mb ı ə d ə ə ktub gönd . Mü ) insanlar d rində ə li (m ı hbə sində ğ ı ə yanlar (buhiss ş

lar ham ı ə ı ə ə yaz qazilə rı ş ə n ı rin y naca nec maliki qazisi F ş l- ş lması ı b ə sd ə du: “Onun(N d doldururdu ki,indiy ə ğ ə ə ə qiq ə n birietdi v ə c ə ı yy

l- ı umr" tnd n söyl bukimi aç ə rdar idi. O, bir müddrdar idi.O,bir . OnlardanbiriNasir ə ə Ş ə qar l ı öldürülm ı m. Sultan ə Ə clis l-Baqainin x ndan birionun ahn m ə ə simini öldür r v ı n ə c d onuntap t yoxdur.Peyğə ı n bir-birinə ə ə ə s ə ı bo ə ı ı ş ə rildi. Qazil l v tdirmi? Onunhaqq ı ə rma ş oxunmur),ona(n mid ə ə ı ə ə lumat verdil lumat bunaş ə ma birvahim d ə m ül b hakimi Y , bir-birin s n ı ə ş r. H ə ə luq gedib) edam edilm edam ğ ğ rinin Qahir ə ə ə n ba a ça ma topla a cür Nasir ə Nasir n ə ı ə n f ə ondanbir o ı ə ə sin q-a ə deyib ki,buadam(N deyib ş siminin) l ı th i uzatmay ə ş ahid oldu.Oradai ğ ə odə ə ə ı ə qa birx

b ə ə ə lması tti il tirilm ı rman ə ş m ə

rd rik. G ə ə t etm ə ı kar insanlar ziyy ş ə ə r x ı d-Dinin yan dü uy ahidlik etdil ə ə leyhin əş miri dediki, ı d-Din Dulqadirkimi sini istə r. . Ammax ş ə mb ə ə rə m ə b ş ı ə d-din ibn n ğ d belə ə ə fiyy varki,onun raz ə ə dü. Sonrabirba nüsxə ə c ı ı ə un gə un ə sini ist sini t verm ə k ə ə di. H ş tap ə t azad qaldı ə ə leyhin k sini b d ğ tirm ə ı rl d-Din M y ə ı ə nda ikiş m ə ı n. Siz q lu oldu. oldu. lu ə l ə iddia qald ə ə . Mə bir yaz ə r rast katibi Nasir katibiNasir m r is çatd di. O(Hə ş ri is ə ə lirmi?” On- ı ə ə ə rd ktub gə sinin qeyd ə l ə s ə yolundan ə ə l etdikl mr verdi. verdi. mr ə sinin qar- di. ə ə nda onun onun nda n d fiyy deyil b hakimi ı ə r. aqilin- n, s ı ə ə . Sultan ı l-X ma çı g ) yax ki,öz Ə ahidin ə ə ə ş ə ı h ə ora- r de- var. tirak yan- . Bu . Bu tlin ə ə ka- ə ə ı ldi. nin nin zu- ə l rı m- ə si- ə x- n- ş ş ı ri b b ə - - ı

Çox keçmədi ki, Hələb hakiminin bir dəstə adamı bu zindiqi gətirdi. Onun dərisi soyulmuşdu. Başı (kəsildiyindən) əmmaməsinin içinə saman doldu- rulmuşdu. Bir nəfər onu ayaq üstə tutduğundan diri insan kimi görsənirdi. Mə- lum oldu ki, Sultandan Yəşbəkə nə etmək barədə göstəriş gəlib. Onun başı adı- çəkilən Zu l-Ğadirə göndərildi. Əlləri də başqa bir nəfərə göndərildi. Bir başqa- sına da başqa üzvü göndərildi. Beləcə bədən üzvləri yoldan çıxardığı türkmənlə- rin ölkəsinə dağıdıldı. Bəziləri hələ də Nəsiminin qətlə yetirilməsinin mümkün olmasına inan- mırdılar. Bu zaman artıq Nəsrəddin tövbə etmişdi. Onun tövbəsi qəbul olun- muşdu. O öz hərəkətindən və qızına etdiyindən çox peşman idi. Qıza bu barədə xəbər verib onu uzaq bir yerdə ərə verdilər ki, nə Nəsrəddin onu görsün, nə də qız Nəsrəddini. Bəlkə də bu zindiq (Nəsimi) bu səbəbdən həbs edilmişdi. Allah bu ölkəni ondan xilas edib Müəyyədin tabeliyinə verdi. Allah ona (Müəyyədə) rəhmət elə- sin və günahlarından keçsin. Müəyyəd Məhəmməd dinində etiqadı düzgün, ima- nı gözəl biri idi (Sonrakı hissələr qarışıq olub oxunmur). Heç bir dəlil bu kafirin günahını yüngülləşdirməz”. Gördüyümüz kimi, "İnbə əl-ğumr"dakı məhkəmə prosesi "Kunuz əz-zə- həb"dən bir qədər fərqlənir. Burada dörd qazi l-qüzatdan yalnız maliki qazisi Fəth əd-Dinin adı çəkilir. Nəsimi əleyhinə üləmadan bir nəfər deyil, iki nəfər iddia qaldırır. İddiaçıların adı çəkilmir. Bu mətndə ən vacib olanı böyük şairin cəsədinin ələ salınması, əmmaməsinə saman doldurulub kəsilmiş başının yerinə qoyulması, dərisi soyulmuş halda sanki ayaq üstə imiş kimi tutulması və sairə- dir. Bu mətn Sultan Müəyyədin və onun əlaltısı olan üləmanın taxt-tac düşmən- lərinə qarşı nə qədər amansız olduğunu göstərir. Bir çox ərəb mətnləri kimi, bu mətn də hadisələrdən xəbərdar olan insanlara yönəldiyindən bəzi məsələlərdə təfsilata varılmır, fail və məfullar aşkar bi- linmir. Mətndə "qızla yaxınlıq etdi, sonra onu öz zövcələrindən etdi" ifadəsi bir- başa zəlalət, yoldan azma sözündən sonra gəlir. Qız barədə isə "onun qızı", "öz qızı" mənalarını bildirən "ibnətəhu" sözü işlənir. Burada söhbət qanuni evlilik- dən getsəydi, bu, zəlalət kimi verilməzdi. İstər-istəməz burada böyük bir qəba- hət olması duyulur. Sonra Nəsrəddin tövbə edir, peşman olur və qızı onun heç bir zaman görməyəcəyi uzaq bir yerə göndərirlər. Qəribədir ki, buna görə Nəs- rəddin cəzalanmır, tövbəsi qəbul edilir. Nəsiminin isə, ola bilsin ki, bu səbəbdən edam olunması qeyd edilir. Diqqəti cəlb edən digər məsələ Sultan Müəyyədin sanki Yəşbəkə inanma- ması, öz xüsusi adamını Hələbə göndərməsi, Hələb əyanlarının belə Nəsiminin həqiqətən öldürülməsinə şahidlik etmələridir. Nəsiminin cəsədi belə bu məqsəd- lə gətirilir və Sultan Müəyyədin xüsusi adamına göstərilir. Bütün bu məsələlər xeyli dolaşıq olub ciddi araşdırmalar tələb edir. Bu mətn əl-Asqalaninin kitabında verilsə də, haşiyə yazısının müəllifi ultikulturalizm, 3/ 2019

Burhanəddin əl-Baqaidir. Əl-Baqai əl-Asqalaninin tələbəsi və Nəsiminin gənc M müasiri olub (1406-1480). Mətndən də göründüyü kimi, Məmluk sultanlarının təəssübkeşi kimi taxt-tac düşmənlərinə qarşı hər cür iftiraya hazır birisi olub. 69

Multikulturalizm, 3/ 2019 hürufilikl m f ül üçün d m mi zindiqlikv ad ə N ittiham ed g Xüsusil ə zabke ə ə rqli olaraq, ikinci olaraq, rqli ə ə ə ı linm simini göyl ç mas lumat verildiyind lumat bu x nada ə kilmir, hürufilikl N ə ı ş ə n ə y kimiq diyimdə ə ail ı ə ə siminin mə n dü rli m rli ba ə bilm ə ə ğ daxili evlilikm b ş ə l ə ə ünc ə ə kafirlik ç kafirlik ı x rə rl nbə lbl n onun m ə ə ə qald dikl ə r N b ə inkvizisiya m inkvizisiya si kontekstind say rd ə ə hkə rl n hə ə ə ə ə ə siminin h ya ri ı ba ı ri ara rı m lsa da, hürufilik t hürufilik lsa da, ə r. Edam r. ş min m ə rçiv ş ə ğ airə ay x lumatlar l ı ş m ə ə ı d ə r. b s bucürşər-böhtanatsalarda,xalq sind ı ə ə rma ə ə ə l rl lumat verilmir. Burada N verilmir. lumat yat ə ə ə hk ı ə l hk ş ara ndan ill ndan ə ə rində ğ (ard ı ə n ç rin ı

ı n ə m münasib bilirik. r-böhtan xarakteri da şər-böhtan xarakteri m ı v ə ə ı d ı xm ə hürufilə x , q ı var) ə sində rmaq üçün çox dayararl çox rmaq üçün ə Mə ə limini v limini ə ə ı b r. Mü rib r keçsə ə rind mluk m hürufiliyin nə hürufiliyin ə olsa da, F olsada, rlə ə ə ə llif inc llif n N d ba ə ə vvə ə ə hkə ğ simi , l ş ı ə lki dövrd dig air birhaqqa m likl ə ə siminin ittiham siminin zlullah Astarabadinin ə ə z sistemini öyrə sistemini qid ş ə ə ə ı r y r m ri c ə ı ə meyil etmir. Bu Bu etmir. meyil r. Allahs sini o dövr sini odövr ı ə deyil. Bundan deyil. ı ə ə n s h nbə F ə tl ə ə ə zlullah v zlullah l rraf gözü rraf gözü ə ri bar ş rd ı iqi, bir ı z kimi z kimi ümu- ə nm rast rast ə ə r ə d ə k b ə ə

can ç vacibdir. n fall nin hüquqi varisidir. Ke M Çar Rusiyas rulan kils günümüz verm bilavasit can xalq Q ə ı ı sas ı x ə yan kils ə dim ı ı sihin hə r. Vaxtil ğ ə nda f ə ı razisində erm k üçünbukils Eram Q Ona görə Respublikam Qafqazı Şə ə ə ı n ə ə varisiis dim Apostol Kils ə ə rq kils d l ə ı l aliyy ə n t varilə ə ni qriqoriankils ə ı ı r tə ə zdan r qrupu) qoluna aidolanAlbanH k gə n butorpaqlarda böyük nüfuz sahibiolan Albankils ə ı n Alban HəvariAvtokefalKilsəsi mövcudAlbaniyas olan Qafqaz n rkib hiss kc d ə ə ə ə rinin dövrün t göst lib ç n qə l dalə ə ə ə ə ə keçmi Qafqaz Az vvə ri (tə ı z ı ə tsiz q n Q ı dim kils nin tarixiniöyr ə l IV Mill v Azə Anar ə xan maddi-m rbaycan xalq rbaycan ə rə ə kc si olanbuetnik qrupt dinim ş “Qafqaz Alb n Albankils ş ə rbaycan Respublikas rbaycan imizi bilm imizi ə ı m ə b ə n deyil, dünyan ə ə ilküçÜm tlə rar ə srdə ə sinin Ə m ə ə l ke ə si: keçmi ə ı raras t ə L ı v si olan,Qə si il ə suliyy ə ş İ n bizim eran s li, mür sadüf edir.Odur ki, Qafqaz Albaniyas ZA ə ə ə ə O 1836-c l srl ə ə münasibə ı l ə D d ğ ə d ə ə ə k və aniyas ə r ı uz rayonlar ə umdünya Kils umdünya r boyu sürə r boyu t da Ə r. sinin tarixik nm ni abid ş ə ş öb Bu sah

kkə d ı erm ə ş ı dim ild ə ə az n k, onundini ı sinin apar sinin y n bugün ı b inki ə n ə ı ı ə rlar, dünyaelmin n VIII ə n qə tl rbaycanl ı ə ə ı vari (Apostol)Avtokefal Kils l n tarixi v ə Prezidenti Administrasiyas Şə ı ə ə nil l nda Xristianl snifat bax əğ ə r, multikulturalizm d rinin, birsözlə ı rq kils ə n t Yevgeni İ Yevgeni dim kils ə nda udil v olunub. onlar dünyaelmi qar ş ökü h rin af yolu keç af yolu ə ə ə hriki v ə M ı srin c

ə ı ı lar məşğ ə sass m D ə ə ə taleyiil ə l ə clisinin q n varilə ı ə ə ə d ə m İ rinin diniehkamlar ə l sl qnatyeviç Krupnov, qnatyeviç Krupnov, r ya ı ə ə ə qafqaz n z iddialar ı N TAR k rində m ı ə ndan Xristianl ə ğ h l ə Ş ı ə ə r dövrün ə n yay ş borcludurlar”. ul olmal ə imali Az tçisi rini dirç , Alban irsinin , Alban ay kri n ə ə n bukils ham n say sinin avtoke- ş ə ı ünas tarixçi r. Az rarlar

ə ı ı lmas na cavab tic ı ı ı dan çox nda qu- l ə ı ş ə ı d ə ə ə İ gedib ı r. ı lt s n sində rbay- rbay- ı ı rlar. X ı m ə ı ı ı

nda ə n ta- ğ nin İsa si- ə ı ı İ n k n ı

Multikulturalizm, 3/ 2019 72

Multikulturalizm, 3/ 2019 v tianl riarxl dan l s bu dövrd missionerlə girdlə nin ba missionerlə q yonunun Ki xristianl s öldürürl kils y şə birinci batrikiA fə ki, Albankils el yas yer d Şə vun (Yaqub) tövsiy raq, Albankils d olundu bir çoxba (apostol), el ba (Albaniyan v Yerus y Faddey ı ı ə ə ə ə ı ə ə ı ş nda ilkkils ə aliyy c l sini erm yinin hə

ı ddə n ibar ğ müxt ni rq ı c r. Oradan o, üçn r. Oradan ı ə ı r. Tarixi m ı ə l s Şə ə na Qüdsünilk patriarx z ş ı ı ə sinin özülünün qoyuldu ı İsa M d d ğ an albantarixçisiba ə ı v t rin bə s Yeliseyin Qafqaz Albaniyas Qafqaz s Yeliseyin ə ğ ı rqin ş ı Müq Tarixi m li oldu Alban tarixçisiMoiseyKalankatuklu Mü- Sual yarana bil Sual yarana Gördüyümüzkimi, M.KalankatukluMüq ə ğ r. Odur ki,Albaniyada xristianl lim kils üçünQafqazAlbaniyas yaymaq qa kils ı in ə ə ə ilə tini belə ə ı ə unu sübuta yetirir. Albankils ə yin edilir. Yelisey öz s öz Yelisey edilir. yin ilkruhaniba apostolFaddeyin ğ ə r. Dig lif yerl tdir? Birincisi,buamil kils Alban ı xristianl ə varilə şəhad ə n t ş (mü ə ba ı ni qriqorian kils ri g ri r t zi qohumlar ş sihin özünün qa kils ) al ə ddə k ğ c ə ə əşəkkül tapmas ə ə ğ unu göst ə ə ə ni Müq rə ə si özba ə ə ə l ə ı l nbə d si il s Yeliseyin Qafqaz Albaniyas s Yeliseyin ə ə ndi –A. llif r... Özt rə ə r ikisimüq ı ə nbə l t ğ fində l r vasitə si öz m si öz ə rd tind ı ə am gedibç ə q sonrak rə

ə l ı ə svir edirdi:“...YeliseyQüdsün Şə ə “serofil” –“süryanip “serofil” ə q l l k buradaxristianicmalar ə

ə , sonralaris ə ə rə ı ş ə siyl fə z rə rq dey İsa M n süryani-arami dilində rlə ə agird topla n ilhamlanan xris- Yelisey ə ş ı ş

ə r ki,Albankils n qarda r ddə ə gör lan ç ə rir. ı Ə çiliyi il çiliyi m sas onlar ı ə ş bli ə ş s ş agirdi il .) müq ı agirdl n ı ğ ı qa önə ə xmas s Yeliseyin tikdirdiyini, bel s Yeliseyin Müq ı dövrl g üqayis ə ə ə ğ şəyin ə İkincisi, Alban kils t ı ddə ə ğ c , Iə sihin hə n, sində ş ini o,Çolada ba rk ı ə ə ı unu deyir: “Müq deyir: unu agirdl

n rə lir, buradakils ı İsa M ş ə İsa M ə izl s Yeliseyiat ı ə ı ə ı ə n QafqazAlbaniyas bilavasit fində ddə srdə müq yaraq, onlara xilaskar yaraq, ə deyil, ilk m n ə ə Yerus ə ri tə mli m ddə ə rə gör ə n f ı rd n üstünlüyü n ə Utivilay d ə ncam yib arxalar s Ruhnamin ə ə varilə ri Müq Qüdsv ə ə ə rə s Yelisey sa- s Yelisey daha q n göndə d sihin hə ə rql sihin ı ə ə ə ı dd ğ fində ə ə ı ndak ilkinça ə sinin yara- sinin m na g ı davam edirdi.M qama da toxunur. O,QafqazAlbaniya- ə lim patriarxl ə n inki ı ə ə ndirir: “Erm rə na ri, onlar Qüdskils s Yako- ı st” adlan st” ş ə n t ı ə b, qatill ə ə ə agirdi t dini ş ddə ə Şə lib. ə ə rildiyini Buis deyir. Suriyadan Albaniyaya ilk xristian tində sinin varilə lay ə ı nbə ə dim tikirv ş ə ı n ə bli ı ə na düş ddə af rqi rqi ə sis ndak si- ı n- ğ ə s Yelisey v s Yelisey n ddə ı ə ı - r ı , ğ ı n ndan bilavasit

olan Srxanagedir.Lakin n ə olunurdu. s batrik Gi s batrik ı ri Faddeyv ı ə n birinci m n birinci sas n s Yeliseyin Qafqaz Albani- s Yeliseyin ı ə ş ı ı rl r. IV ə missioner f ı ğ agirdl ə sində ə ı ürl Müq n ə ( qans ı ni kils ı ə il ç n ə İsan likl “Çotari” Alban-Udi ə ı z ı ə ə qoyurlar.Ölk r v x ə hz buamilAlbankil- ə lub”. ba n götür ı rd ddə ə ə b gedirl ı sr ı ri, elə d ə ə z qurban verir. Bu z qurbanverir.Bu ) tə ə ə ğ şə Mar

ə sində s Yeliseyikonas tutur–A. l ş ə ə kils d ə ı agirdl g rh o bli Varfolomeyin, Varfolomeyin, ə (indiki ə k davam ed Yerus üb. Qüdspat- ə əsi c ə ə ə ğ l ı ə odem l aliyy ə n f ə n adlar ə etm d r...” si “h c ə ə ə ə rin birini k Alban suriyal rqli ola- Şə ə ə ə Ə ə tind y ə mizd liml ki ra- .) ə vari” ə ı kdir bü- ça- ilə ı ş ə ə

a- ə n n ə ı ,

q tün kils etm Z geni yarad da o, yunanlar ma rin ibad ril Bu m Qriqori Amarasda ilk xristian m Qriqori Amarasda ilkxristian ya niyaya hücumedir, köhn t yepiskopu v ı tianl Maarifçi QriqoriQafqazag Maarifçi tianl köhnə d edir: “Alban çar edir: “Alban ilə s n rı dar din idi v rə olunduğ n Albaniyada möhkAlbaniyada elan edib.O,xristianl m ə ı ə ə ı ı ə n nda ç nda bli k Amaras k k Amaras t ə sancm m si Sanesan ddə ş ş ba rdü ı ğ k ist d ı ı ad xaç suyuna sal xaçsuyuna ə ə Urnayr onun t Urnayr n ə ş a davamedir. ə ğ ı ə rcüm k mümkündür: h ğ ğ sinin m yayı ı kils ı ı olundu çoxlu döyü çoxlu ə ş s Ruhla örtülmü qoymaqla solsahilAlbaniyas etiqadlar ğ ı l v ı Q Alban kils Alban tarixçisi M.Kalankatuklu qüdr Alban tarixçisiM.Kalankatuklu Xristian dini Albaniyada Müq Maarifçi Qriqoriy IV Bel tliy n mövqeyi daha da z dahada mövqeyi n rh ı n t ə l ə r, Yelisey Ki r, Yelisey ə ə ı u yerdə ı ə tinlikl d yirdi. LakinUrnayryirdi. v tgah sası ə ı ax ə ə ə ə ı ə ş ə l lm r. R m ə ə srin ba srin d ni t çil likl inam h ə ı d

ı ə ddə ı n ölk , Alban kils , Alban ə ə ı şəh . Müq ı rda insanh ı ə arxiyepiskopu olur. arxiyepiskopu ğ n (Sanatürkün) ə n (Sanatürkün) ə ə r. C nbə yerl lini atı ə ə xristianl ə rd ndində u üçün yerli ə yayı sis etdikd , Albankils ı ), parf m ), parf s Yelisey “Şə s Yelisey vay ə ı b ə Urnayr İran Urnayr ə rlə yidir”. ş ş ə n də ə ir, ə sinin inki əşən Zerquni də lan l ə nubdan Sasani ə ə sin ml ə ə ə rpa etm rinin ba ı l siri altı dd blar. rd l b. Bu alban hökmdarb. Bu ə t ş ı (indikiXocavə ə ğ ə d d rd ə ə istifad ş ı gör ə ə nm ı apar ə ğ varilə v ı c parlaq s Qriqorininva ı ə ə yepiskopluq kafedrası yepiskopluq ğ ə ı . ə ı ə ə ə ya n köm yat nda dövl nda ə ı g sinin hə dinietiqadlar n n sonra missioner s missioner n sonra n yay Ə albanlar ə ə na düş şəli ail ə ə ə ə ş ə ş hali içind ş , QriqoriArtazvilay ı sinin inki ı ifl linc hali yeni hali yeni dini anlam af ı l ə lan r dövründ k ist n l ay n hakimiyy ə ə ı hali atəşp lin rq kils ş ı b. Anadolunun Qeys ə rə ı olunurmu t ah ş n ı ə yir, çünki hakimiyy ğ ı ə rd ə ə öhr k dinit ə ı lmas yi il ə sasə ı n ikincim rk etdi”. , o,Habandvilay ı ə keçir. Sasani ş keçir.Sasani vari m üb. Maarifçi QriqoriUrnayr c ə ə ı IIŞ b rə ş yirdi. El . Urnayr ı t dini elan olunanxristianl t dini d ı ahlar ə ə d imanag sində ə dini tikm tlə ə ı nd rayonunun Sos k ə n ı ə dü r v ş l MaarifçiQriqorinin (302-325) f çoxmill ı apurun bac apurun ə t af ə nda, “yunanp ə r qazan sitə ə rinin anas ə ı Müq ə ə rə ı ə qoruyurdular. ı rə nyaya g nyaya bli , ə n ş rh bi q biz ti b, yunanvə . Buna baxmayaraq, erkə . Bunabaxmayaraq, ş ı stliy ı sil ı ə n hə ə ə ə imaldan is dövründ ğ 313-cüild ə n ölümünd h t qüvv tlə l ə ata ba rh ə ə ə ə ə ə tirmi sində şərqlilə o,t ı fə ə ə tli hökmdarUrnayr ddə ə kl yetirilir. ə t b, erm r ikim min dövrd tli Albandövl v l rin ı ə ah ə ə ə rd ı sis ed ı ə si “yunanp ə lib. Atas sa ə s s Yelisey Ki s Yelisey ” kimi m ” kimi ə ş ə ş ə ə ı ba tind ə ı ı yepiskopluq və tin di. O, il lay ə z n l . Ola bilə t Arani sülal t Arani davam edir v ə ə ə ğ ri ə ı ə rə rin d ə n rə ehtimal ki, y ə ş d sahil Albaniyas ə ə ə nil ı ittifaq quran bu hökmdar ittifaqquranbuhökmdar qa hun-türketnoslar ə ə rh ə (Yuxar b. Azsonra alban hökm- ə şəh n sonra Albaniyada xris- Albaniyada n sonra xristianl ə st” dövrd ə (h xristianl n dünyaya g ə rə ə ri idi.O,c xristianl ə ə si ndi) kils ə ə ə l r aras k Alban kils k Alban ı ə ə ski inancları h b Maarifçi Qriqorinin ə rində əşhurla tayi sini belə vari Faddeyin də vari Faddeyin ə ı ə r ki,tə di i q sad rə ı ə lak olandan sonra lak olandan v ı ş tini s Qaraba ş st” dövradlan ı d ə ı , Manixeyizm nda dabayra ə ş dinidə sinin nümay ə ğ ı ə onun adamla- ı ı ə ə ğ kils ı is ğ q Albaniyada ə ş at in ə ə n qə ı ı metropoliya bli ı belə n xristianl camaat ara- camaat ş an Ki dövl sar hudi dilind ı n o xa x birl ə ə əş ş lmi ğ Maarifçi ı a edir. ə ə ə nda xris- na tap ğ rakteriz bul etdi- p ə at zama- ğ nin özül sinin ilk tli insan tli insan a) g a) aliyy ə lu kimi ı rs alan rs alan m ş ə Alba- rə , Mü- əş t dini k stl ə ə dir- ə ə ı ğ l dh ə ı n- n- fn n- ə ı ə ə ı r. ti q ə ə - - - ,

Multikulturalizm, 3/ 2019 74

Multikulturalizm, 3/ 2019 n meyli olan bir qisimalban olanbir meyli t rinin c “Onun v Qriqoris Albaniyan h piskop t zi sahilind bilmir. Orta v qorinin varisini Albaniyaya ça torpa bütpə tianl Qriqorisin öldürülm rə ə ə ə qib etm stliy v l ə ə çar ı si QriqorisAlb ğ ğ rə ə a tap ı Xristian albanhökmdarlar Lakin Qriqorisdə “ ə n yayı q stliy Şə hdl ı ə ə m yin etsin... Albanlar bu q bu etsin... Albanlar yin ə oldular. Onlar bütxanalar ə fat rq kils y ı ə rq ə z Urnayr müqə ş ki Vatneançölündə ə ə rin ı ı ndan sonraalbanlarözl ba qay rı lması ə rlar. Qriqorisinöldürülm ə yoxsul t yoxsul əl ş baxmayaraq,V lad ərinin anası ı d na müqavim ı aniya aniya v ı ı ə r. M.Kalankatuklu bubar ə bel buhaqda olur.M.Kalankatuklu n katolikosu lar”. lar”. sində ə , s b ə ddə ə n sonraŞə ə q l ” – Ki” –

ə ə İ ə onlar flə ğ beriyan s Qriqorid yan ı ə q rmaqla onu buv rmaqla onu ri kimi, xristianl t göst ı ə ş albanm ə v ə ı srd Qriqorisi özölk Qriqorisi tlə rar ı ə ə n iqtisadiv onlar ı rin yetirilir. rq ölk ə ı n yepiskopu t n yepiskopu ə

d rirdi. ş ı ə üurlu q nda sitayi ə ə ə g n xahi sində xristianl əb ə ı ə d nc Qriqorisi katolikos seçdil Qriqorisikatolikos nc ə sinin barbarxalqlar di. Şə ə n sonra Albaniya n sonraAlbaniya st Ş ə ə ə ş iq görürdül ə bul etdil ziyy d ə ı agirdl etmi zif ğ kl ə ş ki rayonu, Ki ı yaz ı etdikd n t ə ə ə q Albaniyada d q Albaniyada y yin edilir. Xristianl edilir. yin ə y ə ə l ş ə tini yax ə ə ə lay di ki, onu öz ölkə onuöz di ki, bli n rin ı ini Amarasda ri onun nəşiniAmarasda r: “Albaniya katolikosu r: “Albaniya ə ə ğ r, çünkimüqə yanlar ə ə i yolunda X i yolunda çağ n sonra xaçp ş ş k ı la ı ı ı r əndi. I yen ş n, din xadiml ə ı d rlar. Bel rlar. halisi yenid ı ə rmayan xris- rmayan rin kök sala ə ə r”. d ə ddə ı ə z ə ğ ə sr sr ə sin ə r, çünki r, çünki a güclü a güclü bütpə yaz rə r d ə s Qri- ə stl likl ye- ə ni- ə ə ı ə ə ri ri r: n - - , Odur ki, Alban hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan xalq arasında xristianlıqdan qabaq yayılmış inanclarla şiddətli mübarizə aparırdılar. Lakin Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması və qərarlaşmasında təkmilləşdiril- miş alban əlifbasının və alban yazısının yaranması, məktəblərin təşkili, Müqəd- dəs Kitabın və başqa dini ədəbiyyatın süryani və yunan dillərindən alban dilinə tərcümə edilməsi, bir sözlə, maarifçilik fəaliyyəti böyük rol oynadı. Arşakilər sülaləsindən olan alban hökmdarlarının fəaliyyəti nəticəsində xristianlıq Albaniyanın ictimai-siyasi və sosial həyatında mühüm rol oynamağa başladı. Ölkənin feodal əyanları kilsənin təşəkkül tapması üçün maddi baza ya- ratdılar: bütpərəst məbədlərin torpaqları və sərvəti kilsənin ixtiyarına verildi. Kilsənin xeyrinə əhalinin kənd təsərrüfatı gəlirlərinin 1/10 hissəsini təşkil edən “kilsə ondabiri” vergisi tutuldu. Bundan başqa, natural vergilər və könüllü ianə- lər də verilirdi. Xristian ruhaniləri isə dünyəvi əyanlar kimi “xostak” adlanan torpaq sahələri ilə təmin olunurdular. Akademik Ziya Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, böyük knyazdan, yəni alban hökmdarından sonra ən böyük torpaq sahibi Alban kilsəsi idi. Kilsə və monastır torpaqları kilsə institutunun bölünməz və irsi mülkiyyəti idi. Onlar “müqəddəs kilsənin irsi” adlanırdı. Tarixçi alim Fəridə Məmmədova bu barədə deyir: “Arşakilər sülaləsindən olan alban çarlarının fəaliyyəti sayəsində xristianlıq yeni feodal cəmiyyətinin ideoloji əsası olur və Albaniyanın ictimai-siyasi və sosial həyatında mühüm rol oynamağa başlayır”. Buna baxmayaraq, IV-V əsrlərdə alban ruhani sinfi iqtisadi-siyasi cəhət- dən zəif idi. Hətta dini məsələlər həll olunarkən ruhanilər aparıcı rol oynamırdı. Belə ki, kilsə qanunları hökmdarın hüzurunda ruhani və dünyəvi əyanların işti- rakı ilə hazırlanır və yenə də çarın, dünyəvi əyanların möhürü ilə təsdiqlənirdi. Bir sözlə, Alban katolikosunun hakimiyyəti nominal səciyyə daşıyırdı, çünki Qafqaz Albaniyasında mərkəzi hakimiyyət güclü idi. Təsadüfi deyil ki, 488-ci ildə Qafqaz Albaniyasında keçirilən Aquen Kilsə Məclisinin (Aquen yer adıdır, Mets-Arrank vilayətində yerləşirdi) qəbul etdiyi “Aquen qanunları” (“Aquen kanonları”) alban çarı III Vaçaqanın kanonları adlanır. Burada Aquen Kilsə Məclisi haqda ayrıca bəhs etmək lazımdır. III Vaça- qan bu kilsə məclisini çağırmaqla öz ölkəsini yad dini-siyasi təsir və müdaxilə- lərdən qorumağa, bəzi üsyanlara görə sarsılmış Alban kilsəsini sosial-siyasi cə- hətdən gücləndirməyə, eyni zamanda, Qafqaz Albaniyasının müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Ona görə də Aquen qanunlarının məqsədi dini ayinləri nizamlamaq, ruhani təbəqə üçün maddi baza yaratmaq, dindarların kilsə qarşısındakı vəzifə və öhdəliklərini qanuni şəklə salmaq, xristianlıqdan kənar inancların qalıqlarını məhv etmək idi. Bununla yanaşı, III Vaçaqan Aquen ka- nonlarını qəbul etməklə mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək, özbaşına hərəkət edən feodalları cilovlamaq, ruhanilərin hüquqlarını dünyəvi əyanlarla bərabər- ləşdirmək, əhali, dünyəvi əyanlar və ruhanilər arasında münasibətləri qaydaya ultikulturalizm, 3/ 2019

salmaq, bir sözlə, xalqın dini birliyinə nail olmaq istəyirdi. M

Multikulturalizm, 3/ 2019 hakimiyy qanunlar; l deyil, h deyil, fə odur ki,albankatolikosuViro(595-629) Sasanil keç ş ibar t Xosrov P ş mü hökmdarlara – knyaz və – knyaz hökmdarlara liyy la qanunlar yan özü də s tav (B la müdaxil v sübuta yetirir. Bel sübuta yetirir. hans toxunmaq lazı m ması hiyy zuntular lan kils ə ə ə i ı ə n a ə ş rd y rə ş ş l ə sinin siyasi-iqtisadi mövqeyi dahadagücl sinin siyasi-iqtisadi zifə ə l v mayan h mayan ə s ı ə ə ə ı ə ə rini izahed fində ı rd ə ə ə ğ n qanunlar; yy n böyük knyazlar böyük n rin r lar. V-VII ə lar. V-VII ə rə ı i sinin nüfuzununnec ə tdir. Giriş t göstə l dig ı ti dövl ə ı s.) aid olanm ş r cinay l ə .Ruhanil 2. .Ruhanil 1. Aquen qanu .S 4. Ruhanil 3. Aquen Kils Onu daqeyd ed Alban kils Tezlikl Aquen qanu k onlar lar. Okiqald ə ə ikinöv l ind rd ə ə rini yerin nl ə ı m d ı r n t na bax ə ə etm

ə ə ə ə əşdirm hbə şərti olaraq4hiss ə r ruhaniolmayan ı tini gücl ) Kils rvizd dairqə rf h albankatolikosu ISimeon (706-707) böyük roloynay ə ə rirdi: kils ə r k sdiql ə ə t ba ə rliyi alt rliyi mülki v ı ə t i md n özba üquqi s Albankils ə y d ə ə ı bölünürdü: ke ş n qanunlar; si “kils ə ə srl ə l ə n (591-628) Mehranil ş l ə ə ı ə ə qada Kils ə ı M ə ə y rd ç ə r v sinin tarixind r. Qeyd olundur. Qeyd ğ ə r aras yetirm rar verə nirdi. Bu hal Maarifçi Qriqoriy nirdi. BuhalMaarifçi r v rin nlar nlar ə ə ı M ə ki,PartavKils s ı ı rd ba ndirm ə saray m saray . Yepiskopun ba ı ə ə ı ş na deyil, alban na deyil, katolikosuna m ə ı clisi t clisi ə ə nda keçiril s ə ruhanio ə ” titulunualabilmi ə ə ı ə ə bax ı ı ğ ə m ciyy nalı ş Mehranilə ə clisinin haz ndan gördüyümüz kimi, Albaniya hökmdarlar na cinay k ki,hökmdarlar dün M l lay a qoydu. Art a qoydu. ı l ə nda m ə ə ə l feodallaras ə ə ə rk ə artd ə y n ğ ə ı hkə ı ə si oqə ə y ə r barə l sas r. Buhökml ə ə clisinin ça ı şəxslə ı da rə ə ə y y n rd ti” gözl n ke ə n kils ə deyil, hə deyil, ə ə ı hkə fində m m t hüququnun b ə ş bölm vi ı ı lmayan dindarlarlmayan aras ş ünasib ə . ğ n, QafqazAlbaniyas i ı ə ş ə n danı yan qanun yan ı ş d ə m si v n m n m r sülal d rin kils i ə u kimi, bukils hdudla ə ı ə ı ş ə n qə rlad ə yanlar aras yanlar barizşə ə hökmç M l kanonlar ə ə r m ə ə sin ı hk ş yirdi. q VII ə ə k mümkündür: rin, ruhani olmayan dindarlarrin, ruhaniolmayan ə ğ ç ə saray m hk ə tlə ş ı ə m d ı ı bul olunan kils ə r sülalə ə ə ğ clisi düny ı ark üst l ə rə rı n, zad , buradaölüm hökmü ilə rə ı m ş ı ş ə ə sinin hakimiyy ri tə ğ kils lma s di. d ncamlar verm m üz qar ı ə ə lar. ə ı ilə ə ə si v ə ı qill rd n mütl kild ə xar kils srd nir. Bunu 705-ci ild ə l ə ı nziml ə ə ı na deyil, dünyna deyil, zi sah rində ə ş v keç ı sinin hökmdarlar rd m əşir v ə ı episkop m ə ganlar nda münasib ı ə ə ə ç ə l b y ə kils ə hkə göst ə ı ə ə r imperiyas ə ə rd ə ı ni zad

kimi davam Ondanson- etdi. nin nüfuzunu art xaraq kils ə vi bl c şə ə ə t q onun t n ba ı ə ə ə n m y ri olmayan . Yepiskoplarşəriolmayan m ı ə ı ə ə l xsus idi.Bu faktis llə ri m nda iki cürm ə ə nda münasib ə ə ı ri haqda b sirlə ə gücl m ə n, s ə y ə n, onlar rin rir. Diqqə ganlara kils si. Kils si giriş qanunlar anlarla aç ş ə ə ə ç ə ti dövründ ə y hkə ə ə ı clisini ça rinin ortadan qald s (mübahis ə ları rk ə ə , torpaqsahibl nir ki,kils ə əşkilati strukturuna ə l ı ə ə m ə ə n qaydalar vi qanunlara ə ı Qüdspatriarxl tlə rd hkə l v ı ı ə ə ə n qüdr n haqqvə ı l r m ə ə ə ə ri tə üçün “Albani- ə t ə ı ı c l ı 21 hs olunur. Bu ə keçirilə

b. m rd ə , y q mübariz ə ə lay ə ı rin və ə ğ ə ə tlə ı ə yani n qanunpo- ə ə zaland rma hkə nin i hkə ı ə Albankil- ə si. Adike- si. t rmaq s nziml maddə ə ı , dava-da- iq m ri tə ri ni öz dinini öz t ı ə tli ə ilə kc m ə m ə ğ ba şəkild ya h Alban kc ş a çal ş n Par- v ə ə nzim- l ə ə ah raz ı ə sinin f ə

rı ş ə qam qam rin sas- ə ə ı d y şəri ə ç rini öz ə rı ı lan la- zi- y ı ə ə II II ğ a- ə s ı ı l- n n ə ə ə - - r ı ı

ra isə Alban kilsəsinin başçılarını alban yepiskoplarının özləri təsdiqləməyə baş- ladılar. Bu isə o deməkdir ki, Maarifçi Qriqoridən sonra, yəni 340-cı ildə Alban kilsəsi avtokefal, yəni müstəqil idi. Kilsənin avtokefallığı iki səbəbə görə baş tutub: birincisi, kilsənin həvari mənşəli olması; ikincisi, Alban dövlətinin siyasi statusu, yəni Şərqi Roma imperiyasından tamamilə müstəqil olması. Alban kilsəsinin hüquqi vəziyyəti 451-ci ildə keçirilən IV Ümumdünya Kilsə Məclisindən (Xalkidon Kilsə Məclisi) sonra müəyyənləşdi. Həmin məclis- dən sonra Alban kilsəsinin başçıları “Katolikos-Arxiyepiskop, Patriarx”, VI əsrin ikinci yarısından isə “Albaniya, Lpiniya və Çolanın katolikosu” və ya “Albaniya və Balasakananın böyük katolikosu” titulunu daşımağa başladılar. Katolikos hüdudsuz hakimiyyətə malik idi. O, hətta Alban hökmdarına tabe olmaqdan boyun qaçıra bilərdi. Onun adı çox vaxt knyazın adından əvvəl çəkilirdi. Katolikos ölkədə bütün knyazları itaətə məcbur edə bilən yeganə qüv- və idi. Onun qərarlarına tabe olmayan knyazlar kilsədən qovulur, bəzən də məhv edilirdi. Eyni zamanda, katolikosun başçılığı altında böyük ruhani institutu fəaliy- yət göstərirdi. Bütün Albaniya yepiskopluqlara bölünmüşdü. V-VIII əsrlərdə Albaniyada 12 yepiskopluq – Kabala (Qəbələ), Qaşua, Yeuta, Tsri, Amaras, Balasakan, Şaki (Şəki), Qardman, Mets-Koqmank, Mets-İrank, Qaband və Par- tav (Bərdə) yepiskopluqları vardı. Bunlara yepiskoplar başçılıq edirdi. Əllərində böyük hakimiyyət cəmləşən və ən ali ruhani sinif sayılan yepiskoplardan başqa Alban kilsəsinin ruhani iyerarxiyasına ilahiyyatçı alimlər, keşişlər, dyakon və rahiblər də daxil idi. Alban kilsəsinin inanc əsaslarına gəlincə, qeyd etməliyik ki, həvari mənşəli bu kilsə digər Qədim Şərq kilsələri kimi ilk üç Ümumdünya Kilsə Məclisinin – I Nikeya Kilsə Məclisi (325-ci il), I Konstantinopolis Kilsə Məclisi (381-ci il), I Efes Kilsə Məclisinin (431-ci il) qərarlarını tanıyırdı. Lakin 506-cı ildə keçirilən Dəbil kilsə məclisində (Dvin yerli kilsə məclisi) Alban kilsəsi gürcü və erməni kilsələri ilə birgə 451-ci ildə keçirilmiş IV Ümumdünya (Xalkedon) Kilsə Məcli- sinin qərarını tanımayaraq monofizitliyə (İsa Məsihdə təkcə ilahi təbiətin olduğu- nu bildirən xristian təlimi) üstünlük verdi. Beləliklə, Alban Həvari Avtokefal Kil- səsi etiqadca monofizit kilsəyə çevrildi. VII əsrdə Ərəb xilafətinin tarix səhnəsinə çıxması ilə Alban kilsəsinin mövqeyi sarsıldı. O vaxtlar Qafqaz regionu Ərəb-Bizans dövlətlərinin mübarizə arealına çevrilmişdi. Ərəb işğalının ilk vaxtlarında Alban hökmdarı Cavanşir Xilafətin vassallığını qəbul etdi və şəxsi nüfuzu sayəsində ölkəsinin daxili müs- təqilliyini qoruya bildi. Lakin onun vəfatından sonra cərəyan edən hadisələr Al- ban dövlətinin birdəfəlik süqutuna və Alban kilsəsinin mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 704-cü ildə Alban hökmdarı I Varaz-Trdatın arvadı Spramanın köməyi ilə Girdiman yepiskopu I Nerses Bakur Alban kilsəsinin katolikosu oldu. O, alban hökmdarının Xilafətlə yaxınlaşmaq siyasətinin əleyhinə çıxır və ultikulturalizm, 3/ 2019

diofizitliyə etiqad bəslədiyinə görə Bizans imperiyası ilə əlaqə qurmaq istəyirdi. M Lakin knyaz Şeroy başda olmaqla bir qrup nüfuzlu alban feodalı xalkedonçulu- ğun qatı düşməni kimi buna mane oldu. 77

Multikulturalizm, 3/ 2019 olundu, Albanhökmdar bir z m erm maddi bazas maddi daha q v fürs birincisi, Zaqafqaziyada diofizitBizans imperiyas birincisi, Zaqafqaziyada ş bunu oxudum və bul etsin. sonra bu bə kiml ikincisi, QafqazAlbaniyas d ke hibi, katolikosu yunan imperatoru il Alban kils ruhanil dininiz duqlar verdi. Buis katolikosu bunu ald zurunda icra ed zurunda icra alban feodallar özün kils d ə ah m dav ə ə ə ə ölk ş rdim. st zmunda cavabm i ə ə ə ş ə ə ə m ə ə ni kils ti fövt l kl ə ncirlə rin diofizit oldu ə d ti daha ə tabeetdirir. Ə ə mr buyurun, qoy onlar Allahaqar ı Alban kils “Erm İndi qoy bu, Siz “Hökmdar “Hökmdar Bel Qadir Allah Gördüyümüz kimi, kils Alban X Q rində ə ə hkə ə c ə ə ni m ə rə uy dim v fkarlı rinin müst yirdil ə ı Ə clisind ə sası ı lif ə zaya çats zaya qdan sonraBə b xilaf mr etdik ki,bizim hökmranlmr ə m likl ə ğ ba si bir ilahi ə ə ə ə ə n istifad verm un d un ə rə sinin tabeliyin ə erm , erm ı ni xalq cbur edirki, dini etiqadda ham na yiy qda onun bir ə sin onu göst ə ə ğ ə bl r. vvə üstünoldu , X ə layacaq v layacaq ə ə ə x ə ı ə ə c s ə diofizit idil rin hə Ə ç tinin silahl ə ə yi sini tarixs ə ə ni katolikosunun xahi l ı ə ə ə yib X ı ni kils ə kdir: o,Nersesl Ə ə bd-ül-Malik qilliyin n irad nlar”. nlar”. ı ş ə lif lif n ə ə gedibç k n iklikl ktubu yazd l edirvə slind ə ğ ə ı ə ə ə İsa dinin olanşəfq n katolikosu, Allahadam ə unu mü c nm nümay

m rbi-siyasi qüdr rbi-siyasi ə ə Ə ə rir ki,Albankils ı kdir”. ə ə rd n lif ə ə bd-ül-Malik erm ə ə onlar ə sinin t ə ı si il ə ı , erm ğ r edilsin.B k arzusuil lum olsun, tabubarlum olsun, ə n arvadı ə nda özmaraqlar sonqoyma ə verildi.Bununla yana unu iddia edirdi, onagör d ı onlar yan qadı yan ı

ə qüvvə x Ə ə hn ə ı dini y ə hüzurunda Nerses Bakur mürt hüzurunda Nerses Bakur ə ə yy bd-ül-Malik ə r. Bununs ı etiqadedirik.Partavtaxt Ə ı ndə bizim tabeölk ə ə sazi ə ə bütün qiyamç : ə td ni qriqoriankils rə sində ə mir Mumin mir r v ı nl n də ə ə fini tutan sinin l b Sprama is n öz s ə əşdirm şə girib, öz ibad n m ə rinin köm ə ı ə ə ə ı ə sinin ba n silm ğ ğ st ğ nd al d bu s tin ı ş ı ş a çal ə ə nca m ini böyük h ı ə ə fkarlı yini qazan yini i ı ə ə sl ə ə mizhökmü bizim Partavda,s ə ş ı arxalanaraqAlbankatolikoslu ə b ş ə za qar daq ı ı si etiqadca monofizitsi etiqadca olsada,b ni kils ı ə ğ l b-yanan erm b-yanan bel onaqoş k və ə n ı ə ə ə ə kda ı ş bi odur ı dikl n keçirilm erm k, o rə ı ı h qda onunlah ş ə ə rd ları ı ə ə ə ç ə

d b xə tli b ə yi v b onlar ş lya, m İlya, qalaya sal qalaya ə ı çu ı ə miz Siz miz ş ə s ı ə yata keçirm yata ə . nu öz tabeliyinə ə davard ı q ə ı n yan sinin Albanh ı ş ri günah üçünmüst ri bdə qiyam ed sinin baş ndan çu ni katolikosu ı ğ ı ə ə lif ə , x ə r. ulsun, onun himay ulçu birm ndə rar q ı v ə fitn ki, erm ə n ı n Bizansimperiyas ə tlə ə m d ə ı si iki ə sl n m lif ə ı nda rüsvay etm nda rüsvay n s mi çoxluqo ə n ad rində na oturanindikiAlban ə ə ə ə sini ə ə ni katolikosu

qulluq edir. Biz v ə q hv etm ı -fə bul ed ə r. Böyükixtiyar sa- ğ alban ə fikir olanqadı fikir ə ç ı ə vvə ulluq ed nin s ə ə ndı ə m m ı bul ed ə sad yoluil nafeyini sars nafeyini n albanlardasizin s onu ni kils ə k üçünqriqorian ı ə ə mr etdi. H etdi. mr

lc . Albankils qs ə ktub yazd İlyan lyadan. İlyadan. ə vari kils ə ə ə keçirm siniz, belə ə k bar mimi m mimi ə Sasanil d ə yanlar ə ə rə ş ə si özünün ı nailolur: unla gön- ə n erm n m k onabu ə ı h ə ə ə n ə sini q lya bu bu İlya ə nin hü- ə d k üçün k üçün ı d elan d elan alban alban ə qq ol- ç ə ə ı ı ə ə si il ğ ə : ndan

ə k və ı ktu- ktu- ə ə min min unu d rin, rin, ki, ə ə ə kir mr mr ı ı ni n ə n zi si si r; r; ə ə - ı ı

Halbuki tarixə nəzər yetirəndə görürük ki, Alban kilsəsinin daha qədim dini ənənələri var. Müqəddəs Yelisey tərəfindən Kiş kəndində Qafqazın ilk kilsəsinin təməlinin atılması deyiləni sübut edir. Alban katolikosu Nerses Bakur katolikosluqdan zorla uzaqlaşdırılandan sonra Alban dövləti süquta uğrayır, 706-cı ildən ermənilər alban ruhanilərini sı- xışdırmağa və ərəblərin nüfuz dairəsindən kənarda qalan dağlıq vilayətlərdə alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başlayırlar. Albaniyanın başqa vilayətlərində, daha doğrusu, düzən ərazilərində məskunlaşan və xristianlıqdan qabaqkı inanc- lara etiqad bəsləyən əhali isə müsəlmanlaşır, beləliklə, VIII əsrin ortalarına ya- xın Albaniya ərazisində İslam hakim dinə çevrilir. Xristianlıq isə öz nüfuzunu yalnız indiki Dağlıq Qarabağ ərazisində qoruyur. Dediyimiz kimi, buranın alban əhalisi də zaman keçdikcə qriqorianlaşmaya məruz qalır. Qriqorianlaşdırma prosesi zamanı erməni kilsəsi Alban katolikosluğunun nüfuzunu tədricən heçə endirir, ərəb hakimlərinin əliylə albanların bütün abidə- lərini – Alban mədəniyyətini azacıq da olsa xatırlada biləcək hər şeyi məhv edir. Erməni keşişləri Qafqaz Albaniyasının ədəbi abidələrini məhv edərkən əvvəlcə bu abidələri qrabara (qədim erməni dili) çevirirdilər. Sonra isə albanların zəngin maddi-mədəni irsinin mənimsənilməsi istiqamətində addımlar ataraq tarixi sax- talaşdırırdılar. Lakin alban əhalisinin qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi prosesi uzun çəkir, albanların kəskin müqavimətinə rast gəlirdi. Alban və erməni ruha- niləri arasında mübarizə davam edirdi. XI, XIII, XV əsrlərdə erməni kilsəsi zəif- ləyən vaxt alban yepiskopları erməni katolikosluğuna xəbər vermədən müstəqil şəkildə öz kilsə başçılarını seçirdilər. Hətta XVII-XIX əsrlərdə qədim türk yurdu olan Xaçınyalı vilayətində yerləşən monastırda rəsmi Alban katolikosluğunu tanımayan alternativ Alban katolikosluğu vardı. IX-XII ərslərdə, siyasi hərc-mərclik dövründə Alban katolikosluğu tənəz- zül mərhələsinə qədəm qoydu. Buna baxmayaraq, kilsə əsrlər boyu öz varlığını qorumağa çalışdı. Fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində aşağıda göstərilən yerlər Alban kilsəsinin mərkəzi olub: 1. İlk mərkəz – Çola (Böyük Qafqazla Dərbənd arasında ərazi) 2. VI-VIII əsrlər – Bərdə 3. VIII-IX əsrlər – Çarek-Xamşı (Gədəbəy yaxınlığında) 4. Xudavəng monastır kompleksi (Dədəvəng monastırı) 5. 1511-1836-cı illər – Gəncəsər Baş kilsəsi. Burada Gəncəsər Alban Yepiskopluğu haqda ayrıca danışmaq lazımdır. 1240-cı ildə alban knyazı Həsən Cəlal tərəfindən tikilən bu məbəddəki yepiskopun zaman keçdikcə nüfuzu artır. 1511-ci ildə Gəncəsər monastırı alban katoli- koslarının iqamətgahına çevrilir və Alban kilsəsinin mərkəzi olur. Ona görə də Alban katolikosluğu Gəncəsər katolikosluğu kimi tanınır. Bu katolikosluğa alban knyazı Həsən Cəlalın nəslindən olan bir çox din xadimi rəhbərlik edib. ultikulturalizm, 3/ 2019

Gəncəsər katolikosunun iqamətgahı həm də Qarabağdakı Alban knyazlığının si- M yasi mərkəzi idi. 1634-cü ildə Gəncəsər katolikosluğu erməni kilsəsinin haki-

Multikulturalizm, 3/ 2019 köçürm m s miyy y riarxl q d miyyə m t qorian ruhanil kunu kimi erm ist rində siz q ş Ş lük verirdil kosunun t kils rian ke ni tarixinyadda t vikariatl erm l Azə Türkiy na etm forması olan Albankils hanil l ə ə ı ə ı übhə ə ə ə amax ğ Dövl sdiql l rin ə ə dim kils t müqavim ə t akt ə ı ni kils y na son qoyulub. Hadis m bl ə ə rbaycan torpaqlar rbaycan ə ə ə sinin varl ni ke ə erm ə ı ə icaz ə baxmay rarla Alban kils doğ ğ rin tini tan tini tan Hazı Alban kils Gördüyümüz kimi, Rusiyan Bunun Azə Bel 1909-1910-cu ill Erm y rd ə ı ı ə ə ş ı idi. ə ) v ə kimi albanxristianl di. H ə d i l n ı t StatistikaKomit ş ə kl ə n udil ə ğ ə ı l ridir. Albankatolikosluğ ə n biri d ə ə n r öztabelikl ə ı n Az ə urmur. Onlar ş ə rbaycan ə ə ə ə sinin f yarad ni katolikoslu likl rda dünyadaudil ə l i rinin ixtiyar verdi.H l bölgə ni kils ə erm ş ə r. ə ə l bl ı rin ə ə ı yini n ə mayan, erm mayan, min min ə ə ı ma t göstə araq, Alban kils ə ri istə ə ğ n bariz nümunə ə rinin ə ə , Albankils rin 1867-ci ild ri çarmüst ə ni qriqorian kils ş ı si udil rbaycan na bird ə ə ı ı ba q m q ə ld ndan silm ni kils ə Albankatolikoslu ğ d ə ı ə aliyy n ÇarRusiyas sinin t ə sinin dirç ə sasnam ı ğ . daya z ə kl ə rə l ə ı ə ə sassı ə min arxivd ı na yiy ə si kimiq ə rində rə qal cburiyy n Alban kils ə ı ı rin qə rin ə na veril n erm ə ı rd almadanG ğ ə tini t n tarixitorpaqlar fə ə ə ə sinin Tiflis konsistoriyas ğ unun tabeliyin z millə ə ə ı ə ə hrikiyl nil ə l blar. lik son qoyuldu. XIXə ə ı Rusiya imperiyas sinin 2009-cu ilüzr ə ə çatmad ə ki y ə n y ı bid rejimi t ə rin sonrak sini xatı ğ rin ümumi say k c ı ə lbind əşdirm l möhkə ə ı ə ə ə gör ə ə ortadan qald ə si erm nil nziml rusçar ə nm li ə tind sinin varisl eparxiyaları ə dim ə n qə ş ə tçi iddialar hdi dem si üçünh ə ı i 11mart 1836-c Albankils ə ə ı u l ə t r t n imperialist maraqlar ə ya , Alban katolikoslu k üçünuzaqgör ı ə ə ə qalsaı da,albanyepiskoplar lar. Özünə lar. ə ə ə ə dim m rlada bil sinin ard əğ nc v ə ml rə u il y n r nil ş ı ı ə ə ə na etiraz m na etiraz ə amaqla varl inki v olunduqdan sonra erm ə fində ə fində ə qriqorianla n 111 maddə n ə s ə ə rə ndirm ə verilə ə ə ba rin ruhanihakimiyy ı r katolikoslar l kdir. Bütünbunlargə ə fində na öz sadiq nök na özsadiq ə ı ə ə n köhnə on mindir. on Az ı r cürşərait yarad ş ı ri olanudil ri olanxristiankonfessiyas b n i , fitn rı ğ af n m ə ı ə ə ı l lsa da, ixtiyar sahiblə lsa da,ixtiyar n c si h ı dl ı sin ə m ə idi. onu göst ı ı şğ n də n iki yeparxiya (Arsax- n ikiyeparxiya y n Müqə llar m ə ə ə ə ə ə rind al edilm hv edilm xsus xaçformas ə ı çal ə -fə aidtarixis ı srd ild ə ə ktubu yazaraq erm yazaraq ktubu r ı ı ğ ş arxivs lumat nliklə n evl rhal yerin d ı sadları ş ı n ə ı ə lik xüsusi“ ı n t eyi mə eyi ə ğ rma prosesin ı ş topla çarhakimiyy gü

ə ı u l ı dd perator INikolayer- perator ə İm n rd r q ə ı rd ə ı ı düş rdi ki, bir dinit , elə ə özl əğ ə rkibind nümüz na gör ı ə ə . Bunun m . Bunun rbaycan Respublika- rbaycan ə ə sind s Sinoduerm ə üzünd ə si is rlə topla ş v olundu, onun ye- lb n ı hv etm maqdan bel maqdan l ə ünül ə ə c ə ı ə ə rini –erm ə ri seçirdil tini q dl r, erm ə yetirilirdi. Bel yetirilirdi. ə ə n hə ə n d n sonra Alban l ni ruhaniha ə Albankils ə ə ə ə ə , ölk rini m d ş dl mü ə Ə ə c olanG erm ı mağ ə ə n birə erm ə v rinin hökm- r zamanöz sasnam ə uzunmüd- ə ə k qorudu. kdə ə ə rin olmas y ş bul etm ə ə ə ti ni katoli- bircina- ə ə ni qriqo- t ntiqi ye- ı a üstün- ə mizd Ş çal n ə

İran və ə ni pat- ə ə ə ı u Ş əşkilat ni qri- ə r. hv et- n var- qvimi dal ni ru- imti- ş

nil imali ə a v ə ı ə nc ş ”ni ”ni ə ki- ə ə si- ə an an ki t- ri k ə ə ə ı

udilərin sayı 3 800 nəfər təşkil edir. Onlar Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində kompakt halda, eləcə də Oğuzda və Bakıda yaşayırlar. 1991-ci ildə Azərbaycan xalqının yenidən müstəqilliyini qazanması ilə udilər qədim kilsə ənənələrini bərpa etmək fürsəti tapdılar. Bu istiqamətdə bir sıra mühüm addımlar atıldı. İlk növbədə Şəkinin Kiş kəndi və Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində, eləcə də Oğuzdakı qədim alban məbədlərində təmir-bərpa işləri aparılaraq udilərin ixtiyarına verildi. Hazırda bu məbədlərdə ayinlər udi dilində yerinə yetirilir. 2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi xristian dini icmasının dövlət qeydiyyatına alınması Alban kilsəsinin bərpası istiqamətində atılan ən böyük addımlardan biridir. Alban kilsəsinin dirçəldilməsi üçün hüquqi addımlarla yanaşı, xristian ənə- nələrinə uyğun tədbirlər də görülməyə başlandı. Belə ki, sonuncu alban mitropoli- ti II Sergi Gəncəsərli öldürüldükdən sonra Alban kilsəsinin avtokefal ənənəsi po- zulmuşdu. Bu ənənəni bərpa etmək üçün Qədim Şərq kilsəsinin xeyir-duasını almaq lazım idi. Odur ki, 2008-ci ildə Alban-Udi dini icmasının bır sıra üzvü Qüds (Yerusəlim) Patriarxlığının xeyir-duasını alaraq Fələstindəki İordan çayında xaç suyuna salındılar. Beləliklə, Alban-Udi dini icmasının müstəqilliyi bərpa olundu. 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi xristian dini icması (hüquqi ünvan: Qəbələ rayonu, Nic qəsəbəsi, Alban avtokefal “Çotari” kilsəsi) Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində yenidən qeydiyyatdan keçdi. 2011-ci ildə isə daha bir Alban-Udi dini icması hüquqi status qazandı: Oğuz şəhəri Alban-Udi xristian dini icması (hüquqi ünvan: Oğuz şəhəri, “Kiski Qerqes” ziyarətgahı). 14 iyul 2013-cü ildə daha bir tarixi hadisə baş verdi – “Çotari” Alban-Udi kilsəsində vəftiz mərasimi keçirildi. Bu hadisə onunla əlamətdardır ki, Alban katolikosluğu Çar Rusiyası tərəfindən ləğv olunduqdan sonra udilər uzun müd- dət özləri vəftiz ayini keçirə bilmir, rus pravoslav keşişləri tərəfindən xaç suyuna salınırdılar. 14 iyul 2013-cü il tarixində Alban-Udi dini icmasında 80 ildən artıq unudulan vəftiz ənənəsi yenidən dirçəldildi. Həmin gün vəftiz ayinini Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi xristian dini icmasının sədri Robert Mobili və onun ruhani köməkçisi Rafiq Danakari yerinə yetirdi. İlk xaç suyuna salınan isə Yeva adlı kiçik qız uşağı oldu. 3 avqust 2013-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə Alban-Udi kilsəsinin dirçəlişinin 10 illiyinə və Qafqaz Albaniyasında xristianlığın rəsmi din kimi qəbul edilməsinin 1700 illiyinə həsr olunmuş bayram mərasimi keçirildi. Bayram tədbirində Rus Pra- voslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının Arxiyepiskopu Aleksandr İşein, Roma Katoik Kilsəsinin Azərbaycandakı Apostol Prefekturasının ordina- risi Vladimir Fekete, Bakı şəhəri Dağ Yəhudiləri dini icmasının sədri Milix Yevdayev, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin bölgə üzrə nümayəndəsi, o cümlə- dən diplomatik korpusun Azərbaycandakı təmsilçiləri və digər qonaqlar iştirak ultikulturalizm, 3/ 2019

etdilər. M Alban kilsəsinin qədim ənənələrinin bərpası istiqamətində başqa tədbirlər də görülüb. Məsələn, Lukadan nəql olunan İncil udi dilinə tərcümə edilib. Həm- 81

Multikulturalizm, 3/ 2019 çinin Alban-Udidiniicmas dini t bu qə maddi durumunun maddi yax tam olan udil miyy ortadan qald cür d karlar dini-tarixi müstə s s ı ə n sinin nüfuzunu kiçiltm ı n Prezidenti ə ə ə ə ı hat dim abid t k dris ocaqlar st Ölk Bu dat h ə ə ə ə ə k verilir.T r fürs olunublar.Alban kils sb edir, çünkiölk ə rdir. Odurki,Albankils ə mizd ı rı ə ə sadüfi deyil. Alban deyil. kils sadüfi ə lmas l td ə vid İlham ə ya rin bilavasit ı ə nda t q ə ı ə , h ş cavab kc ə ayan udil ayan dim xristian alban m ş Ə ı ə ə ə la bu fakt bu hsil al m d ə liyevin S y ş d ə ı ı n verilm n irsin ı , onunz n miz rı ə ı ə uydurma iddialarla ç iddialarla uydurma n bı lmas ı varisiAz rlar. ə r Az ı ə ə qeyd etm qar sinin dirç r s ə ə ı rə üçünmaliyy sinin dirç ə ə ı ə si anlam ngi ncam ra üzvl ş rbaycan dövlə rbaycan ı ə torpaq iddialar sinin b ə rbaycan xalq rbaycan ı ə ə il ə k yet b ə ldilm ri dinirütb ə ə ı ə na g dl ldilm ə h ə rpası yiyə ə ə ə ə rini m yard ə r ilAlban-Udidiniicm r ki,Az ə si üçünr lir. ə xalq tinin diqq l si h ı ə x ı nm ı ı ir m ı ş ə v ə ed ə nims ı alm ə ı ə m tarixi m tarixi ayr ə m ə li sür y rbaycan Respublika- rbaycan onunt ə ə ə ı z üçünböyük çal n i smi s ə ı aq üçün xaricd aq l ə m ı ə r. t v şğ ə ı n erm ş y ı alç ə ə ə ə rlar. Halbuki ə dalə viyy qayğ , Albankil- rkib hissə ı lara qar ə ni q tsizliyin tsizliyin ə d as ı s ə ı ə ə h ı ilə n h ə sb- ki ı ə ə si ş n - r ı

HOMO SAPİ ENS

Qara ƏHMƏDOV (1928-2003) AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor

Bu günə necə gəlib çýxmýþýq

İşıq1

İnsanın əmələ gəldiyi ilk dövrlərdə süni işıq olmayıb. İnsanlar ancaq Günəş və Ay işığından istifadə ediblər. Bu da olmayanda qaranlıqda qalıblar. Ona görə də qədim əcdadlarımız Günəşə və Aya sitayiş ediblər, onların çıxması münasi- bətilə qurbanlar kəsiblər. Od-ocaq kimi işığın da kəşfi birdən-birə baş verməyib. İlk süni işıq od-ocaqdan alınıb. İbtidai insanlar ən qədim zamanlarda qa- ranlıq vaxtı tonqal yanan yerdən aralandıqda işıq üçün yaxşı yanan quru kösöv- lərdən istifadə ediblər. Ağac yananda yaxşı işıq versin deyə onu döyüb əzib, sonra gündə qurudublar. Bu, insanların ən ibtidai çırağı olub. Soyuq ölkələrdə ağac çıraqları yay mövsümündə hazırlayıb, ehtiyat üçün quru yerdə saxlayırmış- lar. Ağac çıraqların (kösövlərin) bir ucundan tutub, o biri ucunu odlayırmışlar. Bu cür çıraqlar bəzi xalqların həyatında son zamanlara qədər işlədilib. Ağac çı- raqların tez-tez sönməsinə və əldə gəzdirilərkən çətinlik törətməsinə baxmayaraq, insanlar uzun müddət onlardan istifadə ediblər. Etnoqrafik materiallardan məlumdur ki, Azərbaycanın rayonlarında da vaxtilə belə kösöv çıraqlardan isti- fadə olunub. Sonralar insanlar gildən çıraq düzəldiblər. Onlar ovladıqları heyvanların ətini bişirən zaman görüblər ki, heyvanın piyi ocaqda çox yaxşı yanır və işıq verir. Ona görə də heyvanların piyini yığıb gildən hazırladıqları çıraqlara töküb yandırırmışlar. Bu çıraqlar ilk zamanlar dayaz cam, sonralar isə təkayaqlı vaz formasında olub. Belə çıraqları o vaxtlar “piydan” adlandırırmışlar. Piyin hamı- sı birdən yanmasın deyə çırağın bir qırağını nov şəklində düzəldib oraya yum- şaq parçadan fitil də qoyurmuşlar. Azərbaycanda bu növ çıraqları (piydanları) arxeoloqlar Mingəçevirdə apardıqları qazıntılar zamanı tapıblar. Həmin çıraqlar ultikulturalizm, 3/ 2019 M

1 Qara Əhmədovun “Bu günə necə gəlib çıxmışıq” silsiləsindən dörd yazısı “Multikulturalizm” jurnalının əvvəlki saylarında dərc edilib 83

Multikulturalizm, 3/ 2019 çox sür ş t m pa v adası izl gör ucuna odvururdular. Bel böyük maraqla m maraqlaböyük z onlar istifad v hissə Lampa yem Qara ç lar onda yand Azə ba d lampalar Bak lar bucürç d verdiyind ə d qatlar zamanda a d ta qonş baycanda neftq tün i is da gölm möcüz gild ə amlar, istə ı lif ya ə ə ı ı ə ə xm n sirl ə rı r, qaz ə s. yerl ş olunub. Ab n –Bak ə

m lay ə ş l ri indiy ə rbaycanda bunövç ı ı ə amdan istifad insanlarburunlu v ə neftit ş r, iş in ə sin n olan ilk nümun nda indid ı k üçündə onun üçün ş ı ı ya si üçün si üçün ə ğ ndan süzülüb üz ı Ab Qeyd etm Qeyd Onu dadem q vasit Neftin istifad Lakin insanlarqaraç ə ı ə rd u ölkə ə olunanxüsusikür raqlar ə rd ı ş ı sin ə n 2000-2500 il bundan ç ə ndan istifad rini öyr tlə ü ı ı ğ pamb ı ç q, istilikv n i ş ə sinin icad şəsinin lar. H ı ı eronda yanar qazları eronda yanar ə n, Q nsanlar sitayi nsanlar xdı ğ ı rd ə n onu xüsusi havaç ş ə v ə da l rs l i neftink q ı ş ə xmin ı raqlar ə l ə , kül ı ə l r ə ə ğ ə n tapı b ə gur ı yand ə ş ı l d dilm d rma şəklind ə ı rə eronda indi oldu ə laz ı llə ə ye qdan e ə ə ri –ist ə ə rastg ə l ə da z dim zamanlardanm ndikc r qalı ə ə ə k laz rində ə a ə ə ı lapq ə n 1000ilbundanqabaqAz ə kli havada bayı kli havada ı ğ ü edirdil qaz n metaldandahaz b ə m idi.Bunagör ə lumat veribl lumat blar. H liyik ki, birzamanlar i ə ğ ə ş a ba şə icadetdil əşfi il si tarixi XVIII-XIX XVIII-XIX si tarixi ə odkimi istifad ə ı si ç edibl neft lampalar ı l n n ba ə lampai ə ə ə b. ı ş ə ə n gə ı ə l md rastg d ı linir. Orta ilmi rm ə ç ondan m ı ə r a nt ə ş ğ ı raqlara raqlara ə ri h qulpluç raqlar dim zamanlarda qazç dimzamanlarda qa bir v ı ı n, G ə ə ı ə ş ə ı x ş ı ndan ondan piydanlarda istifad ə lar zaman ə l ğ ş

qa yerl r ki, o zaman heyvan piyi aztapı piyi zamanheyvan r ki,o r. l edir,onun qay m ş ə ı ı ə r. Lakin ə min ç min . ac ç ə r, çox vaxtöz-özünə r, ra pilt rin alt laq ni edirdil l ə ə ş ə ğ ə llə əşə lm ı eram ı nc n olmas ğ k ı n forması n ə ğ n hisiqar ə ə ə ı ə ə ut ə dard raqlar, ist ı ə r. XVIIIə vvə hali aras hali r. Bu da i keçirir,neftiis ı ə ə ra ç na keçm n bacalarda saxlay n bacalarda ə ə ə raqlar bizimraqlar eran ı k olard ı ə d sait axtar i rə sr sə raqlar icaqedibl ə nda qura ı şətd k, q ə r gild ə ə

gil ç ı ı ə apar l olunurdu. Bel ə n, Beyl ə ı zdan çox-çox n münasib v n yanacaq Az ı ə ı lumdur. Ovaxtlarneftə r. Qeyd etm r. Qeyd xarmaq mümkün deyildi. ə sas etibarilə sas rlay aiddir. Onlar aiddir. r. Qaz çı r. Qaz ə ı yyahlar ə haqda dim zamanlarda dat dim zamanlarda ə i ə ı n ı ş srl ş ı ə ı raq icadedil ə ı rbaycan . Bucür ğ ş rd nda “qara çı nda “qara ı ə ı ı rd n düz y ş s n da də ı q vasit ı r piy ş q və ə ı ı ı srd s ə ı d blar. B ı ğ nda daacizqalm lar. Sonuncuqar rd ı ə imkanverdi. Az lar. Qaraç qandan, na qal ı ı rbaycan rı n tarixind ı ı ə ə n xan yerl xan de ə l n ba Ab danlar, istə yanacaq kimi istifad kimi yanacaq al ə ı ı ə rə n verdikl r, bacal ə ldilmi ə ı ç evşəraitiüçün yararl gölm n birçoxorta yi k laz si kimi t si kimi b, rusv ə ı ə ı ə ş ı ə ı vv n IX-XVII ı ı ra ş ş likl rd r. Bunövç ı ş zi antikdünyaölk n fitil qoyulanyerind n rd ı b yan lay eronda olmu ilm Ş ə ı ğ ş ı ə raq” deyilirdi. Arxeoloq- raq” deyilirdi. n müxt ı ndə lar. Belə ikl amax ı a ğ ş llə ə lar. Varlı ə ı ə md ə ı , xör raq yanark ı , indiki qaz plitə ə rd r. Lampan ç ə evlə böyük dönüş ə ə sin r y ə ə etm n sonra qə ə ə rə ə saiti neft olub.Az saiti neft l ı ri m r qaraç rd z bii qazdandaistifa- Avropas ə r ki,ad m ə arad ı ı ə l qar rə yerin üst qatlar yerin ğ dan, Naxç ndan tökürmüş bii qaz yerin d qaz yerin bii ə ı ı ad ə s ə rin oca rd . Tə ı k bi ə ə lif yerlə Ab rbaycanda rbaycanda ya gilborutax ya ə m ə ə k ç b ı ı ı lumatlara gör lumatlara lar. Onlar lam- lar. Onlar ğ b srl ları ı . Piy insanlara . Piy ə raqlar ə l ı ə bi əşəllə dl ş sr ı borular uza- ş ş ə b. ı b olu ı rush ə ı ə ç eron yar irm n icad raqlar, ist tin idi.Ona ə ə n evl n çoxlu his rin şəh ğ dim insan- tin busirli r tikir,qa- ə ı ə ə rin kil nda yan- ı ə yaratd ə etm yyahlar ə n burun ı rin sön- ə aiddir. k üçün k üçün vandan vandan b. Neft b. l ı l ə ə ə ə rlə olub, ə ə ş ı n bü- , h rində rində eyni eyni ə rinin ü kimi ə his rin- ə ı şəli l rin rin m- ə ı ə ə y n- ə ı ə r- t- r. r. ı b ə r ı . ,

İ.Y.Lerge yazırdı ki, burada əhali qazı yerdə qazılmış kiçik çuxurlardan götürür; belə çuxurlara qamış və yaxud gil borular keçirir, çıxan qazı yandırır, onun alovunda xörək bişirir, işıq kimi istifadə edir, lazım gələndə isə yaş əsgiylə söndürürlər. Süni qazın alınması tarixi isə iki əsrə yaxındır. Alimlər belə hesab edirlər ki, daş kömürdən alınan süni qazdan istifadə edən ilk ölkə İngiltərə olub. Bura- da hələ XIX əsrin əvvəllərində süni qazla şəhərin küçə və meydanlarını işıqlan- dırmağa başlamışdılar. Londondan sonra 1820-ci ildə Parisdə, 1823-cü ildə Nyu-Yorkda, 1826-cı ildə Berlində, 1835-ci ildə Peterburqda, 1865-ci ildə isə Moskvada qaz zavodları tikildi. Şəhərlərin işıqlandırılmasında qaz böyük rol oynadı. Lakin qazdan işıq vasitəsi kimi istifadə etməyin də bir sıra çətinlikləri vardı. Əvvələn, təbii yanar qaza dünyanın çox az yerində təsadüf olunur, süni qaz isə olduqca baha başa gə- lirdi. Sonra: qazın bir yerdən başqa yerə nəqli xüsusi texniki qurğular tələb edirdi, həm də piy və neft kimi, təbii qaz da küləkdə-yağışda sönürdü. Bütün bu cə- hətlər deyilən yanacaq vasitələrinin işıq üçün istifadəsini məhdudlaşdırır və çə- tinliklər törədirdi. Xüsusilə küləkli, yağışlı havada onlardan bayırda istifadə et- mək olduqca çətin idi. Sonradan fənər adlanan lampalar yandırılsa da, çətinlik- lər aradan tam qaldırılmadı. Ancaq elm və texnika inkişaf etdikcə insanlar bu çətinliyə də qalib gəldi- lər. 1802-ci ildə böyük rus alimi V.V.Petrov elektriki kəşf elədi. 1876-cı ildə mühəndis T.N.Yabloçkov birinci elektrik lampasını düzəltdi. Sonra başqa alim- lər – V.N.Çikolev və A.N.Ladıgin elektrik lampasını daha da təkmilləşdirdilər. Elektrik lampasının icadı işıq tarixində böyük rol oynadı. Oktyabr inqilabının qələbəsindən sonra sovet hökuməti ölkənin hər yerində böyük su-elektrik stansiyaları tikmək məqsədini qarşısına qoydu. Bu plan tarixə “QOELRO” planı adıyla düşüb. Azərbaycan da bu plandan kənarda qalmadı, res- publikamızda Mingəçevir su-elektrik stansiyası, Əlibayramlı istilik-elektrik stan- siyası, Şamxor su-elektrik stansiyası kimi böyük enerji mənbələri tikilib istifadəyə verildi, tədricən bütün ölkə ərazisi elektrikləşdirildi. Bundan sonra ölkə təsərrüfa- tının bütün sahələrində elektrik işığı geniş tətbiq olunmağa başladı. Son zamanlar alimlər işıq üzərində daha dərindən tədqiqat apararaq şid- dətli işıq verən projektorlar icad ediblər. Hazırda projektor vasitəsilə insanlar uzaq məsafələri görə bilirlər. Məsələn, gecə bir neçə min metr yüksəklikdə uçan təyyarəni projektor vasitəsilə işıqlandırıb görmək olur. Bu da işıq elmində bö- yük nailiyyətdir. Şübhə yoxdur ki, gələcəkdə insanlar daha yeni işıq növləri kəşf edəcəklər.

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

Multikulturalizm, 3/ 2019 Q 1. Məh Ay O Q Nar Gözl M Sin Didib-da S Qap Dü D Keç iç ə Üzüyünd M Uzan Anday ə ə ə ə

ə ə ğ n də rib nar rib dey rd m ş ölüm, a n n o boyeri ə ı lu Anday üb üzüyümün qa ı narolmaz, narolmaz. n da ə ə ş da dolanma,yax yar olmaz, yar olmaz: olmaz: olmaz,yar yar əmmd Hadiy rində ə birtale qar ə ri... d nim can d ş ğ d ə ə ı qa tma sin ı r: q ya ğ k –da lama s ə ı ə ş n yerind r, narə rd d ş ş görm ə görm görm ı rib qı (1947-1996) Eldar BAXI n itkisin ş görm ə ə ğ ə ə rində ni, ı ftə n də ş ə k ş zdan ə ə ı yim. ə ı , ə yim. yim. rimd ı , , r, . ə , , yim. ə yazd ə . Ş

ı ğ ı ş eir AXUNDOV ZALI Poeziya gu şəsi Sünbülü qıçada qalar, Buğdası puçada qalar, Alması taxçada qalar, qalar, saralmaz, saralmaz.

Kim qəribə arxa çıxar, Qərib birdən yoxa çıxar, Dərd əlindən dağa çıxar, dağda qar olmaz, qar olmaz

Tək dedilər – təklədilər, qanına yeriklədilər. Sonra da dərdini alıb dağa-daşa yüklədilər, çəkə bilmədi, bilmədi.

Əsim-əsimcə əsdilər, öldürməyə tələsdilər. Günün günorta çağında ağacı elə kəsdilər, kölgə bilmədi, bilmədi.

Xallandı gül – butasında, nər qarnında-qartasında. Bir şairi öldürdülər bir ölkənin ortasında, ölkə bilmədi, bilmədi.

Qələm

Olanım qələmdi vardan, dövlətdən, Dövlətdən uzağam, vardan uzağam. Özüm öz nökərim, özüm öz bəyim, Özüm öz qulluqçum, özüm öz ağam.

Qaşımı qaldırıb baxan deyiləm,

Dövlət sümürənə, var udana mən. ultikulturalizm, 3/ 2019

Yeməyə bir loxma çörək tapanda M Min şükür deyirəm yaradana mən.

Multikulturalizm, 3/ 2019 Ruhum uçubm Sehirli yuxular, sirliyuxular. Köhnə Avara, X Q Onun daqiym Xurcunum, f Ası Yuxular görmü Bə Ş “Hə Bir adamm da Q M Ə Uçan buludkimi, axansukimi El “Yox” dem Be Neynir Q Q Neynir Bu gidi dünyan M A Q Q Ça Niy El Olan H Dizin Q eytan ı ə s ə ı ğ ə ə ə ə ə ə ə ə z z simdi, simdi, ə ş ş l l l l rd l aca, divara dirmaaca, divara ni düz yolumdan döndə buazadl n bu l ı ə ə ı ə ə ə adam, on adam, yüz adam, can onadam, adam, yüz mayan adam mayan ə n kül ” dem ı lla, güm l ə m mim d mim mim olandagüclü oluram, mim olandaqorxu bilmir min dizind deyil ı qorxmal ı ə ə m q , gümü q n qadı ə qala kimi, qalaça kimi qalakimi, qalaçakimi ba ı ə ə ə n üzün ə demi m dövl m dilimigödə limd l ə ə ə ə ş ş ə k kimi azadam, can k kimiazadam, z l ə mverib buazadl eytana dem eytana qoyub yatd li i ə ə ə ə m ə açı m n kimi, hə ı r ü li i li al ş ə ə q bə ə şə ü, m ş ı rm şə “h tutdu di vardan,dövl di ə ə , Huna,O yam m l ə ə “yox” deyir şə “yox” şə

ti otuzqə ə ə ı m d ə b deyib ka ndə ş n pi ti, neynir ı , ip nim, ruhum qovu ya əşim bas ax deyir m n biradamdan, simdi m m, dürlü yuxular. ə ə n as ta-yatam ğ ə ə ı ş ” deyir ş rdim olubsa, rdim olubsa, , davar kl n ça iyini m iyini um q d ə ə k elə rd ı n ax ı ə li sözü li sözü ğ rı ı , tüll ğ l ı ə piy ram. ı ş ə m q ə ı uza. uza. ə deyil. n qı d ə l ms ğ m var nim, ı ı y rə ə l ı ı ı deyil. , niy ı ə rı ğ ə ə ? ms ə za. ə bilm m. m. ə ə . ə n ı n ə ram; z kimi ı

ə ə , l n . m. m. td ə ms m, – – m, ə m. m. ə , ı ə ? ? n, ə ş ə ub . z ı m. m. Nə yaxşı ki, qələm otuz qəpikdi, Nə yaxşı ki, deyil od qiymətinə. Nə yaxşı ki, qələm bazarda getmir Maşın qiymətinə, at qiymətinə.

Axı otuz qəpik otuz min deyil, Kiməsə borclu da qala bilərəm. Bu yazdığım qələm əlimdən çıxsa, Gedib ayrısını ala bilərəm.

Boy

Boyum çıxdı – günüm çıxdı, lala qırmızı-qırmızı. Anam mənə layla çaldı, layla qırmızı-qırmızı.

Günüm çıxmadı gün kimi, mənim günüm lala oldu. Mən oldum, bu dünya oldu, anam deyən layla oldu.

Boyum çıxdı – günüm çıxdı, düşdü bu dünyanın üstə. Düşdü-düşdü yerin, göyün, dənizin, dəryanın üstə.

Boyum çıxdı – günüm çıxdı, çıxdı gəldi qarşı dağdan. İş öyrəndim, güc öyrəndim mən arıdan, qarışqadan.

Otu gördüm, ot daşıdım, suyu gördüm, su daşıdım. Ağzım yaman havalıydı, Yer bellədim, yavaşıdım…

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

Multikulturalizm, 3/ 2019 çiç otdu bitm Yağ gü o Gördün ki V Günl ucabo o G Ay D gördün ki, ür Ay d Ay s Meydanda dizlə Meydanda Ki boyuna qurban olumm boyuna qurban olumm Dedin də Oynad dedin, a s Filman S D Nuhunun zurnas Bizd Ay d Ay Çə q E indi hardasan? Bir d Han ə ı ı ə ş ndı ə ə ə raqda öz nin də əd ş n gə id kildim q ə linin toy tirib ş d d i q y ı ə ı nl ə ə ş rd d ə ə ə ə ə i burnunda ovuldu getd boyundasan, d boyu əboyu nim han d n ot ı d d d rin bir d ə ı rı lib böyrümü basanaq ə ı ı ı ə ə ə m, m, r sukimi sovuldu, ge ə m kefinist ya n qaval d ğ d ğ , , , hardasan, yuna, boyuna ehtiyac aba d ə rı ə ı ə yam, u , nə boyu ver ə ə boyun n al di, ğ ə ı unda girdik oy rə boyu verir ra ma ş lim günü ə da verm fə ı fə ğ yim atlana bil ı , gör ş d m, s m, ı a, dedim nə arala , özba ümal boyun simbil qarala , H rim bil qatlana ı ı , ş susanaq ş aq daolsam, ə aba Ə əşimin toyu ə , han ə ə y ə nim han nim linin o n yava ə ş d , oyna. ə n, ə ş ə ş ı m s dil ı boyunda, ə ə m oldu. ı m oldu. n, n, m var, m var, ə una. ə ə yax r heç, r ğ ş a. d n ə oyna. lu ı ə tdi. i… ə ə ı ? r. ə d ? r… r… , r, ə ə ş r. r, ı

Gecə saat üçün-dördün söhbəti

Baxıram: Hamı yatıb, Meşədə ağaclarımız yatıb, Çöməlib ağacların dibində turaclarımız yatıb.

Dillərini qoyub qarınlarına qapıda itlərimiz yatıb.

Evdə – kitablarımızın arasında Saitlərimiz, samitlərimiz yatıb.

Coğrafiya müəlliminin çubuğunu yuxu aparıb, Arazın üstündə, Ədalətin barmaqları bu saat yuxu görür sazın üstündə.

Ürəyimizə baş qoyub səssiz-səmirsiz ümidlərimiz, arzularımız yatıb. Arxacda fısıldaya-fısıldaya qoyunlarımız, quzularımız yatıb…

Baxıram: yuxu aparıb pişiyin səsini yükün arasında. Uşaqlara nə var, uşaqlar tumançaq uyuyub anaların laylasında.

Vaxt

Bir də baxırsan ki, göyün üzündə ayın yarısı var, yarısı yoxdu… ultikulturalizm, 3/ 2019 … Kəndimizə getdim, qocalar gördüm, M kişisi yaşayır, qarısı yoxdu, – bu vaxtdan nə desən gözləmək olar. 91

Multikulturalizm, 3/ 2019 heç olmasa,ömrümd ömründə İndinin İ U y burdan Hindistana, Burdan Afrikaya, doğ olub ev yiy bu vaxtdan n s üç İk günortas H ax G Ə ortas İndinin böyük bir d bir göyün alt bu vaxtdan n bir tə M durub saymaz yerind getdiyim Müskanl yer g İndinin böyük ayaqyal heç olmasaömründə ömründə Bu vaxtdann da qay dünyanı İst ə ndinin böyük ə ı ş ə ə t ğ h ə ə ə ş ldiyim yer ğ ə ə aqlar gördüm sinin özüd lib üç-dörd u ı mmi, mmi, ə am nnə mmi, dey -qana dolubbizim Süleyman, s ada yeriy da, da ub H ub b c r çörə ə ə ı p birpalı c nizin q ı ə ə n böyük ş n böyük ə nin üstünd ı h n çarx ı n, ba nnə ı ə biryol- biryol– Berlind ə n ş sigilin qa yini Bak nnə da, ı ə Moskvada, ti si, e ı ı ə ə ə ə ş d ortas ra Ə ə nda n m ə r. m bilm des des ı ı des ş ş ş n gördüm ki,elə açı hm ğ airi airi airi ş ə ki,indiham ı ş ı air olarm aq atas dönd gönd ə nda, ə ik yiy q ə ə ə ; ə ə l ı ş ş n gözl n gözl ə

ə da yey dli? n gözl qa düyə ı airi kl rə bir yol olub, – ə ə biryol . ı ə m, m, ə ə k ə rini rə ı rə si. olub. ə ə ə bil bil ə ı ndidi, ə m m , m r, si, – ə ə ə ı ə ə k olar. k olar. s k olar, r. r.

ı burdan Vyetnama piyada yeriyər.

Mənnən böyük şair olarmı, burdan-bura işə gələndə metroya minirəm. İndinin böyük şairi öz dilinnən savayı, üç dil bilər azı. İndinin böyük şairinin dodağı təpiməz, boğazı qurumaz o taya keçəndə Arazı. Mənnən böyük şair olarmı, öz dilimdən savayı bircə dil bilirəm – o da rus dili.

Canım sənə desin, indinin böyük şairi başından keçər, sözündən keçməz.

İndinin böyük şairinin susuzluqdan dodağı çatlayar, ancaq indinin böyük şairi sözünü yarımçıq qoyub bulaq başına enməz, əl-üzünü yumaz, su içməz… Mənnən böyük şair olarmı, könlüm su istəyən kimi qələm-kağızı tullayıb yapışıram pivə parçından? İndinin böyük şairinin ürəyində böyük təpəri olar, könlündə böyük həsrəti olar, dözümü olar, ağrısı olar – indinin böyük şairinin başının üstə Tanrısı olar... …Mənnən böyük şair olarmı? ultikulturalizm, 3/ 2019

Siznənəm, ey, Sarı Aşıq, M Nazim Hikmət, Valexo Sessar!.. 93

Multikulturalizm, 3/ 2019 Ür Onu bilir Sonra n Gecənin biral Qap Onu bilir Tez durubgeyindim, ç Sonra n Tanr Oyatd Küç Daha dü F İş Yuxudan yar İş Ulduz siz Durna qatar Durna qatar Gecə Aln Ür Gecə Doda Bütün darvazalargördümba Keçdim darvazadan, ç Keçdim darvazadan, Sizin darvazan F F Arzu, ist Küç Qap Tanr idi, idi, oyaq ay Ulduz oyaq ə ə ə in avand bel l l l ə ə ə ə ə yin sözünd yin k siz ı ı ə ə ı yin sözünd yin y k siz ma toxundum, gördümt ı ı n n siz d siz nin, gec n ğ oyaq idi oyaq göyün üzündə ə ə ı ı ı ə olduki, z ı ı n oyatd m yuxudan z z n sözünd ma baxdı n, ulduzdan, aydan da bet ə ə ı ə ş ə ə ə n z ə oldusa,y oldusa,yad ə ə ə ünm sar ə sar deyim, tutub qolumdan, k m sar sar m ki, qan mki, ruhum oynad ı ı sar n ə ı ı ı ndan saldı nda uçubgedirdin, ngi y ı , i ı ı ı ə ı ə ı m, z m, mçı ç ə ç ç nin, uld ç ə ni yaxalam ı , ay siz , ay dim, fikirləş ş ə ə z aç ə ə n ç in t ə n ç ə kirdi m ə m, uçuqdu gördüm. kirdi m kirdi m kirdi m q qaldı n ç ngin haray əmi... uxulam ə ad ı ngi oyatd ə ı xa bilm ı ı ə xa bilm qdı rsini. m qaynad ı ngin s ı ı xa bilm ma g ma ma g ma ə uzun, ay ı ı rd xdı sarı xdı gördüm. ə ə ə rd ə ı ni. ni. ı ni. s ni. ı ş m h ı ş ə ə m küç ə d ə s m ə , d lmir, lmir. ə sini. dim. ı ni. ı ı ğ ə ı ə dim. ə . ... , ə m, m, ı . rlə dim, ni. l , ə ı dim ı ı . n, y d yib; ə ı ə ə , t y r, ə ə , , Sən oyanan kimi, sən duran kimi, Əllərin oyanıb qalxdı yuxudan. Yastığın üstünə sərilib qalan, Tellərin oyanıb qalxdı yuxudan.

Çiyinlər oyandı – pambıq çiyinlər; Addımlar oyandı – kövrək addımlar. Nə gözəl olurmuş, Allah, yuxudan Yarımçıq duranda gözəl qadınlar.

Həmişəki kimi “eşş” eləmədin, Bir sözü çevirib beş eləmədin, Sağını-solunu eşələmədin, Yüyürdün qapıya, çatdın qapıya.

Uzandı işığa süd barmaqların, Evin süd işığı alışdı, yandı. Sonra nə oldusa, yadıma gəlmir, Sonra vaxt dayandı, zaman dayandı.

Sonra söndü evin süd işıqları, Elə bil əridi, çürüdü, getdi. Ulduzun yanına, ayın yanına, Tanrının yanına yeridi getdi.

O süd işığından nə qaldı bizə? Ağ yastıq, ağ döşək, ağ yorğanüzü. Sənin baxışının odu, alovu, Mənim baxışımın çınqısı, közü.

Od-oda qarışdı, alov-alova, Köz-közə qarışdı, çınqı-çınqıya. Əl ələ qarışdı, barmaq barmağa, Dil dilə qarışdı, yanğı yanğıya. Sən mənə dedin ki, lap elə belə?

Mən sənə dedim ki, lap elə belə. Bu mənim telimdi, bu sənin telin. Axtara bilirsən, tapa bilirsən, Axtar elə-belə, tap elə-belə.

ultikulturalizm, 3/ 2019

Gecə çırpınırdı, gecə əsirdi, M Gecə titrəyirdi, nə titrəyirdi,

Multikulturalizm, 3/ 2019 Bir da Gecə bu saat m bu saat Bu q Boynunu uzad İlahi, yaz İlahi, m S Sin Di M Bütün qit El Biri bizim idi,be Sonra n Onu bilir o Bu q Ki El Onu bilir Sevgi yoxdu m Sevgi yoxdu Bu q vüsal yerin ş Göz ya Tanr Açı El Çevir Bir q Bu q Bir q El Dil S ğ ə ərç balas ə ə ə ə ə ş ş lanlar, qı rç ə ndə elə elə ə axansuyubel elə in ilə q pə -di mi ə ı ı ı ı ı ı ı nin sümüyü sürm nin sümüyü ə biz z z ayistə z gün ist z ə balas zdan birbölükadamdan zdan bir böyük r, arvadlar gülsünbu r, arvadlar q ş d ı ı m özümü kə m m m n ist z gec z şə dü ütükimi ütül n çiç ə ə nc ı ə ə ə oldusa,yad dan ə n ə ə ə ı ə yirdi di ə ki, ki, ki,buq ğ ə ə bax m ki, s m ki, m ki, m ki, l ndə ə ə ə ə yox,m ı rə ı zlar, n gə y d

ə diyi d diyi ri bölü ş ı ə d sün m ı ni –bu xo yir, ayyir, yoxdu m ş ı ə buq n umduğ , gül ı ı ə s

yir, gün m gün yir, ə b gülüms b də baxdı ı ə lsin buq ndə n, q ş ə ş lim s ə i gec i gec h ə ı ə ə dönd z bueld ş ı p n m ə ə nd z bu sev dürmü dö n ist ə ə ndə r aç ə ı h n şəh ma g ma yirdi. m s ə ə ə ə ə ə ə nd ə n öt u, yridi. ş olmu r dan nin. y ə nin. n öt ndə ı ə ə keç ə saat, ə ld ı m buq ə mirə ə ə yirdi... yirdi... ə za. rə r dan m ş ə maya, maya, ndə rə ı ə ə dük, , m. m. lmir, yoxdu.

ə ri. ə m. m. ı ə ı ri... za. ş ş ə ni n, m, yoxdu. du, s ı ndə ı ş ı ş ı n. s

s z ı ı ı n, , n. , Səndən çiçək olmaz, səndən gül olmaz, Məndən də kəpənək, sərçə balası. Durduğumuz yerdə biz niyə duraq, Biz niyə tərpənək, sərçə balası?

Lap belə tərpəndik, lap belə getdik, Sən deyən, mən deyən olası deyil. Sərçə balasısan sən bu dünyada, Şair ki kəpənək balası deyil.

Kəpənək olmuşam dünyada bir vaxt, Qanadım da olub bilmək istəsən. İstəyim də olub özümə görə, İnadım da olub, bilmək istəsən.

O qanad, o inad, o istək hanı?! O qanad, o inad, o istək öldü. Bircə gün çəkmədi gəlib-getməyi, Kəpənək doğuldu, kəpənək öldü.

Ağca pambıq kimi, ağca yun kimi, Diddilər, diddilər o kəpənəyi. Daraşıb qanadlı, əlli-ayaqlı, Yedilər, yedilər o kəpənəyi.

Hanı o kəpənək, hanı o sevgi? Yaşamır, yaşamır, sərçə balası. Bu ağ kəpənəklər o kəpənəyə, Oxşamır, oxşamır, sərçə balası.

...Sən ey yeri, göyü yaradan Kişi Uzaq görünürmü ordan yer Sənə?! Bu qıza bu boyda sevgi vermisən, Mənə də bir azca sevgi versənə.

Səni də düşəsən mənim günümə,

Sənin göyün olsun, quşun olmasın. ultikulturalizm, 3/ 2019 İlahi, neyləsən, Sən mənə eylə, M İlahi, bu qızla işin olmasın... 97

Multikulturalizm, 3/ 2019 ə yada hakimiyy na 1929-cu ildə via delKoronariy tind ce hakimiyy dem çapdan ç çapdan via özü sonralar bu bar bu sonralar özü via ba yük maraqla oxunan“Romahekay yük maraqla « Parioliy Al ri heç zaman h zaman ri heç vaxt aparard AB qo d laz ə İntervü», «Diqqə , Çoçaradagizl ş ş ə ı unlar Ş ı a, yar tl m g ə ə -da, gah Meksikada m Meksikada -da, gah ə qal li, ikisaatMontePariolid ri götürüb barmaqlar Y M Alberto Moravia birçoxm Alberto Moravia ə ə ə ı lmi ı ı ə hudi yollandı xan «Çoçara» roman r. M n ç m geriy saat s ə ə l ş ı ə t orqanlar ı di. xar ? Uzaqba bucüroldu ə ə ə cbu silli silli çapdan çı çapdan t y İş ə ı ə lmas yiy ə ə cans m. Oradavanna ota i qurtar ri s nm t», «Özg –evimd İ taliya yaz taliya ə ə ı ə l ı ə ndan sonra arvad ı yah ə li olur. Orada keçirdiyi a keçirdiyi Orada olur. li z xat ə ş n (İ Alberto MORAV . Ham n d ı ı ikisaat:köhn ə taliya) ə n t ı xan «Bivecl n fa b . S yaz ə ə t uzun ç t uzun ə ı ı ə skunla ə ə m rlaya bilmir rlaya h ə qibini hiss ed hiss qibini vvə buradad ı ş h ı ı ı s ı ə nda yüks ç istl rd n ucundaevdə ə ı yat» romanlar ə ı el r m s i l avtobusla, sonra tramvayla geri qay l avtobusla,sonratramvayla geri

ı ı : «Bu on ilh : «Bu əşhur ə Alberto Moravia (1907-1990) ilk AlbertoMoravia(1907-1990) şə s ş ə rin romana münasibə ə Mario (hekay ə an yaz sin üç saat. N üç saat. sin ə l kir – 1933-cü ild kir – ə n yuxudan oyananda n yuxudan oyananda Filomena h ə ri” silsil ri” ğ ə r» roman r» ı r, emalatxanam da. rf olundu, – bir saatda yar yola ı ə ə n ı ə ə yla birmüdd k b borunu ç s ı m». Gah Yunan m». Gah n sobas ə ə ı rl n yaz ç İ ə ə ı A dii çalarlarla t ) ə 1943-cüilinsentyabr rin, ocüml rin, ə ı ə n ç n sinin mü yat ı yla imza at imza yla ı ı ğ n, h ç ı ə ı ı ı n ı ı r h xdı ölk m olan ş xar ı düz ı ə ə n ə mçinin bütündünyadabö- ə m, via Qram via m, n 1943-cü il ə ı t yat ni t b, yerin ə ə İ ti neqativ olur ti neqativ v n pis ill n pis ə taliyan ə llifi kimi tan llifi kimi ltm ı eydir üç saat? Siz üçsaat? eydir d ı standa, gah Çind standa, gah ə

ə İndi g HÖTE ZALI ı ə svir edib. svir edib. Moravia 1957-ciild rk etm b. Lakin tezlikl Lakin b. n «H ə liydim. ə ı ə t n Fondi ə ridir; m ridir; ə ə lin hesablayaq: lin hesablayaq: ə yat oyundur», ə z k m ı ş q ə nda mütt ə id N sini taxmaq sini taxmaq d ə ı İş ı ə d n ə ə ə y td ə l bi u ki Monte ə cburiyy n ı ı sr guşə ə m saat o m saato r. r. Mora- ə ə ı şə yatı m, mürt n oill ə ə q h ə ğ

ə İ , gah , gah ə uru- ə tali- de- rin- ə rd d ə fiq fiq ni ə ə ə ə si si ı ə - r - - . yim: bu həm çoxdur, həm də az. Hər şey şəraitdən asılıdır. Qurğuşun borunu də- yişməyə mənim iki saat vaxtım getmişdi, başqaları isə bu müddət ərzində... Qoy hamısını ardıcıllıqla danışım. Deməli, via del Koronaridə tramvay- dan düşüb, səkiyə təzəcə çıxmışdım ki, arxadan kiminsə səslədiyini eşitdim. Dönüb baxanda gördüm, üzbəüz evdə kirayə otaq verən Fede qarıdır. Yazığın ayaqları podaqradan elə şişmişdi, elə bilərdin fil ayağıdır. - Bu gün sirokko1 yaman güclüdür ha, - Fede qarı nəfəsi təntiyə-təntiyə dedi. - Evə gedirsən? Səbəti aparmağa kömək eləməzsən? Cavab verdim ki, böyük həvəslə. Alətləri yığdığım çantanı o biri çiynimə aşırıb, səbəti götürdüm. Yanaşı gedirdik, arvad ayaqlarını güclə sürüyürdü. - Bəs Filomena hardadır? - gedə-gedə birdən soruşur. - Harda olmalıdı ki? - deyirəm. - Evdə. - Deməli, evdədir, - arvad başını aşağı salıb köks ötürdü. - Aydındır… - Nə aydındır ki? - mən elə-belə, danışmaq xatirinə soruşdum. - Aydındır, - deyir, - aydındır... Hayıf səndən, ay bədbəxt! Arvadın tonu nəsə mənə şübhəli göründü. Bir qədər ara verib təzədən soruşdum: - Bədbəxt niyə oluram? Nəyə görə bədbəxt? - Ona görə ki, bədbəxtsən, niyəsi budur, - qoca kaftar ətrafa göz gəzdirib nəyəsə eyham vurur. - Sənin halına acıyıram. - Bunu necə başa düşək? - Belə başa düş ki, indi zəmanə dəyişib, qabaqkı kimi deyil… Mən görən vaxtların gəlinləri bu cür olmurdu. - Nə cür? - Bizim vaxtımızda kişi arvadı evdə tək qoyub hara istəsən, arxayınca gedə bilirdi. Necə qoyub gedirdisə, gəlib elə də görürdü. İndi isə… - İndi isə nə? - İndi o cür deyil… Yaxşı, daha bəsdir… Səbəti bəri ver görüm. Sağ ol. Bu gözəl səhərin bütün ləzzəti qaçmadımı?! - Yox, verən deyiləm, - səbəti özümə tərəf dartıram. - Hamısını izah edə- cəksiniz, sonra... Axı Filomenanın bura nə dəxli? Oxu atıb, yayı gizlətməyin! - Mən heç nə bilmirəm, - deyir, - amma xəbərdar etməyin ziyanı yoxdur. - Axı bir mənə deyin görüm Filomena neyləyib, nə oyun çıxardıb?! - qışqırıram. - Get onu Adalcizadan soruş! Fede qarı səbəti dartıb əlimdən aldı, öz uzun çiyinliyində xırda addımlarla elə becid getdi, elə sürətlə aralandı ki, məəttəl qaldım; bunu heç gözləməzdim. Bir az düşünüb geri döndüm: qərarım belə oldu ki, bu dəqiqə emalatxanaya getməyə dəyməz, qayıdıb Adalcizanı tapmaq lazımdır. Xoşbəxtlikdən Adal- ciza da via del Koronaridə yaşayır. Filomenaya rast gələnəcən biz onunla adax- lıydıq. Adalciza evdə qız qaldı və indi mən ən çox ondan şübhələnirdim, fikirlə- ultikulturalizm, 3/ 2019

şirdim ki, Filomenanın adına söz çıxaran, barəsində bu dedi-qoduları düzüb- M

1 Cənubi Avropada əsən isti, quru külək (tərc.) 99

100 Multikulturalizm, 3/ 2019

cürd o Amma görq Amma ye ya pill Amma Adalcizaqolum qoş mena qonaqq Filomena evd b dan. Sə q q da ad lad bu nə n sif lad üç ilin hirsimd via delKoronarid mavidir ki,azqalaçinid ə ı ı ı zd z m kassan k td x ə ı ı ə an el ə tin ş m, el m, : « ə ı dü ı liyind r. Kassaya yax r. Kassaya d n sonrabird vazi ə ı ə İki fincanqə na « Yox, - Dem - S - Canninadan. - Adalciza - Daha dinm Bilirs - Cino,s - Nolubki - Bird - Adalciza m B - Degörü - S - Qolumu ondanzorlaqoparı H Qan Filomenan İrə Cannina yax ı n ə r! d n özFilomenan şəndə ə ə ə çatd ə Ş ə n elə ə rzind n li yeriyib qolundan yap li ə ə min vaxt o, mümin vaxto, ı ə od ə ş ı ı arams n klavi y n qqı ə ı n özdə m s ə Ş ə m itqan ə ə dir, h cürs ı c ə n ı ur. Be ə qqı ə n sonraaltdan- ı rm ayamas ldaq, ca m ə ə ə li, bun ə m ə sqancl s n ə n n ə kdi. Xalat ə bul el ondanmehribanl ə orta boylu, suyu boylu, orta ə ə laz n ə ldaq» deyirdil ı l ə ə n yox… M n yox… kim , b mbunu s ə ş ə ə ş ı z döyürdüm ki,qap ə ir ə n bilim n n m ə am mehriban n mehriban in si oldu. m d rdini ç n-bir dir. Q hvə h ə ə ş ə ı

ı ı ı md ə nl

inci m var?! -q na dönm m; ba ə u s y deyirdin nla ı Ş ə . toxundurub deyib? Kimd deyib? q nec ccə ə ı ə yir? maata s maata ı ı ə n ». Yalnı m ç qda, qonş n qqı ı ə ı ç dan ı yap dan ş ə ist ı , Cino? ə n uy dil ı ə gözüm ı ş rd ı ə b pı ə x z sar n ə t ə ş ldaq k: ç n ə ə ə ə ə hoqqalar ç ı ə n seçil qa heçn ə ə n qollar riy n ə ə din, onu da ald n uydurmusan ki,guya m rtə n a ə köpə yuxar yan si qaba durmusan? g ə ə ç n ı ? z m nd ə ə dimi?! ı ı ə ə ə dediyini e b ə ə z bundan ltı ş ş n yaym z - saymazyana soru - saymazyana n xidm deyibl r. ə ı tirdim: a ş ə ə ə ndı ə uluqdak y yla soru yla ı ğ t etm x rlə ş daha d b t ı ı ə mir. h Sakit, ı Ə yo ə ı ə ş q və irin q verir ə b pill n ə

qalx ı ə d vvə ə ə r; dümdüz hamar saçlar r; dümdüz hamar ğ lb

n rlə n e ə ə yan ı ğ soru y ş ı a çı ı m, amma tezd amma m, d ə hdidl q ı ə lu lu ı ç ilib dal ə t göstə ə qqı xar baxdı ttə ş ı n l çekvurdu,sonra sifari si, sad ə ş r, m ə ı san ki, guya m san ki,guya ə itmis ə ı rmalam ı ə sonra üzünü m ı li kimi baxı fild ı x ş ş zd ş b qapı m: m: tin d qqı ə ki,bunu üzün barda kassir i bardakassir k ldaq olmas ş ı eydir: Fede qarı eydir: uram: its ı vazi r? ə ı madan geridönür b. Ç ə ı n. deyir: ə nl r. Yegan ə ə lda n də . ə ı rirdi. Tə rirdi. n aç m, ondaözündə ə mca q ə ə n? ş c lil-sübutu kimi görs a ə ə n q yoxdur q d ə ı lim, a n ş ı ə ş , inan demi b ə ı d a n ba landa yumru ş sinin ucbat ı ğ du. ə , ə ı ı ş b kükr rk-b ı cumuram, cavab cumuram, ə ə l q ba lind ə qüsuru ba qüsuru ğ buraxd ş ı ı ə m. N şəm. s ə rı lmaz idi:evli oldu l qa heçn ə n evdə ə ı n ? ş ə ə ş ba n emalatxanada olanda n emalatxanada r: n l ə da bu dem rk yumruqlama ə ə ə v tutubsoru dö yir; el ə ı oxş var.Gözl ş di. -Ə ə ə ı n küs! ı m ki, ç m ki, nda olan d Adalcizailə ə şəm ı ndan qı ğ m, çünkibuvaxt olmayanda Filo- olmayanda ə cür e cür ş ynuz olmas am umaz qalaq k olmaz. M k olmaz. i astadant ə ş ə görm ə ı bardabizim ə ı n sil l ç rd n ı ı ş n birq ə ş x ı ə raq-bucaq- itmi ə ə n də ; barma ur: ı n vard ı k yaxam- ri oqə n b gedə ə ı ə be ğ mi ğ şə rrak m a ba ə ı umuz söh- ndan krar- ms şəm. ə ə ş ı ı ə ns -üç d d z . ğ m. ə hz hz ı ə ə ş ə ı li li n ə r - r - ,

Sualımı təkrar edirəm. Pulun qalığını müştəriyə qaytarandan sonra qız mənə nə cavab versə yaxşıdır: - Qulaq as, Cino, yəni mən doğrudanmı ən yaxın rəfiqəm haqqında belə şeylər uydura bilərəm? - Onda belə çıxır ki, Adalciza yuxu görüb? - Yox, - qız qamətini düzəltdi, - yuxu görməyib… Amma bu sözü mən özümdən çıxartmamışam; mən yalnız deyiləni demişəm, sadəcə, ağızdan eşitdiyimi təkrar eləmişəm! - Hə, əcəb rəfiqəsən! Nə deyəsən, daha sənə sözüm yoxdur, - özümü saxlaya bilmədim. - Mən axı demişdim ki, buna inanmıram… Demişdim… Əlbəttə, Adal- ciza burasını sənə çatdırmayıb. - Yaxşı, bəs sənə kim deyib? De görüm, sən kimdən eşitmisən? - Vinçensinadan… Vinçensina bunu mənə xəbər vermək üçün birbaşa camaşırxanadan durub gəlmişdi… Mən sağollaşmadan dönüb çıxdım, birbaşa camaşırxanaya yollandım. Vinçensinanı hələ küçədəykən görmüşdüm: ütüdən ikiəlli yapışıb, masanın böyründə paltar ütüləyirdi. Pişik kimi hiyləgər sifətli, nərmənazik, qa- rabuğdayı qızdır, özü də yamanca qıvraqdır. Məndən xoşu gəldiyini çoxdan bilirəm, elə indi də barmağımla yüngülcə işarə verən kimi ütünü bir kənara qoyub sevincək bayıra çıxır. - Cino, səni görmək bilsən necə xoşdur! - Ay ifritə! - qızın üstünə çəmkirirəm. - Sənsən aləmə car çəkən ki, guya mən emalatxanada olanda Filomena evə kişi gətirir? Görünür, onun könlündəki ayrı şey idi, bu söhbəti gözləmirdi; əlini önlüyünün cibinə soxub, yerində fırlana-fırlana məzəli tərzdə soruşur: - Nədi, xoşuna gəlmir? - Cavab ver! - sifətimi bozardıram. - Sən salmısan bunu camaatın ağzına? Sənin işindir? - Bu nə yaman qısqanc imiş! - çiyinlərini çəkib deyir. - Burda nə var ki, Cino? Yəni qadın öz dostuyla beş-üç dəqiqə danışa bilməz? - Deməli, bu, sənin işindir! Hamısı sənin işindir! Bu gürzə ilan cavabında mənə nə desə yaxşıdır: - Qulaq as, Cino, sənə yazığım gəlir, sadəcə, yazığım gəlir. Mənim nə vecimədir sənin arvadın? Nə işimə qalıb? Özümdən söz çıxartmamışam, bunu mənə Anyeze deyib. Anyeze o kişinin adını da bilir… - Nədir onun adı? - Sən get bunu Anyezedən soruş! İndi artıq Filomenanın mənə xəyanət etdiyinə şübhəm yox idi: heç demə, oynaşın adı da hamıya məlum imiş! Fikirləşdim: «Yaxşı ki, çantamda ağır alətlərdən heç biri yoxdur, yoxsa qızmış beyinlə mən o yaramazı cəhənnəmə va- ultikulturalizm, 3/ 2019

sil edə bilərəm». Yox, bu mənim ağlıma sığışmır, heç cür sığışmır: Filomena, M mənim arvadım – başqasıyla…

101

102 Multikulturalizm, 3/ 2019

etmi s hans d Mario ad siqaret satı çird salam. Qaça-qaça t Qaça-qaça salam. dar idi, ind tanı yan sol is ki, kür dangə keçir gör ə ə ə h p d ı ə ə d ı sqal ota ı ş r qazand : Mario – südsatan; Mario – meyv Mario – südsatan; : Mario– lapcanı ı ə ı ç ə sa Marionu q dim. Dodaqlar ğ fn lm ı m: m: H - Arvad - Filom - Dey - Dükandan ba Degörüm…Onsuzdaham - Heçki - Pulu görc H Q H - Burabax, - Özü Hardanbild - Mario… - N - Any - Sizindalandar. - Bil - Ki - Hirsimi boğ Evimizin alaqap Arvad Q Biz lap yax lap Biz Siqareti uzadandaonat ə ldad ı ğ i i ı m Mariolar nin qı İki qut ə ə ı ı un b un ə ı z m z m gilas kimi qapqara.Viadel Koronarid , dem nda milyon adam var, adam nda milyon ə ə ə simicliyi is simicliyi ş min ad mü rd ezenin vur-tut on yeddi ya on yeddi ezenin vur-tut dey d , degörü sizdir; Mario – kolbasaç Mario – sizdir; mir ı ğ : ə ə in görümm sizuydurmusunuz ki, ə ı ə ı ı ndan keç ı n cavab . Pulu pi ra na cumuram. Fedeqar ğ n n , Filomena… e nizli, dolusif ı ə ə u «Nasional» m nə heç m ə ı na?! ə ə ib ki?! ğ m, m m, lüstü yetirdim Anyezenin atas yetirdimlüstü Anyezenin m li ham a diqqə ə ı ı ı nda oturub salatlar n dostcuğ min lir k qı ı ş ? - t ? - ə nl ub, özümü zorlasaxlay ə ka ə n ham g bul edir? m oqoça y in? Kim bunu deyib s krarlay ı ı ə ə s ı qda oluruq, c qda oluruq, ı r t ra atı r onun n heç çox əəccübl ə ş z el ə ı tlə ə taxtan ı r. s ham ə uydurmay s yrim ı la ı düzim bax ə na çatankimi birba ı ə ni ç s ş ə ə l ı h azı ı la baxdı ı ram: «Mario… Mario… Mario…» T t q s . birc b ev ad ı ə ə ğ ə ı ı kimim ə ə ı n üstünə y b ba bi o ə ı n bilmir ı xartd y üzüm n ad via delKoronariy via ilib soru zd rə ə ı ı ə n soru ba i ə ə ş canland f ı ı -birc t ldu, h des ! ə r. Saçlar ş ı ə ə ı b! Bunu m ı misi birneç – y ı y ş ı nec n rə bilir,bil ı ı ı m. m. lad ə kimi, buarvad da ah n ə qar ş ı ş ə bulad ə f götürülm bax uram m... ə ə ı at ı n n o n, buminliks ə var; üzünün ç satan; Mario – xarrat; Mario – beynimdə ə ı ə ə qin, bu vaxtsif , yan-yör m d ı ı ı dir? d b dedim: ə ki,sankionaür ş ı ı ğ ı ram. n d r. ! cod,h ə lu; Mario, Mario, Mario… Romada Romada Mario… Mario, lu; Mario, ə ı ı ə yax rı . ? m ş ş gözl ə ı İş r. Salam-k uram: a dalandararvad n ə ə n ə ı i bel y alaqap ə n tütün dükan buqı ə ə ş ə s ə f dimmi?! ə ə , y ı n birc ə n olmayandan evd Filomena m y ə m d ı nilm ı rlan nin arvad ə ə ə ə bax gör qin, bunun yüzü dü qin, bununyüzü ə ə ninkidi z lum idi,bilirdim lum ki,pula hray ə ı ə ı n buruq-buruqdur, gözl ə tan ə tim nifr r, gözümün önündə r, gözümün ə ı m z: z: ə keçm lams ı ı ndə b pulu qamarlad l v ı ə ə ı pudras yi mayan yoxdur; ana- mayan n r. ı ə

n özü deyib. ə ı ı mi aç ə b na. Anyeze burda z birba m. ı ə li ə n hücr ı k laz ə td mi cibim ğ krarlad l ə ı ı d n

ı ə b, e ı ı ə ə skik olma- r. Bax ş m idi, v m idi, ə vv a m yilibmi y şə ı ə ə ş qca da, qca da, b q elan ə l r. r. ə ə sal ı ə n ke- tlə ı , tez nz sg ram ə ə ş b ı ə ə s- ri ri . b ə ə r r

- Deyib ki, belə-belə bir adam gəlməlidir, adı Mariodur… Əgər həmin vaxt Cino evdə olsa, oğlana çatdırın ki, yuxarı qalxmasın, Cino evdə yoxdursa, qoy qalxsın. O elə indi də ordadır, sizdədir… - Bizdədir? - Hə də… Bir saat qabaq gəlib. Deməli, bu Mario nəinki mövcuddur, hətta düz bir saatdır mənim evimdə oturub. Filomena ilə mənim evimdə! Cəld pilləkənə cumdum, üçüncü mərtəbə- yə qalxıb qapını döydüm. Qapını Filomena özü açdı. Həmişə sakit, arxayın gö- rünən Filomenanın məni görcək rənginin avazıması gözümdən yayınmadı. - Əcəb diribaşsan, - deyirəm, - elə ki ayağımı bayıra qoydum, boş dur- mursan, o saat Marionu dartıb evə gətirirsən. - Necə yəni? - Filomena təəccüblənir. - Mən hamısını bilirəm! Hamısından xəbərim var! Qışqırıb içəri girmək istəyirəm, amma Filomena yolumu kəsib nə desə yaxşıdır: - Di yaxşı, sənə nə fərqi var… sonra gələrsən. Dünya başıma hərlənmədimi?! Filomenaya yağlı bir şillə ilişdirib çığırdım: - Deməli mənə fərqi yoxdur?! Çəkil! Onu kənara itələyib mətbəxə cumdum. Lənətə gəlsin bu arvad qeybətlərini, bütün övrətlər də görüm cəhənnəm olsun! Həqiqətən də Mario masanın arxasında oturmuşdu, özü də qəhvə içməyə hazırlaşmışdı. Amma bu nə xarrat Mario idi, nə meyvəsatan Mario, nə də kolba- saçının oğlu Mario. Bir sözlə, küçədə ağlıma gələn Marioların heç biri deyildi. Sadəcə, Mario idi – Filomenanın oğurluq üstündə iki il damda yatan doğmaca qardaşı! Həbsxanadan tezliklə çıxacağını bilirdim, odur ki, Filomenaya tapşır- mışdım: «Bax ha, mən onu öz evimdə görməyi çox da arzulamıram… Onun barəsində heç danışmaq belə istəmirəm». Yazıq Filomena isə, fırıldaqçı da olsa, qardaşını çox istəyirdi… Məni bu cür çılğın vəziyyətdə görən Mario cəld yerindən sıçrayır, mənsə tövşüyə-tövşüyə deyirəm: - Salam, Mario... - Mən bu dəqiqə gedirəm, - oğlan tələsik deyir. - Narahat olma, bu dəqiqə gedirəm. Nolub axı? Mən bəyəm cüzamlıyam? Dəhlizdən Filomenanın hıçqırtısı eşidilir, mənsə elədiklərimin xəcalətini çəkə-çəkə Marioya deyirəm: - Yox, getmə, heç yerə getmə… Qal bizdə… Bu gün qal bizdə… Səhər öynəsini birgə yeyərik. Eləmi, Filomena? - bu dəfə dəhlizdə dayanıb göz yaşını silən arvadıma üz tuturam. - Düzdürmü, Mario burda qalıb səhər yeməyini bizimlə yeyə bilər? Bir sözlə, özümə əl qatıb bacardığımı elədim. Sonra yataq otağına keçib ultikulturalizm, 3/ 2019

Filomenanı ora çağırdım; öpdüm və biz barışdıq. M İndi qalırdı danışanların ağzını yumub bütün bu qeybətlərə son qoymaq. Çox fikirləşib axırda Marioya dedim: 103

104 Multikulturalizm, 3/ 2019

qeybə bu ill öy qoluna girib,onuqad süfrə r ə tm min ba ə tlə rd Bilirs - Raz Pill Dan - M - B - Lap - ı «Ham ə y ə ri m u, Mariodur,m u, ə Mil ə ə ı ba la k nim ş ı ə ş yax ə ş ş ı dan çoxm nl ş nda o ə d anda i n ı b evdə lad n, Mario,buralard ı ə l ə q. ə bahaoturdu: a emalatxanaya ged emalatxanaya ı ı , - dalandar arvaddedi.-Bizimçün çoxxo m. m. ş ğ a ş ru oldu». dapeyda ; dalandar arvad ı ; dalandar ğ l ı ə n ç ı nla tan mis düş ə nim qayn ı ə xdı ə n dük n. Dan ə xo ı q. Pillə ş min lir etdim: etdim: ş dur, -küç a s ı ı ş m. Milandan g ə d ə k k, b ı ə q? ni heçk ə ni yel nin üs ə lk ə ə ə sahib s sahib verdim,h tünd y ə ə s tan ç ə ı n yan lib, ind ə ə ı onu dil xark ı ə Çevir m ninçün ordabir i ı ə r, soru ndan keç ə l n fikirl ə n bel ə üstə ni: Mahir N.Qarayev ni: MahirN.Qarayev ə ş tutub,bə dur! ş ə lik, evimdə an-filan olsa,s bizd əşdim. ə ndə ə ya Marionun ş tapd -Arvad zi ş ay ş , halal eyl acaq. ı . ə ə ri n T Ə NQİ D VƏ ESSEİ STİ KA

Kamal ABDULLA Xalq yazıçısı, akademik

Füzuli xatýrlayýr...

İsa Həbibbəyliyə ithaf edilir

Hərəkət yoxdursa, zaman da yoxdur. Zaman kainatın ən böyük nailiyyəti- dir. Elə Eynşteynin də. Zamanın başlanğıcı varmı?! Var. Amma onu fiziklər yox, şairlər başlayır. Və sonra da şairlər Zamanın hakimi olurlar. Viko deyirdi ki, insanlıq tarixini, yəni zamanı şairlər yazmağa başladı. ...Mənə elə gəlir ki, Füzuli heç zaman Petrarka sevən kimi kimisə sevmə- yib. Kiminsə dərdindən dəli-divanə olmayıb. Sevsəydi əgər, belə gözəl yaza bil- məzdi. Onun sevdiyi kimsə olmayıb. Onun sevdiyi sevgi olub. Mən addım-addım, misra-misra, qafiyə-qafiyə bu insana, onun mahiyyə- tinə, dünyabaxışına (dünyagörüşünə deyil – bu, bir başqa müstəvinin göstərici- sidir), məhz dünyabaxışına, gündəlik, yer üzündəki gündəlik həyatına yaxınlaş- maq istəyirəm. İstəyirəm biləm ki, o, uşaqlığında, yeniyetməliyində, nəhayət, gəncliyində nə cür biri olub, yoldaşları, dostları, yaxınları ilə nə barədə söhbət edib, kiminləsə yumruq davasına çıxıb, ya çıxmayıb?! Hirsli vaxtında evdə ar- vadına nələr deyib, necə deyib və ondan nələr eşidib?! Kefinin kök vaxtlarında evdəkilərlə necə davranıb?! Arvadından başqa kimisə bir kişi kimi arzu edib- mi?! Bütün cavanlar kimi, kiməsə gendən baxa-baxa ağzının suyunu axıdıbmı?! Onun şeirlərinin harmonik bütövlüyü bizə deyir ki, bəli, bu belə olub. Amma o bunu elə gizlədə bilib ki, heyranları bunun əlamətlərini yalnız platonik məhəb- bət kimi qəbul ediblər. Yəni sevgiyə sevgi kimi. …Göylə Yer arasında onun kimi var-gəl edən ikinci şəxs təsəvvür etmək çətindir. Bizim ədəbiyyatımızda, bəlkə də əsasən götürsək, elə dünya ədəbiyya- ultikulturalizm, 3/ 2019 tında da kimsə Göyə, Göyün yeddinci qatına qalxır, elə oradaca da qalır və Yeri, M sanki unudur. Məsələn, Şekspiri Yerdə zənn edənlər aldanırlar, o, həmişə Göy- dədir. Bizim Cavid kimi. Kimsə də Yerlə əlləşir, başını qaldırıb Göyə baxmağı 105

106 Multikulturalizm, 3/ 2019

q sib y fində ğ belə ba rulmu utanmazm m yer na aparan söz (sözl na aparansöz rir?! Bu, olmamal ı Ş d t (Tolstoyda oldu(Tolstoyda ki, özünü göst Sabir kimi. ifad Füzuli t Füzuli adi münasib rı y kiçik misala,daha d sündə niya canat niya ə y yarad ə vvə ə ə udur. Sonluq budur ə ı ə eirin daxilind ş krar ə dan birS ş n bə z l nd ı ə tn daxilində ə ə na ç vurmaq deyilmi?! Odur! B Odur! vurmaqdeyilmi?! ə ə tinin konkret birqoludur.Yerl tinin konkret ya r tapmaqd –birq lin için lini v ə olunan sevgi tarixç ki gerç ı ə ş büruz l c Necə əm misran Bu möht ...s Bu misradan sonra q Füzuli is Sorun kim,bu n Füzuli harmoniyas M Deyildim m V hs etmirmi?! Edir.Sevgid hs ə bu misradansonra “ n “usanmazm d ı ı rində ə x l ə ə ı ı r na salm ı ə sonradaac q müstə ni candan ə b h ə ı n etdin ı find , sanmazm ə ə ax m olurki,Füzulikim ə ə yyahd z ə ə h klikd ə ) nec ə ı verir–q tlə

min q min ə ı lin için ı ə ə əş rı ə ə ə etm rir. Füzulid r. H n at ğ mi r Yerüzünd ki konflikt, dahadə v Yerd n ı u kimi), poeziyada (Pu ə r, ya da buna, sad r, ya visi boyu ı ə ə ə ı ə “Yerd zedilm idi.Ammavar. var. Bu, b şə var. qlimi zail. r. Onun s ə n, o biriyar n, o n s y ı ə ə ə ə usandı r) q lan sevgi toru deyilmi bu misran bu lan sevgitorudeyilmi ı : r beytin sonubur beytin qafiy z k mümkündür. Pyesd qiq des ə ” sözü ilə ” sözü ı ı ı ə ə ə ə nec birə , bulanmazm ğ n Göy n lin birinci misras sevdadı ə ə ı ə b-y z ə h ə ə mail... ı ə si, ə el ə zdir. Harmoniyaya canat zdir. Harmoniyaya n-Göy ə rd ldaxili harmoniya realgöst t deyildi. B y ı nca ölçülə ə is ı lav n yar Şə ə ə ğ z ə ə

ı ı ə k, ə yah , c ə ı g ğ ə budur. Bu harmoniyan bugünə v ş bi hicran yanar can bi hicranyanar qar ə lin ə ı ə harmoniya özünü h maq olar?! Bu, ax maq olar?!Bu, d r, busevdada i bir s i s s bel ş ə ə edir.Bu ə r istə ə ı ı trix ə lk ə ı n uzaq bir adama bir adama n uzaq fadan yarusanmazm is rmaqolar, bumümkündürmü?! Mümkündür! Göyd

s , Göydə ti öz-özlüyündə ə ş ə ı ə Ş (birinci hiss sas b sas ı ı ə , Yer dedi-qodusu, Yer münasib Yer , Yerdedi-qodusu, ə d la ə ... V ə qiq des air üçünba c (ikinci hiss s diqq is ə ə ş bil ə ə ə n ı , h k, bizibirçox m , s s o zaman niy rı ə ə ə ı q ş ə ə n Yer n o zaman bu Yer-Göy g Yer-Göy bu zaman o q: tkar q kində dii v ə ə sonuncubeytin qafiy ə ə ı n-Yer ə v yada salaq: yada n ə n bird lav ə t ver d ə ə ə ( ə n usanmazm si olmur. M k, bir beytin içind k, birbeytin tin ilkin ə il Ş ə ə r uzan ə oldu k ə ekspird zifə göz ə ə ş ə ə z ı ə si) h si) qa qafiy ” burul k. Füzuli xat ə mümkün deyil. Mümkün imi deyil. mümkün bitir: usanmazm ə si) o birit si) o bir al ı d ə l daxilind ş m...” yazmaq birba yazmaq m...” si “usanmazm ə y ə air tə ə ı ğ cmc rli sevgitarixç m böyük m böyük ə görünm ı ə ə ı u kimi) harmoniya, ə b gə rdir. ı n hə şərtidir. Harmoniya bütün yat barrikadas ı ?! ə ?! ə n dil-üslubqat ricilə ə ə olduğ ğ ə r tlə mdir. Füzulininharmo- ə ə an ı kiçikbirq ə ?! s , ba qiq l find ə Ə ə bl ə ı ə l n ki içind ə rd r ə n az ə but ə ə ı z sür ş n, Servantes kimi. n, Servanteskimi. rlay rd u kimi),romanda ə ti?! Odur! Bu cür ti?! Odur!Bucür fində qa b ə ə n – M n – ə ə görünür. Ş d ə si kimiyen na- ş ə bir neç ı ə n hali ed ı i-qadı ” sözün zi ə ə ı , bunu böyük ə biyyat nüma-biyyat ı r: r: ə krara yol ve- krara yol biry ə , yanmazm tl ki gerç ş ı ə diilik c sinin son ə n m ə tl z ə ı ş ı gedibqa- n bir t n bir ə ə nda axta- ə h ə a göyl n mü ril l lin ölçü- ə ə erə mm ə rini bir ə ə ə sözl ə lb qafi- yo r. Bu r. Bu ı klik- eirin (bir ğ ə ə ə ə d ı lu- r ttə rı d ş ğ ə r ı . ə ə ə ə - - - ,

Harmoniya! Harmoniya naminə Füzuli qəzəldə əvvəl ilə axırı təkrar vasi- təsilə birləşdirir. Və bu kiçik şedevr, öz içindəki Yer-Göy var-gəlləri ilə bir yer- də, bu təkrar məqamının çərçivəsi daxilində bərq vurur. Çevrə qapanır. Damğa basılır. Və şair bu son misranı yazandan sonra dərindən ah çəkir. Bu, bir rahatlıq ahıdır. Harmoniyaya nail olmağın rahatlığıdır. Ricət. Harmoniya təkrar, paralelizm, məna uyğunluğu (və ya uyğunsuzlu- ğu) üzərində qurulur. Füzulidə bunların bütün qamması mövcuddur.

...Füzuli, eylədi ahəngi-eyşxaneyi-Rum Əsiri-möhnəti-Bağdad gördüyün könlüm.

Misralara diqqət edək: “Ahəngi-eyşxaneyi-Rum” və “əsiri-möhnəti- Bağdad”. Həm formaca, həm də məzmunca mükəmməl paralelizm nümunəsi. Am- ma formaca düz mütənasib, məzmunca əks mütənasib. Bir paralel kəsiyin içində. İkisi bir yerdə – harmoniya! Ricətin sonu. Təkrara nə hacət?! Amma yenə də. Bu misraları ovsun kimi pıçıldayan, əslində, etiraf edən adam heç vaxt kimisə sevə bilməzdi. Amma yenə də kimsə var. “Deyildim mən sənə mail...” etirafı adamı rahat buraxmır. Niyə hamı onu qoca, pirani bir adam kimi təsəvvür edir?! Şeirlərindəki ağırlıqdanmı?! Amma bu ağırlıq ərəb-fars “əlfazının” ağırlığıdır axı... Füzulinin sintaksisi qədər saf, doğma sintaksis təsəvvür eləmək çox çətindir. Bəlkə göylə- rə əli çatmayanlar, lazım olduğunda kürəyindən qanad çıxara bilməyənlər belə edir?! “Qoca” təsəvvürü Yerlə bağlı daha aydın və daha başadüşüləndir. Niyə gənc, cavan Füzulini heç kim axtarmır, heç kim buna cəhd etmir?! Niyə ilk şei- rini kimə oxuduğu heç kəsi maraqlandırmır?! Bəs ilk müəllimi kim olmuşdu – ona ilk olaraq qafiyə, vəzn öyrədən ilk müəllimi?! Niyə onun kiminlə dostluq etdiyi, kimə səmimiyyətlə yanaşdığı, kimə də nifrət etdiyinin izinə düşməmi- şik?! Salam verib cavab almadığı adamlar barədə yazmaqdan əvvəl o bunu ki- məsə danışmalı, pərtliyini bölüşməli idi. Kimə?! Ürəyini açdığı sirdaşı kim idi?! Biz bu Füzulini niyə tanımırıq?! Tanımağa niyə cəhd göstərməmişik?! Bu gün hətta Şekspirin dramaturq kimi mövcudluğu şübhə altına alınır. Qraf Esseks ka- busu onun ruhu üzərində dolaşmaqdadır. Bəs niyə Füzuli bizim üçün ancaq yaz- dıqlarında mövcuddur?! Bu yazılanları yazan – onun özü haradadır?! Bu sualların bir sadə cavabı var. Biz dörd əsrdir ki, Füzulidən qorxuruq. O öz möhtəşəm misralarının istehkam kimi arxasında durub bizə baxır və səbir- lə gülümsəyir. Biz isə bu “istehkamın” arxasında şairi görürük, insanı görmü- rük. O, özü-özünü bizdən məharətlə gizlədib. Bəs o, əslində, haradadır? Göylərin yeddinci qatında, yoxsa yerlərin dərin dərinliyində?! Füzuli yaxşı bilirdi ki, onun özünü axtarmayacaqlar, şairi axtaracaqlar, onu isə... Yox, bu adam heç kimə lazım deyil və lazım olmayacaq. Hətta O, göz qabağında olsaydı belə, onu məhv eləmək lazımdır. O, mane ola bilər. Şeirlərinə ultikulturalizm, 3/ 2019

çatmaq yolunda maneəyə dönə bilər. O bizə lazım deyil. Bu insanı axtarmama- M ğımızın dərindəki, təhtəlşüurdakı bir səbəbi də bu deyilmi?!

107

108 Multikulturalizm, 3/ 2019

torik mahiyy rı var-g heç kim tapmaqda bu yeniyetm tapmaqda bu s öz s Antik dövrün b h utanmaz, kim bilir?!B utanmaz, kim sözü” olan yalandan obirimisradak bil etdin, m q zaman vardı Sindbad bel S Vinçi d “...s h ş n st birimizd yun m d d “Göyl qatı rak ə ı h ə ə ı ə ı ə ə n f ! V ə ə n . Antikinsan ciyy qiq hr t s yyah. Dünyan yyah. ə kan suda qas ftunluğ ı rdi. Ammabelə nda bu h m ə ə ə ə ə ə ə ə ə n etdin ı sas mayas ə yah ya ym ə manlar rə rqi, dinamik d ə n l ed ə Harmoniyam A Deyildim m M Bütün riqq Füzuli köks ötür Bu etirafd M ə Sual verilir:utanar,yoxsautanmaz?!Bütünq t gizl rd da fi – ftunluq... Göz ə ə ə mma ə ə ə ə ə ə qiqliyil ə maraql hay ə ki harmoniya çat n ni n onuS y tini el ə t bir daxilind beytin ə un üz n ə ş ib des n, usanmadan m n, usanmadan ş ə ı t ə r, demi ə ı ə m eirlə ə ə ə ə onah nda olankimi taley nir: amma s nir: amma ə i qlimi zail”. l ə t, bar qiq tli olsada,busualbel n eyl ə ı ı ş slind r. Onunözü bu sual ə n davran ı ald ə im olaraqözarxas ə rğ ə dii-estetik t ı ı rində ə ustalı r, misralar oldu.Bizinsan misralar r, ə ə olmad misraya vurulan son misraya g ə ə k, yeni heçk, yeni n ə a yarada bil a yarada t durmurmu?! Ə rin kolliziyaya apar ı kolliziyaya rin iz var?!”sualı iz t ə n s ı ə olmad ə ş yyah adland ı ə ı ş ə s ə ? Harm y dik. V n, m z g ı , obiz ə yi ə ə ! Taley ə ə quru d aparabil n qafils lm n s ə ə n ş qla qurub n ə ə -ötür , bu g , bu ı ı m ə tir lk ş , ş i? Göz i? ə mail,s ə ı ə ə ı n ə belə ə ə yyahlar ordusunun . Biz n m air ham lur. Misran si, h ə ə d ə ə bu“m n və oniya! oniya! ı köm qs özünüsevdirdin. BirRafael,yaxud Leonardo da l ə ə ş ə ə mazl etiraf edir: “Deyildim m etirafedir:“Deyildim boyun ə ə bl ə , utanar. Bu sual, , utanar. ə ə n s nc, buya dir. V ə ə ni görc ə ə din dem ı ı ba ə ni özün ə diqqə rard ə v nca bütünn laz ə rə l! Bütövmü? Bütöv! boyun rin ə n etdin r. ə ə ı ı k etm ə k Ə yyah. Bir st Bir yyah. vvə ə ə ya maraql ğ ş n”lə onun ə onun ə doğ ql edirki,dünyanı ı ə verir. Bu S ə ı ı ı vvə ə m olanlaq ə ti. Zamanı n cavab oldu.E m. Birmisradak uy ə deyil. Bu beytin sual ı rik, amma bir add rik, ammabir Tale ı h ym lki etinas r. Kolliziya r. Kolliziya ə n sonrak t rin hə k utanmazm ə ə lki “mə ə ş ğ ru gedib qay ə ş ə layiq sevgitarixç ə m l k ist trix kolliziyaya trix kolliziyaya yeni nüanslar gə ə un davran qiq ym ı qlimi , buqocaadam bizimb si. Füzulitaled ı h ş unutduq. Biz ə ə ə ə airi yen ə ı ə ı ftun etdin.Bunun üçün çabas m miyy h ə oldu. n t kdə ə ə ə rdi. ş ə ı sg zail... ə ı n s kan sudav n” v qin yoxlu , inamlayaxud yalana alan yol ı bilmir. B ngl ə davam na zl ə trafla, h trafla, ə ə n ba yyah Yerdə yyah slind ı ə ri, yaxudkomandan ə ə ə Ş q, b ə ı hnə ı tsizliyi oldu.N tsizliyi vvə tlə ə ri ç ş airə ə ?! ı ı sonrak özqoynuna al z dan S n ş ı nm ə ə h qa birş n bütün s ə ə ı y ı lki etinas n s ı ə l bo gör çatmaq,onuaramaqv n z , q m dahaoinsan ə kib Antik dövr ə ə ı ə ə ə ç ə n də m d ğ ə qiq n hə ə ə laz yin s n ba ə ı ə bütün kainatda. Özü u, lk n yu veril ə ı ə

dim teatr yunan x ı yyahd ş l ı ə rik. XVI ə “m ə ə ı air üçün birm n Göy ə mail...” rinliyind ı ş ey deyil. deyil. ey rinin də d td ə tta nifr öz-özl m olanbizim h ş ı ə . H zabs qa heçn ə ə ı b ə ə zl yyahlar n, ya da “ da n, ya ə , h n”. V ə ə bi sə ı r. BuSə ə ə l q və ı tic ə rə ı n suallarri- ə r: ə zl v dçimiz ola ə ə ə min qafil, k ə ı ə rin sxem ı rilə t v sr ı yox, bir yox, ə ğ n d ə ə ə belə n qə sonrak t varsa, t varsa, ə

apar ı ə ə bunla- ı İntiba- oldu. y ə , h ə tin s adam adam sava- ksin son- ə ə yyah tirir: bo- ı dim nalı ş ə bir n ə air tta ı ı ə ə rf rf r- n ə ə - r ı

Beyt isə bütövlükdə, əlbəttə ki, etirafdır. Xatırlamaqdır. Həsrətdir (aşiq olmaqdan əvvəlki zamanın həsrəti). Azadlıq ehtiyacıdır. "Dədə Qorqud"da olan kimi, keçmiş "ol zamanların" itirilməsinin ağrısıdır. Füzulinin həsrət dolu bu etirafı dəhşətlidir: "Deyildim mən sənə mail..." Və Füzuli xatırlayır: "Xoş ol zaman ki..." Zamanın olmadığı bir yer varmı?! Bu gün alimlər deyir ki, zamansızlıq yalnız "qara dəlik" deyilən nəhəng fəza boşluğunda mövcuddur. Çünki orada heç bir hərəkət yoxdur. O fəza boşluğuna düşən geri qayıda bilmir. Hətta nə- həng günəş sisteminin özü belə bu qara dəliyə düşə bilər. Düşdüsə, daha çıxa bilməz. "Qara dəlik" içinə aldığını bir daha özündən kənara buraxmır. Onun möhtəşəm sərhədləri var. Adına "hadisələrin üfüqü" deyilir. Şair Füzulinin də yazdıqları "qara dəlik" deyilmi?! Bu qara dəlik indiyənə kimi nə qədər insanı öz kamına çəkib - sayı yox, hesabı yox... Heç biri də qayıt- maq istəmir. Yalnız burada hadisələrin üfüqünü keçib geri qayıtmaq istəyən bir səyyah var. Geri qayıtmaq istəyən təkcə odur. Amma "Hadisələrin üfüqü" buna imkan vermir. Səyyah kor-peşmandır. O, bura, bu gedər-gəlməzə necə oldu ki, düşdü?! Amma məsələnin başqa tərəfi də var. Bunu onun özü arzu etməmiş- dimi?! Özü "əhli-həqiqəti", bir qitəsində yazdığı kimi, dünyadan çıxıb getməyə, başqa sözlə, səyahətə dəvət etməmişdimi:

Gəlin, ey əhli-həqiqət, çıxalım aləmdən, Qeyri yerlər gəzəlim, özgə səfalər görəlim.

Aləmdən kənar qeyri-yerlər haradır? Özgə səfalər nədir?! Niyə o düşdüyü bu qeyri yerlərdən çıxıb geri qayıda bilmir?! Amma hara qayıdacaq? Zaman yox, aşağı-yuxarı yox, sağ-sol yox... "Hadisələrin üfüqü" - amansız... O qara dəliyə düşənlər zaman-zaman ora düşdükləri üçün talelərinə minnətdardırlar. Şair onlara sevməyi, rəhmdilliyi, ədəbi, əxlaqı, insanlığı, insafı, mürüvvəti, bağışlamağı, nəhayət, ləyaqəti öyrətdi. Səyyah geri qayıtmaq həsrətilə yansa da ("deyildim mən sənə mail"), onun arxasınca ora gedənlər geri qayıtmaq barədə düşünmürlər. Səyyahı isə onlar tanımır. Onlar Füzulini tanıyır, Füzulini sevirlər. Füzulinin geriyə baxmaq, xatırlamaq səlahiyyəti vardır. Füzuli xatırlayır...

***

Görəsən, bu misra vasitəsilə şairin həsrətində olduğumuz uşaqlıq çağına gedib çıxa bilərikmi?! Əgər gedərsək, şairin uşaqlıq çağının geniş panoramın- dan kiçik də olsa, bir kəsik gözümüz önündə canlana bilərmi?! “Tifl həm cövlan edər, amma ağacdan atı var…”. Əlbəttə, canlanar. Amma bu qitənin əvvəlki misrası bizi şairin müasir, ultikulturalizm, 3/ 2019

yaşlılıq dövrünə salmışdı: Pəhləvanlar, badpalər səyridəndə dörd yana… M Bu gün və dünən. Bugünün mahiyyəti yenə də yerində xatırlanmış keçmiş vasitəsilə müxtəlif rənglərlə bərq vurur. Belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Füzu- 109

110 Multikulturalizm, 3/ 2019

ğ do bu yeni Amma buona nə d mini, bir “h ist lan kimi diliaç ilə edir. Yenido an n ğ mal haldı halda üçya b axtar n ki, u tizm öz u biz dediyimizi t Bu, hə metafora deyil. siz bir-birini s Ə edir, dünyan v dörd yana cövlan edir”,minbir oyundan ç a alaraq raredilm rə möht linin xat l nin özüdür. Xat ə ə ulmu ulduğ ə ə lb buazadkönülsahibl ngli yuxular görmürdü, Rablemi görmürdü, n Prustun “İ n Prustun ə ndə daVinçir dan dikl ə ş ə ş ə ttə ı əşə aql aqlı bel ş hissl dörd, be ya ə ş V Söyl Olmu Füzuli t Füzuli xat Yen Tiflin cövlanetm T Q Füzuli xat c ı u an rif”in olmamas ə , bununla bizbirdahainan Qeys adl Qeys ə ş ə ğ ə ə ə ı mliyi bizisars rdini, ə ri, xat ı ı ğ q dövrünün könüld ə q dövrünün xmin ə ac ata ox ac ata r. Dahadoğ mi bir misran mi bir bütünsöyl dim r. Füzuli is r. Füzuli rlad z r ı q ə ə na ğ ı ə d ş rdi ki… xat ş ə ulmu ə r keçirdiyini xat r keçirdiyini ı ı du z ğ ssamlar n ssamlar fil keçid,dey ı ndak ə ə n t ə şə ə qlar ə ə ulan u ə ı tirilmi ngl qar r ı sl rlad n eynivaxtlardaə uzaq İspaniyadabirsenyor kc zab ı ə lm ı ə lal rlanas rlay ı ı ı ə krar etm b diyar ə ı rlay rlay sba ş ver ə ə y bu ça bu ı bani-hali guya ı körp ı ə ş ş ş , u rlə “m ı ı ş ə ar Rosinant adl ar Rosinant ı y ya n qlar d m ə bilir. ı ə ş ğ ş ə ş ı r. N ı ı bel ı rusu, slind insanlar ə aq dan zaman q ə aqlı atan kimi atan bir Sə kimibir atan atan r… r… a deyil, e a deyil, r: r: ı ı ı ı r hans zda birS zda n ə ə c ş m n n için ə ı ı ə ə ı sli… sli… n” bu “m ə ə ı tmaya bilmir. Ş tmaya ğ rind ı d na qə ə nda, s nda, lbin nin arxas ə , dünyaya g ə k – Füzulibunubilmir.k Bilm nl ə ğ a deyildir. Söyl a deyildir. ə ı si v bir normal durumdan k ə inki do r. Dünyan kd ə ə tl ı ə ə n , r s ə r, slind ı ə ə ı ə ə ı ə ı ş ya bl ı metaforadandaha geni n birini xat deyil, ça deyil, n axtar n, onurahats nec ə y rlay a bil n usanm d ə ı ə ə bunun pə ovsunlay ə ngli yuxulardı ə ə n dem ı slind ş ş r, m r n ğ yyah görürük. Özünü müasir dövrd müasir görürük.Özünü yyah q üz ə ayan obrazlar ayan ğ ə ə ı ı , n ı ə b ç r. V n”in ah uldu ı d ı nda “gizl rı rmi?! ə biryab ə ı ı dü ə ə ə q ki, İntibahnə ə n qə ş qamlar is ə ə rahatl , Füzulininça ə hiss etdiyini xat hissetdiyini ı ı liş ı rində km ğ ə nda” olan kimi. Amma tomlarla sür tomlarla Amma kimi. olan nda” ğ rı , azadkönüllül bunu biçar al ş u an ı q. Yen ind übhə ı ündüyünü bilm rlay ə hl Ə minin çoxolmas rd ı ə ı y q vaxt ı llı y z etmir. Bu, ancaq o halda ola bil ola ohalda ancaq Bu, z etmir. lb ə ı yyah. S ı ə ı dayandı ə ı ya minibya h ə ə lar. M x qla s ı vanlarla müqayis n, dahadoğ q ya özmissiyas ı , buazm ə haz nir”. y ı r. Bu,M r. Yen rd ttə ı ə ə xeyli canl ə Ş az deyil. az deyil. haqqı d ı ı ekspirmi görmürdü?! H , yox! Füzuliis , yox! ı . ş n ı ğ ı ə r oldu taliyada Mikelancelo, Rafael Mikelancelo, Rafael İtaliyada ə ı Ə nda dü yada ı nardad ə Füzulixat da xat na bil h ə rt reall rt h lb ğ ə ğ ş ə M d ə bir m bir al ə ı ı bbə ə ə m n ş ə ngl r ya ə h rlay ttə kimi, hə ı ə diyin ı ə ə qiq ğ ğ ə ı ə israrlasübutedirdil rusu, xat z yoxdur. Servantesmi ə harmoniyan cnunun dili il cnunun dili z v ı unu o, ş yax ı ı tin ülviliyini t mmə ı ə ki,söyl ı rmiş n v ndan bu dem yana ı r. O,h ı ş rlaya bilir. rlaya ri bir-birind n qdan yum ı ı ə arm ə r. Sanki onundo – bütün al ə ı t ə na da , buq ə doğ xatı lin ı ə gör n də … d adl rlay si, şər. Bu, adi,nor- ı ə ş ə tta do ə M . Füzulih ı taxtadancüda ma olayd tta özünündo- rlayan Füzuli- rlayan ə ş ə rlamaz. Nadir ə ı “bir tifl kimi “birtiflkimi ə r. d ı ə y slind ı ə y mi ç birg n keçmi ə cnunun dili ı ı ş ə n yeni do- n yeni xatı r. Yen r. İnsan olan aq roman- ı ğ Qeysin – ə n ə ə ulduğ ə n xə ə t min q min ə ə rə İntibah , t ə km l ə rlay ə ncdir. nnüm ə ı ə qdim qdim . Ey- t n bu ə sr ə b şə ə ə kc ğ u o ə d ə rdi ə ə y ə ı k- u- ə – r- t- r. r. k ə ə ə -

Şair yaşlı vaxtında üzünü xeyli zamandır görmədiyi bir “dustuna” tutur və onunla bahəm köhnə gözəl günləri yada salır. O bu “dustunu” təəccüblənməmə- yə dəvət edir. Özünün indiki halı ilə əvvəlki halını müqayisə edir. Dostuna (qə- zəlin sonunda məlum olur ki, bu dost Füzulinin özüdür) könlündə gedən psixo- loji-mənəvi təbəddülatdan bəhs edir. Bütün söhbət Füzuli, “dustu” və Məhəm- məd adlı o gənc arasında gedir. Söhbətin baş tutması üçün nə etmək lazımdır?! Bunun üçün, sadəcə, əvvəli xatırlamaq kifayətdir. Və Füzuli xatırlayır:

Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm, Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm…

Deməli, indi tar-mar olmuş, qəm odunda yanan könül bir zamanlar şad- xürrəm, azad yaşamışdır. Həmən azadlıqdan indiyə isə yalnız naləsi göylərə ucalan azad könül həsrəti qalmışdır. Azad könül həsrəti deyilmi şairin qəlbini olamayacaqların izinə salan?! …Bu həsrət bu azadlığı itirənlərdə olar. Əsirliyə düşmüş könüllər, daşa dəymiş arzular, puç olmuş ümidlər, əlbəttə ki, azad könül həsrətinin nə olduğu- nu yaxşı bilər. Bunu Məhəmməd yaxşı bilirdi. Bunu Hamlet yaxşı bilirdi. Bunu Raskolnikov yaxşı bilirdi. Bunu Jülyen Sorel yaxşı bilirdi. Bunu biçarə Fəxrəd- din yaxşı bilirdi. Bunu “azad bir quşdum” deyə gizlicə ürəyində oxuyan Cəfər Cabbarlı yaxşı bilirdi. Nəhayət, bunu öz şəxsi həyatında yaşayan Cavid əfəndi yaxşı bilirdi. Onların hamısının azad könül həsrətilə burunlarının ucu göynədi. Məhz belə olduğuna görə azad könül həsrəti, onun sızlayan acısı bu möhtəşəm qəzəlin hər sətrində, daha doğrusu, sətiraltında duyulmaqdadır. Bir zamanlar məhz azadkönüllülük sayəsində bütün əzablara dözə bilən, zahidliyin müdrikliyinə çatmış, onun məsuliyyətini anlayan, Bağdad möhnətinin əsiri olan bir şəxs – Məhəmməd şairə indi nə verə bilər?! Kimi göstərə bilər?! Yalnız “fəraqın oduna mumtək əriməkdə olan”, “şərabda nə tapdığını bilməyən” və bir bütpərəstə çevrilərək artıq ancaq Rum eyşxanələrinin həsrətilə qəlbi yanan Füzulini. Füzuli xatırlayır:

Füzuli, eylədi ahəngi-eyşxaneyi-Rum Əsiri-möhnəti-Bağdad gördüyün könlüm…

“Dustuna” nişan verdiyi bu adamı – gənc Məhəmmədi isə az qala şairin özü də tanımır. Amma Füzuli öz keçmişini yaxşı xatırlayır. Bəs bu keçmişin indi ilə müqayisəsi kimin xeyrinədir?! Azad könül sahibinin, yoxsa taleyə (qis- mətə) boyun əymiş şairin?! Yoxsa Füzulinin?! O, bütün dünyanın qəmini “dili-həzininə” salmağı, özünə isə “qəm yemək kəmalinin” verilməsini Qeysin dililə Allahından yalvarıb təmənna etməmişdi- mi?! Budur, baxın görün, bütün dünyanın, rəngindən, dilindən və dinindən asılı olmadan bütün insanların dərdini, qəmini çəkmək insanı hara gətirə bilərmiş?! Biz bunu bircə qəzəlin timsalında gördük. Və bu zaman onu da anladıq ki, bu arzu baş tutarkən insan ən böyük xoşbəxtliyini – könül azadlığını itirir. ultikulturalizm, 3/ 2019 M Füzuli xatırlayır…

111

112 Multikulturalizm, 3/ 2019

istiqam sonucun ortas “bilm indi d qayis maq keçmiş yis qoyur. Amma yen açı kimi. H Yadda yil. ə Anlayar bils ə bugündə dayan oldum: “Al fsundan qurtulmaqist M siridir. q-a ə ə d k, Füzuliadlı ə ə ə ı ə ş m “Ruzigarı Oldu Ruzigar Bilm Nə Bilm Nə Asudə Bilm T M H Ey xo M A M Füzuli xat H Neçə E Ş rı z oldu var.Onlar kar meydan oxuyur.meydan Özünü, kar ba üz ə ə ad ik əşvi ş ş ı q. Amma onunyadda ə ə tlə ə ə n də ə m korpuskulyar, h q ki, nə iqi-sadiq m q nagə ə hüsn,n qüss l mraz indih idim, n bilm ndə cnun birobrazkimi keçmi ə qam ə ə ş rinin hans rinin lik biz ə ə ç ə ə q ş ı hkumudur. H d ş ə zlik il m oldu zliyin d zliyin zlik zaman s n ə i z dan ğ olgünl hval M ı ə n al ı xmazd ı ə ə u” zamanı ə ı n ancaqbir m n hə ı nda bütövv ə m xo pareyi- n z d h oldupeyda, tutdumüst ə ə mini-asiman m xo ə üçüno“qara d ı ı ə cnundan füzuncnundan a z idim q z idim ə rlay özündə ı ı lin d ə ı ə idimü,n ş e m xə ə “qara d “qara n müqayis md xo anda xat ş m hökmdarı d ş ş airin keçmiş ş ə ə ı ə keçirdi, ah keçirdi, kim,dövrandönüb q idix ı ad s ı , s ə ş . Füzulixat n

ə r ki,m r: ş ş keçirdi”v bunu xat bunu ə ə ə rab olruzigar idihal ç ə airi xo ə ı d m, M rinində mirl ilə n qiym n dem ə ə ə ə ehtivaedir.“Xatı ə rx etdi md ndə mi-cahanı ə ə ə m d ə ə ə bil ı liyin” mövcudlu q mraz deyil acı m d ə rlay ə yalı ə ı ə ə ə qam … n hə r. Niy ə ş n, m si var. Yada salmaqdabu si var.Yada yoxdur. ş ı cnunun ancaqad , b m, md ə ə ə ı busxem durur: ə ancaqüzükeçmi l ı ı hökmdar , öz f ə ə nlik zamanı , h m. ı ə ı rlayandan sonraedir.Xat rlayandan tini indigöz zamana zamana yön ə r, sabahdandanı ı xt etdi, hans ə fasil , d liy ş mraz idimcananil ı rlay ə siri-q “…olruzigar ə diqq iqlik istedad . ə n ə ə ə m d , “hadis rdli birh rdli ı ə ə ” yuvarlananlarbirdahageriqay ş ı m qalmad ə ls siri-q r. Yadasalm ə i tə ş siz. Eyni zamanda. Eynizamanda. siz. ə ə m. Müqayis ə qa sözl ə m ə t fə ə hk

c d ı almaqd ə si varimi ə ə ə ı . Bunlar ə siri. rlamaq” prosesind rlamaq” ğ ssüm etdirir.V r. Buikisini bir yerd ə m h ə l m ə ı unu və ə ni, l bilir: insan ə ə rin üfüqü”onlarü ı ə yat yerl ı li ı var, var. , öz ı . ə İkisi biryerd m qalmad şə ş nuz…” ş ni. anda da.Füzuliözyadda ş eirlə r. Xat yönə ı ad idim v ad idim ə ı ı r, m r, mahiyy ş ə ?! !! İ n müqayis … ndisini öz Keçmindisini öz … ib. Bu sxemin müxtəşib. Busxemin rinin m ə li deyil. Füzuli ya ı hz xat rlamaq is ı rlamasa idi, bumüqa- rlamasa ı ə ” bir sxemdir. Buiki ” birsxemdir. ə Füzulibukeçmi tini anlam ə ə ə ə ə lakin ı keçmi . zmunu üz rlay si. ş İş ün qorxulude- ə ə t Ş ı h ı ğ ə air h r. Yadasal- ı s ə n hə ə ş ş m d ı ə l vvür ed tmaq, bu ı in ə siri-q ş ə yana olar ə m ə ş ə qar rə rində ad ş mü- ə ı k ə n o n o n ə ı ı ə lif şə ğ ı m q. ş ş ti n ə ı ı ı

Füzuli xatırlayır:

Xoş o hal ki, hərimi-vüsalə məhrəm idim…

Füzuli nəyi nəyə dəyişdiyinin fərqindədir. Onun gözü arxada – keçmişin- dədir. İtirdiyi keçmişində. O bilir ki, dəxi heç nəyi geri qaytara bilməyəcək:

Dəxi zövqi-vüsali-dust şövqin istəmin məndən, Ki, mən zövqi-vüsali möhnəti-hicranə dəgşirdim.

“Tifl həm cövlan edər…” Cövlan edən tifllərin zamanı nə uzun olurmuş… Azadkönüllülər məskəni necə geniş olurmuş… Amma “şəbi-hicran” zamanı gəldi, “qəmi-möhnət” vəqti gəldi. Bunun tədbirini qılmaq, əvvəlcədən yerbəyer etmək isə mümkünsüz oldu. Geriyə yol qapandı. “Hadisələrin üfüqü” rəhmsiz: “Gəldim, geri getmək olmaz oldu”. Geri getməyin olumsuzluğu. Yara yetişmək – yox! Vüsal – yox! Eşq şər- bəti – yox! Məcnun da eynən belə bir durumda idi. Sadəcə, hadisələrin üfüqünü aşıb geri qayıtmaq! Gəldiyin yerə! Azad kö- nüllülər məskəninə! Amma imkansız! Çünki buna istək yoxdur. Ancaq təəssüf var: “Məndə əql olsaydı, tərki-eşqi-yar etməzmidim?!” Əql olmayanda könül həsrət, hicran və eşq ilə dolu olur. Əql olanda bü- tün bunlar olmur. Hansını seçməli?! Bütün İntibah əhli əqli eşqə qurban verdi. Füzuli də həmçinin. Çünki o, artıq gəlmişdi. Özündən xəbərsiz. Özündən riza- sız. Qarşıda onu gözləyən qəmi, dərdi, möhnəti tədbirlə yığıb-yığışdırmağın mümkünsüzlüyü onu qorxutmurdu. O bilirdi ki, artıq geriyə yol yoxdur.

Tədbiri-qəm etmək olmaz oldu, Gəldim, geri getmək olmaz oldu…

Füzuli xatırlayır…

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

113

114 Multikulturalizm, 3/ 2019

z qolunu t türkc liyin idi. Etimoloji m s hökm etdil v ed butorpaqlara köç layaraq ill alt gör oxuduğ la d l l b l bilmirik? N canlı kli tual, ist ş rı sonra Göytürk bölgə ə ı ə ə ı ə ə ə ə ş ndan etibar ya g ş r türklə rlə ə ti olaraq y rilə üçə , dey ti b d ı ş d rd nda qalanaltqatlar ə el ı ı ğ m d ə ğ ları ə ə əş rin, d ı i ə ə ı “Sabar” deyildiyin “Sabar” , ammadiqq ə hun atl Y Tez-tez sosial 558-ci ild m üçünbu yaz Yəhudilərlə azərbaycanlýlarýndostluðu ə sl ə lm ş sr (650-969)Dneprd ə yaz mi um faktlar ə m ar hl n dostluğ ə s əşkil ed ə r “vaxt sallaqxanalar r “vaxt hudi-az rd ə ə yirl ə ə ə ş ə n, ruslaraçat y sas ə ed bir cavab axtaran suallardan biri bircavabaxtaransuallardan d qon ə ı skunla ə r. X r. ə n n qabaq y ə ə üçün y ba ə ı ə n islam hudiliyi seçs hudiliyi ə tarixiiddia kimi oxumama ı r? (Montefiorenin “Yerus ları n, OrtaAsiyadang n biradland ş İ ə ş ə ə ə mperatorlu ular ə lad z X nas n Sabirl u hans ı rbaycanl ş ə Avropadagöründül ümumil ə d rilə Xəzərilərin tariximirasý – tli oxucunun n ə ı ı ı ı ə lar. şəb qlar z olduqlar ı “g hudil n yayı ə r xristianBizans ə ı rilə Ş Aq ı m ı hudil b). Yuxar ə na enm ı ə air, esseist air, esseist ı köklü, fundamentals k ə ı q z ə zda budostlu rin xə ı r ilkd ə ə ş ə

əşdir ə ı dostlu ğ ə ə l rma idi. rgil in YEN l ə r ta Roma dövründ r taRoma ld ə bul edilir. undan ayr ə saslanaraq, X saslanaraq, ə n Volqavadisinə ə rd r d ı ı rə ı n X ” olan dedi-qodu mühitl” olandedi-qodu halda onlara deyil, azə haldaonlaradeyil, ğ ə ə ə x ə ı l r” anlam , yaxud f ə rə ə dövrl ə k laz ı , onlar fə ğ ə flə ə ə ə da cütl k yazma unun anas yan z z l bubölgə İ ə Ə ə ə ri oldu SEY rə rində ril r ı ə ı ə ə ə ı md k X laraq müst r. Hunlar v ə b tarixçil ə t edibl rd ğ ı r bölg lim” kitabı lim” ə ğ n böyük qismi bütp ı ə un tarixi haqqun tarixi ə na g ə ə diyim suallarlaözüm də ı ı rqli beyinl n yay müs r. H ə ğ n X z ğ z ı ı ə unu söyl unu q z ə d rilə ə ə q ı r d ə ə ə z tövsiy ə ə b ə ə ə l r, sonra növb ə ə dövl ə rara ald rara ə d ə ı ə budur ki, y r n üzü bu Qüdsd yana b ı rin Göytürk Xaqanlrin Göytürk ə lman nmayan bir faktvar ki,erm rilə ə d n X ə bin n arxas ə r X ə nizi il ş ə dövl b qil oldular.VII ey ondan ba r nda mü ə rl ə ə ə ə ə ə dayan ə ə g rbaycanl ə rin y t qurdular v z razil z yirl ə edir  islamordular ə ə ə ı ə rə ə ə m.deyil Tarixçi rilə rində rilə ı lm ı t olaraq ortaya ç t olaraqortaya nda b Qara d Qara T nca is bl ə ə ı r. Ümumiyy ə ə ə ə ğ ə r ad r rə m. m. ı k üçüntarixinyerin llifin gizl llifin nqid v ə r ı ə r v ə ş ə dola ə v farsca “Hazaran”, “Hazaran”, farsca hudil osmanl ı d qar rə lara dost münasi-lara dost ə ə ı ə ı ə ğ ş zi m onlar IV ə st v bütünQafqaza ə biz bunu niy lad ı niz aras ə ist ş tez-tezqar ş ə 620-ci ildə ı an v ə ə sülalə rlə ı ə ı srin ortala- esseistika ki, 370-ci ı ə ə ğ ya ş qar srd ə ı nbə ı r intellek- ə ı az m lara, indi lara, indi n köç n ə erm ə ə ı tlə ə ə n Q özünə m, ona ş ı ə ı l n ba y xdı siya- ndak ı ə aman aman rbay- , X ə -qar- rd ə ə ça- ə ə ni- ni- lar ş ri- ə rb ə ş ı n n ə - - - ı

Xəlifə Ömərin dövründə islam orduları Xəzəri imperiyasının tərkibində olan və bu gün Dərbənd kimi bildiyimiz “Bab əl-Əbvab”ı (Qapılar Qapısı) fəth etdi. Xəlifə Məmunun dəvətinə qədər Xəzərilər müsəlmanlara dirənsələr də, Məmunun dəvəti ilə Xəzərilərin islamı qəbul etdiyi tarixə məlumdur. Xəzərilərdən günümüzə qədər gəlib çıxan iki sənədin ibranicə yazılması və onların İvrit əlifbasından istifadə etmələri bütün tarixçilər tərəfindən mübahi- səsiz qəbul olunsa da, Xəzərilərin yəhudiliyi qəbul etməsi ilə bağlı fərqli fikirlər var. Xəzərilərin ucdantutma hamısının yəhudiliyi qəbul etdiyini söyləyən iddialarla yanaşı, yalnız xaqanın və sülaləsinin yəhudiliyi qəbul etdiyini deyənlər də var. Bəzi yəhudişünaslar isə Xəzər İmperatorluğunda üç dinin də rəsmi dövlət dini olduğunu, xaqanın cümə günü islamın, şənbə günü yəhudiliyin, bazar günü isə xristianlığın ibadət və ayinlərini yerinə yetirdiyini söyləyirlər. Məsələn, İbn Rüşd yalnız Xəzəri hakim sülaləsinin yəhudiliyi qəbul etdiyini, əhalinin isə üç dinlə bərabər, qədim türk inancı olan göytanrıçılığa da inandığını yazırdı. Üç dinə sitayiş Xəzərilərin çöküşündən sonra fərqli bir mənzərə yaratdı; xristian xəzərilər rus boyarlarına çevrildilər, müsəlman xəzərilər xarəzimlər kimi tarixdə yerlərini aldılar. Yəhudi xəzərilər isə, əsasən, Şərqi Avropaya köç etdilər. Hətta bu gün Eran Əlxayk kimi genetiklər əşkinazların (Şərqi və Mərkə- zi Avropa yəhudiləri) əcdadlarının Xəzər bölgəsində yaşayan türk tayfaları ol- duğunu iddia edirlər.

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

115

116 Multikulturalizm, 3/ 2019

etdiyi bu yax nasib dövl lan y X zamanda,eyni onlar ə 1948-ci ild da yan sonra torlu xoş gün edil d ça diql Yusifin m z d ild ild h “Tam qan idi. vermi ild kimi d çağ srd ı ə ə ə ə r. X ğ rbi, siyasi, iqtisadi, m iqtisadi, siyasi, rbi, n e n olan y ə ə ə z qar da ı yaranan ilk rus ittifaq ilk rus yaranan Sakaryadan buimperatorlu Sakaryadan ğ y ə ə ə rı ə ğ yir; rilə X ə ş ə tini d ə b, müzakir ş ş unda m ə Şə itdiyini söyl ti h Bütün butarixifaktlaronugöst M X Ə m İslam IX-X ğ hudil ə di, 988-ci ild di, 988-ci m rus hudiliyi qə z ş y tarixçil ə ə ə ndə ə ı rin varisl rqi Avropaya üz tutub, birqismiis üztutub, Avropaya rqi əşhur “Yerus lanmalar n Qarayi y n Qarayi ə ril z z ə ə ə l-B ə ə ə hudil r üçdin ə ə ktubudur. ə ə ril hudi müdrikin X ril ə lüs tarixçisiə b qurulan rin y ə r ş ə ə ə ğ ə srl ə ı ə d skunla kri yaz l rin y öztorpaqlar ə a”dan (dam a”dan r yarad rpa edibl ı ə ə ə nbə qlar ə ə niyyə rin diqqə ri kimi hə ri kimi rd ə ə t ı bul etdiyini yazsa da,b yazsa bul etdiyini il ə hudiliyi qə ri kimi q ri kimi ə əşkil edib,ax ə ə ə y l ə özevind ı ə ı xristianl ə ruslarla ruslarla hudiliyi q hudiliyi n ə ş hudil n Qüdsd n ri x ba ı İsrail dövl an köçkün y an köçkün rə tinin bünövr ə r ki, X ı ə b. Y lim” kitab ə v k yə ə d ğ ə ə r. B ə t m l-B ə layan layan iddialar damövcuddur. Kr z zini onları ğ mi ni irsi ruslar x ruslar ni irsi rinin bubölg rinin ı ə ə a) “ a) n hudliliy ə ril ə ı bul edirl şə ı ə ə ı n ə ə ni x ə z ə bul etdiyinin yegan n ba ğ ə z ə krinin yazd rk lk ı dövl ə ə yerver lik bu torpaqlar lik bu ı Таможня “yeni v “yeni r ə bul etm ruslara ucdantutma qə rin x rin ri xaqan ə ə ə ı ri xaqan ə rda bl a köçed tind d zində ə ı ə ş ə n z ə hudil ç sini yaradan sini yaradan v ə ə ı ə ə r aras ı n n müə , bu gün y , bugün ə t qurmalar ə rilə s tap ə ə lif ı n çoxinand r. OXə n özün ə dir. Rus tarixçisi Bartold yaz ə ə n multikultural babalar ə ı ə sini VIII sini ə ə ə r y ə ə ilə ı v ”ya, qopuzdan balalaykaya q balalaykaya qopuzdan ”ya, ı rir ki,bugün y ə l Harun Harun t h rin birq ndı vvə z ə ə ı ə ı ə zi qaynaqlar y zi qaynaqlar qlar nda s nda ə r n llifi Saymon Montefiored llifi l n” etm ə ə ə ə ril görü ə r üç dinin nümay ə ğ üztutmalar hudil rin İsak Sanqariadlı indiki Az indiki lki son y , x z ı ə ı ı n özünə ə rd ə ı dabum ə na da köm na da ı rilə hudil ə ə elan edib. qaytarmaq c ş ə ə ə rh ə ı z ə ı ə ünd n m r-R smi X srin ortalar ə ğ yaz formala ə rə rin ki,onlar Bizansdanqovu- ə kl ril ı sözl d rolunu oynayan X oynayan d rolunu qalmay qucaq açmaqla v ə ə ə əşid dövründ ə ə ə bul etdir ə rin Az yana ı n sonraba rin t rin nimsə ə ə hudi dövl l t ı ə rbaycan rbaycan ə ı ə ə m ə v z ə hudiliy ktubda deyil ktubda n seçib. ri y ə ə hudil ş ı ə k edib. ə ri dövl ə m v d X ş birinc nbə mi ə ı ı ı ə ə nda Bizansdansür- nda ə ranm bir Qarayi m Qarayi rbaycana dostmü- , IX ə hdidir. hudi dinxadimin- ndə ə ı n Vladimir d ş ə m ə z dil yi x ə r bizi Qafqazda r biziQafqazda ə X ə ə ş ı keçidin 670-ci razisind ə ril tutdu tini tarixdə ə z l ə ə ti da , xaqan ad , xaqan ı ə ə , y r. r. ı n y rini saray ə ə z srd r ki, 839-cu r ki,839-cu ə r tə z ə d ə ə ə ə ri impera- ə yaz ə ə ğ ni 785-ci nl ə ri xaqan ğ ə d r bir çoxr bir hudil r ı y unu ya- zh ə ld ə ə ə ə find z niyy ri tə ya ə ı ə ə ı ə qdan hudi r ki, bin- ril xa- IX ı ə ş ı ı na ə r n a- ə b, s- ə n ə r ı ı t

M turalizm Mə Ümumi Söz (ACWAY) beyn adl G Dinl rum ə ə ncl d ı IXBeyn u keçirilib. keçirilib. u IX Beyn ə ə niyy raras ə IX Beyn İyulun 15-d Yay m Yay r Fondu il ə ı tlə dialoqdanf ə lxalq Multikulturalizm Yay M ə rk raras lxalq MultikulturalizmYayM ə IX BeynəlxalqMultikulturalizm kt ə ə lxalq Multikulturalizm M Yay zi, Böyük Britaniyada f ə ə bi ç birg Yay Məktəbiningündəliyi ə ı G Bak Prezidenti Administrasiyas multikulturalizm v sor dinl l y kib his ə ı ə ə rində ə rlar. Az rlar. ncl rçiv ə t ı aliyy Etibar N ə Beyn əşkil olunub. rə ə Forumda çı Ş ə r Forumu: Dinlə r Forumu: s v n bə sində ə öbə ə si elan ed si elan ə ə t ə mill ə ə rbaycan multikulturalizmi dövl l hs edib. O qeyd edib ki,Azə hs edib.Oqeyd lxalq t müdiri, zamanda, eyni Az ə do xalq MultikulturalizmM “Bak ə c ğ ə ə ru” mövzusunda IBeyn tlə fov *** ə əşkilat ə rə ə ı n çoxazölkə x dini m dini Azə M kt m ı

ş ə ə ə ed aliyy binin aç kt ə ə raras rbaycanda multikulturalizm rbaycanda d nsub insanlar ı ə v ə ə bi layih ə kt niyy ı ə ə n s ə n Az ə t göst ə ı Azə ı n Mill dialoqdan f bi Bak l ı ə l ə ı l ş tl ə l m ə r ə ə rd rbaycan Respublikas rbaycan sin raras ş ə ə ə öb ə rbaycan Respublikas rbaycan rə ə rasimind ı ə tlə Beyn n biridir. ə rk n G ə start verib. startverib. rbaycan Respublika- rbaycan ə sinin müdiri profes- raras ı ə rbaycanda müxt rbaycanda srl ə G zi (BBMM) “Bak zi (BBMM) lxalq G ə ə ə ə ə t siyas aliyy ə rdir birg ncl lxalq Multikul- ı ncl ə münasib n görüntü ə ə r Aras ə r Forumu: r Forumu: ə t ə ə nclə tinin t doğ ə ə ya n r Fo- ə ə ı tlə ı ru” ru” nda ə n n ş ə lif ə a- ı r- r, n - ı ı

117 Multikulturalizm, 3/ 2019

118 Multikulturalizm, 3/ 2019

t yük rolamalikdirl yük s dialoqun inki d s Şə l d m ə v multikulturalizmi” v onlar tolerantl t l g önə direktoru deyib ki,müxt sində etnik, m du gündə s fə tikulturalizm M Yay s aras keçirilə b n realla rov y toru mübadil biri d rektor 2016-c BMT v G ə ə ə ı ı ı ı ı h ə ə ə ə ə ə ə q və n na xidm v , beynə rzi olub.Şə tlə dbirlə ə ə aliyy fə keçiril ə xariciuniversitetl lm v td tli layih ki v ğ ı ncl kt miyy ə n Prezidenti mind qeyd edib ki, multikulturalizm qeydedibki, v u Az ı t rin ya ə ə m nda qar Ravaad Mahyub ə ə bö qar ş Bak əş ə ə l bl n Prezident multikulturalizm ə Bak Etibar N Azə “Gə d ə ə art r Fond ə Q c rd kil edil ı ri çox ə ə tind ə ə d rı ə ə ə ə dig lxalq arenadat ridir. 2019-cu ilin yaz semestrind ridir. 2019-cuilin yaz si üçünmüsb ə ş d ə k. ə tind rbaycan multikulturalizmininrbaycan dünyada tan ə n danı ə R ld ə ş ı ı ı n t rbaycan Respublikas rbaycan nclə ə niyy ı d t edir. b l Bey Beyn ad l q ə ı ni, diniv ı ə ə ə ş ql ğ van H ə ə n bə r realla ı ş l ə rql ı ə u il ı ı ə g l ə ı dbirlə ğ af ı n ild r beyn r Aras ə ı n danı q ruhunda böyüyürl ə ə n hörm rayonlar ə ə ql ı h ı n Beyn lif dinl n ə m ı ş tlə ə ə İlham c dadiqqə bax ə ə nclə araq bildiribki,müxt ə ə hs ed ı n Q ə anla miyy lxalq Multikulturalizm M ə

lxalq Multikulturalizm M İlham ə fov Beyn raras ə ə n bu gün bu n ə y r dinl ə kandı m ş s ə ə ı ə ə ə ə rbin qovuş d ı rimiz tolerantl ə nda Ümumi Söz”(ACWAY)beyn ş ə “Multikulturalizm rd m linqvistik m çevrilə kt ə t v ı ə ı nov lxalq t Ə buönə ə ş ə rı ə b. O vur b. O kda ə ı n videoçarx nümayi ı ə ma ç ma rə ə ı t platforma yaradan “Bak platforma yaradan t dialoquninki lxalq Multikulturalizm Q ə tlidir. Bu, onlar aras tlidir. Bu,onlar liyevin t ndan böyük ön r. M nda f nda ə t Ə bi iyulun 15-d ə bli r. Az ə t v anlay ə raras qeyd edib ki, qeyd BBMMyarand ə n ş ə liyevin qar liyevin çatd hsil alant l ə ə r. Fə ğ ə ı ə ə ə n mill q i v lxalq Multikulturalizm v Yay kilatlar, h əşkilatlar, kimi ACWAY- ə n, m rçiv rk ə mli t ə aliyy ı şəraitind ı l u rbaycanda g rbaycanda dialoqun inki G ə ı ə ı ə ğ rid C ş əşə rı ğ rinin t t zin ön göst ə ə ulay əşən ölkə unda yerl b. ə ə ə əşviqi il üt tlə sində ə nclə r. Tə ı ə nsubiyy bbüsü il dbirin t q v ə ə t göst rə ə ş tolerantl ə madi olaraqild ş ı l ə ı b ki,müxt ə f af ə m ya h ə ə ə r Fondunun icraç ə ə rm ə əşviqi istiqam lif mill s kc b ə m k multikultural də mli layih n 21-də çal rov G ı giriş na h ə ə ə ə ə ə ə l mçinin Az ə mimiyy nsub insanlar ş ə rə ə l əşkilin ölk ə ə ə ə ə ba ə olunub. ə ə ı rin qat rk ı ti olanayr “Az d h nclə ş rk ri tolerantl c nda dialoqun, dostlu sb edir. “Bak ş ə d ə ı ə af ə ı ” f ə sr olunanseminarv ə n yüzdə ə ğ ə f kimiqoy- ı q tarix ə k. Forum ç zinin icraç nclə yata keçiril yata ğ tl zin k Bak l ı mizd ı na böyük töhf r c ı ı ə ə ə

ə n ş ə ə ı nl rd ə l ə v Prosesi” m Prosesi” rbaycan rbaycan ı ı gör lif qit ə ə ı ld h t v bildirib. SonraACWAY- ə r Fondu t d ə minn rində ə ə miyy ə miz müxt ə rinin t ı ı n olan gə ə ə ə Yay miy- ə lma- qlar ı ə deyil, bir deyil, s ı Respublikas rbaycan n az iki ı n çoxt

ə tind hörm ə ı -ayr ı şəh ı Azə ı q üçün ı lxalq t ğ n bir-birl direktoru ə y n ı ı ə ı ə ə l ı ə

IXBeynə ə ə ə ə tin f ə Prosesi” ç Prosesi” tdarlı rçiv ə ə rlə rbaycanl n “Bak rd müxt na ri il insanlar v insanlar Q dris olundu rbaycan hökum rbaycan ə ə ə rin t rə ə ə t ə yy ə əşkilat nclə ə ya ə ə ı dbir keçirdiyini, dbir keçirdiyini, lif dinl verib. ə d ə ş sind find

al üzvl ğ m sas sas ya ə ə ı ı aranma- ğ ə ə ni saslanan fikir saslanan fikir ra beynə ə n ə ş ı un y rin rin biraraya müzakir bli lif layih F Prosesi”nin ı ayan, fə ayan, ə ə bildirib. O ə ı şərtdir. Di- kt lxalq Mul- ə ları n tolerant- ı dinl ə ə n ğ rid C ə ş ə ə ə münasi- rçiv ə ı edilm rin, mil- ı tlə qruplar ğ n direk- bl , O ridir v t n hə u yerli ə ə raras lxalq lxalq ə rara- rinin ğ ə ə sin- ə rqli ə n ya uz, fə l l ti- ə ə ı ə ı n n ə - r - r ı

yad edib, m d ə olunub. övladlar onda böyük t l an y rə t ları Ə müasir müst müasir ə ə razi bütövlüyü u razi bütövlüyü ə ə raras binin i lavə hbə fə ı tl l n sülh ı ə olmas b, m raras ri müxt edibki, bu prinsip c Multikulturalizm YayM “Striling” fondunu Sonra Sonra Az kil etdiyi “Bak BBMM-in təşkiletdiyi Forum i Görk ı dialoqdanf ı ş ə n tirakç ı zar ı dialoqsah n xatir şə ı ə ə na baxmayaraq, buradagördüyü baxmayaraq, qonaqp na ə mli oftalmoloq-alim, akademik Z zar ə ı Şə raitind ssürat yarad əəssürat önün qil dövl lif dinl ş ı ini bölm hidl ları ı ə önün ə rbaycanla ba rbaycanla sini yad sini yad edib, m iyulun 15-d iyulun ə ə ə ğ ə t aliyy r xiy ə runda mübariz ya ə ə rə ə ə r güll timizin memar gül gül d sində , m ə ş iclaslar n direktoru aban amaq kimi ümumi m amaq kimi ümumi ə yy ə t ə ə mi d ı ə m doğ ə h b. O,“Striling”fondunun dinl ə r düzülüb. ə kt st ə ı niyy ğ na gedə ə zar ə ə ə l yata keçirdiyi layih keçirdiyi yata F binin i ı ı ə l ru” IX Beyn “Tolerantl il ə tin inki ə ı ə ri qoyublar. ə n zarlar ə xri xiyabanda xalq xri xiyabanda ı tlə ı ə davam etdirib. M ziyar Edvard Rou d * ı ş rə v ə n qonaqlarAz tirakç ə canları m d ə ş ı üz af qurucusu Heyd ə ə ə niyy t ed ı nsub olmalar nsub üçünvacibdir. ı ə ı q diyar ə lar rin ə lxalq Multikulturalizm M Yay ə rif ə rkə ndan keçmi ə ı ə tlə Ulu Önd Ulu qs ə gül d bildirib ki, Az xan n raras ə ə dl ı ə l ” adl ə ə ı rbaycan ə rv ı m rd ə m rinin oldu ı st G ə ı ə ı ə z na baxmayaraq, insan- na baxmayaraq, r Heyd rlik v ə Ə ə n bə ı ı l ə n Ümummilli Lideri, yevin xatir r videoçarxnümayi ə liyevan ə nclə ş ri qoyublar. raras Ə q ı n müstə li hs edib. Fondunhs edib. ə ə r Forumu: Din- r Forumu: ə tolerant mühit tolerant r ə hr ı ğ Ə rbaycanda ilk rbaycanda v ı unu bildirib. ə liyevin ə n daxatir ə man v man m qilliyi v qilliyi ə d ə ə ə niy- sini ə t ə k- si n ə ş

119 Multikulturalizm, 3/ 2019

120 Multikulturalizm, 3/ 2019

Azə ban Millə IX Beyn y l n professor EtibarNə professor rə i fə b rantlı h yas tün dünyaya nümunə ı ş ə ə ə ə q tirakç d aliyy l tl rliyinin daimrliyinin diqq rtə ə ə ə ı şəraitind ə rbaycanl rin qorunmas n m ti v rə rə q və tlə ı n tarixi v n tarixi İyulun Az 16-da “Az Etibar N İyulun 15-də Görü Görü m arad fli şəraity ə ə ı ə raras ları t göst lumat verib.Bildiribki,ölk lumat ə Multikulturalizm YayM xalq ə ə lxalq Multikulturalizm M Yay multikulturalizm ı paytaxt rbaycan nsub insanlar il ş ş ə d d ı ı ya

ə münasib ə ə ə ı İcmas görü n hə rir, insanları ə

yay m ə ş Bakı c ş öbə ə ı ay v fov qeyd edib ki, Az yat t ş ı Azə ı ə müdiri Az ə rlar. Az rlar. üb. ” dir. c da görül inki ı t m ə l ə ctimai Birliyinin Birliyinin İctimai ə ı kt ə fov IXBeyn b. tlə rzin ə ə ə rbay srl ş bi i ə rk r, multikulturalizm v af n rbaycan Respublikası rbaycan n dini etiqadlar ə ı ə ə ə ə n m ı ş n zində ə çevrilib.Ölk rdir buradaqarş , el rbaycanda m rbaycanda can Respublikas tirakç n abadl ə ə ə n kt rbaycandak ə övcuddur, ayrövcuddur, ə ə c l nz ə ə dir. MultikulturalizmAz ə binin i ri m ı d ə ları ə r ə ı * * ə mizd ə q-quruculuq i lxalq Multikulturalizm Yay M lxalq MultikulturalizmYay multikultural də sini seyr ed ə n ə rbaycanda tarix rbaycanda İdar ş kt ı n suallar tirakç ə ə ı ə ə n mizd scidl ı binin i dinl tolerant v tolerant ı ə ı s Hey l ı ı ə ə ı ql PrezidentiAdministrasiyas lar dini m dini rb ə ə ə ı Dağ rlə ki multikulturalizm mühiti bü- raras anla ı ə ş ı ə ə ca ş

tirakç st n i Şə tinin s yana l ə vabland ı hidl ri bar şə -ayr ş ı ş ə l ə harmoniya, q tirakç y ı ma, sülhv ə multikultural mühit ba- kild s q Qaraba ə n mövcud olan bu n mövcudolan ı ə ə ları ş rlə ə l ı r xiyaban ı ə ə dinl ə dri Tural G , kils ə l d rbaycan rin t ə icraetm ı il ə ı lara r rı m ə ş l ə görü ı öbə ə ə rə ə b. l bli lumat verilib. verilib. lumat Şə ə ə ğ v ı

r, sinaqoqlar Bölg nda sinin müdiri ə ı ğ hidl n dövl ə min-aman- ş ə i ölk m ə üb. ə dim tole- ə l nc ə kt ə ə ri üçün ri üçün r xiya- d ə ə ə ə binin ə liyev liyev ə sinin r ə niy- ı t si- n ə n h- ı ə n - İcma rəhbəri görüşdə Ermənistanın Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi işğalçılıq siyasətinin ağır nəticələri barədə ətraflı məlumat verib. Bildirib ki, Azərbaycan ərazisinin 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub, 1 milyondan çox qaçqın və məcburi köç- kün, o cümlədən 80 mindən artıq Dağlıq Qarabağ azər- baycanlısı öz doğma yurdlarından didərgin düşüb. Ermə- nilər Dağlıq Qarabağda XX əsrin ən dəhşətli cinayətləri- ni törədiblər. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 4 qətnamə Azərbaycan ərazilərindən işğalçı qüvvələrin dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını və bu torpaqlardan zorla qovul- muş insanların öz evlərinə geri qaytarılmasını tələb edir. Ermənilər işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində tarixi, mədəni və dini abidələri, müqəddəs ocaqları dağı- dıblar. Maddi-mədəniyyət abidələrimizin dağıdılması prosesi indi də davam edir. İşğal altında olan Qarabağ həm də Azərbaycanın musiqi beşiyi adlanır. Şuşa da daxil olmaqla işğal edilmiş ərazilərimizdə yerləşən musiqi məktəbləri ermənilər tərəfindən dağıdılıb. İcma sədri qeyd edib ki, Azərbaycan müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşu- ğunda yerləşən bir ölkə kimi istənilən dinə və dilə malik xalqların azad şəkildə fəaliyyətinə imkan yaradır. Sonra Dağlıq Qarabağın mədəniyyəti və tarixindən bəhs edən videoçarx nümayiş etdirilib. Videoçarxda məscidlərimizin ermənilər tərəfindən dağıdılma- sından, eyni zamanda, Şuşa şəhərində Rus Pravoslav Kilsəsinin erməniləşdiril- məsindən bəhs olunub. Diqqətə çatdırılıb ki, erməni təcavüzkarlarının qarət etdikləri muzeylərdə Azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı qiymətli əşyalar, rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri, dünya şöhrətli Azərbaycan xalçaları və sair olub. Daha sonra Yay məktəbi iştirakçılarının sualları cavablandırılıb.

* * *

“Azərbaycanda müxtəlif millətlərə, dinlərə, mədəniyyətlərə mənsub insanlar əsrlərdir sülh və həmrəylik şəraitində yaşayırlar. Beynəlxalq Multikultu- ralizm Yay və Qış məktəbləri bu birgəyaşayışın bütün dünyaya təqdim olun- ması baxımından çox əhəmiyyətlidir. Artıq ənənəyə çevrilən bu məktəblər əc- nəbi tələbələrin Azərbaycanın multikultural ənənələri ilə yaxından tanış olma- ları üçün çox yaxşı fürsətdir”. Bu fikirləri IX Beynəlxalq Multikulturalizm Yay Məktəbinin iştirakçıları ilə görüşdə BBMM Himayəçilik Şurasının sədri akademik Kamal Abdulla deyib. Yay məktəbinin iştirakçılarına Azərbaycandakı multikultural və tolerant mühit barədə məlumat verən Kamal Abdulla 2016-cı ilin Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə ölkəmizdə “Multikulturalizm İli” elan edildiyini xatırla- ultikulturalizm, 3/ 2019 dıb. Akademik vurğulayıb ki, multikulturalizm Azərbaycanın dövlət siyasəti, M xalqımızın həyat tərzidir. Azərbaycan dövləti özünün multikultural siyasətini, tolerant mövqeyini daim qoruyur və inkişaf etdirir. 121

122 Multikulturalizm, 3/ 2019

rin sir dövrd keçiril mövzusunda ölk b ölk multikultural h multikultural v sualları qar manlardan ölk manlardan ğ loqdan f b siyalar keçirilib.ForumBeyn siyalar BBMM-inIX t ə ə ə ə ulay bi layih zi f multikultural mühitin mühitin d multikultural dii qaynaqlar ə ş ə ə gör ı d l l ə ı ə ı ə ql rin universitetl b. Hi Kamal Abdullabildiribki, Moderator multikulturalizmin Az Görü İyulun 17-d “Mul ayr rql ı cavabland ı ə ə

ə may bir-birind ə ə aliyy ə multikulturalizmin bir s multikulturalizmin m si ç ı rin olmas rin ı -ayr ş tikulturalizm siyas tikulturalizm ə d ə kda ə ə Multikulturalizm YayM ə çilik çilik ə Beynə ə rçiv ı mizd t ” kitab yat t mill ə ş do l ə ı rı ə q mühiti formalaş Ş ə “Bak ə sində ə l ı n ilk sessiyan n ilk ğ ə n f uras ə ə ı na baxmayaraq, multikultural c multikultural na baxmayaraq, ə müxt rzinin q rzinin b. ru” I Beyn rində tlə ı lxalq Multikulturalizm M Yay ölk akademik Kamal Abdullail ə rin nümay ı rql t ı n ə M əş ı ə st f n s ə i multikultural h i multikultural mizd ı xalqlar lif ə ə nir. Multikulturalizmin müxt nir. Multikulturalizmin kil edilib. ə kl nn kimi t ə d ə dim tarixi v dim tarixi ə dri qonaqlar dri ə ə ti v niyy nm ə ə bugün Az lxalq G ı k ı n moderatoru n moderatoru ra modell ə ə ndə ə ə sind ı ə multikulturalizmin Az multikulturalizmin kt b. “Az * tl n nümayə ə ə ə dris edilir. dris l bi i ə raras ə ə ə rinin sülh apar rbaycanda h rbaycanda nclə ə ş ı böyük ə böyük ə ə n ə tirakç ri var. Bu modellə rbaycan multikulturalizminin multikulturalizminin rbaycan ə ə ı G lxalq Multikulturalizm Yay M lxalq MultikulturalizmYay rbaycan multikulturalizmirbaycan bir çox r Forumuç ı c nd z ı İ ə ə ə dövl rol rina Kunina qeyd edib ki, müa- edib ki, Kuninaqeyd rina ə nclə ı görü lar rin ə ə l yat t şəraitind ə ə n ı ə ri aras n r Forumu: Dinl miyy ə çatd ə ı ş ə n n BBMM-də ü yat t ə kt ə rzin ə l ə ə ə t rçiv lif modell lif ə ı ə ri var. ri var. binin i ı r tin formala m nda d nda ı ə ə ə b ki,Az ya ə rzin i ə ə r özxüsusiyy rbaycan modeli” ş sind xsusdur. ı ş q sal ə ad diyini, diyini, ə Ə

ş rin dostluqv çevril tirakç ə n qə ı ə qlar plenarses- ə ə ı ri aras raras r. r. rbaycanda rbaycanda ş mas dim za- ı ı n ları ə ı ı d vur- dia- ə ı ı ə nda nda nda nda tlə n ə bi- k- ı n ə -

BBMM-in Layihələr şöbəsinin müdiri Abbas İsmayılov sessiyada çıxış edərək Azərbaycanın multikulturalizm modelindən bəhs edib. O bildirib ki, multikulturalizmin Azərbaycan modelinin məqsədi dünyada dinlər, xalqlar və millətlər arasında birgəyaşayışın harmoniyasını yaratmaqdır. Hazırda bu model dünyaya bir nümunə kimi göstərilir və öyrənilir.

I Beynəlxalq Gənclər Forumu çərçivəsində plenar sessiyadan görüntü

Şöbə müdiri qeyd edib ki, Azərbaycanın dövlət siyasətinə çevrilən multikulturalizm siyasətinin əsası Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub. Ha- zırda Prezident İlham Əliyev bu siyasəti uğurla davam etdirir. Azərbaycanda millətlərarası münasibətlər və din sahəsində həyata keçirilən dövlət siyasəti bey- nəlxalq hüququn normalarına və zəngin tarixi köklərə əsaslanır, bu səbəbdən də dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb edir. A.İsmayılov dövlətimizin başçısının müvafiq Fərmanı ilə yaradılmış Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin gördüyü işlər, həyata keçirdiyi layihə- lər barədə də ətraflı məlumat verib. Qeyd edib ki, multikulturalizm və tolerantlı- ğın qorunub inkişaf etdirilməsi istiqamətində görülən işlər dövlət-din münasi- bətlərinin, eyni zamanda, millətlərarası və dinlərarası münasibətlərin tənzimlən- məsinə xidmət edir. Sonra BBMM-in fəaliyyətini əks etdirən videoçarx nümayiş olunub. Mədəniyyət Nazirliyi Aparatının rəhbərinin müavini, Beynəlxalq əmək- daşlıq və innovativ inkişaf şöbəsinin müdiri Vasif Eyvazzadə çıxışında deyib ki, Azərbaycan multikulturalizmin, tolerantlığın, birgəyaşayışın təkcə regionda deyil, beynəlxalq arenada da təşviqi ilə məşğul olur. Dünyada multikulturalizm mərkəzlərindən biri kimi tanınan ölkəmizdə sivilizasiyalararası və dinlərarası dialoqa töhfə verən bir çox nüfuzlu beynəlxalq tədbirlər keçirilir və bu, artıq ənənə halını alıb. ultikulturalizm, 3/ 2019 M V.Eyvazzadə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən “Bakı Prosesi” çərçivəsində mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun inkişafı 123

124 Multikulturalizm, 3/ 2019

nasib sa n daha çoxsosial m s s m sesi” mə sesi” mill ç ölk ları likdir. O,h islamofobiyan yayı dialoqla ba n d dünyada 4 milyarddan çoxinsaninternetd 4 milyarddan dünyada Qurbanovun “Müasir sosial göst tind zamanda, gə sial apar l ru Brayan Adams çı Adams ru Brayan daha f ə ı ı ı ı ə ı na gör nda Ümumi Söz (ACWAY) t xar r oldu ə ə n moderatoru Sara Rahim Böyük Britaniyada f Britaniyada n moderatoru Sara RahimBöyük rd h vi D zmunlar sinin vaciboldu ə n ə ə ə ı şə ə l ı lmas sində ı ğ ı ə l h tlə ə n hə rilib. r. ı ı r tə b şəb ə tlə b. Plenar sessiyalar müzakir Plenar sessiyalar İyulun 20-d Müasir kommunikasiya vasitə Müasir kommunikasiya İnformasiya-kommunikasiya Daha sonra “Bak Daha sonra “Mill Sonra t Qriffit UniversitetininDinl layih ə al ə rd ə ğ yata keçiril yata ə k d rin sa ı Az unu vur rə ə y r keç ə ger n ə ə şək k n olang l ə ı niyy ı find ə ğ ə n qar ə n yay ə rlə ə mçinin multikulturalizm ə r l nclə tlə istifad ild l ı vasitə şəkl rbaycan hökum rbaycan ə ə müzakir ı ğ rin T ə l n ac rd ə raras ə ə lam n günartdı ə n s tlə b ş rin dinl c ə ı ğ əşdiril ı ə şəb lması n danı ə s ulayan mühazir ulayan ə l ğ ı raras ə ə ı keçirilə ə ə nacaqlı lb edilm ə sil n unu qeyd edib. Brayan Adamsunu qeyd edib. Brayan bucürimkanlar x ı şə rt qanunvericilikbazas nclə ri maraqlandı n t münasib çisidir. İnternetistifad çisidir. ə ə ı ı n alı ş ə k kild bli ı ə bel ” mövzusunda mühazir ə ə ə nda diniv ı ı İKT vasitə l ş ə dialoquninki rin bir araya g rin biraraya Prosesi”nin10illikf dbirlə l n uğ ğ ə ə ı raras b. r aparmalar r ə i Fondunun icraç r vasitə nması t ğ ə inki n bölm

ə t ı ə n ə urlu layih zahürl sinin, onlar ə ə ı tin ı r barə bli diqq əşkilat v tlə ə ş üçünpreventiv t ə l af ə ğ ə ə rin gə ə t ran suallarcavabland ə m sil atları rlə raras ı milli tolerantl ə kkürünü bildirib.əşə çi q ə na töhf sil ə iclas ş d l rində ə ə t ə ə irk davam edib. ı * ə zidd olanksenofobiya, diskriminasiya v ə t ı n ə rinin verdiyi imkanlardanrinin verdiyi sui-istifadə d ş n m ə çatd terrorizm ı l eyd edib ki,eyd bu daekstremistqruplar ə ı ə n qar af ə l ı n f ə ə v l ı ə niyy n bli tlə c ə n liderlikbacar ı ı ə n danı rd nda Yay m nda Yay bax ə ə rə lumat ver lumat ə ə ə ı ə ə M y ğ n ri tə aliyy ə ı l n istifad çil h k m ran R.Qurbanovbildirib ki,bugün ə ş ə atları ı n bə ə ə ı n yarad ı ri bar inteqrasiy tlə s ə ə miyy ə ı ı ə ı m d direktorunun müavini R sini dinl rinin böyük rinin böyük ş n aliyy rə ə ə raras ı ə ə hs edib.Bildirib ki, “Bak ı ı ı b. d ə ni DialoqM tind n alı n ndan mühüm q mühitinin mill fində i v i aliyy ə dbirl ı ə ə niyyə n gücl ə d ə tli oldu ə edir. Onlardan3milyard ı n R.Qurbanovhaz ə ə ld ə ə tini dialoqkimit nması söhbə kt n, gə zorak n z ə ə ı ı ə rı ğ as t göst rin görülm ı ə yibl qlar tl ı l binin i n ə ı ı ə ə ə ” adl b v ks etdir ı rə nclə ndirilm raras ə diqq m ğ ə ks ı t aç unu bildirib.Eyni rli ideologiyalar r. n ə ı ə ə ə l rə ı ə rk fikirmübadilə ı n inki rlə ı qs ə ğ riyy ş plenarsessiya- ı n G ı h ə tirakç v ə ı b. O, müxtb. O, ə t t ə ə ba zinin direkto- ı ə ə ə dil ə tlə miyy n yarad ə çatd n videoçarx sin ə si istiqam əşəbbüsl ə dinl ə tinin g ğ ş bli nclə rarası ə af etdiril- l müxt ı ə ı lar realla g ı ğ ə ı rda so- ə rı ed t r Ara- ə ı ı raras - ə ı b. M Pro- mü ma- lma- hal- ə tirib tirib ə ə nc- ə ə ə lif lif ı ə r ı ə ş si fi n n n ə ə - - - ı ı

* * *

IX Beynəlxalq Multikulturalizm Yay Məktəbinin iştirakçıları Qəbələ ra- yonuna səfər ediblər. Tələbələr udilərin yaşadığı Nic qəsəbəsində yerləşən “Co- tari” Alban-Udi Kilsəsini və “Azərbaycan-Udi Ocağı”nı ziyarət edib, Qəbələdə- ki “Tufandağ” Qış-Yay Turizm İstirahət Kompleksində olublar.

Multikulturalizm Yay Məktəbinin iştirakçıları Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində

Yay məktəbinin iştirakçıları Oğuzda Yuxarı və Aşağı məhəllə sinaqoqla- rına da baş çəkəndən sonra Xalxal meşəsində olublar. Daha sonra iştirakçılar Şəkinin Kiş kəndindəki qədim alban məbədini ziyarət edib, “Yuxarı Karvansa- ray” mehmanxana-kompleksi ilə tanış olublar.

* * *

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi, Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən Gənclər Arasında Ümumi Söz (ACWAY) beynəlxalq təşkilatı və Azər- baycan Respublikası Gənclər Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə işə başlayan “Bakı Mədəniyyətlərarası Gənclər Forumu: Dinlərarası dialoqdan fəaliyyətə doğru” IX Beynəlxalq Multikulturalizm Yay Məktəbinin başa çatması ilə bağlı iyulun 21-də tədbir keçirilib. BBMM-in icraçı direktoru Rəvan Həsənov tədbirdəki çıxışında yay mək- təbi barədə məlumat verib. Bildirib ki, BBMM yarandığı gündən Prezident İlham Əliyevin qarşıya hədəf kimi qoyduğu Azərbaycan multikulturalizminin dünyada tanıdılması, beynəlxalq arenada təbliği və təşviqi ilə bağlı əhəmiyyətli layihələr reallaşdırır. Mərkəzin önəmli layihələrindən biri də artıq ənənəyə çev- ultikulturalizm, 3/ 2019 M rilən, mütəmadi olaraq ildə iki dəfə təşkil edilən Beynəlxalq Multikulturalizm Qış və Yay məktəbləridir. 125

126 Multikulturalizm, 3/ 2019

likası sveç, Estoniya, Portuqaliya, Xorvatiya,Qazax Portuqaliya, İsveç, Estoniya, Pol d dan, Myanma, azadl v şə burada müxt fuzlu alit lizm və icmalar v dinl multikulturalizm c t l fə n d Azə d ölk əş ə ə ə ə ı ə r aras nninin xaricd r. T h 38ölkə Avstraliyan z praktikt kil olunan və Yay ə ş ə ə ə rbaycan multikulturalizmirbaycan dövl a, Rusiya, Efiopiya, Braziliya, Macar Braziliya, Efiopiya, a, Rusiya, l ri il ri bilikl rə ə ı , Almaniya, Meksika, ih ə q tam t rd Prezident Administrasiyas R.H Çı Yay v Yay dris lay laz dinim ı ə ə nda x n biridir.Ölk ə yana ə ı ı dinxadiml nin –Az ə ş hsil oca mi yard mi ə IX Beyn s larda qeydedilib ə ə tbiqini öz gözl tbiqini öz ə ə ə rin multikultural v ə Q nov d lif dinl min olunub. Ölk laq ı ş Ə ə n apar ə ı ı ə v ş , bölg s lc si ç ə m ə ə ğ ə ə l ı l ə ə ə eyib ki, IXBeyn mlar,cüml o ə lxalq Multikulturalizm Yay M ölk miyy ı zair, Kamboca, Zambiya, Kamerun, Argentina, Kamerun, Zambiya, zair, Kamboca, rbaycan, Madaqaskar, M Madaqaskar, rbaycan, ə rin t nda Az ə l ə ə kt Q rin nümay ı ə rçiv c r ə ə ri il ə ı ə l miz busah ı universitetl ş bl ə universitetl ə ş ə öbə rd m td ə nziml ə ə ə sində ri layih görü ə ə ə ri il ə rbaycan multikulturalizmini öyr rbaycan İngilt sinin müdiri professorEtibarN d mövcud olan etnik,dini, irqi,m ki, IX Beyn kt ə ə ə ə ə

ə ə ə f haz ə tolerantdə görübş ş bl ndə nm ı d halisinin 90faizində halisinin üb, tarixi abidə n ə ə ə ə ə ı aliyy ə ə rə n maliyy si BBMM-in“Az n Mill rinin m ə ə d t siyas l ı ə ə ə sind , Kanada, Hindistan, Avstriya,Yaponiya, rində rda dünyan rda ə lxalq Multikulturalizm Yay M lxalq MultikulturalizmYay rində ri sülhşəraitind böyük u ə ahid olmas ə t göst ə lxalq Multikulturalizm M Yay ı ə n 110t mühümrol oynay ə stan, Türkiy t tlə ə y tinin t ə ə qs ə ə yard drisi” layih raras rake rlə ə ə ə di h ğ kt rib. ı ı l rin qorunub ya stan, Rum stan, ur qazan n 21, Az ə ə ə ə ş rlə ı ı l binin yekunt rkib hissə m , AB münasibə ı ə ə na b İş min gə tan ı ə ə göst ə n çoxumüs rbaycan multikulturalizmirbaycan tirakç i şərait y ya ə Ş , Pakistan,Ruanda,Su- ş ı ə tirak edib. Yay m tirak edib.Yay ş , Keniya, ÇexRespub- , Keniya, ı sinin m ş ə olublar. b. Az ə ay rbaycan ı rir. ı niya, Ukrayna, nclə ə lar yerli lar yerli si elaned ı ə n tlə ə rlar. Dövl ı aratmaqd ı c ə ə d r. O bildiribki, ş ə n t ə dbiri ə rin öyr ə and r, multikultura- fov bildirib ki, rbay ə ni müxt ə ntiqi davam ə lman olsada, ı l n is ı İndoneziya, ə ə ğ canda dini b kt ə ı ə ölk ə hali, dini ə n çox az n çoxaz ə ə l ə r. ndikl ə bi Bak 39nü- t bütün kt ə r üçün r üçün liflik- ə ə ə miz- bin- İran kt ə ə ı ri - - ı binin iştirakçılarına Azərbaycandakı multikultural durum, tolerant əhvali-ruhiy- yə, etnik-dini müxtəliflik, ölkəmizdə müxtəlif xalqların nümayəndələrinin, fərq- li konfessiyaların dinc yanaşı yaşaması haqqında mühazirələr təqdim edilib. IX Beynəlxalq Multikulturalizm Yay Məktəbinin proqramı maraqlı təd- birlərlə yadda qalıb. Yay məktəbi çərçivəsində “Bakı Mədəniyyətlərarası Gənc- lər Forumu: Dinlərarası dialoqdan fəaliyyətə doğru” mövzusunda I Beynəlxalq Gənclər Forumu keçirilib. Üç gün davam edən forumda “Millətlərarası münasi- bətlərin gələcəyə inteqrasiyası” adlı plenar sessiya və “Sülh üçün dialoq”, “Din- lərarası münasibətlərin müxtəlif platformalarda tətbiqi”, “Din və münaqişələrin həlli yolu”, “Multikulturalizm siyasəti və Azərbaycan multikulturalizmi modeli”, “Millətlərarası münasibətlərin gələcəyə inteqrasiyası”, “Din, texnologiya və gənclər: dinlərarası gələcək”, “Qarşılıqlı hörmətə əsaslanan mədəniyyətlərarası əlaqə” və “Gənclərin mədəniyyətlərarası dialoqda rolu” mövzularında bölmə iclasları təşkil edilib. Çıxış edənlər bildiriblər ki, artıq ənənəyə çevrilmiş Beynəlxalq Multikul- turalizm Yay və Qış məktəblərinin nəticəsi olaraq xaricdə Azərbaycanın gənc dostlarının və onların yaxın çevrəsinin timsalında ölkəmizin haqq işini dəstəklə- yən intellektual gənclərdən ibarət ünsiyyət platforması və güclü lobbisi formala- şıb. İntensiv şəkildə davam edən bu proses sübuta yetirir ki, Prezident İlham Əliyevin Azərbaycanın dünyada tanıdılması istiqamətində müəyyənləşdirdiyi hədəflər uğurla reallaşmaqdadır. Tədbirdə IX Beynəlxalq Multikulturalizm Yay Məktəbi iştirakçılarının Prezident İlham Əliyevə müraciəti oxunub.

ultikulturalizm, 3/ 2019 M

127

128 Multikulturalizm, 3/ 2019

subiyyə mövcud olan dostluq münasib dostluq mövcud olan Beyn hə etnik və Əliyev Gürcüstandadövl mühit bar mühit lumat verib. kulturalizm kimi mövzularda Az kulturalizm n v yan nümay nin önə r l ı ə ə ə q mühitininAz hb sülhşə l l ə ə rd rini sə ə ə rliyi il lxalq MultikulturalizmM Görü Gürcüstan Müs Rə İ ə yulun 3-d mini vur tində oldu m van H Gürcüstan Müs raitind ə rb ə ş ə d ə d d ndə ə ə n as günd ğ ə ə m st u kimi, dini sah u kimi,dini BBMM-inicraç ni müxt ə ğ s hey şə ə ə ə ə ı ulayı ə lumat verib. l GürcüstanMü dincyana nov kild ı rbaycan Prezidenti ə olmayaraqh n-gün ə tinin üzvl ə h ə blar. blar. lmanlar ə h ə ə liflik, birg lmanlar ə MM –MULT mçinin qonaqlaraBBMM-inf ə ə t-din münasib yata keçirdikl dahadagücl ş ı yaş İ ə ı ə craçı ı ə

d ə ı ri dinl direktoruR İ

rk s tl ə İ dar ə ə dar ə ad d ə r k ə rbaycan lmanlar ə ya rində zind ə direktorAz ı ə ə ğ

ə sinin ş sinin nümay ə ə ı sin ay n m rarası İ ə ə ə ı lham ə n danı , insanlar ı tl ə b rini vur (BBMM) olub. olub. (BBMM) ndiyini diqq ş kda ə

ı ı Şə ə n z

ə ri bar İ rab n dar ə münasib rqi Gürcüstan üzr rqi Gürcüstan ş ə van H ə Əliyevin müdrikv l n ı ş ngin t ə ğ İ ə ə ə ı ğ ə r hüquqlara malik oldu malik r hüquqlara b. O, qonaqlara ölk O, qonaqlara b. rbaycanda diniv ə a hazı sinin nümayə si, multikultural si, multikultural v KULTURAL nd ulayı ı d n öz etiqadlar n öz ə ə ə m heyə ə ə s t ə crüb ə ə b. O, bu nadir tolerant- bunadir b. O, ə ə tl r olduqlar nov ikiölk aliyy MOZA çatd lumat verib.Dig ə ti BBMM-d r, tolerantl ə sini ə ı ti haqq r ndə ı ə b. n öyr müftisi Yasin ı ə n ı ə uzaqgör hey n ı İ ə millim , ad ə ə ı aras

vur KASI tolerant tolerant ı ə ı ə q, multi- nda m nilm mizd ə İ ə ti Bak t- ZM İ ə ğ ğ r sa- ı yul ə ula- unu nda ə n ə ə ə si- n- ə ki ə n - - ı

Qeyd edək ki, Gürcüstan Müsəlmanları İdarəsinin şeyxi Ramin İgidov, idarənin Şərqi Gürcüstan üzrə müftisi Yasin Əliyev, Qərbi Gürcüstan üzrə müftisi Beglar Kamaşidze və katibi Oktay İsayev ölkəmizə Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun dəvəti ilə səfər ediblər.

* * *

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində ABŞ-ın Kaliforniya şta- tında yerləşən Sinay məbədinin üzvlərindən ibarət nümayəndə heyəti ilə gö- rüş keçirilib.

Sinay məbədinin üzvlərindən ibarət nümayəndə heyəti ilə BBMM-də görüş

BBMM-in icraçı direktoru Rəvan Həsənov qonaqları salamlayaraq ölkə- mizdəki multikultural mühit barədə məlumat verib, tolerantlığın və multikulturalizmin Azərbaycanda çox möhkəm təməl sütunlarının, zəngin tarixi ənənə- lərinin olduğunu qeyd edib. Ölkəmizdə əsrlərdən bəri müxtəlif dinlərə mənsub insanların qarşılıqlı anlaşma, mehriban qonşuluq və əmin-amanlıq şəraitində yaşadıqlarını diqqətə çatdırıb. R.Həsənov bildirib ki, Azərbaycan dünyəvi dövlət olmasına baxmayaraq, dini konfessiyalar hər zaman dövlətin diqqət və qayğısı ilə əhatə olunub. Məscidlərlə yanaşı kilsələr və sinaqoqlar da dövlət tərəfindən təmir və bərpa edilir, yeniləri inşa olunur. Hər il dövlət başçısı tərəfindən dini konfessiyaların fəaliyyətinin dəstəklənməsi məqsədilə maddi vəsait ayrılır. Bü- tün bunlar bir daha göstərir ki, tolerantlıq və multikulturalizm ənənələri ölkə- mizdə dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir, məhz bu ənənələrin daha geniş təbliği üçün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 2016-cı il ölkəmizdə “Multikulturalizm İli”, 2017-ci il isə “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilib və bu illər çərçivəsində BBMM müxtəlif dövlət qurumları, Dini Qurumlarla İş ultikulturalizm, 3/ 2019 üzrə Dövlət Komitəsi və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi ilə bir sıra birgə tədbirlər M həyata keçirib. İcraçı direktor bu istiqamətdə Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi çoxşaxəli və geniş proqramlardan söz açıb. 129

130 Multikulturalizm, 3/ 2019

olmalar azad və dünyada mill delinin özunikall maqdan böyük maqdan böyük v ğ multikulturalizmin t multikulturalizmin can xalq sı ə sə ni duayeni (s y aras sə bar d qar ya nümayə rantl Az olanNessahsinaqoqunda sinaqoqu dirib. Eynizamanda,ölkə dostu adland v ç y m kulturalizm v kulturalizm ı ə razisində ə ə ı ulayaraq, ölk ulayaraq, ə na göst x şı ə ş m f k t irqçilikfonundaAzə hudi i tolerantl bugünh şad ə ı kan, müst nı ş edib. ə şı r etdiklə ı d ı münaqi landı əəssüratla geridöndükl n, el ə q ə ı Los-Ancelesd Nümay Ba Görü Sinaqoqun ba Sinaqoqun qlar lumata malikoldu

ə ə dincşə ı ndə tirak edib. Sinaqoqun d ştirak edib. trafl ı nı nə ş ə na v ə konsul N.A konsul ril ğ yüksə c n çoxtə ı ə nə ün sonunda qonaqlara BBMM-in h BBMM-in qonaqlara şün sonunda nı ı ə l ı dri), Az n ə rini xat rini ə ə q d d ı ə ı ə bildirib. Sinay sinaqoqu üzvl bildirib.Sinaysinaqoqu r hans şə m rinin, etnik azl ı ə l n diqq ə ə r qillik tarixi, sosial-iqtisadi inki sosial-iqtisadi tarixi, qillik vur ə tl ə ndə tolerantl ə ı dövl rin l b. şə raitdə uzunə mizl ə ə ə ə k s lumat verib. lumat verib. rin v y r v r ı ğ ə ə hey ğ ə qdir ə rl ə h ulayı ı ı f hissi keçirdiyini vurğ ə ı ə ə ə ə rladan Yomtovian Aysak onlar rladan Yomtovian il viyyə f ş ravviniDevid antisemitizminolmadı əş tinə ğ ə müxt rbaycanı t və ə qurulmu ə ə birg rin ayev ç ə sr olunmu ə dinl aliyy viqi istiqam ə srl seçildiyini vurğ tinin üzvüYomto layiq haloldu ı rbaycanda bütün xalqlar b. qay t q ə d ə ğ mizd yüks əşəkkürünü bildirib. Ravvin rd ə ə ə ə unu, multikultural v unu, multikultural ə ə lif ölk yaşamalar hökm sürdüyünü, müxt hökmsürdüyünü, n ı rin birg t göstə ə x ğ ı ə qlar n Los-Ancelesd ı n b ə ı n ş ə ş s nı rini bildirib, müxt ə ı ə müxt nda Az nda k önə ş geni l ə n yüks ə ı ə ə ə ı x dostluq ri Az ri, el v l n harmoniya,qar ə ə r ə ə tind ə rd ə ti il Şofet Az ya n v ə ğ m ver ş t ə lif dinlə ə ə ə ı unu qeyded ulayı getdikc nı ə rbaycan rbayc c şamas ə k s ə vian Aysak Az vian ə oynad rbaycanı ə Los-Anceles Konsulluq Korpusunun Korpusunun Los-AncelesKonsulluq

n, tamdinietiqadazadl ulayı dbir keçirilib.Tə İ d ran y ə ə ə ğ ə ə viyyə b. O, Az b. O, ş rinin birneç laq ə ə ı n bir Az af anda mövcud andaolan y mövcud Az rin v rbaycan kimi multikulturalizm kimimultikulturalizm rbaycan ki ba ı ə b. O, dünyada ba b. O, nı ə ı ə diyyə ı ı , u ə ə tolerant mühitin bütün ölk bütün mühitin tolerant ğ artmaqda olan antisemitizm antisemitizm olan artmaqda ə n yerl t ə hudilə l d rba ı n multikulturalizm v ə ə ı rbaycanı əş nümun ə ğ n, ocüml ı ə rin ölk lifliyin geni ə n Az olmas ş konsuluN urlu xarici siyas urlu xarici ə xalqlar ə viq ed lif m şı l r ycan y rbaycanı ə ə ə ə əş l ə ri t Şofet nə ön ı k, bunag il rinin ABŞ-da rbaycan haqq ql ycandan çoxyük- ycandan ə diyi mür diyi rba ə ə ə ı ə d ə ı hörm ə ə dbirdə yaxı d qdim edilib. nı bütün y bütün vi roluxüsusivur- ə m verdikl n Az ə ı n dincbirg niyy ə hudil n böyükr ə d f n tolerantlı ə ə tarix boyu, n tarix boyu, ş yayı ndan tanı ş ver Az ə n y ə ə ə ör ə 800-d rbaycan mo- simi A kk t və ə t ə ı rinin tarixi tarixi rinin ğ ə hudi icma- ə ə ə şə ə Avqust Avqust ə Az ə ı

rbaycana rbaycana hudilə hudilə ə na malik b co ə ti, multi- ti, n dinl ld dinl ı raitində n böyük rini bil- nda ge- əğ ı ə ə ə ə ğ ğ tole- rbay- ya n çox b ğ ı ayev ş ol- q v bir bir ə ə rafi şa- rin rin rin rin ə tl r- ə ə ə ə

O, xalqımızın əsrlərdən bəri yüksək səviyyəli tolerantlıq mədəniyyəti ya- radaraq inkişaf etdirdiyini bildirib. Multikulturalizmin bir dövlət siyasəti kimi bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə böyük uğurla həyata keçirildiyini söyləyən diplomat Azərbaycan multikulturalizminin bütün dünyaya gözəl bir örnək olduğunu vurğulayıb. Bundan başqa, N.Ağayev Azərbaycanla İsrail arasında müxtəlif sahələr- də uğurlu tərəfdaşlıq əlaqələrinin qurulduğunu və bu əlaqələrin ilbəil daha da genişləndiyini bildirib.

Nessah sinaqoqunda Azərbaycanın multikulturalizm və tolerantlıq ənənələrinə həsr olunmuş geniş tədbir. Çıxış edir Azərbaycanın Los-Ancelesdəki baş konsulu Nəsimi Ağayev

Qeyd edək ki, Los-Anceles İran və İsraildən kənarda ən çox İran yəhudi- sinin yaşadığı şəhərdir. Burada 60 minədək İran yəhudisi yaşayır.

Sentyabr

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində Yaponiyanın Keito Univer- sitetinin bir qrup tələbəsi ilə görüş keçirilib. Mərkəzin icraçı direktoru Rəvan Həsənov yapon tələbələrlə görüşdə Azərbaycanın multikulturalizm modeli haqqında ətraflı məlumat verərək burada harmoniya və sülh şəraitində yaşayan çoxsaylı milli azlıqların ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında rollarından bəhs edib. Görüşdə həmçinin ölkənin dini mühiti – burada yerləşən ibadətgahlar haqqında qonaqlara ətraflı məlumat verilib. Bundan əlavə, qeyd ultikulturalizm, 3/ 2019

edilib ki, Azərbaycan öz multikulturalizm modelini artıq xaricə ixrac edir. M Yaponiyalı tələbələr BBMM tərəfindən onlara göstərilən diqqətə görə təşəkkür ediblər. Görüşün sonunda tələbələrə Mərkəz tərəfindən nəşr edilmiş 131

132 Multikulturalizm, 3/ 2019

var. n nin rektoru, Xalq yaz baycan fadə düyü i ingilis dilind miz bir-biriil perspektivli proqramlar l ğ versitet hey s Sederkenyini universitetd kürünü bildirib: oldu x ə ə ə ı ı rində n n “ZabitXaç rv l ə ı Macardili, qeyd edib. Rektor “ZabitXaç qeydedib. ri t ə ed ğ ti olan “Kitabi-D ti olan unu söyl ş Sentyabrı ə Himay BBMM-in “Bu ordenibütünkollektivimiz Rektor Kamal Abdullayev Macar Rektor KamalAbdullayev ə n biridir. Dill in n ı ə n elmi-mə qdim olunub. c Yaponiyan ə k. Bugünkü görü ə ə tic ti v ə ə “Az ı ə ünsiyy ə ” alixidm yib v n 13-d sidir v ə ə d t d ə ə ı ə n Keito Universitetinin t ə biyyat rbaycan multikulturalizmi”kitab l ə ni ə ə göst r Universitetinin Macar ı ə b ə ə ə ç t quracaq, akademik hey t quracaq,akademik ordenin t ə ə ordenint d ı çilə s l laq ə ı ə ə ı , layih t ordeniil ı Macar , akademikKamalAbdullayev Qorqud” eposunun yapon dilind yapon Qorqud”eposunun ı r t ə , macarş ə görm ş ə r rdiyi diqq qar ə l ə Şura r rinin d ə ə find ə ş l ı ə ə ı qdimatı ə ” aliordeniil l qdim olunmas s ri var. Əminə kd ı ünasl ı ql ə ə n t n hə ə ı * ı ə ə olaraq yeni imkanlar aç yeni imkanlar olaraq ə n s ə n m rinləş t ltif olunub. aidedir ə * ı gör ı ə il q universitetimizin r zaman isti münasib r zamanisti ə stan dri, Az ə l ə ə mnun bağ bə m ə ı ı ə Macar l n Az stan s ə ə sind ri BBMM-inqona m ki, h t l ə ə ı ı ə timiz bu proqramlardan isti- timiz buproqramlardan m. Bu,ham universitetd olduğ nda h ə rbaycan Dill ltif olunmas ə ə ki rolunagör rbaycandak ə ı firliyi il stan Prezidentin ı ə ə v unu deyib,s r ikiölk r k ə xa ə ə sin n ə ı ə ə m lq n prioritetsah əş t çoxmaraql ı ı ə ə n r”. ğ ə ı ə ı ə r Universiteti- tl z ı ı r edilmi m ı m dbir keçirilib. stan və s n böyük n böyük d olub olub ı ə ə n birg ə ı ə qar Macar ə z t yi, z firi Viktor ə ı n m ə firin uni- l ə ə ş ə t ı b Az ə ş landı hm ə ə əşək- gör- nüs- şə ı n l sta- ı ə v ə ə r ə ri- ə ə r- vi ti ə - - f

Səfir Viktor Sederkenyi laureatı Macarıstan Prezidentinin sərəncamına əsasən “Zabit Xaçı” ali xidmət ordeni ilə təltif etməkdən şərəf duyduğunu söy- ləyib: “Akademik Kamal Abdullayev Azərbaycanın vətənpərvəri, müdrik insan, böyük alim və Macarıstanın dostudur. Macarıstanla Azərbaycan arasında olan əlaqə strateji və dostluq xarakteri daşıyır. Bu, xalqlarımızın mənafeyinə yönəlmiş əməkdaşlığın bütün sahələrini əhatə edir. Bizim siyasi münasibətlərimiz yüksək səviyyədədir, iqtisadi əməkdaşlığımız genişlənir, qarşılıqlı mədəni proqramları- mız rəngarəngdir. Yüzlərlə azərbaycanlı tələbə bu gün Macarıstanda təqaüd proqramları çərçivəsində təhsil alır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, azərbaycanlı tələbələr məhz belə nüfuzlu universitetdə macar dilini öyrənməyə müvəffəq olurlar. Qarşılıqlı dəstək və anlaş- manın bu səviyyədə inkişaf etdirilməsi əlaqələri yaradan və qoruyub saxlayan in- sanların əməyi nəticəsində mümkün olub. Bu cür insanlar böyük diqqətə layiqdir- lər. Akademik Kamal Abdullayev də həmin Azərbaycan vətəndaşları sırasına daxildir. Onun iki ölkə arasında əlaqələrin inkişafına töhfə verməsi Macarıstan hö- kuməti tərəfindən diqqətlə qarşılanır. Kamal Abdullayevin universitetə rəhbərlik etdiyi vaxtdan əlaqələrimiz daha da möhkəmlənib və genişlənib. O, yüksək səviy- yəli əlaqələrimizin müxtəlif yollarla inkişafına töhfələr verib. Eyni zamanda, macar dilinin Azərbaycanda tədrisini dəstəkləməklə, Macar Dili Mərkəzinin Dillər Universitetində fəaliyyətə başlamasında, səfirliklə mərkəz arasındakı işgüzar əla- qələrin inkişafında, çoxsaylı birgə layihələrimizin həyata keçirilməsində böyük rol oynayıb”. Sonra səfir Macarıstan Prezidenti Yanoş Aderin Sərəncamına əsasən Macarıstanın “Zabit Xaçı“ ali xidmət ordenini ADU-nun rektoru Kamal Abdul- layevə təqdim edib.

* * *

Sentyabrın 14-də Azərbaycan Dillər Universitetində (ADU) “Multikultu- ralizmə giriş” dərsliyinin təqdimatı keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə açan universitetin rektoru, Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullayev ölkəmizdəki tolerant mühitdən, Azərbaycan multikultura- lizmindən bəhs edib. O bildirib ki, Azərbaycanda istər millətlərarası və dinlər- arası münasibətlər, istərsə də multikultural dəyərlər sahəsində əsrlər boyu tə- şəkkül tapmış ənənələr mövcuddur: “Multikultural əhvali-ruhiyyə və multikultural dəyərlərə qayğıkeş münasibət əsrlərdən bəri Azərbaycan xalqına xas olan keyfiyyətdir. Əsası Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan multikulturalizm siyasəti Prezident İlham Əliyev tərəfindən daha da möh- kəmləndirildi və hazırda uğurla davam etdirilir. Dövlətimizin başçısının mü- vafiq Sərəncamı ilə 2016-cı ilin Azərbaycanda “Multikulturalizm İli” elan edil- məsi isə ölkəmizdə bu məsələyə olan xüsusi diqqətin təzahürüdür”. ultikulturalizm, 3/ 2019 M

133

134 Multikulturalizm, 3/ 2019

v olunur”. ə tind yih f can multikulturalizmi” multikulturalizm modeli haqq ları lar g intellektual n y kil edil M çirir. mas qar etm qeyd xüsusi ş dövrd müasir tikulturalizminin apard g kulturalizm Mə m ali t mizin bütün “Multikulturalizm ı ə ə ə ı lay n v ə çevrilmi T l ı ə ə giriş Klubu” formala ş aras n xarici qonaqlar v qonaqlar n xarici si u ı ə ı ı , beyn ya h “Az rlar. Busah rlar. hsil nazirininmüvafiq ə ı Diqq bunlar sonra daha KamalAbdullayev Akademik onlar ğ ə ə ğ n Beyn ı rk ” multikulturalizm siyas ı urla davam edir. Layih edir. davam urla ə nda s ə ə d ə ə ş rbaycan multikulturalizmi” f rbaycan multikulturalizmi” ə sas f lxalq arenada t arenada lxalq ə zin önə zin bu m t f kimi qoydu f kimi ı ə ə n yax çatd ncl ə ə rk lxalq Multikulturalizm Yay v Multikulturalizm lxalq ə ə mimi münasib mimi ə k laz nn kimit ə ə ə ə giri ə hsil m d kt rd mli layih zi t ı ə ş ı n çevr Xalq yaz r ə ı Bak ə b. Bunun n b. Bunun ı bl ş ı n ibar l ə md ” kitab ı b ki,Az r ə ə ə ə rin nə rin ə nninin yerli v ğ ı kt find ı ə turistl Beyn r. M ə u Az ə ə ə dris edil sinin timsal sinin ə ə bli ı ə ı bl ç l ə t ünsiyy n mri il ə ə ı ə s ə tic ı ğ ə ə rind n f ə n ADU-dat ı ı ə rk ə ə tl , akademikKamal Abdullayev rinin bakalavrs nda mə nda i v rbaycan multikulturalizminin dünyada tan ə ə t ə rbaycan Respublikas lxalq Multikulturalizm M Multikulturalizm lxalq ə ə tic tini yüks tini ə ç ə ə si olaraq xaricd ə r ölk r qurulur, onlar müt nni t z yarand nt ə ə t ə n biri d n biri ə 2019-2020-citə rçiv əş sidir ki,Yayv sidir ə c t platformas n ə ə viqi il viqi ə ə ə k. Bu mə k. Bu lumatland xarici ölk xarici ı ə dris ed sini xarici v sini xarici mizd ə ölk nda sində ə ə ə qdimat nni magistratura pill magistratura nni k d ə ı ə ğ müt ə ba ı ə Q günd ə dünyan ki tolerant mühiti, dövl mühiti, ki tolerant ə y ı ə ğ c ə ş qs ı viyy ə m l ə . Ç ə rl ə mizin haqq i haqq mizin ı ı ə ı madi olaraq ild k mü universitetl Az r mühümlayih ə –“Az ə Q ə ı ı ə dlə ə x ndirirl l n Prezident t dris ilind ı kt ə ı ı rlar. BBMM-in“Az rlar. ə ə ş ş ı l ı ediruniversitetinrektoru, nda rbaycan Prezidentinin tövsiy Prezidentinin Bak ə m ə ə n 21 apar n 21 ə rində bl ə ölk madi olaraq ı ə llimlə ə “Az deyib: ə rbaycan ə ə ş ə kt rk ridir. D ridir. lar heyranl ı r. Az ə Beyn ə ə “Multikulturaliz- bl ə zinin f zinin rin biliks ə ş ı n etibar n g rind ə ini də ini ə ə İ rinin i ı l lham rbaycan mul- ə ə ı c ə ə n Gə ə sində ikid ı lxalq Multi- r h y universite- nc dostlar ə ə ə t rli rbaycana st aliyy ə ə ı ş nc Dost- ə yata ke- ə Ə qla qar- drisi la- drisi ə tirakç t ə timizin timizin ə n ölkə ə liyevin liyevin ə kl f viyyə mizin mizin n rbay- ə ə ə ə t ə ı dris dris y tini tini d n əş ə ə ı ə si l- ı ı n ------lərini artırmaq üçün sentyabrın 2-dən 13-dək hazırlıq treninqi təşkil olunub. Treninqdə yüzdən çox müəllim iştirak edib. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi, Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu və Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin birgə layihəsi olan “Multikulturalizmə giriş” dərsliyi nəşr edilib. Kitabın elmi redaktoru və “Ön söz”ün müəllifi Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəh- bəri akademik Ramiz Mehdiyevdir. Dörd bölmədən ibarət kitabın 1-ci bölmə- sində “Multikulturalizmə giriş” fənninin predmetindən və əhəmiyyətindən bəhs edilib. Digər bölmələrdə isə dini, etnik müxtəliflik və multikulturalizm mövzularına geniş yer verilib. Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasi- yasının Millətlərarası münasibətlər, multikulturalizm və dini məsələlər şöbə- sinin müdiri professor Etibar Nəcəfov deyib: “Ölkələrin elm, təhsil, mədəniy- yət, iqtisadi, siyasi, səhiyyə və digər sahələrdəki nailiyyətləri müvafiq göstəri- cilər vasitəsilə müəyyənləşdirilir. Bu göstəricilərlə ölkələrin müvafiq sahə üzrə yeri müəyyən olunur. Multikulturalizm sahəsində də müəyyən göstərici- lər var. Multikulturalizm ölkənin inkişafının mühüm bir sahəsini əks etdirir ki, bu da ilk növbədə etnik-mədəni müxtəlifliklərin qorunmasıdır. Etnik-mədə- ni müxtəlifliklərin qorunmasının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu, ilk növbə- də cəmiyyətdə inteqrasiya proseslərinə səbəb olur və şərait yaradır. Multikul- turalizm sahəsində ölkələrin inkişaf səviyyəsini müəyyən etmək digər sahə- lərlə müqayisədə bir qədər çətindir. Çünki bəzi istisnalar olunmaqla buna dair əsaslı şəkildə göstəricilər tətbiq edilməyib. 2015-ci ildən ölkəmizin ali təhsil müəssisələrində, BBMM xətti ilə isə xarici ölkələrin ali məktəblərində “Azərbaycan multikulturalizmi” fənninin tədris olunması dövlətimiz tərəfin- dən bu siyasətin mühüm təzahürüdür. Fənnin tədrisi təkcə idraki xarakter daşımır, bunun çox böyük siyasi, praktik əhəmiyyəti var. Bu istiqamətdə təd- ris tələbələri multikulturalizmlə bağlı məlumatlandırmaqla yanaşı, cəmiyyət- dəki inteqrasiya proseslərinə də müsbət təsir göstərəcək. Bu baxımdan “Multi- kulturalizmə giriş” dərsliyinin nəşr olunması böyük əhəmiyyət daşıyır”. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı multikultural, tolerant dəyərlərimizin öyrənilməsində “Azərbaycan multikulturalizmi” fənninin tədris olunmasının vacibliyini qeyd edib, bu sahədə “Mul- tikulturalizmə giriş” dərsliyinin mükəmməl hazırlandığını diqqətə çatdırıb. Azərbaycanın dövlət-din modelinin bu gün bütün dünya ölkələri üçün örnək olduğunu vurğulayan komitə sədri bildirib ki, hazırda müsəlman ölkələrində bu təcrübə geniş şəkildə öyrənilir: “Müasir dövrdə multikulturalizmin təbliği, təşviqi çox vacibdir. Ölkəmizdəki tolerant mühit, Azərbaycanın multikulturalizm modeli dünya ölkələrində çox müsbət qarşılanır və tədqiq olunur. Biz beynəlxalq tədbirlərdə bunun şahidi oluruq”. Təhsil Nazirliyinin Beynəlxalq əməkdaşlıq şöbəsinin müdiri Nicat Məm- ultikulturalizm, 3/ 2019 M mədli, Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun icraçı direktoru Mehman İsmayı- lov, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin icraçı direktoru Rəvan Hə- 135

136 Multikulturalizm, 3/ 2019

icma h b rakç l keçirilib. Festivalda bir qrup r keçirilib. Festivaldabirqrup görm Quba Tə rak etmi mi” f li modelininöyrə multikulturalizmi treninq i s qo baycanda m val ç ı ə ə ğ ğ nov, Az ri Milix Yevdayev və ri Milix ı r naqlar Q ind n göz ə ı fda ə ə lar ə rçiv ə nninin şə Quba Tə Bak li yerl ə “Multikulturalizm yat ş ı hə üçün bir daha t ş “Q ə dbir ç l ş ı 100-d ə ə l bir nümun tirakç ğ ı rin sində rbaycan Texnologiya Universitetininmü rbaycan Texnologiya ı da “Q ı ı z qalas n ı bölg ə şə ə rm ı ə skunla rində n keçdiyi ə n keçdiyi ə hə h m ə ı ə rçiv z ə ı Bak ı miyyə ri Az s ı n çoxmü z qalas ə ə ı Q ı , ADU-nun mü , ADU-nun sində d . Qad olublar. ə ə ş ə ı mas sində ni, multikulturaltur-s Beyn s ə ə ə rba tində sidir. sidir. ı b BBMM-in icraç n olan inc n olan n olmaq” n olmaq” Beyn sa ı ə ə ı . Qad n sdiql d ycan multikulturalizminin v ə s yerl ə ölk ə ı ə giriş llim n tarixind n sözaç lxalq Multikulturalizm M lxalq Multikulturalizm , QubaXalçaç Şə ə i ı ə ə ş h n olmaq”Beyn n ə nin müxt ə ə yib. S ssam, kurator, el tirakç ə sertifikat verilib. sertifikat rl ” d ə rd nilm ə ə llimi Jal tan s ə ə ı ə blar. blar. ki Q ki ə rsliyinin v ı ə ə * * * * n f lar lxalq Müasirİ lxalq n v ə ə ə ı r zaman sində t nümay ş ı ı ı edibl direktoru R direktoru Qubada rm ə lif universitetl ya ə ı l ə

ı ı Əs q Muzeyind f z , milli-m ş ə ə ı am t ə r h Q lxalq Müasir İ lxalq Müasir ə ə r. Onlar da ı dova ç “Az ə ə Da ə ə nd c s yata keçirilib.S ə ə ə nc d rzind b ğ ə ə ə ə ə Y l ə rbaycan multikulturaliz- ə ə ə ə s ə llimi y rk n Avropaölk ı ə van H ri iş ə ə mill ə x ə n ə hudil s ə ı ə rind ə vi də ə ş v zinin t ə ğ n d t Festival ed f tirak ediblə y ə Əyyub K ə tl rayonunbirs r bunu t bunu r ə nc ə ə ə ə ə y hudil ə sözaç n treninqdə ri icmas s r ə ə ə raras ə rl əş nov qonaqlar ı s k Az ə ə kilatç ə n ə ı rimizin t ə n l f ə ə rinin Az ı ə ə ı ı t Festival n ə ri v tolerant- ə blar. r zaman rimov v dbir i ı rbaycan r. Festi- n ı ı ə l n r ı

ğ i Şə ı ş ə ə ş il ı ə ra ti- rq rq ti- b- h- r- ə ə ı ı

* * *

Bakıda yəhudilərin Azərbaycandakı fəaliyyətinə həsr edilən “Tolerant Azərbaycan” konfransı keçirilib. Tədbirdə dini konfessiyalar və ictimaiyyət nümayəndələri iştirak edib. Konfransda çıxış edən Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun icraçı direktoru Mehman İsmayılov bildirib ki, fond sadəcə müsəlman icmalarının deyil, ölkədə fəaliyyət göstərən qeyri-müsəlman dini icmalarının mənəvi dəyərlərinin tanıdılması istiqamətində fəaliyyət göstərir: “Ölkəmizdə yaşayan dini icmalar da Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunmasında yaxından iştirak edirlər. Azərbay- can da bütün dini icmaları, onların mənəvi dəyərlərinin inkişafını dəstəkləyir”.

"Tolerant Azərbaycan" konfransından görüntü

Dağ Yəhudiləri dini icmasının sədri Milix Yevdayev bildirib ki, yəhudilər Azərbaycanda həmişə sülh, tolerantlıq şəraitində yaşayıblar: “Burada yaşa- yan yəhudilər bütün dünyaya yayılsalar da, heç vaxt Azərbaycanla əlaqələri kəsməyiblər. Biz həmişə qardaş kimi yaşamışıq, bundan sonra da bu cür yaşa- yacağıq”. İcma başçısı bildirib ki, sentyabrın 28-də Azərbaycanın Milli Qəhrə- manı, yəhudi əsilli Albert Aqarunovun xatirəsinə həsr olunmuş beynəlxalq ka- rate yarışları keçiriləcək: “Albert Aqarunovun küçəsinin başlanğıcında ona heykəl qoyulub. Düşünürəm ki, o heykəlin adının daşıyıcısı Albert Aqarunov olsa da, bu, bütün şəhidlərimizə və qəhrəmanlarımıza həsr olunub. Biz Azər- baycanın xoş gününə daima sevinib, pis günlərində birgə olmuşuq”. Tədbirdə dağ yəhudilərinin fəaliyyətinə həsr olunmuş film nümayiş etdirilib. ultikulturalizm, 3/ 2019 Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini Gündüz İsma- M yılov qeyd edib ki, Azərbaycan dövlətinin uğurlarında xalqımızın tərkib hissə- si olan yəhudilərin də böyük xidmətləri var: “Biz yəhudilərlə bu torpağın tək- 137

138 Multikulturalizm, 3/ 2019

H verib. Ç v ya canda v ber cariilin may ay edir, hə c mas sadi, sosialv d filial Drezden filial t t niyyə yenilə d ə ə ə ə ə ə ə ə siri mövzusuna datoxunub. T siri mövzusuna dbirlə havas l Göygölşə olublar. Tarixinmüxt , c yata keçirdiyisiyas yata s ə ə aidedilir:“Yə ı ı ə nov bildiribki,y ” mövzusunda mühazir ” mövzusunda ə n t mə miyy rinin tikilm b Bak Qafqaz Müs Qafqaz Pirna Universitetinind Sentyabr ı n r ə ı r keçirilib. x diyy ı ş ı n rk ayan bütün xalqlar ş ı ə ə ı Beyn ı hb , suyunu nda o,almanlar tind ə hə ə ə zinin açı t ə ı m n ə rl ri BirgitVaysgerber“C ı qə ı ə n 28-29-daBak ə n t ə ə d ə rində d ə lxalq Multikulturalizm M lxalq Multikulturalizm hudilə Drezden Universitetind si v d ə lmanlar ə əş ə ı ni inki t nda Az yox, h r bel ə kilatç ə lmas ə ə hudil tin msil olunublar. Az olunublar. msil apard dinint Ç rl ı ə xı ə ə ə lif m ı ş olacağ ş ə ı sas t az , diniibad ı af

edirprofessor Eva-Maria Aux ə ə l m d ə İ ı canda mə ı ı rin C rbaycana olansə rbaycana dar n Az ğ oxuyub. Bir saatl oxuyub. n ölk ı ə ı ə ndak ğ ı ə v ə il rbaycanl ı ə bli ə rh ə ara ə m ti il taleyinipayla ə ı sinin s ə ə ı ə Beyn ə ə ğ Pirna v rbay na inan ə nubi Qafqaza gə ı nin gücüv nin dbir iş dbir l ini ll rolu il ə ş ə l * * * * ə ə d gerç ə ə n sə rində tgahlar ı rində rmalar nubi Qafqazda almanlar nubi Qafqazda ə ə ı ki t ə dr müavini Fuaddr müavini Nurullayev Az lar daimaxo ə lxalq MultikulturalizmM lxalq tirakç rb ı ə ə ə rbaycan y ram”. ə n biridir”. kl Drezden universitetl Drezden yana y ə dbird ə rk ə st olmas əşən görüş ı ə f ı s n, sinaqoqlar ı ə n hudil q mühazir ə ə ş rinin detallar ı zinin icraç m lar rv skunla ə ş ə n görüntü. ı ı ə , multikultural , multikultural tic lm ş ı ti oldu ə ı Az ə q. Bu,minill r Az ş ə ə hudi m ı v Az l si t ə ş ə ə d ri haqdadam mas pisgünl rbaycanda bugünkü ə ə ə ə ə ğ rbaycan dövl zaman B rbaycan dövl xmin ı unu vur ı direktoru Rə n t BMM-inDrezden ı ə ı n , el kt ı ə n ölkə ı mir olunması ə ə n m ə ə n 2300il ə binin, m ə ı c ə rində rdir davam rd B.Vaysger- ğ ə n d ulay ə ə ə ə skunla rk nin iqti- n birye ə ə ə G ə silsil ə ə lumat ə l ı rbay- tində ə zinin tinin tinin b. ə ə rin van van nc d ə v- ə r- ş ə ə ə - - ,

ya tarixinin bilin az tarixinin ya nünd multikultura t diqq çiril ə r müdiri professor Eva-Maria Aux Az Aux professor Eva-Maria müdiri S önc ə ə srd ə yi il yön rgid ə ə ə ə almanlar n t ə ki inki ti keçmi ə ə n b XXIX M ə bağ ldib.Daha sonra o, Az n sonra Berlin Humboldt Universitetinin Az Universitetinin Humboldt Berlin n sonra ə dbir is dbir ə hs ed l ş ı af m l v ə ş ı d d ı ə mövzusuna toxunub. Tə toxunub. mövzusuna ə n Qafqazda m n Qafqazda ə ə ə ə qamlarla maraqlan qamlarla tolerant mühit, el tolerant niyy v “Nam n mühazir ə ə müasir dövrd müasir n m ə tl ə ə ə raras lum Az qamlar ə söyl ə ı ə rbaycanda alman ya alman rbaycanda Günl skunla ə ı haqda haqda ç rbaycan – Odlar Yurdu”adlan ə ə yib. yib. ə ki miqrasiya prosesl ə ə ı c blar. blar. rbaycan r ç ə ş d İ mas dbir i ə ki saatl ə rçiv ı müxt x ı ı mövzusunda s mövzusunda ş ə ş ı ı tirakç sində maraqla dinl n multikultural keçmi n multikultural ı ə q mühazirə lif dini qurumlara dövl lif diniqurumlara ə Drezden Universitetind Drezden ş ı rbaycan tarixi kafedras lar ayı ı ş Az m ə ri aras ri ə ə ə sində ə rbaycan v nt yibl rginin aç ə q ə ı ə professor Aux nda paralell nda r. l ı ə b. T rinin son iki rinin son iki ş i v ə ı ə l Almani- ı dbird ə ş ə bu ı olub. t d ə ı ke- gü- n ə ə ı ə s- n n - 139 Multikulturalizm, 3/ 2019

«RS Poliqraf» MMC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur.

Çapa imzalanıb: 13.11.2019. Ofset çap. Ofset kağızı. Format: 70x100 1/16. Həcmi 8,75 ş.ç.v. Tiraj: 500 nüsxə. Qiyməti razılaşma yolu ilə.

"RS Poliqraf" MMC Bakı şəh., A.Məmmədov küç., 113 Tel./faks (+994 12) 437 08 20