Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasinin Rəyasət Heyəti

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

 Beynəlxalq elmi jurnal  Международный научный журнал  International scientific journal

 1970-ci ildən nəşr olunur  Издаётся с 1970 года  Published since 1970

 İldə 4 dəfə çıxır  Выходит 4 раза в году  Published quarterly

№ 2

APREL-MAY-İYUN

BAKI – 2017

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: FOLKLOR ÜZRƏ: FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çumakov Aleksandr (Rusiya), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Kurmanqaliyeva Qaliya Bozdemir Mişel (Fransa), Ekici Metin (Türkiyə), (Qazaxıstan), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Çeçenov Əli (Rusiya), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Türkmən Fikrət (Türkiyə) Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), TARİX ÜZRƏ: İNCƏSƏNƏT VƏ Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), MEMARLIQ ÜZRƏ: Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Akilova Kamola (Özbəkistan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Karpov Sergey (Rusiya), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) Kormuşin İqor (Rusiya), Munçayev Rauf (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Turan Refik (Türkiyə) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Akpınar Yavuz (Türkiyə), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Aşırov Annaqurban Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Apollon Silaqadze (Gürcüstan), (Türkmənistan), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Golden Piter (ABŞ), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Paul Yurgen (Almaniya), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Sokolovski Nikolay (Polşa) Zimonyi İştvan (Macarıstan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: ФОЛЬКЛОР: ФИЛОСОФИЯ: Ахмет Биджан Эрджиласун Альфина Сибгатуллина (Россия), Александр Чумаков (Россия), (Турция), Любовь Чимпоеш (Молдова), Галия Курмангалиева (Казахстан), Али Чеченов (Россия), Маматкул Жураев (Узбекистан), Тахир Махаматов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Метин Экиджи (Турция), Юрий Попков (Россия) Барбара Кельнер-Хенкель Озкул Чобаноглу (Турция), (Германия), Фикрет Тюркмен (Турция) Гюльлю Геренфил (Молдова), ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Дженгиз Алйылмаз (Турция), ИСТОРИЯ: Асия Галимжанова (Казахстан), Игорь Кормушин (Россия), Александр Нестеров (Россия), Камола Акилова (Узбекистан), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Дархан Кыдырали (Казахстан), Лейла Хасиянова (Россия) Мехман Мусаоглу (Турция), Мехмет Али Бейхан (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Рауф Мунчаев (Россия), ЛИТЕРАТУРА: Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Рефик Туран (Турция), Александр Бондарев (Россия), Мухаммед Хариди (Египет), Сергей Карпов (Россия) Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Осман Фикри Серткая (Турция), Мехмет Калпаклы (Турция), Тофик Меликов (Россия), ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Николай Соколовски (Польша), Хаяши Тоору (Япония), Аполлон Силагадзе (Грузия), Рамазан Коркмаз (Турция), Хендрик Бушотен (Германия), Дмитрий Васильев (Россия), Явуз Акпынар (Турция) Чонг Джин Ох (Южная Корея), Иштван Зимоньи (Венгрия), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Питер Голден (США), Эрден Каджибеков (Казахстан), Тасин Джемиль (Румыния), Элизабетта Рагагнин (Германия) Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS: ON FOLKLORE: ON PHILOSOPHY: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfina Sibqatullina (Russia), Aleksandr Chumakov (Russia), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Fikret Turkmen (Turkey), Galiya Kurmangaliyeva Ali Chechenov (Russia), Lyubov Chimpoesh (Moldova), (Kazakhstan), Barbara Kellner-Heinkele Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Takhir Mahamatov (Russia), (Germany), Metin Ekiji (Turkey), Yuriy Popkov (Russia) Chong Jin Oh (South Korea), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), ON HISTORY: ON ART AND Gullu Karanfil (Moldova), Aleksandr Nesterov (Russia), ARCHITECTURE: Hayashi Tooru (Japan), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Hendrik Boeschoten (Germany), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Kamola Akilova (Uzbekistan), Igor Kormushin (Russia), Rafail Hakimov (Tatarstan), Leyla Khasiyanova (Russia) Jengiz Alyilmaz (Turkey), Rauf Munchayev (Russia), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Refik Turan (Turkey), ON LITERATURE: Mehman Musaoghlu (Turkey), Sergey Karpov (Russia) Aleksandr Bondarev (Russia), Mishel Bozdemir (France), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Muhamed Haridy (Egypt), ON ORIENTAL STUDIES: Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Muradgeldi Soyegov Apollon Silagadze (Georgia), Mehmet Kalpakly (Turkey), (Turkmenistan), Dmitry Vasilyev (Russia), Nikolay Sokolovski (Poland), Mustafa Kachalin (Turkey), Hee Soo Lee (South Korea), Ramazan Korkmaz (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Yavuz Akpinar (Turkey) Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Juergen Paul (Germany), Tofik Melikov (Russia) Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN TÜRKOLOGİYA

№ 2 2017

İÇİNDƏKİLƏR

KLASSİK İRS

Heydər Əliyev (Azərbaycan). Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında nitqi...... 11

HEYDƏR ƏLİYEV – 94

Kamal Abdullayev (Azərbaycan). Ulu Öndər Azərbaycan Multikulturalizminin siyasi banisidir...... 18 İsa Həbibbəyli (Azərbaycan). Böyük ədəbiyyat siyasəti və müasirlik...... 26 Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan dili...... 36 Muxtar İmanov (Azərbaycan). Heydər Əliyev və “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu...... 46 Ərtegin Salamzadə (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan bədii mədəniyyəti...... 55

DİLÇİLİK

Aytən Bayramova (Azərbaycan). Müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasının spesifik xüsusiyyətləri...... 61

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Fikret Türkmen (Türkiyə), Janagul Samedova (Qazaxıstan). Müasir dövrdə qazax nəsrində postmodernizm...... 69 Orhan Aras (Almaniya). Əsəd Bəy və Gürcüstan...... 82

MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT

Nilüfer Erkan (Türkiyə). Tomur Atagöyün rəsm əsərlərində ana ilahə obrazı və qadın şəxsiyyətinin izahı...... 89

YAZILI ABİDƏLƏR

İqor Kormuşin (Rusiya). Yenisey yazısı qədim türk runik əlifbasının dil baxımından fərqlənən variantları tərkibində: xronoloji aspektlər...... 97 Ferah Türker (Türkiyə). Türklərdə kainat təsəvvürünün Dədə Qorqud obrazına təsiri...... 109

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Firuz Fevzi (Əfqanıstan), Hasan Cankurt (Türkiyə). Əfqanıstanda Türkologiya...... 118

İÇİNDƏKİLƏR

RESENZİYALAR

Qətibə Mahmudova (Azərbaycan), Kəmalə Ələkbərova (Azərbaycan). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi...... 125 Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme- Metin-Sözlük-Tıpkıbasım...... 128

ELMİ HƏYAT

Xronika...... 130

PERSONALİA

Əhməd Cavad – 125...... 139 Smet Kenesbayev – 110...... 144 Roza Eyvazova – 80...... 145 Camal Kamal – 80...... 147

TÜRKOLOGİYA

№ 2 2017

С О Д Е Р Ж А Н И Е

КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ

Гейдар Алиев (Азербайджан). Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева на III съезде писателей тюркского мира...... 11

ГЕЙДАР АЛИЕВ – 94

Камал Абдуллаев (Азербайджан). Великий лидер  политический основоположник азербайджанского мультикультурализма...... 18 Иса Габиббейли (Азербайджан). Большая литературная политика и современность.... 26 Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Гейдар Алиев и азербайджанский язык...... 36 Мухтар Иманов (Азербайджан). Гейдар Алиев и эпос «Китаби-Деде Горгуд»...... 46 Эртегин Саламзаде (Азербайджан). Гейдар Алиев и азербайджанская художественная культура...... 55

ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Айтен Байрамова (Азербайджан). Специфические особенности выражения количества в разносистемных языках...... 61

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Фикрет Тюркмен (Турция), Жанагюль Самедова (Казахстан). Постмодернизм в современной казахской прозе...... 69 Орхан Арас (Германия). Асад бек и Грузия...... 82

КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО

Нилюфер Эркан (Турция). Образ богини-матери и толкование женской личности в произведениях живописи Томур Атагёк...... 89

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Игорь Кормушин (Россия). Енисейское письмо в составе изводов древнетюркского рунического алфавита: хронологические аспекты...... 97 Ферах Тюркер (Турция). Влияние представления тюрков о Вселенной на образ Деде Горгуда...... 109

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Фируз Февзи (Афганистан), Хасан Джанкурт (Турция). Тюркология в Афганистане………………………………………………………………………………... 118

СОДЕРЖАНИЕ

РЕЦЕНЗИИ

Гатиба Махмудова (Азербайджан), Кямаля Алекперова (Азербайджан). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi...... 125 Эльчин Ибрагимов (Азербайджан). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım...... 128

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника...... 130

ПЕРСОНАЛИИ

Ахмед Джавад – 125...... 139 Смет Кенесбаев – 110...... 144 Роза Эйвазова – 80...... 145 Джамаль Камаль – 80...... 147

TÜRKOLOGİYA

№ 2 2017

C O N T E N T S

CLASSICAL HERITAGE

Heydar Aliyev (Azerbaijan). The Speech of the President of the Republic of Azerbaijan Heydar Aliyev in the Third Congress of the Turkic World Writers...... 11

HEYDAR ALIYEV – 94

Kamal Abdullayev (Azerbaijan). Azerbaijan’s National Leader as the Founder of the Policy of Multiculturalism...... 18 Isa Habibbeyli (Azerbaijan). Great Literary Policy and Modernity...... 26 Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Azerbaijani Language...... 36 Mukhtar Imanov (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Epic “The Book of Dada Gorgud”...... 46 Artagin Salamzade (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Art Culture of Azerbaijan...... 55

LINGUISTICS

Aytan Bayramova (Azerbaijan). Specific Features in Expressing the Number Category in Languages with Different Systems...... 61

LITERATURE AND FOLKLORE

Fikret Turkmen (Turkey), Janagul Samedova (Kazakhstan). Postmodernism in Contemporary Kazakh Prose...... 69 Orhan Aras (Germany). Assad Bey and Georgia...... 82

CULTURE AND ART

Nilufer Erkan (Turkey). The Image of the Mother Goddess in Tomur Atagok’s Work...... 89

WRITTEN MONUMENTS

Igor Kormushin (Russia). Yenisey Writing in Versions of the Old Turkic Runic Alphabet: Chronological Aspects...... 97 Ferah Turker (Turkey). On the Turks’ Concept of the “Universe” and its Influence on the Epic Dada Gorgud...... 109

CENTRES OF TURKOLOGY

Firuz Fevzi (Afghanistan), Hassan Jankurt (Turkey). Turkology in Afghanistan...... 118

C O N T E N T S

REVIEWS

Gatiba Mahmudova (Azerbaijan), Kamala Alekberova (Azerbaijan). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi...... 125 Elchin Ibrahimov (Azerbaijan). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme- Metin-Sözlük-Tıpkıbasım...... 12 8

SCIENTIFIC LIFE

Chronicle……………………………………………………………………………………. 130

PERSONAL NEWS

Ahmed Javad – 125...... 139

Smet Kenesbayev – 110...... 144 Roza Eyvazova – 80...... 145 Jamal Kamal – 80...... 147

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

KLASSİK İRS НАСЛЕДИЕ HERITAGE

Heydər Əliyev (1923-2003) Azərbayca- nın dünya şöhrətli dövlət xadimi, Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti (1993-2003). 1993-cü il oktyabrın 3-də ümumxalq səsver- məsi nəticəsində Heydər Əliyev Azərbaycan Respubli- kasının Prezidenti seçildi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkə- nin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi, elmi-mədəni həya- tında, beynəlxalq əlaqələrində dönüş yarandı, elmi əsaslara, beynəlxalq norma və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu prosesi başlandı. Ulu ön- dər Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasına başçı- lıq etdiyi (1993-2003) müddət ərzində bir çox sahə- lərdə, xüsusilə elm və təhsil sahəsində ciddi islahatlar həyata keçirildi. “Türkologiya” jurnalı oxucularına Ulu öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 94-cü ildönümü münasibəti ilə Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında söylədiyi nitqi təqdim edir.

HEYDƏR ƏLİYEV

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ III QURULTAYINDA NİTQİ *

Hörmətli xanımlar və cənablar, əziz dostlar! Sizi, türk dünyası yazıçılarının III qurultayını, Azərbaycan xalqı, vətəndaş- ları adından, Azərbaycan dövləti adından səmimi qəlbdən salamlayır, bu şərəfli işi- nizdə uğurlar arzulayıram Türk dünyasının, türkdilli xalqların, ölkələrin yazıçıla- rının III qurultayının Azərbaycanda keçirilməsini ölkəmiz üçün əlamətdar hadisə hesab edirəm və bunu Azərbaycan Respublikasına, xalqına olan hörmət və ehti- ramın təzahürü kimi qiymətləndirirəm.

* Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin iclas salonu, 6 noyabr 1996-cı il 12 HEYDƏR ƏLİYEV

Türk dünyası yazıçılarının qurultayı üçüncü dəfədir ki, toplaşır. Bu qurultay ilk dəfə 1992-ci ildə Türkiyədə-Ankarada öz əsasını qoymuş və Allaha şükürlər olsun ki, artıq ənənəyə çevrilmişdir. Heç şübhə etmirəm ki, bu, daim davam edə- cəkdir. 1992-ci ildə Türkiyədə-Ankarada, Türkiyə Cümhuriyyətinin, onun mərhum prezidenti Turqut Özalın təşəbbüsü ilə başlanan bu qurultay türkdilli xalqların, türk dünyasının qədim, böyük tarixini yenidən canlandırmaq üçün çox gözəl və dəyərli təşəbbüs olmuşdur. Sonra bu qurultay ikinci dəfə Türkiyədə-Ankarada keçirilərkən bizim əziz dostumuz, qardaşımız, Türkiyənin prezidenti hörmətli Süleyman Dəmirəlin təşəbbüsü və iştirakı ilə bu qurultaya güc verilmiş və bu ənənənin köklənməsini göstərmişdir. Bu dəyərli təşəbbüs bu gün davam edir. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, türk dünyasının yazıçıları və bizim ölkələrimiz, xalqlarımız bu işi davam etdirə- cəklər, türkdilli xalqların, ölkələrin yazıçıları gündən-günə bir-birinə yaxınlaşacaq, bir-birinə kömək edəcək, xalqlarımızın ədəbiyyatını, mədəniyyətini, keçmişini, bugününü daha geniş təhlil edib, yeni-yeni dəyərli əsərlər yaradacaqlar. Türkdilli xalqlar qədim, çoxəsrlik tarixi boyu Avrasiya qitəsinin böyük his- səsində yaşayaraq dünya, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, onu zəngin- ləşdirmişlər. Qədim tarix boyu türkdilli xalqların həyatı cürbəcür, bəzən xalqların varlığını təhlükə altına alan müharibələrlə, döyüşlərlə, təcavüzlərlə rastlaşmışdır. Ancaq xalqlarımızın dərin kökləri, bir-birinə mənəvi bağlılığı onları bütün bu mər- hələlərdən, imtahanlardan, sınaqlardan çıxarmış və bugünkü günlərə gətirib çıxar- mışdır. Biz öz tarixi köklərimizlə, milli köklərimizlə, mənəvi dəyərlərimizlə, milli- mənəvi ənənələrimizlə, böyük tarixmizlə fəxr edə bilərik. Çoxəsrlik tariximizdə xalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bugünkü günlərə gə- tirib çıxaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyya- tımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır. Xalqlarımız tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində, bəşəriyyətin bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və böyük bədii əsərləri, musiqisi ilə parlaq səhifələr yazmış. Bunların arasında şairlərimizin, yazıçılarımızın xidməti və tariximizin yaranmasında, saxlanmasında onların əsərlərinin qiyməti çox böyükdür. Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini, mədəniyyətini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Dilimizi isə yaşadanlar, zənginləşdirənlər, inkişaf etdirənlər şairlərimiz, yazıçılarımız olmuşdur. Biz, adətən, böyük tariximiz haqqında, xalqla- rımızın böyük mədəniyyəti haqqında danışarkən birinci növbədə onların yaratdıq- ları bədii əsərlərə, şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərinə istinad edir, bunları nü- munə gətirir və təbliğ edərək, eyni zamanda öz tariximizi, mədəniyyətimizi təbliğ edirik. Qədim dövrlərdə “Dədə Qorqud”, “Manas”, “Alpamış”, “Koroğlu” dastan- ları, xalqlarımızın hamısına mənsub olan dahi şairlərimiz, yazıçılarımız - Nizami, Yunus İmrə, Əlişir Nəvai, Füzuli, Nəsimi, Məhtimqulu, Abay və digərləri xalqları- mızın tarixini, mənəvi dəyərlərini əks etdirən, xalqlarımızı dünyada tanıdan ölməz əsərlər yaratmışlar və bunlar nəsillərdən-nəsillərə xalqlarımızı özünəməxsus milli- AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ... 13 mənəvi dəyərlər, o cümlədən ümumbəşəri dəyərlər əsasında tərbiyə etmiş, hazırla- mış, vətənpərvərlik, Vətənə sədaqət hislərini daim gücləndirmişdir. Bunlar bizim keçmiş, uzaq tariximizdir. Amma eyni zamanda xalqlarımızın mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şeiri bir çox məhrumiyyətlərə, çətinliklərə məruz qalmış- dır. Bu çətinliklər tarixin, ola bilər ki, bəzən çox böyük mərhələlərində mədəniyyə- timizə zərbələr vurmuş, ancaq mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı, şeirimizi öldürə, məhv edə, yox edə bilməmişdir. Türkdilli xalqların bütün bu çətinliklərdən, sınaq- lardan keçib gəlmiş mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şeiri indi dünyada, bəşəriyyətdə özü- nəməxsus görkəmli yerini tutubdur. XX əsr dünya tarixində çox mürəkkəb, ziddiyyətli, gərgin proseslər dövrü olmuşdur. Bizim əksəriyyətimiz, demək olar, hamımız bu əsrdə doğulmuşuq və artıq bu əsri başa çatdırırıq. Xalqlarımızın - türkdilli xalqların, ölkələrin mədəniy- yəti, ədəbiyyatı XX əsrdə ziddiyyətli, eyni zamanda çox şərəfli və müvəffəqiyyətli yol keçmişdir. Bir tərəfdən, bizim mənəviyyatımızı, mədəniyyətimizi, ədəbiyyatı- mızı bir-birindən ayırmaq, parçalamaq, milliliyin qarşısını almaq cəhdləri çox güc- lü olmuş, ikinci tərəfdən də yaranmış, ictimai-siyasi vəziyyət və xalqlarımızın cür- bəcür imkanlardan istifadə edib dünya mədəniyyəti ilə daha sıx əlaqələr qurması nəticəsində ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz çox inkişaf etmişdir. Bu baxımdan Şərq mədəniyyətinin, Şərq ədəbiyyatının nə qədər zəngin olduğunu bu gün bir daha qeyd edərək, eyni zamanda XIX-XX əsrlərdə xalqlarımı- zın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının Avropa mədəniyyəti, Rusiya mədəniyyəti ilə ya- ranmış əlaqələrdən istifadə edib çox böyük nailiyyətlər qazanmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu, yeni bir şey deyil, təbiidir.Keçmişdə də böyük, dahi şairləri- miz, yazıçılarımız, tarixçilərimiz qədim yunan, Roma ədəbiyyatından, qədim Av- ropa ədəbiyyatından istifadə etmişlər. Eyni zamanda Qərb də həmişə Şərqin və xü- susən türkdilli xalqların, müsəlman Şərqinin yaratdığı böyük, tarixi əsərlərdən isti- fadə etmişdir. Şərq və Qərb mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin sintezi həm Qərbə, həm də Şərqə çox böyük müsbət nəticələr gətirmişdir. Bu proses XIX-XX əsrlərdə bizim xalqlarımız üçün çox müvəffəqiyyətli olmuşdur və onların ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına çox güclü, müsbət təsir göstərmişdir. Beləliklə, milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın inkişafının qarşısını almaq cəhdləri nə qədər çox olmuşdursa da, milli ədəbiyyatımızda, mənəviyyatımız- da, mədəniyyətimizdə olan bir o qədər, bəlkə də ondan da çox olan güclər özünə cürbəcür yollar açmış və ümumbəşəri dəyərlərdən istifadə edərək daha da yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bunu bizim türkdilli xalqların, türk dünyasına mənsub olan ölkələrin XX əsr ədəbiyyatında, mədəniyyətində yaranmış əsərlərdə çox açıq-aydın görmək olar. Bizim hamımız bu əsərlərlə fəxr edirik. Bu proseslər, xüsusən Sovetlər İttifaqına mənsub olmuş türkdilli respublika- ların həyatında baş vermişdir. Özbəkistanda da, Qazaxıstanda da, Türkmənistanda da, Qırğızıstanda da, Tatarıstanda da, Başqırdıstanda da, Azərbaycanda da və baş- qalarında da.Bu illərdə bizim çox itkilərimiz olmuşdur. Böyük, dahi şəxsiyyətlər- imiz repressiya qurbanları olmuş, onların əsərləri uzun illər qadağan edilmişdir. Ancaq bununla yanaşı-mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə vurulan 14 HEYDƏR ƏLİYEV bu zərbələrlə yanaşı, bu illərdə milli mədəniyyətimiz inkişaf etmiş, çox yüksək zir- vələr fəth etmişdir. Bunların hamısının əldə olunmasında, bu nailiyyətlərimizdə ya- zıçılarımızın, şairlərimizin, ədəbiyyatşünaslarımızın xüsusi xidmətləri var. XX əsrdə mədəniyyətimizi inkişaf etdirmək üçün cürbəcür qurultaylarda iştirak etmişik, cürbəcür formalarda əlaqələr yaratmışıq. Bunların əksəriyyəti səmə- rəli olubdur, bunların müsbət nəticələrini inkar etmək düzgün olmazdı. Çəkdiyimiz zərərləri, bizə vurulan zərbələri əldə etdiyimiz nailiyyətlərlə müqayisə edəndə hər iki sahəyə ədalətli qiymət verməliyik. Ancaq indi- XX əsrin sonunda bizim xalqlarımız, ölkələrimiz üçün yeni, gözəl fürsət, yeni bir şərait yaranmışdır. O da ondan ibarətdir ki, dünyada gedən ictimai-siyasi proseslər, baş vermiş dəyişikliklər, Sovetlər İttifaqının dağılması türk- dilli, türk dünyasına mənsub olan xalqların tam azad olmasına, müstəqillik əldə et- məsinə və müstəqil dövlət qurmasına imkanlar yaratmış və bu, qısa bir müddətdə öz gözəl nəticələrini vermişdir. Keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olan respublikalar, o cümlədən türkdilli ölkələr beş ildir ki, öz dövlət müstəqilliyini əldə ediblər. Tarix nöqteyi-nəzərindən beş il çox az bir zamandır. Ancaq bu beş il içərisində xalqlarımızın həyatında çox böyük müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Doğrudur, xalqlarımız keçid dövrünü yaşayır, keçid dövrünün özünün sosial-iqtisadi çətinlikləri var. Yenidən dövlətlər qurulur, demokratik proseslər bərqərar olur. Bununla yanaşı, bəzi münaqişələr və başqa hadisələr də bizim ölkələrin həyatının sürətlə inkişaf etməsinə maneçilik tö- rədir. Ancaq bunların hamısına baxmayaraq, xalqlarımızın əldə etdiyi nailiyyət ən yüksək qiymətə malikdir. Milli azadlıq, dövlət müstəqilliyi bizim xalqlarımız üçün hər bir şeydən üstündür və bunun naminə bütün əzab-əziyyətlərə dözmüşük, bu gün də dözürük, gələcəkdə də dözəcəyik. Ona görə ki, biz əbədi olaraq azad, sərbəst, müstəqil yaşamaq istəyirik. Milli azadlığın, sərbəstliyin, müstəqilliyin xalqlarımıza bəxş etdiyi töhfələr göz qabağındadır. Ancaq biz bunun böyük gələcəyini də görürük. Bunlardan da biri ondan ibarətdir ki, biz sərbəst, müstəqil olaraq, heç bir kəsdən, heç bir dövlətdən asılı olmayaraq, öz istədiyimiz kimi əlaqələrimizi qururuq və əməkdaşlıq edirik, milli ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi, mədəniyyətimizi birlikdə inkişaf etdirməyə çalışırıq. Türk dünyası yazıçılarının III qurultayı da və ümumiyyətlə, belə bir qu- rultayın yaranması, ənənəyə çevrilməsi də əldə etdiyimiz azadldığın, müstəqilliyin bəhrələridir. Türkdilli ölkələr bu illərdə keçmiş, hamımıza mənsub olan mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı yenidən təhlil etmək üçün, bu mənəvi dəyərlərimizin qiymətini birlikdə anlamaq üçün çox iş görübdür. Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının görüşü bu baxımdan çox mühüm amildir.Bu görüşün də əsası, 1992-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətində türkdilli dövlət başçılarının təşəbbüsü ilə qoyulubdur. Bu il oktyabrın 21-də biz Daşkənddə türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının dördüncü görüşünü keçirdik. Onu bildirmək istəyirəm ki, görüşdən-görüşə bu qurumun, yəni türkdilli dövlətlərin başçılarının, bu təşkilatın bu gün və gələcək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu biz dərk edirik. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ... 15

Keçən görüşlərlə Daşkənd görüşünü müqayisə edərkən tam aydın görünür ki, bizim dövlətlərimiz, ölkələrimiz, dövlət orqanlarımız belə görüşlərin hər bir ölkə, xalq üçün son dərəcə əhəmiyyətli və səmərəli olduğunu dərk edib və mən tam əminəm ki, gələcək görüşlər daha da səmərəli olacaq və bu təşkilat daim yaşayacaqdır. Bizim bu təşkilatın, görüşlərin əsas mənası-məqsədi aydındır. Biz birinci növbədə ölkələrimiz arasında olan iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışırıq. Bir dilə, bir kökə mənsub olmağımız, ölkələrimizin bir ərazidə, bir-birinə qonşu olan ərazidə yerləşməsi və coğrafi cəhətdən bir-birimizə çox yaxın olmağımız, şübhəsiz ki, iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi üçün əsas yaradır. Hər bir iqti- sadiyyat eyni zamanda milli mentalitetlə, milli-mənəvi dəyərlərlə də əlaqədardır. Bu baxımdan ölkələrimizin bir-biri ilə iqtisadi əməkdaşlıq etməsi üçün daha çox imkanlar var. Amma eyni zamanda xalqlarımızın böyük tarixini yenidən təhlil etmək, yenidən qiymətləndirmək, ona düzgün, ədalətli qiymət vermək və hər bir xalqın tarix boyu yaratdığı mənəvi dəyərləri, ədəbiyyat, mədəniyyət abidələrini bütün xalqlar üçün doğma etmək bizim bu görüşlərin mərkəzində duran prinsiplərdir, və- zifələrdir. Bu sahədə yenə də mədəniyyətin, ədəbiyyatın, yazıçıların rolu böyükdür. Təsəvvür edin, biz, türkdilli dövlətlər birlikdə "Manas"ın 1000 illiyini qeyd etdik, böyük qazax şairi, filosofu Abayın 150 illiyini qeyd etdik. Özbəkistanın böyük dövlət xadimi, bütün türk dünyasının böyük şəxsiyyəti Əmir Teymurun 660 illiyini qeyd etdik. Bugünlərdə biz böyük Azərbaycan şairi, eyni zamanda bütün türk dünyasına mənsub olan Məhəmməd Füzulinin 500 illiyini bir yerdə qeyd edəcəyik. Bizim tarixi köklərimiz xalqlarımızın öz iradəsi ilə bir dilə, bir mənəviyyata, bir dinə bağlı olduğuna görə çox dərindir və qeyd etdim, - mənəvi dəyərlərimizin inkişafı tarixin bütün mərhələlərində nə qədər çətinliklərlə, keçilməz yollarla rastla- şıbsa da, dayanmayıb, inkişaf edib, qalxıbdır. Amma indi isə türkdilli xalqların müstəqil dövlətləri olduğuna görə və bizim əlimizdə böyük imkanlar yarandığına görə bu prosesləri daha da gücləndirə, daha da mütəşəkkil edə bilərik.Bu, bizim və- zifəmizdir, borcumuzdur. Bir də qeyd etmək istəyirəm ki, bu sahədə yazıçıların bö- yük xidməti, böyük rolu var və onların üzərinə bundan sonra da böyük vəzifələr düşür. Bizim xalqlarımız uzun illər cürbəcür dövlətlərin tərkibində olduqlarına görə bir çox hallarda dillərindən və milli dəyərlərindən lazımi qədər istifadə etməkdən məhrum olublar, yaxud da ki onların bu imkanları məhdudlaşdırılıbdır. Ancaq bizim dilimizi, mədəniyyətimizi, milli dəyərlərimizi yaşadanlar həmişə, bütün mər- hələlərdə yazıçılar olublar. Ona görə də bu gün türk dünyası yazıçılarının III qurul- tayında mən bütün xalqlarımızın bütün dövrlərdə yaşayıb-yaratmış yazıçılarına və bu gün həyatımızda yaşayıb-yaradan yazıçılara təşəkkürümü, minnətdarlığımı bil- dirirəm. Siz, şübhəsiz ki, burada öz yazıçılıq işlərinizin gələcəkdə qurulması ilə əla- qədar lazımi tədbirlər görəcək, lazımi qərarlar qəbul edəcəksiniz. Ancaq mənim 16 HEYDƏR ƏLİYEV tövsiyəm ondan ibarət olardı ki, bizim xalqlarımızın bir-biri ilə daha da yaxınlaş- ması üçün, bir-birini bilavasitə daha da anlaması üçün, dillərimizin inkişaf etməsi üçün və bir kökdən olan dillərimizin bir-birinə daha da yaxınlaşması üçün yazıçılar öz xidmətlərini göstərsinlər. Bizim dillərimiz bir kökə mənsubdur və bir-birimizi anlayırıq. Ancaq yaxşı olardı ki, dediyim bu sözləri mənim özbək, qırğız, qazax qardaşlarım da azərbaycanlı kimi anlasınlar və eyni zamanda bu qurultayda Başqır- dıstandan, Qırğızıstandan olan yazıçıların çıxışlarını bizim azərbaycanlılar da tamam anlaya bilsinlər. Şübhəsiz ki, bizim xalqlarımızın dilləri bir kökdən olaraq, hərəsi öz tarixi yolu ilə gedərək böyük inkişaf dövrü keçmişdir.Ancaq mən Azərbaycan dili haqqında danışarkən deyə bilərəm ki, bizim Azərbaycan dilimiz XX əsrdə çox inkişaf etmiş, çox zənginləşmişdir.Mən fəxr edirəm ki, türk dillərinə mənsub olan Azərbaycan dili bu qədər zəngindir, bu qədər bədii ifadələrlə doludur və biz həya- tın bütün sahələrinə aid olan fikirlərimizi öz ana dilimizdə ifadə edə bilirik. Burada mən Azərbaycan yazıçılarının, dilçilərinin, ədəbiyyatşünaslarının xidmətlərini xüsusi qeyd edirəm. Çünki hər bir respublikada proseslər cürbəcür gedibdir. Bizim respublikamızda - Azərbaycanda təxminən 30-cu, 40-cı, 50-ci illərdə, hətta 60-cı illərə qədər Azərbaycan dili hakim bir dil deyildi. Ona görə də Azərbay- can dilinin inkişaf etməsi, zənginləşməsi üçün dövlət tərəfindən lazımi işlər görülmürdü. Ancaq bunların hamısına baxmayaraq, bizim yazıçılarımız, şairlə- rimiz, ədəbiyyatşünaslarımız, dilçi alimlərimiz öz işlərini görüblər və məlumdur ki, 70-ci illərdə onlar Azərbaycan Respublikasının dövlət dəstəyini də alıblar və bütün bunların nəticəsində biz indi, dövlət müstəqilliyimizi əldə edən zaman, müstəqil dövlət kimi Dünya Birliyinə daxil olduğumuz zaman zəngin Azərbaycan dövlət dili ilə fəxr edə bilərik. Son illər bizim ölkələrimizdə gedən cürbəcür proseslər mədəni, elmi, ədəbi əlaqələrimizi müəyyən qədər zəiflədibdir.Ona görə də indi xalqlarımızın böyük simalarının yubileylərinin keçirilməsi ilə əlaqədar, türk dünyası yazıçılarının bu qurultaylarının keçirilməsi, TÜRKSOY təşkilatının fəaliyyəti ilə əlaqədar biz ke- çən illərdə müəyyən sahələrdə yaranmış boşluğu aradan götürməliyik.Biz çalışma- lıyıq ki, ölkələrimiz, xalqlarımız arasında olan əlaqələr bundan sonra bütün sahələr- də sürətlə inkişaf etsin.Dövlət nöqteyi-nəzərindən, dövlət tərəfindən biz bunu edirik və türkdilli dövlətlərin başçılarının görüşləri buna çox böyük imkan verir. Dövlət başçılarının ikitərəfli görüşləri də buna çox böyük imkanlar verir, dövlətlə- rimiz, ölkələrimiz arasında imzalanmış sazişlər və surətlə inkişaf edən iqtisadi əla- qələr bunların hamısına imkan yaradır. Alimlərimiz, mədəniyyət xadimlərimiz, ya- zıçılarımız bütün bu imkanlardan səmərəli istifadə etməli və bizim mədəni, ədəbi əlaqələrimizi daha da gücləndirməlidirlər. Əmin ola bilərsiniz ki, Azərbaycan hö- kuməti bu sahədə əlindən gələni əsirgəməyəcəkdir. Biz bu günlər böyük şair Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyini qeyd edəcəyik və bu münasibətlə də burada keçirilən görüşlər hesab edirəm ki, mədəni və ədəbi əlaqələrimizin inkişaf etməsi üçün yeni bir imkandır. Bu gün, türk dünyası yazıçılarının III qurultayı işə başladığı zaman bu qurultayın yaranması və inkişaf AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ... 17 etməsi üçün Türkiyə Cümhuriyyətinin və onun dövlət orqanlarının xidmətlərini bir daha xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, dövlət müstəqilliyi əldə edəndən sonra türkdilli dövlətlərin bir-biri ilə əlaqələrinin sürətlə inkişaf etdirilməsi, mədəni əlaqələrin yaranması üçün və bunlarla əlaqədar cürbəcür tədbirlərin keçirilməsi üçün Türkiyə Cümhuriyyətinin və xüsusən onun prezidenti, bizim böyük dostumuz hörmətli Süleyman Dəmirəlin xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu gün burada, türk dünyası yazıçılarının III qurultayında çıxış edən dəyərli qonaqlarımız çox qiymətli sözlər dedilər. Mən hesab edirəm ki, bunlar hamısı Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı, Azərbaycanın ictimaiyyəti üçün çox əhəmiy- yətlidir. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, bugünlər keçirilən cürbəcür görüş- lər bizim əlaqələrimizi daha da inkişaf etdirəcəkdir. Yazıçılıq sənətinə, ədəbiyyata, mədəniyyətə bir daha öz hörmət və ehtiramımı bildirir, türk dünyası yazıçılarının III qurultayının işində sizə uğurlar arzulayıram. Sağ olun.

______

 “Heydər Əliyev: Müstəqilliyimiz əbədidir” (çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr, məktublar, müraciətlər, fərmanlar) - Azərnəşr, Bakı - 1998, səh.13-18.

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

HEYDƏR ƏLİYEV 94 ГЕЙДАР АЛИЕВ  94 HEYDAR ALIYEV  94

KAMAL ABDULLAYEV (Azərbaycan)

ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR

Xülasə

Azərbaycan müstəqilliyinin ilk dövründə Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəflər müəyyən etdi. Bu hədəflərindən biri olaraq, əsrlər boyu formalaşmış Azərbaycanın çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirib, onu keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçirdi. Multikulturalizmin Azərbaycanda həyat tərzinə çevrildiyi artıq danılmaz həqi- qətdir. Bu gün Azərbaycanda milli azlıqların ədəbiyyat, mədəniyyət, dil və tarixlərinin qorunub saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə dövlət tərəfindən geniş şərait yaradılıb. Azərbaycanda bütün dinlərin nümayəndələri yanaşı ibadət edir, birgə yaşamın ən gözəl nümunəsini sərgiləyirlər. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi olan Ümummilli lider Heydər Əliyev multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik inkişafının tərkib hissəsi hesab edirdi. Məhz buna görə, inamla deyirik ki, Heydər Əliyev Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisidir. O deyirdi: “Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir”. Ümummilli lider Heydər Əliyev bütün sonrakı siyasi fəaliyyətini bu sərvətin əbədiləşməsinə yönəltdi. Ulu Öndərin təşəbbüsü və göstərişi ilə Azərbaycan multikultural ənənələrinin dövlət tərəfindən qorunması hüquqi sənədlərdə, o cümlədən Azərbaycan Konstitusiyasında əks olundu. Multikulturalizm siyasətinin əsasını təşkil edən tolerantlıq prinsipi Azərbaycan Konstitusiyasının bir sıra maddələrində aydın şəkildə təsbit edilib. Bu siyasəti uğurla davam və inkişaf etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə çıxışlarında bildirib: “Qloballaşma dövründə, informasiya mübadiləsinin və bütövlükdə, inteqrasiya proseslərinin fəallaşdığı bir vaxtda özünütəcrid, sadəcə, məhvə məhkumdur”. XXI əsrin əvvəllərində bir sıra Qərb ölkələri obyektiv və subyektiv səbəblərdən cəmiyyətdəki etnik müxtəlifliklərin tənzimlənməsində çox ciddi problemlərlə üzləşdi. Buna cavab olaraq, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya kimi bir sıra Qərb ölkələrinin rəhbərləri multikulturalizm siyasətinin müasir dövrdə iflasa uğradığını rəsmi şəkildə bəyan etdilər. Müasir dünyada multikulturalizm siyasətinə ikili baxış, iki qütb formalaşmağa başladı. Bu

 Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) həqiqi üzvü, E-mail:[email protected]. ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 19

qütblərdən birini bədbin, digərini isə nikbin adlandıra bilərik. Bədbin qütbü Böyük Britani- yanın keçmiş Baş Naziri Devid Kemeron formalaşdırdı və 2011-ci ildə Münhen Təhlükəsizlik Konfransındakı çıxışında bunu əsaslandırmağa çalışdı. Nikbin qütbü isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev formalaşdırmaqdadır. Prezident İlham Əliyev D.Kemeronun bədbin fikrinə qarşı optimist baxış və siyasi iradə ortaya qoydu.

Açar sözlər: multikulturalizm, milli azlıqlar, Ümummilli lider, tolerantlıq.

“Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri... ümumdünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir”.

Heydər Əliyev

Multikulturalizm Azərbaycanda əsrlərdən bəri formalaşan, eyni zamanda ictimai-bədii, psixoloji-mənəvi müstəvidən kənara çıxmayan dəyərlər toplusu kimi, xüsusilə sovet ideologiyasının hökmranlıq etdiyi illərdə kifayət qədər sistemsiz və spontan mahiyyətə malik idi. Onun sanki bütün vacib özəllikləri mövcud idi. Tolerantlıq və mənəvi potensial, dini loyallıq və milli özünəməxsusluq, psixoloji səbat və bəşəri dəyərlərə açıqlıq Azərbaycan insanını multikultural bir rejimin içinə salmağa hazır idi. Bu və bu kimi xüsusiyyətlər Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncə müstəvisində həm tarixən, həm də bu gün kifayət qədər görümlü və təsiredicidir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından, şifahi və yazılı ədəbiyyatımızdan keçən bariz nümunələr uzaq keçmişdən bugünümüzədək multikultural ənənələrin mövcudluğu- nu aşkar şəkildə sübut edir. Bunun fonunda müasir dövrdə həllini tapası yalnız bir əsas məsələ qalırdı. Hüquqi və siyasi müstəvidə multikulturalizmin yerini müəyyən etmək. Və bunu Ulu öndər Heydər Əliyev etdi. O, Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəf seçdi və öz uzaqgörən, müdrik siyasəti ilə əsrlər boyu formalaşmış Azərbaycan çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirərək onu keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldırdı. Bu mərhələ siyasi mərhələ idi. Əslində, Ulu öndər Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi oldu. Cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklər üç əsas siyasət modeli vasitəsilə tənzimlənir: assimilyasiya, izolyasiya (təcridolma) və multikulturalizm.* Assimilyasiya siyasəti milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərini titular etnosun (əhalinin çoxluğunu təşkil edən etnos – Red.) mədəniyyətinə qatmaqla cə- miyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin ləğv edilməsini nəzərdə tutur. İzolyasiya siyasəti isə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin titular

* Multikulturalizm məsələləri üzrə tanınmış avstraliyalı politoloq Çandran Kukatas “Multikulturalizmin nəzəri əsasları” adlı məqaləsində mədəni müxtəlifliyə münasibətdə cəmiyyətin 5 reaksiya növüni sadalayır: izolyasiya (təcridolma), assimilyasiya, zəif multikulturalizm, sərt multikulturalizm və aparteid.(5).

20 KAMAL ABDULLAYEV etnosun etnik-mədəni dəyərləri ilə hər hansı bir əlaqəsinin qarşısını almaqla milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiya olmalarına imkan vermir. Tarixi hadisələrin gedi- şatı hər iki siyasət modelinin səmərəsizliyini göstərdi. Belə ki, müasir ictimai inki- şafda mədəniyyətin aparıcı rol oynadığı bir dövrdə assimilyasiya siyasətinin düz- gün olmadığı kimi, mədəniyyətlərin qovuşduğu qloballaşma şəraitində izolyasiya siyasətinin də yanlış olduğu müəyyənləşdi. Beləliklə, etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinə yönəlmiş assimilyasiya və izolyasiya siyasətlə- rinin iflasa uğraması ötən əsrin 70-80-ci illərində əvvəlcə ABŞ və Kanadada, sonra isə Avropanın bir sıra çoxmədəniyyətli ölkələrində multikulturalizm siyasətinin meydana gəlməsinin mühüm səbəblərindən biri oldu. Multikulturalizm müəyyən prinsiplərlə birləşmiş cəmiyyət daxilində etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunmasına yönələn bir siyasətdir. Multikul- turalizm etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinə yönəlmiş bir siyasət olan assimilyasiya siyasətindən fərqli olaraq milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin ləğv edilməsinin qarşısını almaqla, bu dəyərləri qorumaqla yanaşı, izolyasiya (təcridolma) siyasətindən fərqli olaraq, milli azlıqların mədəni-etnik dəyərləri ilə titular etnosun mədəni-etnik dəyərlərinin bir-birinə qarşılıqlı təsir etmələri üçün lazımi, əlverişli şərait yaradır və milli azlıqların yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya olmalarının yollarını göstərir. Başqa sözlə desək, multikulturalizm nə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərini assimilyasiyaya uğradır, nə də ki onların mədəni-etnik dəyərlərinin inkişafını cəmiyyətin inkişafından təcrid edir. Multikulturalizm titular etnos ilə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin inkişafı üçün eyni şərait yaratmaqla onların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri üçün zəmin yaradır. Ulu öndər Heydər Əliyev ilk növbədə multikulturalizm siyasi modelinin assimilyasiya və izolyasiya kimi digər mümkün siyasi modellərdən üstün olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Azərbaycanın tarixinin bütün mərhələlərində onun ərazisində məskunlaşmış milli azlıqlar etnik, dini, irqi mənsubiyyətlərinə, mədəni-etnik dəyərlərinə görə əhalinin çoxluğunu təşkil edən Azərbaycan türkləri tərəfindən təqib olunmamış və diskriminasiyaya məruz qalmamışdılar. Bu ənənəyə sadiq olan Azərbaycan dövləti onun ərazisində məskunlaşmış milli azlıqların dinc yaşamaları, onların etnik- mədəni dəyərlərinin qorunması üçün zəruri siyasi və sosial şərait yaratmışdır. “Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir, üstünlüyümüzdür. Biz bunu qiymətəndiririk və qoruyub saxlayacağıq” [1,34] – deyən Ulu öndər bütün sonrakı siyası fəaliyyətini bu sərvətin əbədi olması istiqamətinə yönəltdi. Azərbaycanın multikultural ənənələrinin dövlət tərəfindən qorunması işində ən vacib olanı ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə bu məsələnin hüquqi sənədlərdə, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Konstitu-si- yasında əks olunmasıdır. Belə ki, multikulturalizm siyasətinin əsasını təşkil edən tolerantlıq (dözümlük) prinsipi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bir sıra maddələrində aydın şəkildə təsbit edilmişdir. Bununla bağlı “Bərabərlik hüququ” (maddə 25, bənd 3), “Milli mənsubiyyət hüququ” (maddə 44, bəndlər 1, 2), “Ana ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 21

dilindən istifadə hüququ” (maddə 45, bəndlər 1, 2) və başqa maddələri göstərmək mümkündür [2]. Ulu öndər haqlı olaraq multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik inkişafının tərkib hissəsi hesab edirdi. O, Azərbaycan ərazisində yaşayan milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının, o cümlədən etnik-mədəni, dini dəyərlərinin qorunmasını demokratiyanın mühüm prinsipi olan əsas insan hüquq və azadlıqları kontekstində görürdü. Ulu öndərin rəhbərliyi ilə, nəhayət ki, dönüşü olmayan demokratik inkişaf yoluna çıxmış Azərbaycan Respublikası onun qeyd etdiyi kimi, “dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın bütün vətəndaşlarının eyni hüquqlara malik” olmalarını təmin etməli idi. Təbii olaraq, Ulu öndər etnik millətçiliyə alternativ kimi bütövlükdə Azər- baycan xalqının və cəmiyyətinin, eyni zamanda Azərbaycan dövlətçiliyinin yüksə- lişini şərtləndirən və multikulturalizmin əsas mənəvi bazası olan azərbaycançılıq prinsipini milli ideologiya kimi irəli sürdü. O qeyd etdi ki, etnik millətçilik, nəhayət etibarilə, etnik separatizmə, xalqlar arasında münaqişəyə gətirib çıxarır. Azərbaycançılıq ideologiyası isə dinindən, dilindən, irqindən asılı olmadan ölkədə yaşayan bütün vətəndaşları birləşdirir. Ulu öndərin dediyi kimi, həqiqətən də, “Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da – bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır”. Bu sözlər bu gün də son dərəcə əhəmiyyətlidir və belə bir aydın siyasi həqiqəti aktuallaşdırır: biz, yəni Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlar məhz bir yerdə, məhz azərbaycanlı olaraq dünya üçün maraq kəsb edə bilərik. Biz ayrı-ayrılıqda heç kim üçün maraqlı deyilik! Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ölkəmizdə Azərbaycan xalqının multikultural ənənələrinin qorunması və inkişaf etdirilməsi sahəsində həyata keçirilən siyasi istiqamət yeni mərhələdə onun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir. Multikulturalizmi Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasəti, xalqımızın həyat tərzi kimi dəyərləndirən Prezident İlham Əliyev bu siyasətin həyata keçirilməsində BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığa xüsusi önəm verir. O, daima ölkəmizin bu təşkilatlar tərəfindən qəbul edilən milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı konvensiyalara qoşulmasının vacibliyini qeyd edir. Məhz bu siyasi xəttin nəticəsi kimi Azərbaycan Prezidentinin göstərişi ilə ölkəmizin 26 noyabr 2009-cu il tarixli Qanunla “Mədəni özünüifadə formalarının müxtəlifliyinin qorunması və təşviqinə dair” UNESKO Konvensiyasına qoşulmasını göstərmək olar. Azərbaycanın mənəvi-siyasi yüksəlişində son dərəcə vacib məqamlardan biri isə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü və iştirakı ilə 2011-ci ildən bəri mütəmadi olaraq Bakıda Beynəlxalq Humanitar Forumun keçirilməsidir. Artıq ənənəyə çevrilmiş bu Forumun 2012-ci ildə baş verən açılışı zamanı etdiyi çıxışında Prezident İlham Əliyev multikulturalizmi “alternativi olmayan, gələcək inkişaf üçün ən məqbul variant” kimi dəyərləndirməklə təkcə Azərbaycanda deyil, müasir 22 KAMAL ABDULLAYEV dünyada multikulturalizm meyillərinin gücləndirilməsinin vacibliyini xüsusi olaraq qeyd etmişdir [3,9-10]. Belə bir siyasi kontekstdə Prezident İlham Əliyevin 28 fevral 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşavirinin xidməti yaradıldı. Bu gün bu xidmət ölkənin ideoloji həyatının önəmli istiqamətlərini əlaqəli şəkildə öyrənən, obyektiv səbəbdən özünü göstərən müəyyən boşluqların doldurulmasını təmin edən vacib bir orqan kimi fəaliyyətini qurmaqdadır. Prezident İlham Əliyevin multikulturalizm siyasətinin növbəti əhəmiyyətli addımı Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasına dair 15 may 2014-cü il tarixində imzaladığı fərman oldu. Bu Mərkəzin yaradılmasının əsas məqsədi ölkəmizdə əsrlər boyu formalaşmış tolerantlığın, etnik-mədəni, dini müx- təlifliyin qorunmasını və çiçəklənməsini təmin etmək, habelə Azərbaycanı dünyada multikulturalizm mərkəzi kimi tanıtmaq və mövcud multikultural modelləri tədqiq və təşviq etməkdir [4]. Dünyanın multikulturalizm sahəsində aparıcı mütəxəssislə- rinin, görkəmli ictimai və siyasi xadimlərinin Bakıda Beynəlxalq səviyyədə belə bir Mərkəzin açılmasını son dərəcə təbii və işgüzar şəkildə qəbul etmələri məhz Azərbaycanın bu gün dünya multikulturalizminin mərkəzinə çevrilməsi reallığını aydın şəkildə nümayiş etdirir. Bu gün Azərbaycanda multikulturalizm sahəsində bir-birini tamamlayan, sistemli xarakter daşıyan siyasi iradə və onun gerçəkləşməsi proqramı uğurla həyata keçirilir. Prezident İlham Əliyevin multikulturalizmə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyərin dünya miqyasında real elmi, mədəni, sosial müstəvilərə köçürülməsi işində Heydər Əliyev Fondunun böyük xidmətləri danılmazdır. Bu gün Azərbaycan multikultural ənənələrinin qorunub saxlanması, təbliği ilə bağlı Heydər Əliyev Fondu olduqca əhəmiyyətli, möhtəşəm layihələr həyata keçirir. Bu layihələr Azərbaycan multikulturalizminin bir ölkə çərçivəsində qapalı inkişafını deyil, dünya çərçi- vəsində dinlərin və mədəniyyətlərin müxtəliflikləri rejimində fəaliyyət göstərmə- sini reallaşdırır. Fondun düşünülmüş, sistemli fəaliyyətində multikulturalizmin mühüm aspektlərindən biri olan mədəniyyətlərarası əlaqələrin möhkəmlənməsi istiqaməti xüsusi yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən “Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişləndirilməsi”, “Qloballaşma şəraitində mədəniyyətlərin rolu”, “Çoxmədəniyyətli dünyada sülh şəraitində birgə yaşama”, “Azərbaycan – tolerantlıq məkanı” layihələrini xüsusi qeyd etmək olar. Tərəqqipərvər dünya icti- maiyyəti, görkəmli şəxsiyyətlər və sıradan insanlar bu qəbildən olan tədbirlərin ke- çirilməsini, orada mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına həsr olunmuş məsələlərin müzakirə olunmasını və ən əsası, gerçəkləşdirilməsini böyük rəğbətlə qarşılayır. Müasir dövrdə Azərbaycan özünün multikulturalizm siyasəti və bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlərlə dünya dövlətlərinə, o cümlədən bu sahədə tarixən öz ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 23

zəngin təcrübəsi ilə tanınan Qərb ölkələrinə nümunə olmaqdadır. Məlum olduğu kimi, bir sıra Qərb ölkələri, o cümlədən Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya uzun illər apardıqları multikulturalizm siyasətindən bu gün rəsmi şəkildə imtina edirlər. İmtinanın əsas səbəbini ümumi şəkildə Böyük Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron 5 fevral 2011-ci il tarixində Münhendə təhlükəsizlik üzrə keçirilən konfransda çıxışında Böyük Britaniyada məskunlaşmış əcnəbilərin yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya etmək istəməmələri ilə izah etmişdir. Bəlkə də və çox güman ki, bu, siyasi bəhanədir. Bəlkə də, ölkələrdə iflasa uğrayan multikulturalizm siya- sətçilərinin özlərinə bəraət qazandırmaq cəhdidir. Və bunun fonunda təzahür edən, inkişafda olan multukulturalizmin Azərbaycan təcrübəsinin bütün dünyaya siyasi cəsarətlə nümayişi ona gətirib çıxarmışdır ki, bu gün artıq Yer kürəsinin hər yerin- də ədalətsevər insanlar ölkəmizi sarsılmaz multikultural dövlət imici əldə etmiş mərkəz kimi tanıyır. Qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan multikulturalizmi ölkəmizin siyasi simasının əsas cizgilərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisinin arzularından biri də elə bu idi.

ƏDƏBİYYAT

1. Heydər Əliyev, “Müstəqillik yolu”, Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997, http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/independ.pdf 2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1995, http://www.e-qanun.az/?internal=view&docid=897&doctype=0 3. Bakı Beynəlxalq Forumunun Materialları, 4-5 oktyabr 2012-ci il, Bakı, 2012. 4. Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 15 may, 2014-cü il, http://president.az/articles/11740 5. Chandran Kukathas, “Theoretical Foundations of Multiculturalism” http://econfaculty.gmu.edu/pboettke/workshop/fall04/theoretical_foundations.pdf

Камал Абдуллаев

Великий лидер Азербайджана - политический основоположник азербайджанского мультикультурализма

Резюме

В первые годы азербайджанской независимости великий лидер Гейдар Алиев определил чёткие идеологические цели для будущего успешного развития страны. Одна из намеченных и осуществлённых им целей состояла в развитии сформирован- 24 KAMAL ABDULLAYEV

ной на протяжении веков традиции мультикультурализма и выведении её на каче- ственно новый уровень. Мультикультурализм стал образом жизни в Азербайджане, и это неоспоримая истина. В настоящее время государством предоставлены широчайшие возможности для сохранения и развития литературы, культуры, языка и истории национальных меньшинств в Азербайджане. Представители всех религиозных конфессий молятся бок о бок, демонстрируя прекрасный пример совместного жития в Азербайджане. Общенациональный лидер Гейдар Алиев, являющийся политическим осново- положником азербайджанского мультикультурализма, считал политику мультикуль- турализма составной частью демократического развития страны. Именно поэтому мы с уверенностью говорим, что Гейдар Алиев – политический основоположник азер- байджанского мультикультурализма. Он говорил: «Многонациональный состав насе- ления Азербайджана  наше богатство». Вся последующая политическая деятельность общенационального лидера Гей- дара Алиева была направлена на увековечение этого богатства. По инициативе и ука- занию великого лидера защита азербайджанских мультикультуральных традиций государством была отражена в правовых документах, в том числе в Конституции Азербайджана. Принцип толерантности, лежащий в основе политики мультикульту- рализма, ясно закреплён в ряде статей Конституции Азербайджана. Президент Азербайджана Ильхам Алиев, успешно продолжая и развивая эту политику, в своих выступлениях неоднократно заявлял: «В эпоху глобализации, ак- тивизации обмена информацией и, в целом, процессов интеграции самоизоляция обречена на провал». В начале XXI века ряд западных стран в силу объективных и субъективных причин столкнулся с очень серьёзными трудностями в урегулировании проблем эт- нически многообразного общества. В ответ на это руководители ряда западных стран, таких, как Германия, Франция и Великобритания, официально заявили о про- вале политики мультикультурализма в нынешнее время. В современном мире стали формироваться два полярных взгляда на политику мультикультурализма . Один из полюсов можно назвать пессимистичным, другой  оптимистичным. Пессимистич- ный полюс сформировал бывший премьер-министр Великобритании Девид Кемерон и в 2011 году, в своем выступлении на Мюнхенской конференции по безопасности, попытался это обосновать. Оптимистичный же полюс формирует Президент Азер- байджана Ильхам Алиев. Пессимистичным доводам Кемерона Президент Ильхам Алиев противопоставил оптимистичный взгляд и политическую волю.

Ключевые слова: мультикультурализм, национальные меньшинства, общенациональный лидер, толерантность.

ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 25

Kamal Abdullayev

Azerbaijan’s National Leader as the Founder of the Policy of Multiculturalism

Abstract

During the first period of independence of Azerbaijan, National Leader Heydar Aliyev set clear ideological goals for the future successful development of Azerbaijan. One of the goals was to develop the Azerbaijani tradition of multiculturalism, which had taken shape down the centuries, and to bring it to a qualitatively new level. It is an undeniable truth that multiculturalism has become a way of life in Azerbaijan. Extensive opportunities have been created to maintain and develop the literature, culture, language and history of the ethnic minorities in Azerbaijan. Members of all religions pray side by side in Azerbaijan, giving an excellent example of co-existence. The political founder of Azerbaijani multiculturalism – National Leader Heydar Aliyev – considered the policy of multiculturalism to be an integral part of the democratic development of the country. That is why we say confidently that Heydar Aliyev is the founder of the policy of multiculturalism in Azerbaijan. He said: “The multi-ethnic make- up of the population of Azerbaijan is our wealth.” National Leader Heydar Aliyev directed all his later political work to perpetuating this wealth. On the initiative and instructions of the National Leader, legal documents were adopted to protect multicultural traditions, and this was also reflected in the Azerbaijani Constitution. The principle of tolerance that lies at the heart of multiculturalism policy is clearly set out in a series of articles of the Azerbaijani Constitution. The President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, who is successfully continuing and developing this policy, has said many times in his speeches that “isolation in the period of globalization, information exchange and active integration overall is doomed to fail”. At the beginning of the 21st century, for objective and subjective reasons a number of Western countries faced serious difficulties in regulating the problems of an ethnically diverse society. In response, the leaders of Germany, France, Great Britain and many other Western countries officially declared the failure of the policy of multiculturalism in our time. Two poles, two views of the policy of multiculturalism began to emerge in the modern world. We can call one of these poles pessimistic, and the other – optimistic. The pessimistic pole was shaped by the former prime minister of Great Britain, David Cameron, who tried to explain it in his speech to the Munich Security Conference in 2011. But the optimistic pole is being shaped by the President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev. He put forward an optimistic view and political will to counter David Cameron’s pessimistic conclusions.

Key words: multiculturalism, ethnic minorities, National Leader, tolerance.

______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

İSA HƏBİBBƏYLİ (Azərbaycan)

BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK

Xülasə

Məqalədə geniş və sistemli ədəbiyyat biliklərinə malik olan nadir dövlət xadimlə- rindən biri Heydər Əliyevin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf yolu haqqında fikirləri və görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərə verdiyi qiymət təqdim və təhlil olunur. Eyni zamanda, Ulu öndər Heydər Əliyevin, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın inkişafına və ya ayrı-ayrı yazıçı və şairlərə göstərdiyi qayğıya dair məlumatlar da oxuculara çatdırılır.

Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi şəxsiyyətlər, Ulu öndər, yazıçı, şair.

Tarix boyu böyük ədəbiyyat həmişə dünyanın qüdrətli dövlət xadimlərinin həyatında və siyasi fəaliyyətində mühüm yer tutmuşdur. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin taleyində və siyasi fəaliyyətində ədəbiyyat faktorunun yeri, rolu və imkanları çox geniş miqyasları əhatə etmişdir. Hər şeydən əvvəl, onu qeyd etmək lazımdır ki, Heydər Əliyev dünyada geniş və sistemli ədəbiyyat biliyinə malik olan nadir dövlət xadimlərindəndir. Hələ gənclik illərindən etibarən qeyri-adi mütaliə qabiliyyəti ilə fərqlənən, hətta cavan yaşlarında tamaşalarda peşəkar teatr xadimləri ilə yanaşı cəsarətlə səhnəyə çıxan Heydər Əliyevin dünyabaxışının formalaşmasında ədəbiyyat amili xüsusi yer tutmuşdur. Müasirləri onun “Vaqif” pyesində, “Qaralar ölkəsində” adlı dram əsərlərində əsas rolları ifa etdiyini xatır- layırlar. Hətta Heydər Əliyevin teatr həvəskarı olmasına dair nadir fotoşəkillər də görkəmli dövlət xadiminin Naxçıvan şəhərindəki muzeyində qorunub saxlanmaq- dadır. Bütün bunlarla bərabər, bu tarixi şəxsiyyət bədii ədəbiyyatın şəxsi tale- yindəki böyük rolunu özü də nəzərə çarpdırmışdır. O, 1997-ci ildə, müstəqillik dövründə keçirilən Azərbaycan yazıçılarının onuncu qurultayındakı nitqində bu gerçəkliyi aşağıdakı kimi etiraf etmişdir: “Şəxsən mən ədəbiyyatı çox sevən adamam və gənc vaxtlarımdan, hətta uşaqlıqdan, məktəbdə ilk ədəbiyyat nümunə- lərini oxuyandan ədəbiyyatı sevmişəm... Mənim bir insan kimi formalaşmağımda, təhsilimdə, əxlaqımda, mənəviyyatımda ədəbiyyatın, mədəniyyətin çox böyük rolu olmuşdur. Mən orta məktəbdə oxuyarkən Azərbaycan şairlərinin, yazıçılarının bütün əsərlərini sevə-sevə oxumuşdum... O illərdə, o uşaqlıq və gənclik illərində

 Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik. E-mail: [email protected] BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 27 onlar mənə o qədər təsir edib ki, mən onları unutmamışam. Bu, “oxumuşam, unutmamışam” sözləri sadəcə bir fikir deyil. Yəni onlar mənə təsir edib, mən onlardan bəhrələnmişəm, mənəvi qida almışam”. Əlbəttə, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin də xüsusi rəğbət bəslədiyi yazıçı və şairlər, ayrıca fərqləndirdiyi, üstünlük verdiyi bədii əsərlər olmuşdur. Bu məqamda dövlət xadimliyi çərçivəsində onun şəxsi ədəbi zövqü və maraqları da ifadə olunur. Böyük siyasi xadim dram əsərləri içərisində Cəlil Məmmədquluzadə- nin “Ölülər” tragikomediyasına, şairlərdən xalq şairi Səməd Vurğunun “Azərbay- can”ına, poema baxımından Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasına, milli mətbuat sarıdan “Molla Nəsrəddin” jurnalına, opera üzrə Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu”suna, mənzum faciələrdən Hüseyn Cavidin “İblis” əsərinə... xüsusi önəm verdiyini və ədəbi nümunələri xüsusilə fərqləndirdiyini nəzərə çarpdırmışdır. Hətta belə məqamlarda da Heydər Əliyevin bədii ədəbiyyata münasibətdə şəxsi maraqları ilə dövlətçilik düşüncəsinin üst-üstə düşdüyü, birbirini tamamladığı aşkar müşahidə olunur. Bütövlükdə isə Heydər Əliyev ədəbiyyata xalqın milli-tarixi varlığının, mənəviyyatının üzvi tərkib hissəsi kimi baxmış, mənsub olduğu xalqı ədəbiyyatı ilə bir yerdə bütöv bir tamın ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirmişdir. Yəni Heydər Əliyevin ədəbiyyat sevgisi Vətən və xalq sevgisinin əsas göstəricilərindən, zəruri amillərindən birini təşkil edir. Görkəmli dövlət xadimi hələ 1972-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının beşinci qurultayındakı tarixi nitqində məsələnin bu cəhətini ön mövqeyə çəkərək demişdi: “Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə öz xalqının həyatının ön sıralarında irəliləmişdir. Bu ədəbiyyat xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini ədəbiləşdirib bizə çatdırmış, bizim qarşımızda bütün əzəməti ilə açmışdır”. Ədəbiyyata xalqın taleyinin və tarixi yaddaşının əks-sədası kimi baxan Heydər Əliyev bədii düşüncədə tarixilik, millilik və müasirlik prinsiplərinə xüsusi dəyər vermişdir. Millilik, tarixilik və müasirlik Heydər Əliyevin dövlətçilik təli- mində ədəbiyyat siyasətinin əsasını təşkil edir. Bu prinsiplər qüdrətli dövlət xadiminin siyasi fəaliyyətinin də təməl şərtlərindəndir. Həmin prinsiplər Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində və ədəbiyyat siyasətində yanaşı mövcud olan amillər deyildir. Əksinə, qeyd olunan istiqamətlər Heydər Əliyev təlimində dövlətçilik fəaliyyəti ilə ədəbiyyat işinin vəhdətində, üzvi sintezində tam məna tapa bilir. Gör- kəmli dövlət xadimi dövlətçilik fəaliyyəti prosesində millilik amilini, tarixilik anlayışını və müasirlik prinsipini ardıcıl olaraq həyata keçirmək yollarındakı mübarizəsində ədəbiyyatda dərin iz salmış, köklü ənənələrə malik olan həmin amillərdən yerli-yerində, əsaslı şəkildə faydalanmaqla özünün ali məqsədinə nail olmağa çalışmışdır. Bu yüksək ali qayə isə hələ sovet rejimi çərçivəsində olsa belə, Azərbaycanda möhkəm milli əsaslara malik olan, davamlı tarixi ənənələri qoruyub saxlayan və müasir inkişafın önündə gedən dövlət hakimiyyətini formalaşdır- maqdan ibarət olmuşdur. Müşahidələr və təhlillər göstərir ki, sovet hakimiyyəti illərində Heydər Əliyevin bu istiqamətdə apardığı ardıcıl və düşünülmüş siyasəti özünün ilkin böyük bəhrələrini vermişdir. Belə ki, Azərbaycan yazıçılarının, xüsusən böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin, xalq şairləri Rəsul Rza, 28 İSA HƏBİBBƏYLİ

Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Məmməd Araz, bir qədər sonra Sabir Rüstəmxanlı kimi sənətkarların ana dili uğrunda apardıqları milli mücadiləyə dövlət səviy- yəsində müəyyən üsullarla meydan açılmış və bu, nəticə etibarilə xalq arasında və Mərkəzi hökumətdə Azərbaycan dilinin dövlət dili səviyyəsinə qaldırılması üçün ictimai rəyi hazırlamışdır. Cəmiyyətdə gedən həmin prosesləri zaman-zaman Mərkəzi hökumətin diqqətinə çatdırmaqla və məsələyə Siyasi Büro səviyyəsində aydınlıq gətirməyi bacarmaqla Heydər Əliyev Sovet hakimiyyəti illərində, 1978-ci ildə Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ölkənin Konstitusiyasına ayrıca maddə kimi daxil edilməsinə nail olmuşdu. Bununla yanaşı, milli mücadiləyə könül vermiş, ömür həsr etmiş yazıçılar isə deputat seçilmək, fəxri adlar və dövlət müka- fatları almaqla həm rəğbətləndirilmiş, həm də müdafiə olunmuşlar. Əslində, bu yolla Heydər Əliyev həm də onların fəaliyyətinə dəstək verdiyini sezdirmiş, o yazı- çıların toxunulmazlığına təminat vermişdir. Keçən əsrin 70-ci illərində Heydər Əliyevin Azərbaycanın bir qrup tanınmış dilçi alimlərini: Muxtar Hüseynzadəni, Əlövsət Abdullayevi, Yusif Seyidovu, Ağaməli Həsənovu çoxcildlik “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyinə görə respublikanın Dövlət mükafatı ilə təltif etməsi də elmi-ictimai və ədəbi-mədəni mühitdə ana dilinin mövqeyinin daha da möhkəmlən- dirilməsinə xidmət edirdi. Bununla Heydər Əliyev hələ XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətai ilə başlanan, zaman-zaman qabarıb-çəkilən ana dili siyasəti məsələsini ilk dəfə tam rəsmi olaraq dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirməklə tamamla- mışdır. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyevin dilimizin adının müəyyənləşməsi uğrunda apardığı mübarizə dövlətimizin maraqlarına, respub- likamızın reallıqlarına tamamilə uyğun idi. Bu sahədə də qəti fikrə, yekun qənaətə gəlmək üçün Heydər Əliyev Azərbaycan ziyalılarının, o cümlədən ədəbiyyat xa- dimlərinin dəstəyindən istifadə etməyi zəruri saymışdır. Onun 21 sentabr 1993-cü ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akadeymiyasında ziyalılarla görüşü zamanı irəli sürdüyü Azərbaycan dili anlayışı geniş mənada cəmiyyətin marağına, ölkəmizdə yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların maraqlarına uyğundur. Azərbaycan dili ideyası Azərbaycanda yaşayan bütün etnik qrupları öz ətrafında birləşdirən bir faktor kimi Azərbaycan yazıçıları tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Bundan başqa, millətin və ölkənin bütövlüyü düşüncəsinin cəmiyyətdə for- malaşdırılmasında da Heydər Əliyev ədəbiyyat faktorundan məqsədyönlü şəkildə faydalanmışdır. XX əsrin yetmiş-səksəninci illərində Cənub mövzusunda yazılmış əsərlərə dövlət səviyyəsində bəslənilən loyal münasibətlərin kökündə Cənubi Azərbaycanla bağlı ictimai fikri formalaşdırmaq tendensiyası dayanırdı. Nəhayət, Azərbaycan dövlətinin rəhbəri Heydər Əliyevin 12 iyun 1981-ci ildə ölkə yazıçıla- rının VII qurultayındakı nitqində Cənub ədəbiyyatı ilə əlaqədar söylədiyi aşağıdakı fikirlər Cənubi Azərbaycanla ədəbi-mədəni əlaqələrin yaradılmasına, dəmirdən də möhkəm olan prinsiplər əsasında formalaşdırılmış məhdudiyyətlərin aradan qaldı- rılmasına münasib şərait yaratmışdır: “Respublika Yazıçılar İttifaqının tərkibində Cənubi Azərbaycandan olan ədəbiyyatçılar da məhsuldar işləyirlər. Yaradıcılıq ittifaqının rəhbərliyi onlara daim diqqət yetirməli, onların əsərlərini respublikada BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 29 və respublikanın hüdudlarından kənarda geniş təbliğ etməlidir. Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycanla ədəbi əlaqələri möhkəmləndirmək, mədəniyyətin və mənəvi yaradıcılığın bütün sahələrində geniş əlaqələri inkişaf etdirmək, bizdə toplanmış zəngin bədii-estetik təcrübəni qələm yoldaşlarına vermək barədə düşünmək lazımdır”. O zamana qədər nəinki yazıçılar və alimlər, heç bir siyasətçi keçmiş Sovetlər İttifaqı məkanında Cənubi Azərbaycan, yaxud Cənub ədəbiyyatı haqqında rəsmi yığıncaqlarda bir kəlmə belə danışa bilməmişdi. Bu təkcə Azərbaycanda yox, geniş mənada sovet dövlətində həmin mövzuda son altmış ildə açıq ifadə edilən ilk mühüm tezislər idi. Bu tezislərin işığında səksəninci illərdən etibarən elmi-ədəbi mühitdə Azərbaycan ədəbiyyatının bütövlüyü və Cənubda yaşayan yazıçılarla əlaqələrin yaradılması istiqamətində ilk addımlar atılmağa başlamışdır. İran İslam Respublikasında yaşayan Məhəmmədhüseyn Şəhriyar kimi qüdrətli sənətkarı Azərbaycanın dövlət səviyyəsində səslənən bu cür bəyanatlarından sonra geniş dairədə tanımağa başladılar. Xalq şairləri Süleyman Rüstəmin və Məmməd Rahimin Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla şeirləşmələri, xalq şairləri Bəxtiyar Vahabzadə və Nəbi Xəzrinin ustad şairlə telefon danışıqları ictimai-ədəbi mühitdə ildırım kimi çaxmışdır. Yaxud əslən cənublu olan, lakin taleyin hökmü ilə Azər- baycanın şimalında yaşayıb-yaradan Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Hökümə Bülluri, Söhrab Tahir, Əli Tudə və başqaları kimi görkəmli söz ustlarının əsərləri ilə Cənubi Azərbaycanda əsaslı tanışlıq keçən əsrin səksəninci illərindən etibarən baş verdi. Eyni zamanda, bu dövrdən başlayaraq Cənub mövzusunda yeni əsərlər meydana qoyuldu. Azərbaycan Yazıçılar Birliyində və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbələrinin təşkili və çoxcildlik Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyalarının hazırlanıb nəşr edilməsi, ədəbi ictimaiy- yətə çatdırılması görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin atdığı qətiyyətli addım- ların, açdığı yeni üfüqlərin sayəsində mümkün olmuşdu. Bütün bunlara görə heç tərəddüd etmədən belə demək mümükündür ki, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev hələ sovet rejimi dövründə İran İslam Respublikası ilə, Cənubi Azər- baycanla ədəbi-mədəni əlaqələrin yaradılmasının əsasını qoymuş, qarşılıqlı münasibətlərin möhkəm təməlini atmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə Prezidenti Heydər Əliyevin yeni tarixi epoxada apardığı məqsədyönlü siyasət nəticəsində bu sağlam əlaqələr daha da genişlənmiş və möhkəmlənmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 29 oktyabr 1997-ci il tarixli Sərəncamı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Həmin dövlət sərəncamı əsasında qüdrətli sənətkarın yubileyi ilə bağlı Bakıda, Tehranda və Təbrizdə keçirilən genişmiqyaslı tədbirlərlə ölkələrarası ədəbi-mədəni əlaqələr yeni və daha yüksək səviyyəyə qaldırılmışdır. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimindəki millilik anlayışı özündə bütün dol- ğunluğu ilə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirir. Və yaxud da azərbaycançılıq Heydər Əliyevin apardığı milli siyasətin lokomotividir. Ədəbiyyat siyasəti görkəm- li dövlət xadiminin bu istiqamətdə apardığı geniş siyasi-ideoloji və təşkilati işin 30 İSA HƏBİBBƏYLİ

özülünü təşkil edir. Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərindən Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Nəriman Nərimanovun, Hüseyn Cavidin, həmçinin yeni dövr bədii fikrimizin Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev, Süleyman Rüstəm, Anar, Elçin, Qabil, Məmməd Araz, Mirvarid Dilbazi, Sabir Rüstəmxanlı və başqaları kimi onlarla nü- mayəndələrinin dövlət səviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi, aparılan tədqiqat- təbliğat işləri həmin sənətkarların xalqa daha yaxından tanıdılması ilə bir sırada, həm də Azərbaycançılıq ideyasının geniş miqyasda yayılmasına və dərindən mə- nimsədilməsinə uğurla xidmət etmişdir. Heydər Əliyev keçmiş İttifaq səviyyəsində ən yüksək siyasi dairələrdə böyük cəsarətlə bəyan edirdi ki, “Nizami Gəncəvi elə bir şəxsiyyətdir, tarixdə, dünya mədəniyyətində elə bir iz qoyub getmişdir ki, onun yubileyi hər il keçirilə bilər”. Nizami Gəncəvinin yubileyi bu böyük sənətkarın timsalında Azərbaycanın əvvəlcə keçmiş Sovetlər İttifaqında, daha sonra isə bütün mədəni dünyada tanıma missiyasına xidmət etmişdir. Dahi Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illiyi münasibətilə Heydər Əliyevin yubileyi keçirən Təşkilat Komitəsinin 1 avqust 1994-cü il tarixli yığıncağındakı böyük əks-səda doğurmuş nitqində səslənən aşağıdakı mülahizələr də Azərbaycanın, xalqımızın tanıdılma- sının qayğılarını əhatə edir: “Bu yubileyi keçirərkən biz xalqımızın özünü tanıma- sını təmin edəcəyik və etməliyik. Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın, tarixini öyrənsin, milli mədəniyyətindən, elmindən heç vaxt ayrılmasın. Şübhəsiz ki, bu yubileyin keçirilməsi indiki nəslin... tariximizin nə qədər zəngin olduğunu və Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə neçə töhfələr verdiyini dərk etməsinə şərait yaradacaq və hər bir azərbaycanlıda, ilk növbədə, gənc nəsildə milli iftixar, vətənpərvərlik hislərini daha da yüksəldəcəkdir. Bunun özü müstəqil Azərbaycanda bizim üçün çox gərəkli bir amildir”. Deməli, ədəbiyyat vasitəsilə milli-mənəvi özünüdərk prinsiplərinin daha da dərinləşdirilməsi, Azərbaycançılıq məfkurəsinin mənimsədilməsi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin əsas prinsiplərindəndir. Heydər Əliyev bu tarixi vəzifəni həm ölkə daxilində, həm də Azərbaycandan kənarda böyük bacarıqla həyata keçirmiş- dir. Böyük ədəbiyyat Heydər Əliyevin Azərbaycanı dünyada tanıtdırması baxı- mından da mühüm vasitələrdən birinə çevrilmişdir. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi qüdrətli sənətkarların yubileylərinin, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanla- rının yaranmasının 1300 illiyinin beynəlxalq miqyasda keçirilməsi görkəmli dövlət xadiminin Azərbaycan xalqını və ölkəsini dünya səviyyəsində tanıtmasına, dövlətimizə və xalqımıza etibarlı tərəfdaşlar qazandırmasına doğru istiqa- mətləndirilmiş və müsbət nəticələrin əldə edilməsinə səbəb olmuşdur. Bundan başqa, müxtəlif bəhanələrlə Azərbaycan xalqına mənsub olmasına şübhə ilə yana- şılan, ətrafında yersiz və haqsız mübahisələr açılan ədəbiyyat xadimlərinin yubiley- lərinin keçirilməsi həm də həmin şübhəli mülahizələrin, məqamların, iddiaların aradan qaldırılmasına, Azərbaycan gerçəkliyinin daha dərindən əsaslandırılıb təsdiq olunmasına hesablanmışdır. Nizami Gəncəvinin 840 illik, Məhəmməd Füzu- linin 500 illik, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illik yubileyləri prose- sində aparılan məqsədyönlü elmi-ideoloji işin sayəsində ortaq cəhətləri ilə yanaşı, BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 31 bu sənətkarların və abidələrin Azərbaycan xalqına məxsusluğu nəinki möhkəm surətdə əsaslandırılmış, hətta bütün dunyaya bəyan edilmişdir. Bunlar isə Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində həm də Azərbaycanın mənafelərinin qorunması, müdafiə edilməsi kimi məsələlərin də əhatə olunduğunu nəzərə çarpdırır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində tarixilik prinsipinin də özünəməxsus yeri vardır. Əslində bu amili tarixi dərk prinsipi də adlandırmaq olar. Böyük dövlət xadimi Heydər Əliyev bu fikirdə idi: “Azərbaycanın qədim tarixini, əsrlər boyu keçdiyi yolu həm öz vətəndaşlarımıza, həm də... respublika- mıza maraq göstərən adamlara tanıtmaq lazımdır”. Heydər Əliyev Azərbaycan xalqına özünün soykökünü, milli-tarixi keçmişini dərindən və əsaslı şəkildə dərk etdirmək, mənimsətmək, xalqımızda milli qürur hislərini daha da yüksəltmək üçün tarixi mövzularda bədii əsərlərin yazılmasına meydan verilməsini zəruri saymışdır. Görkəmli Azərbaycan yazıçıları Anarın, Elçinin, İsa Hüseynovun, Əzizə Cəfərzadənin, Hüseyn İbrahimovun, Fərman Kərimzadənin, Əlisa Nicatın və başqalarının tarixi mövzularda yazdıqları bədii əsərlər milli-tarixi özünüdərk proseslərinin dərinləşməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Tarixi mövzularda yazılmış bədii əsərlərin əsasında filmlərin çəkilməsi, teatr tamaşalarının hazırlan- ması, bu əsərlərdən bəzilərinin rus dilinə tərcümə olunması Türkiyədə nəşri prosesinin kütləviləşdirilməsinə və miqyasın genişlənməsinə özünün layiqli töhfəsini vermişdir. Azərbaycan təkcə müasir inkişaf səviyyəsi ilə deyil, həm də zəngin tarixi ənənələri ilə dünyada tanıdılmışdır. Heydər Əliyevə görə, tarixi mövzuda yüksək bədii səviyyədə əsər yazmaq yazıçıların Vətən və xalq qarşısındakı ən məsul vəzifələrindəndir. Belə əsərlərdə tarixiliklə bədiiliyin vəhdət daşımalı olduğunu da görkəmli dövlət xadimi diqqət mərkəzinə çəkmişdir: “Tarixi simaların obrazları yaradılan və tariximizin çox mühüm dövrləri tərənnüm olunan ədəbi əsərlər ən yüksək səviyyədə yazılmalıdır. Bunlar çox mühüm, açıq deyək ki, mürəkkəb mövzulardır. Belə mövzuların öhdə- sindən yalnız yüksək istedadlı, dərin bilikli sənətkarlar gələ bilərlər”. Siyasi istiqaməti ilə yanaşı, elmi cəhətdən də əhəmiyyətli olan yuxarıdakı mülahizələr tarixiliklə bədiiliyin sintezinə dair Heydər Əliyev tezisləri kimi səs- lənir. Bu cür aydın və konkret tələblər tarixi mövzuların meydanını genişləndirmiş, həmin mövzuda layiqli bədii əsərlərin yazılması ilə nəticələnmişdir. Bu isə öz növbəsində milli-tarixi dərk proseslərinin dərinləşdirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Heydər Əlyievin ədəbiyyat siyasətində müasirlik meyarının özünəməxsus rolu və yeri vardır. Böyük siyasətçinin nəzərində müasirlik genişmiqyaslı bir kateqoriya kimi həm çağdaş həyatın ədəbiyyatda əks etdirilməsi, həm də müasir düşüncənin, yeni təfəkkürün ədəbiyyata gətirilməsi vəzifələrini əhatə edir. Ona görə də Heydər Əliyev həmişə “öz dövrünü tam dolğunluğu ilə göstərməyin, ictimai inkişafın dialektikasını bədii formada canlandırmağın, onun ən mühüm meyil- lərini və qanunauyğunluqlarını açmağın necə məsul vəzifə olduğunu hər bir sənətkarın dərk etməsi çox böyük vəzifədir” qənaətində olmuşdur. Onun fikrincə, müasir həyatdan söz açan əsl sənətkar ötəri, keçəri meyilləri deyil, “ictimai inki- 32 İSA HƏBİBBƏYLİ

şafın müqəddəratını müəyyən edən prosesləri və hadisələri ilk növbədə etməlidir”. Heydər Əliyev hesab edirdi ki, “bizim zəmanəmiz və müasirlərimiz haqqında gözəl əsərlər yaratmaq Azərbaycan yazıçılarının əsas qayğısı olmalıdır”. Həm keçmiş sovet hakimiyyəti illərində, həm də müstəqillik dövründə görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Azərbaycan yazıçılarının qurultayların- dakı dərin məzmunlu məruzələri, müasir ədəbiyyatın, yaxud da ki ədəbiyyatda müasirlik məsələsinin bədii əksinin proqramına çevrilmişdir. Onun müasiri olduğu sənətkarların yubiley mərasimlərindəki çıxışları müasir həyat və çağdaş ədəbiyyat münasibətlərinin əsas ana xətləri ilə açılmasına aydınlıq gətirmişdir. Beləliklə, cəmiyyətdə və ədəbiyyatda müasirlik anlayışının Heydər Əliyev konsepsiyası formalaşmışdır. Fikrimizcə, XX əsrin altmışıncı illərindən sonra yaranan müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ən yaxşı nailiyyətlərini həmin müdrik konsepsiyanın işığında qazana bilmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimi sözün həqiqi mənasında əsl professi- onallığa əsaslanır. Görkəmli dövlət xadiminin ayrı-ayrı sənətkarlar, konkret bədii əsərlər, teatr tamaşaları haqqındakı baxışları və mülahizələri ədəbiyyatşünaslıq və sənətşünaslıq elmlərinin ən yüksək tələbləri və prinsiplərindən ucada dayanır. O, yazıçılara və əsərlərə qiymət verərkən ədəbiyyatşünaslığın, yəni elmin tələblərin- dən deyil, ədəbiyyatdan və həyatdan çıxış etmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimi ədəbiyyatşünaslıq və sənətşünaslıq, tarix və dilşünaslıq elmlərini də zəngin- ləşdirmiş və inkişaf etdirmişdir. Azərbaycanda professional milli dövlətçilik siya- sətinin banisi olan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ədəbiyyat haqqında elmdə də professionallıq siyasətinin böyük müdafiəçisidir. Bədii ədəbiyyatla bir sırada ədəbiyyatşünaslıq, sənətşünaslıq, dilşünaslıq kimi elmlər də Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin zəminində yeni inkişaf səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanları olan “Ədəbiyyat qəzeti”nin “Azər- baycan”, “Qobustan” və “Ulduz” jurnallarının nəşrinin dövlət tərəfindən maliyyə- ləşdirilməsi də Heydər Əliyevin çətin keçid dövrü proseslərində milli ədəbiyyatın inkişafına göstərdiyi böyük qayğının əməli təzahürüdür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin əsaslandığı azərbaycançılıq siyasətinin ideoloji özülü görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət təlimindən yoğrulmuşdur. Prezident İlham Əliyev bu əbədiyaşar təlimi yeni epoxanın prinsiplərinə uyğun olaraq, əlavə müddəalarla daha da zənginləşdirərək, müasir dövrün ədəbiyyat siyasətini müəyyən etmişdir. azərbaycançılıq və müstəqil dövlətçilik ölkəmizin ədəbiyyat siyasətində Heydər Əliyev – İlham Əliyev epoxasının ortaq ana prinsipidir. Bu baxımdan yanaşdıqda görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin “Dədə Qorqud” dastanlarına münasibəti ilə Prezident İlham Əliyevin qiymətləndirməsi biri digərini tamamlayır. Vaxtilə “Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyinin qeyd olunması haqqında fərman imzalamış və möhtəşəm yubiley tədbirləri keçirmiş Heydər Əliyev bu dastana mühüm azərbaycançılıq hadisəsi kimi baxmışdır: ““Kitabi-Dədə Qorqud” dastanla- rının fövqəladə əhəmiyyəti ondadır ki, o, bizim tariximizin 1300 illik dövrünü həm əks etdirir, həm də bir daha təsdiq edir. O, tarixi köklərimizi dünyaya göstərir, BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 33 oğuz, türk mənşəyimizi və zəngin tariximizi sübut edir. Bunlar bizim hamımız üçün, xalqımızın bu günü, gələcəyi üçün əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 13 dekabr 2013-cü ildə Bakı şəhərində Dədə Qorqud parkının və Dədə Qorqud heykəlinin açılışı mərasimindəki çıxışında da azərbaycançılıq ön mövqedə dayanmışdır: “Kitabi- Dədə Qorqud” Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Bu əsərdə Azərbaycan xalqı- nın keçmiş həyat tərzi, məişəti, psixologiyası əks olunmuşdur. Dastanın qəhrə- manlarının adlarını Azərbaycanın çoxsaylı yaşayış məntəqələrində görmək olar... Əsərdə Oğuz eli kimi coğrafi məfhum bütün Azərbaycan oğuznamələrini əhatə edir”. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən verilmiş ““Dədə Qorqud” dastanları əsasında çoxseriyalı bədii televiziya filminin çəkilməsi haqqında” 28 dekabr 2013-cü il və ““Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” 20 fevral 2015-ci il tarixli Sərəncamların ruhunda, mahiyyətində müasir dövrdə azərbaycançılıq faktorunun əhəmiyyəti məsələsi üstünlük təşkil edir. Azərbaycanın bir çox görkəmli sənətkarları ilə əlaqədar dövlət tədbirlərində, o cümlədən xalq şairi “Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 90 illiyi haqqında” 14 yanvar 2015-ci il tarixli Sərəncamında da azərbaycançılıq məfkurəsi prinsiplərinin diqqət mərkəzinə çəkilməsi Prezident İlham Əliyevin ədəbiyyat siya- sətində azərbaycançılığın davamlı xətt təşkil etdiyini göstərir: “Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin xüsusi mövqeyə malik görkəmli simalarındandır. Sənətkarın insanı daim mənəvi ucalığa səsləyən poetik-fəlsəfi məzmunlu yaradıcılığı milli poeziyada vətəndaş ruhunun qüvvətlənməsində və ədəbi-ictimai fikrin istiqlal ideyaları ilə zənginləşməsində böyük rol oynamışdır”. Yeni tarixi epoxada görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində formalaşmış ənənələr ardıcıl olaraq yaradıcı şəkildə davam etdi- rilmişdir. Ölkəmizdə hazırkı şəraitdə adlı-sanlı sənətkarların dövlət səviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi, onların əsərlərinin sanballı yubiley nəşrlərinin hazır- lanaraq geniş oxucu auditoriyasına təqdim edilməsi bədii yaradıcılıq fəaliyyətinin daha da inkişaf etdirilməsinə təkan verir. Həmçinin böyük xidmətləri nəzərə alınmaqla tanınmış yazıçılara fəxri adların, fərdi təqaüdlərin və yaradıcı gəncliyin istedadlı nümayəndələrinə mükafatların verilməsi də Ulu öndər tərəfindən ədəbi prosesin stimullaşdırılması siyasətinin konkret davamından ibarətdir. Bundan başqa, uzunillik fasilədən sonra Azərbaycan Respublikası Dövlət Mükafatının yenidən bərpa edilməsi də ədəbiyyat siyasəti sahəsindəki varisliyin əməli ifa- dəsidir. Bütün bunlarla bərabər, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətlərinə, ölkəmizin artan iqtisadi imkanlarına uyğun olaraq, ədəbiyyat siyasəti sahəsində bir sıra yeni tədbirlərin həyata keçirilməsi də müşahidə olunmaqdadır. Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində Heydər Əliyev mükafatının müəyən edilməsi və həyata keçirilməsi, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan dövlətinin ədəbiyyat siyasətini müəyyən edən görkəmli dövlət xadiminin xatirəsinə böyük ehtiramın ifadəsidir. Heydər Əliyev mükafat- larının təsis olunması ədəbiyyat və incəsənətin Ulu öndərin Ümummilli ideallarına 34 İSA HƏBİBBƏYLİ layiq şəkildə inkişaf etdirilməsi ənənəsinin yaşadılması deməkdir. Eyni zamanda, son vaxtlarda “Qızıl çinar”, “Buta” kimi yüksək səviyyəli mükafatların meydana çıxması, Heydər Əliyev Fondunun mükafatları və təqaüdlərinin yaradılması möv- cud siyasətin işığında formalaşan yeni ənənələrdir. Bakıda “Dədə Qorqud” abidə kompleksinin yaradılması, xalq qəhrəmanı Koroğlunun abidəsinin ucaldılması müstəqillik dövrü ədəbiyyat epoxasının möhtəşəm hadisələridir. Son illərdə ölkədə aparılan böyük quruculuq proseslərinin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin, Azərbaycan Dövlət Milli Dram Teatrının, Opera Teatrının, Cəlil Məmmədquluzadə adına Nax- çıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının, Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin və ölkəmiz- dəki digər teatr binalarının, görkəmli yazıçıların muzeylərinin əsaslı şəkildə yenidən qurulması, yeni texnologiya və müasir avadanlıqlarla təchiz edilməsi, Mu- ğam Mərkəzinin yaradılması, Naxçıvanda Ədəbiyyat muzeyinin və Şahbuz rayonunda Məmməd Araz muzeyinin, Kəngərli rayonunda Şahtaxtinskilər muzeyinin, Gədəbəydə Ozan Mərkəzinin tikilib istifadəyə verilməsi bədii ədəbiyyatın, söz sənətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Bütün bunlar ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət işini müstəqillik dövrünün yüksək tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirilməsi tədbirlərinin yeni səviyyəyə qaldırdığını qabarıq şəkildə nümayiş etdirir. Beləliklə, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev yeni tarixi epoxanın ədəbiyyat siyasətini formalaşdırır və ardıcıl olaraq yaradıcı şəkildə inkişaf etdirir. Müstəqil Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən ədəbiyyat siyasəti yeni ədəbiyyat axtarışlarının və çağdaş ədəbi nəslin meydana çıxması, ərsəyə gəlməsi ilə nəticələnir. Müasir dövrün ədəbiyyat siyasəti azərbaycançılıq məfkurə- sinin daha da zənginləşdirilməsinə də xidmət edir. Göründüyü kimi, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin böyük rolu və təsiri olmuş- dur. Əslində, Azərbaycanın son qırx ildəki ədəbiyyatı Heydər Əliyev epoxasının ədəbiyyatıdır. Hesab edirik ki, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının bir məsul vəzifəsi də yeni tarixi epoxanın fonunda görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin mükəmməl, hərtərəfli şəkildə işlənmiş, ciddi ədəbi-tarixi meyarlara cavab verən bədii obrazını yaratmaqdan ibarətdir.

ƏDƏBİYYAT

1. Heydər Əliyev. Azərbaycan elminin keşiyində. Sənədlər və materiallar. I cild. Bakı, “Turxan” NPB, 2013 2. İsa Həbibbəyli. Heydər Əliyev dövlətçilik təlimi və müasir dövr. Naxçıvan, “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2013 3. Elmira Axundova. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman. I-II c., Bakı, 2007; III c. Bakı, 2008; IV c. Bakı, 2009; V-VI c. Bakı, 2013 4. Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Elm”, 2010 5. Heydər Əliyev ideyaları XXI əsrdə. Azərbaycanın inkişaf yolu. Bakı, “Azərbaycan”, 2009 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 35

Иса Габиббейли

Большая литературная политика и современность

Резюме

В статье представлены и анализированы суждения одного из редчайших госу- дарственных деятелей, обладаюшего широкими и системными знаниями в области литературы,  Гейдара Алиева о путях развития азербайджанской литературы и оценка, данная им выдающимся литературным личностям. В то же время, до читателя доводятся сведения относительно того, как великий лидер Гейдар Алиев заботился о развитии литературы и об отдельных писателях и поэтах.

Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанская литература, литературные личности, великий лидер, писатель, поэт.

Isa Habibbeyli

Great Literary Policy and Modernity

Abstract

This article presents and analyses the view of the development of Azerbaijani literature of one of the rare statesmen to have an extensive, comprehensive knowledge of literature, Heydar Aliyev, and considers his opinions of the most prominent authors. At the same time, the article informs readers about National Leader Heydar Ali- yev’s careful attention to the development of literature and to individual writers and poets.

Key words: Heydar Aliyev, Azerbaijani literature, literary men, National Leader, author, poet.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan) 

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ

Xülasə

Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev hələ Sovet İttifaqı dövründə Azərbaycana rəhbərlik edərkən ana dilinə böyük qayğı ilə yanaşmış və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusi- yasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı xüsusi maddənin daxil edilməsi bunun əyani sübutudur. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikaya rəhbərlik etdiyi müddətdə də (1993-2003-cü illər) Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti və onun ölkədə tətbiqi işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bir sıra sərəncamlara imza atmışdır. Ulu öndərin dil siyasətini onun layiqli davamçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də uğurla davam etdirir və daima diqqət mərkəzində saxlayır.

Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan dili, dövlət dili, İlham Əliyev.

Məlum olduğu kimi, hər bir xalqın ana dili onun varlığının ən başlıca göstə- ricisi, özünütəsdiqidir. Ana dili xalqın, millətin özünəməxsusluğunu, tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan, əsrlərdən-əsrlərə çatdıran əvəzsiz milli sərvət- dir. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, “xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir”. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri,necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə de- sək, “ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir”. Tarixin müxtəlif dönəmlərin- də ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqla- rından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə

 Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. E-mail: [email protected] HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 37 demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə – elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərin- dən biridir. Xalqımızın böyük oğlu, Ümummilli lideri Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969) Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, 1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən əv- vəlki çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli addımı ilə həm milli ziyalılarımızın böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara mənəvi dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi,bu məsələnin müsbət həlli üçün geniş üfüqlər açdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyev Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayında iştirak edərək doğma ana dilində çıxışı ilə tədbir iştirakçılarını heyran qoydu. Ulu öndər bununla kifayətlənməyərək həm də respublikanın bir qrup tanınmış şair və yazıçılarını qəbul edərək onlarla apardığı səmimi söhbətlərində ana dili məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında Ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbay- can Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Totalitar rejimin hökm sürdüyü, qatı rus millətçiliyi və şovinizmi- nin baş alıb getdiyi keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi. Ulu öndər 1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbay- can Milli Elmlər Akademiyasının binasında dilimizin adı ilə bağlı keçirilən ümum- respublika yığıncağında həmin tarixi hadisəni yada salaraq demişdir: “Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də ya- zaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəki- niz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz? Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu”. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində respublikamızda milli ana dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq, 1974-cü ildə ali məktəblər üçün hazırlanmış dördcildlik “Müasir Azərbay- can dili” dərsliyi respublika Dövlət mükafatına layiq görüldü. Heydər Əliyevin ana dilinə olan sonsuz sevgi və qayğısının təzahürü olan bu cəsarətli addımı ölkəmizdə 38 MÖHSÜN NAĞISOYLU dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş imkanlar açdı, dilçi alimlərə qol-qanad verdi, elmi ictimaiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi: Azərbaycan keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm aləmin- də türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanındı. Belə ki, keçən yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində yeganə elmi orqanı olan “Sovetskaya Türkologiya” jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə də Bakıda – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin orqanı kimi “Türkologiya” adı ilə bey- nəlxalq dərgi statusunda dörd dildə (Azərbaycan, türk, rus, ingilis) nəşr olunur. Ölkəmiz 1991-ci ildə öz dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, milli dövlətçi- liyin başlıca rəmzlərindən biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qa- zandı. Məhz bu mərhələdə milli dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hər- tərəfli araşdırılması və beynəlxalq aləmdə tanınması üçün daha böyük imkanlar ya- randı, bu yöndə geniş üfülər açıldı və bir sıra mühüm və sanballı işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz mahir natiq Ulu öndər Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, Ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq Azərbaycan Respub- likasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmil- ləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adı emosiyaların təsiri ilə “türk dili” adlandırılmış və o dövrün səriştəsiz rəhbərliyinin bu tələsik qərarı ciddi etirazlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyev 1993- cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkəyə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürdükdən sonra yeni yaranmış şəraitdə digər vacib məsələlərlə yanaşı, dil siya- sətinə də xüsusi önəm verdi. Ümummilli lider dil məsələsinə birinci növbədə azər- baycançılıq ideologiyası prizmasından yanaşdı və 1995-ci ilin payızından başlayaraq məhz bu mövqedən dilimizin adı ilə bağlı geniş müzakirələr aparmağa başladı. Tam demokratiklik, fikir azadlığı şəraitində keçən həmin müzakirələr za- manı dilimizin adının yarım əsrdən artıq işləndiyi şəkildə, yəni Azərbaycan dili ad- landırılmasına üstünlük verildi. Bu məsələdə birinci növbədə azərbaycançılıq konsepsiyası əsas götürülür və nəzərə alınırdı ki, Azərbaycan dili anlayışı artıq neçə on illərdir ki, ölkədə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən qəbul olunmuş, bu dil artıq kifayət qədər işlənmə təcrübəsi qazanmış və müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artması ilə tarixdə və beynəlxalq arenada da bu adla HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 39 tanınmışdır. Ulu öndər dilimizin adı məsələsi ilə bağlı çoxsaylı çıxışlarında bu məsələyə siyasi uzaqgörənliklə, müdrikcəsinə yanaşaraq demişdir: “Tarixi köklə- rimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən , həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçi- liyi, ölkəmizin bugünü və gələcəyi nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil”. Onu da qeyd edək ki, adıçəkilən ümumxalq səsverməsi günü Ümummilli lider jurnalistlərlə gö- rüşü zamanı dilimizin adı ilə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdir: “Bizim dilimiz Azərbaycan dilidir, biz azərbaycanlıyıq, respublikamız Azərbay- candır. Ancaq tarix, dilçilik elmi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dili dünyada mövcud olan türk dilləri qrupuna daxildir”. Beləliklə, Heydər Əliyevin dilimizin adı ilə bağlı mülahizələri sübut etdi ki, Ulu öndərin apardığı dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbay- cançılıq konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının əsas qanununa − Konstitusiyasına “Dövlət dili” adlanan ayrıca bir maddə (maddə 21) daxil edildi. Ümummilli liderin ölkə- mizdə apardığı məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin əsaslarını özündə birləşdirən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının həmin maddəsində birmənalı şəkildə qeyd olunur: I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyanın “Dövlət dili” haqqındakı maddəsinin ikinci bəndindən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında yaşayan və müxtəlif dillərdə danışan digər xalqların və etnik qrupların milli dillərinin sərbəst işlədilməsinə və inkişafına da dövlət tərəfindən tam təminat verilir. Bu mühüm amil isə müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin həm də böyük humanizmi və demokratik ruhu ilə səciyyələndiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Belə ki, ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında, məişətdə ana dillərində ünsiyyət saxlamalarına, istənilən dildə təhsil almaq hüquqlarına dövlət səviyyəsində zəmanət verilir. Müstəqillik illərində Ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində dil siyasəti həmişə aparıcı ol- muşdur. Ana dilini ürəkdən sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən Ümummilli lider bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu çıxışlarında dilimizin rəngarəng ifadə vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən uğurla istifadə etmiş, özünəməx- sus jest və mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində milli dilin azərbaycançılıqla birbaşa bağlılığı məsələsini də önə çəkmiş, xüsusi olaraq 40 MÖHSÜN NAĞISOYLU vurğulamışdır: “Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. Əgər Azərbaycan dil olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların hamısı bir-birinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu təkcə dil məsələsi deyil, bu həm də azərbaycançılıq məsələsidir”. Azərbaycan dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəl- xalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın Ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, “qəlb şairi” (Gibb) Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi geniş miqyasda keçirildi. 1999- 2000-ci illərdə isə dilimizin ən əski qatını özündə yaşadan ana abidəmiz “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu yubileylər həm də əbədiyaşar söz sənətinin və onun ifadə vasitəsi olan ana dilinin təntənəsi, dilimizə göstərilən böyük diqqət və qayğının göstəricisi kimi dəyərlən- dirildi və milli ziyalıların, bütövlükdə, xalqımızın yaddaşına əbədi olaraq həkk olundu. Ulu öndər Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haq- qında” 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi, formalaşması və möhkəm- ləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şərait yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və dil siyasə- tinin azərbaycançılıqla bağlılığı qeyd olunurdu. Ümummilli liderin əsəri olan bu tarixi fərmanda müstəqil Azərbaycan dövlə- tinin dil siyasətinin mərkəzində iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə - bu dilin dövlət dili səviyyəsində in- kişafı üçün hər cür imkan və şəraitin yaradılması. Adıçəkilən tarixi qərara əsasən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlə- rindən sayılan Azərbaycan dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsinə, onun lazımi səviyyədə öyrənilməsinə və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də sadalanan işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tap- HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 41 mışdır. Belə ki, həmin fərman çərçivəsində ilk növbədə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış və yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili” haqqında qanun layi- həsinin hazırlanması barədə müvafiq qurumlara göstəriş verilmişdi. Bundan əlavə, ölkənin müxtəlif nazirlik, idarə və təşkilatlarında dövlət dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi, ali təhsil ocaqlarında və orta məktəblərdə Azər- baycan dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması qarşıya bir vəzifə olaraq qoyulurdu. Fər- manda, həmçinin Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araş- dırmaların nəşri də icrası nəzərdə tutulan başlıca məsələlər sırasında yer alırdı. Bu tarixi qərarda eyni zamanda Azərbaycan dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının yerlərdə tətbiqi işinə nəzarətin gücləndirilməsi və ölkədə çap olunan mətbuat orqanlarının, kitabların 2001-ci il avqustun 1-nə qədər bütövlükdə latın əsaslı Azərbaycan əlifbasına keçidi bir vəzifə olaraq müvafiq orqanlar və dövlət qurumları qarşısında qoyulurdu. Qeyd edək ki, Ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı bu tarixi fərmanından irəli gələn bütün məsələlər tezliklə öz müsbət həllini tapdı və bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə götürdükdə fərmanda irəli sürülən müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə çatmaq üçün konkret yolları göstərir, istiqamətləri müəyyənləşdirirdi. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə də imza atmışdır: - “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” 9 avqust 2001-ci il tarixli Fərman; - Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu - “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respubli- kası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar 2003-cü il tarixli Fərman. Ölkədə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbay- can Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi. Beləliklə də, dövlətin dil siyasətinin həyata keçirilməsi, ana dilinin nüfuz və statusunun qaldırılması üçün daha münbit şərait və geniş imkanlar yarandı. Üç fəsildən, iyirmi maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasında Dövlət Dili haqqında Qanun isə ilk növbədə ölkə konstitusiyasına uyğun olaraq, dilimizin dövlət dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında deyildiyi kimi, “Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən biri sayır, onun 42 MÖHSÜN NAĞISOYLU tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilmsəi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsi üçün zəmin yaradır”. Burada diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində lazımı qayğı göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət isə Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən zəmin yaradılmasıdır. İkinci məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində (I fəsil, maddə 3.0.6) xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Adıçəkilən qanunla Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün mərasim və tədbirlərin, eləcə də televiziya və radio yayımlarının dövlət dilində aparılmasının rəsmiləşdirilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin ana dilinə hərtərəfli qayğısının təcəssümünü özündə əks etdirən Dövlət Dili haqqında Qanunda Azərbaycan dilinin saflağının qorunması, ədəbi dilin normalarına əməl edilməsi, ölkəmizdə dilçilik elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinin inkişafı üçün lazımı şəraitin yaradılması və s. kimi məsələlər də nəzərdə tutulmuşdur. 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman isə adından göründüyü kimi Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Fərmanda, həmçinin Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsinin müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri sayıldığı və onun tətbiqi, qorunması və inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərildiyi vurğu- lanır və bu sahədə görüləcək işlər başlıca bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini, inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir. Bu tarixi qərarlar bütövlükdə götürdükdə Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər açmışdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azər- baycan Respublikasında dil siyasətinin möhkəm əsaslar üzərində formalaşdırılması, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması bilavasitə Ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şə- raitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən, dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 43

Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli Sərəncamına uyğun olaraq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olu- naraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azər- baycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel 2013- cü il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” adından göründüyü kimi, ana dilimizin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi ba- xımından xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, “Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir”. İlk növbədə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı və tətbiq dairəsinin genişlənməsi üçün böyük imkanlar yaradan Dövlət Proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir ki, bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Dövlət Proqramının icrasına dair təqdim olunan Tədbirlər Planında göstəri- lən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur. Bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Ümumiyyətlə, Dövlət Proqramı milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyə- sinin yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli işlər görmək üçün əlverişli zəmin və geniş imkanlar yaradır. Adıçəkilən tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlər üzərinə böyük vəzifələr qoyur, onları bu yöndə əməli işlər görməyə səfərbər edir. Qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə Prezidentinin Azər- baycan dili haqqında 9 aprel 2013-cü il tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onlar sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və 44 MÖHSÜN NAĞISOYLU mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) ya- radılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azər- baycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırlmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə bağlı bu qeydlərimiz açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözləri bu qayğının ən bariz nümunə- sidir: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginlə- şibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xal- qın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi müm- kün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sü- rətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır”. Ulu öndərin Azərbaycan dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəsisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Ağamusa Axundov. Dilimizə dövlət qayğısı/ Ağamusa Axundov. Dil və ədəbiyyat. B 2002 2. Ağamusa Axundov, Müseyib Məmmədov, Məsud Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm. 1988 3. Möhsün Nağısoylu. Azərbaycan Respublikasında dövlət dili siyasətinin möhkəmləndirilməsi/ Müstəqillik yollarında 25. Bakı. Şərq-Qərb 2016 4. Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili/ Seçilmiş əsərləri X cild. Bakı. Elm və təhsil, 2014 5. Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Azərbaycan. Ata M. 2008 6. Tofiq Hacıyev. Özü, varisi və ana dili/ Heydər Əliyev 90. Bakı, Elm, 2013

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 45

Мохсун Нагисойлу

Гейдар Алиев и азербайджанский язык

Резюме

Общеенациональный лидер азербайджанского народа Гейдар Алиев ещё во времена Советского Союза будучи во главе Азербайджана относился с большой за- ботой к родному языку и предпринимал эффективные меры в этом направлении. Включение специальной статьи об азербайджанском языке как государственном в Конституцию Азербайджанской Республики, принятую в 1978 году,  очевидное тому доказательство. Руководя Республикой и после обретения ею государственной независимости (1993-2003 годы), Гейдар Алиев подписал ряд указов в направлении функционирования азербайджанского языка как государственного и улучшения работы по его применению в стране. Языковую политику великого лидера успешно продолжает и держит в центре пристального внимания его достойный преемник – Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев.

Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанский язык, государственный язык, Ильхам Алиев.

Mohsun Naghisoylu

Heydar Aliyev and the Azerbaijani Language

Abstract

Back when he was leader of Azerbaijan during the Soviet period, the National Leader of Azerbaijan, Heydar Aliyev, showed great care for the Azerbaijani language and took effective measures in this regard. The inclusion in the Constitution of the Republic of Azerbaijan in 1978 of a specific article on adopting Azerbaijani as a state language is clear evidence of this. During his leadership of the republic after Azerbaijan gained its independence (1993-2003), Heydar Aliyev signed several orders designed to improve the use of Azerbaijani as the state language. The President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, has proved himself to be a worthy successor of the National Leader’s language policy, focusing attention on the policy and continuing it successfully.

Key words: Heydar Aliyev, the Azerbaijani language, state language, Ilham Aliyev.

______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

MUXTAR İMANOV (Azərbaycan)*

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSU

Xülasə

Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin elm və mədəniyyətin inkişafı istiqamə- tində gördüyü işlər ona xas sistemlilik, ardıcıllıq və gələcəyə hesablanması ilə seçilmişdir. Xalqın özünü dərk etməsində, milli köklərə daha möhkəm bağlanmasında folklorun əvəzsiz rol oynadığını nəzərə alan Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında tarixi fərman imzalamışdır. Həmin fərman “Kitabi-Dədə Qorqud” haqda, bu eposun yaranma dövrü haqda yenidən düşünüb-daşınmaq zərurətini meydana çıxarmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” barədəki çıxışlarında bu dastanın VII əsrdə yaranmasını xüsusi olaraq diqqətə çatdıran, bu dastanın Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, digər türk xalqlarının da ədəbi abidəsi olduğunu qeyd edən Heydər Əliyev epos və milli dövlət- çilik məsələsi üzərində daha ətraflı dayanmağı vacib saymışdır. Siyasi müstəqillik, Oğuz elinin başqa dövlətlərdən asılı olmaması ideyasının “Kitabi-Dədə Qorqud”da qabarıq ifadə edilməsinə əsaslanan Heydər Əliyev Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlan- ması və daha da möhkəmləndirilməsi işində bu eposun mühüm əhəmiyyət daşımasını xüsusi olaraq vurğulamışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” haqqındakı çıxışlarında Heydər Əliyev “əxlaq kodeksimiz”, “milli estetikamızın mötəbər qaynağı”, “tariximizin, etnik yaddaşı- mızın, arxaik təfəkkürümüzün güzgüsü”, “nitqimizin, dilimizin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi” adlandırdığı bu dastanın açılmayan səhifələrinin, öyrənilməyən məsə- lələrinin olduğuna diqqəti yönəltmiş, bu dastanla bağlı gələcək araşdırmalara yol açmışdır.

Açar sözlər: Heydər Əliyev, “Kitabi-Dədə Qorqud”, epos, dövlətçilik düşüncəsi, dövlət müstəqilliyi, etnik yaddaş.

Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin çoxşaxəli fəaliyyətində elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafına diqqət və qayğı həmişə ön planda olmuşdur. Ulu öndə- rin elm siyasəti milli maraqların təmin edilməsinə yönəlmiş, humanitar elmimizin ideya istiqamətinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynamışdır. 1970-ci illərə qədər sovet rejiminin Azərbaycan folkloruna və folklorşünas- lığına münasibəti xüsusi sərtliyi ilə seçilmişdir. 1930-cu illərdə folklorşünasla- rımızdan bir çoxunun repressiya olunması dediyimiz sərt münasibəti sübut edən faktlardandır. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi ilk vaxtlardan folklora

*Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. E-mail: [email protected] HEYDƏR ƏLİYEV VƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSU 47 və folklorşünaslığa münasibət müsbət mənada dəyişmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası əməkdaşları 1970-80-cı illərdə “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” eposlarını, eləcə də Azərbaycan məhəbbət dastanları, nağıllar, qaravəllilər, lətifələr, atalar sözləri, bayatılar, əfsanə və rəvayətlərdən ibarət topluları təkrar-təkrar nəşr etdirmişlər. O illərdə M.H.Təhmasib, M.Seyidov, İ.Abbaslı və b. alimlərimizin folklorşünaslıq sahəsində sanballı elmi əsərləri ortaya çıxmışdır. Heydər Əliyevin 1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin 150 illik yubileyinin keçiril- məsi haqqında imzaladığı sərəncam Qərbi Azərbaycanın (İrəvan Çuxurunun, Vedibasarın, Göyçənin, Zəngəzurun və s.) tarixi-mədəni irsinin məhz Azərbaycan xalqına mənsubluğunun rəsmən bəyan edilməsi olmuş və bu irsə sahib çıxmağımız üçün bir işarə mahiyyəti daşımışdır. Bu sərəncamla bağlı Azərbaycanda, Ermə- nistanda və SSRİ-nin paytaxtı Moskvada keçirilən rəsmi tədbirlər indi Ermənistan adlandırılan torpaqlardakı tarixi və mədəni irsə xalqımızın və dövlətimizin haqlı iddiasının əsasını qoymuşdur. Bu sərəncam təkcə Aşıq Ələsgər irsinin deyil, Qərbi Azərbaycandakı aşıq mühiti və onun görkəmli nümayəndələrinin (Miskin Abdal, Ağ Aşıq, Aşıq Alı, Növrəs İman, Aşıq Məmmədhüseyn və b.) poetik irsinin toplan- ması və tədqiqi işində müstəsna rol oynamışdır. Heydər Əliyev Aşıq Ələsgərin yubiley tədbirlərinin ardınca 1981-ci ildə Aşıq Alının 180 illik yubileyinin qeyd olunması ilə bağlı sərəncam imzalamışdır. Heydər Əliyevin bu kimi sərəncamları Ermənistan rəhbərliyini Göyçədə yubiley tədbirləri keçirməyə, böyük sənətkarlarımıza abidələr ucaltmağa məcbur etmişdir. Heydər Əliyev Novruz ənənələrinin, Qurban və Ramazan kimi dini bayram- ların dirçəldilməsində, rəsmi dövlət bayramları elan olunmasında tarixi rol oyna- mışdır. 1970-ci illər bir çox tədbirlərlə yanaşı, həm də Novruzun dövlət səviyyəli bayram kimi qeyd olunması ilə yadda qalmışdır. 1979-cu ildə Heydər Əliyevin göstərişi ilə İçərişəhərdə təşkil olunan Novruz şənliyi Azərbaycan televiziyası ilə canlı yayımlanmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyev azərbaycançılığı milli dövlətimizin əsas ideologiyası elan etmişdir. Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının təşəbbüskarı olan Heydər Əliyev həmin qurultaydakı məşhur nitqində (10 noyabr 2001-ci il) azərbaycançılığın əsas prinsiplərini bəyan etmiş və bu ideyanı dünya azərbaycanlılarını birləşdirən başlıca ideya kimi səciyyələndirmişdir. Heydər Əliyev milli ideologiyanın milli dövlətçilik ənənələri və tarixi keçmişi- mizlə sıx bağlı olmasını mühüm bir şərt kimi irəli sürmüşdür. Heydər Əliyev milli ideologiyanın formalaşmasında mədəni irsin, xüsusən şifahi və yazılı ədəbiyyatın əhəmiyyətini həmişə önə çəkmişdir. Heydər Əliyevin elm və mədəniyyətin inkişafı istiqamətində gördüyü işlər ona xas sistemlilik, ardıcıllıq və gələcəyə hesablanması ilə seçilmişdir. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildikdən bir il sonra – 1994-cü ildə Azərbaycan folklorşünaslığı üçün yaddaqalan hadisə baş vermiş, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında xüsusi statuslu qurum – “Folklor Sarayı” Elmi-Mədəni Mərkəzi yaradılmışdır. Bu həmin qurumdur ki, 2003-cü ildə Heydər Əliyevin tövsiyəsi ilə Folklor İnstitutuna çevrilmişdir. 48 MUXTAR İMANOV

Heydər Əliyevin “ana kitabımız” adlandırdığı [1, 6] “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında 1997-ci il 20 aprel tarixli Fərmanı, Ulu öndərin təşəbbüsü ilə UNESCO səviyyəsində həmin eposa aid tədbir- lərin təşkil edilməsi müstəqil Azərbaycanın ilk nəhəng elmi-mədəni tədbirlərin-dən biri kimi Azərbaycan folklorşünaslığının və ümumən, humanitariyasının inkişafın- da mühüm əhəmiyyət daşımışdır. 1999-2000-ci illərdə qorqudşünaslıq sahəsində yeni-yeni tədqiqatlar aparılmış, AMEA “Folklor Sarayı” Elmi-Mədəni Mərkəzində (indiki Folklor İnsti- tutunda), Bakı Dövlət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universite- tində görkəmli alimlərin rəhbərlik etdiyi “Qorqudşünaslıq” şöbələri və ya elmi-təd- qiqat laboratoriyaları fəaliyyətə başlamış, yubiley tədbirləri çərçivəsində “bütün türk xalqlarının tarixi və mədəniyyəti üçün mötəbər bir qaynaq rolu oynayacaq” (Heydər Əliyev) ikicildlik möhtəşəm “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası” çap olunmuş, eposla bağlı neçə-neçə monoqrafiya (T.Hacıyev. Dədə Qorqud: dilimiz və düşüncəmiz; Ş.Cəmşidov. Kitabi-Dədə Qorqud; K.Abdulla. Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə Qorqud – 2; N.Cəfərov. Eposdan kitaba; B.Abdullayev. “Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikası; O.Əliyev. “Kitabi-Dədə Qorqud’’ və Azərbay- can folkloru; R.Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”: arxaik ritual semantikası və s.) işıq üzü görmüşdür. AMEA Folklor İnstitutunda rüblük “Dədə Qorqud” jurnalının nəşrə başlaması isə folklorşünaslar üçün mühüm töhfə olmuşdur. Həmin jurnal Heydər Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun öyrənilməsinə və təbliğinə marağın artırılması barədə tövsiyə və tapşırıqlarının bəhrəsi kimi ortaya çıxmışdır. Heydər Əliyevin “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyi ilə bağlı tarixi fərmanı bu epos haqda, bu eposun meydana gəlmə dövrü, ideya-bədii xüsusiyyətləri və dili haqda yenidən düşünüb-daşınmaq zərurəti yaratdı. “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik tarixini qeyd etmək Azərbaycan ədəbi dilinin 1300 illik tarixini qeyd etmək demək idi. Bu, o demək idi ki, Azərbaycan ədəbiyyatında türkdilli ədəbi əsərlərin tarixinin ən azı VII əsrdən başladığını söyləməyə əsas var. Heydər Əliyev heç də təsadüfən qeyd etmirdi ki, “bu yubiley bizim üçün, bütün türk dünyası üçün, bəşər mədəniyyəti üçün müstəsna əhəmiyyəti olan tarixi hadisədir. Bu, bizim tarixi köklərimizə, milli ənənələrimizə, milli-mə- nəvi dəyərlərimizə, mədəniyyətimizə, elmimizə, xalqımızın çoxəsrlik tarixinə olan hörmət, ehtiram bayramıdır. Bu, bizim milli azadlığımızın, dövlət müstəqilliyi- mizin bayramıdır. Azərbaycan xalqının, bütün türkdilli xalqların böyük tarixi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” 1300 ildir ki, yaşayır. Əgər 1300 ildən də öncə “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanlarının yaranması üçün xalqlarımızın nə qədər səylər qoydu- ğunu və nəhayət, bu tarixi abidəni yaratdığını nəzərə alsaq, onda təsəvvür edə bilərik ki, bizim xalqlarımızın nə qədər qədim tarixi, dərin kökləri və nə qədər zən- gin mədəniyyəti vardır” [2]. “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illiyi ilə bağlı tarixi fərman bir tərəfdən bu eposun ilk rüşeymlərinin VII əsrdə yaranmasını diqqət mərkəzinə çəkirdisə, digər HEYDƏR ƏLİYEV VƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSU 49 tərəfdən hansı coğrafiyanın eposda daha qabarıq görünməsinə diqqəti yönəldirdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”un nə dərəcədə Azərbaycan, nə dərəcədə ümumtürk, nə dərəcədə dünya mədəni hadisəsi olması Heydər Əliyevin eposa dair mülahizələ- rində xüsusi yer tuturdu: “Dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə həmişəlik daxil olmuş “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının Azərbaycan xalqının, bütün türk xalqlarının qədim və zəngin mədəniyyətinin təbliğinə xidmət edən beynəlxalq əhə- miyyətli hadisə olduğunu nəzərə alaraq onun 1300 illik yubileyinin layiqincə ha- zırlanması və keçirilməsi məqsədilə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyi haqqında fərman imzaladım” [1,12]. Dünya miqyaslı mənəvi sərvət olan “Kitabi- Dədə Qorqud”un yalnız Azərbaycan xalqının yox, bütövlükdə türk xalqlarının mədəniyyətinin təbliğində mühüm əhəmiyyət daşıdığını, türk xalqlarının mədəni birliyində xüsusi rol oynadığını ciddi şəkildə nəzərə aldığına görədir ki, Heydər Əliyev 1300 illik yubiley tədbirini Türkdilli Dövlətlər Birliyinin VI Bakı Zirvə görüşü ilə eyni vaxtda keçirilməsini daha məqsədəuyğun hesab etdi: “Dünən Türkdilli Dövlətlər Birliyinin VI Bakı Zirvə görüşü öz işini uğurla sona çatdırdı. Biz bu Zirvə görüşündə Türkdilli Dövlətlər Birliyi yaranan vaxtdan keçmiş 8 il ərzində gördüyümüz işləri təhlil etdik, ona nəzər saldıq və böyük nailiyyətlər əldə etdiyimizi bildirdik. Təbiidir ki, Türkdilli Dövlətlər Birliyinin yaranması, Türk dünyasında, bizim xalqlarımızın hər birinin həyatında tarixi hadisə olmuşdur. Amma 8 il ərzində onun yaşaması, inkişaf etməsi, genişlənməsi bu birliyin yaran- masının bir tərəfdən nə qədər zəruri olduğunu nümayiş etdirirdi, ikinci tərəfdən də bu birliyin bizim xalqlarımız üçün gələcəkdə nə qədər gərəkli olduğunu göstərdi… Bu gün biz hamımız VI Zirvə görüşünü uğurla başa çatdıraraq, xalqlarımızın müştərək abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un yubileyinə toplaşmışıq. Bu yubileyi daha da çox əhəmiyyətli edən, onun səviyyəsini qaldıran odur ki, biz onu türkdilli dövlətlərin başçıları ilə birlikdə keçiririk” [2]. 1300 il əvvəl yaranması xüsusi olaraq diqqətə çatdırılan, Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, digər türk xalqlarının də ədəbi abidəsi kimi təqdim edilən “Kitabi-Dədə Qorqud”a beynəlxalq səviyyədə yubiley keçirmək, Heydər Əliyevin qənaətinə görə, bu eposu layiqincə öyrənməyin və tanıtmağın mühüm bir vasitəsi idi. Yubi- leyə hazırlıq işlərinin başladığı 1997-ci il, yubileyin keçirildiyi 2000-ci il Azərbay- can üçün ictimai-siyasi və iqtisadi baxımdan heç də asan illər deyildi. Çətinliyi də- rindən dərk edən Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyinin keçirilməsini çox vacib sayırdı: “Bəziləri… var ki, deyirlər: “Belə yubileylərin ke- çirilməsi nəyə lazımdır?” Hətta bəyan edirlər ki, “Bu, keçmiş sovet sisteminin yaratdığı adət-ənənədir və biz bundan imtina etməliyik”. Bəziləri deyirlər ki, “ölkəmizin ərazisinin 20 faizi işğal olunduğu zaman, işğal edilmiş ərazilərdən bir milyon vətəndaşı didərgin düşüb, qaçqın və köçkün vəziyyətində çadırlarda ağır şəraitdə yaşadığı bir zaman, bir çox iqtisadi çətinliklərlə rastlaşdığımız zaman belə təntənələrin, belə yubileylərin keçirilməsi nəyə lazımdır?..” Belə yubileylərin hazırlanması, keçirilməsi bizim xalqımız üçün, millətimiz üçün olduqca vacibdir və lazımdır. Bunlar bizim vətəndaşlarımıza, azərbaycanlılara, bu gün yaşayanlara və gələcək nəsillərə göstərir ki, biz kimik, hardan gəlmişik, hardayıq, hara gedirik. 50 MUXTAR İMANOV

Biz, beləliklə, özümüz öz varlığımızı, öz milli köklərimizi dərk edirik” [3]. Bu sözlərdən bir daha aydın olur ki, Heydər Əliyev ağır bir durumda olan – ərazisizinin 20 faizi işğal edilən, bir milyon vətəndaşı qaçqın və köçkün vəziyyə- tinə düşən Azərbaycanı böhrandan çıxarmağın mühüm yollarından birini milli şüurun gücləndirilməsində, xalqda özünəinam hissinin dərinləşdirilməsində görür- dü. Bu yolda “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun təlqinedici gücü əvəzsizdir. Heydər Əliyevin müdrikcəsinə “milli varlığımızın mötəbər qaynağı” adlandırdığı “Kitabi- Dədə Qorqud”da milli özünüdərk ideyası hər hansı başqa dastanımızla müqayisə edilməyəcək dərəcədə qabarıqdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”da dövlətçilik düşüncəsi- nin nə qədər qabarıq ifadə olunduğunu Oğuz eli ifadəsinin bu eposda daşıdığı məna yükündən də bilmək olur. Aydın olur ki, el (il) sözü qədim türk dilindəki budun (bodun) sözü ilə heç də hər məqamda eyni mənada işlənmir. Budun adlanan toplum siyasi cəhətdən müstəqil ola da bilər, olmaya da bilər. El adlanan toplum isə siyasi cəhətdən müstəqil olan toplumdur və onun göz bəbəyi kimi qorunan əra- zisi, sərhədləri vardır. El sözü “Kitabi-Dədə Qorqud”da da məhz bu mənada işlə- nir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da el sözünün siyasi müstəqillik bildirməyinin bir göstə- ricisidir ki, Oğuz eli ifadəsi Oğuz cəmiyyəti mənası ilə bərabər, Oğuz vətəni, Oğuz dövləti mənalarını da daşıyır. Yəni Oğuz eli ifadəsi altında dastançı xalq adlı sosial qurumun, vətən adlı coğrafi məkanın və hakimiyyət adlı siyasi qurumun vəhdətini nəzərdə tutur, bu vəhdətin pozulmazlığını məhz siyasi müstəqillikdə, başqa dövlət- lərdən asılı olmamaqda görür. Siyasi müstəqillik, Oğuz elinin başqa dövlətlərdən asılı olmaması “Kitabi-Dədə Qorqud”da taleyüklü məsələ kimi təqdim olunur, Oğuz igidləri, hətta bütövlükdə, Oğuz cəmiyyəti kişili-qadınlı, qocalı-cavanlı xalq, vətən və dövlət yolunda ölüm-dirim savaşına atılırlar. “Kitabi-Dədə Qorqud”da dövlətçilik düşüncəsinin qabarıq əks olunmasına əsaslanan Heydər Əliyev Azər- baycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanması və daha da möhkəmləndiril- məsi işində bu eposun mühüm əhəmiyyət daşımasını xüsusi olaraq vurğulayır: “Müstəqilliyə nail olmaq və həyatın bir çox sahələrində köklü dəyişikliklər etmək çox çətin və məsul bir prosesdir. Müstəqilliyi elan etmək, onun möhkəmləndi- rilməsi istiqamətində dövlət tədbirləri həyata keçirmək nə qədər vacib olsa da, əsl müstəqilliyi qazanmaq üçün bu, hələ azdır. Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsil müstəqilliyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilə dərk etsin. Bunun üçün isə o, azərbaycançılığın, mənsub olduğu xalqın mədəniyyətinin, ədəbiyya- tının, incəsənətinin, elminin nə olduğunu dərindən bilməlidir. Bu, çox mühüm məsələdir. Məhz bu baxımdan “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası ilk növbədə gənc nəslə ünvanlanan bir kitabdır” [1,6]. 1300 illik yubiley tədbirinə qədərki mühüm addımlar sırasında “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyasını xüsusi qiymət- ləndirərkən Heydər Əliyev həmin ensiklopediyanın da başlıca dəyərini “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunun özü ilə birlikdə dövlət müstəqilliyimizə yardımçı olmaqda görür. Xalqa, torpağa, dövlətə bağlılığın ön plana çıxarılması, qəhrəmanlığın xalq qəhrəmanlığı səviyyəsinə qaldırılması “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda Heydər Əliyevin diqqətini cəlb edən başlıca ideya istiqamətlərindən biridir: “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanlıq eposudur, özü də bir cəngavər, bir igid haqqında epos yox, HEYDƏR ƏLİYEV VƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSU 51 bütöv xalqın qəhrəmanlığını özündə cəmləşdirən bir eposdur. Onun ən böyük ideyası… böyükdən kiçiyə kimi bütün qəhrəmanlarının doğma torpaqlarını qorumaq uğrunda canlarından keçməyə daim hazır olduqlarını göstərməkdir. Eposun əsas mahiyyətini qəhrəmanlıq ideologiyası təşkil edir. Ölkəmizin yaşadığı bugün- kü mərhələdə xalqımızın qarşısında duran ən ümdə problemlərin həlli, o cümlədən respublikanın suverenliyinin və müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, ərazi bütöv- lüyünün qorunması baxımından müasir Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının bu qəhrəmanlıq ideologiyasından faydalanmasının nə dərəcədə vacib olduğu gün kimi aydındır” [1,6]. Müstəqilliyimizin, ərazi bütövlüyümüzün qorunmasında “Kitabi-Dədə Qorqud”un təlqinedici rolunu yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyev bu eposun öyrənilməsində folklorşünasların qarşılaşdığı çətinliklərdən bəhs etməyi də vacib sayır. 1930-cu illərin sonlarında Əmin Abid kimi qorqudşünasların repressiya qurbanı olduğunu xatırladan Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud”a qarşı siyasi hücumların 1940-cu illərin sonlarından etibarən yenidən kəskin şəkil almasını xü- susi olaraq qeyd edir: “Ədəbiyyata və incəsənətə qarşı yönəldilmiş məşhur “Jdanov qərarları”nın ab-havasına uyğun olaraq, “Kitabi-Dədə Qorqud”a qarşı hücumlar başladı… “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun ümumən xalq eposu olmadığı bildirildi və bu eposu “yayanları amansızlıqla ifşa etmək və onlara divan tutmaq” şüarları səsləndi. Görkəmli Azərbaycan alimləri Həmid Araslı və Məmmədhüseyn Təhmasib, akademik Vasili Bartoldun ruscaya çevirdiyi “Книга моего Деда Коркуда” kitabının 1950-ci ildə Bakıda Elmlər Akademiyasında çapı rejimin sərt reaksiyasına məruz qaldı [1,10]. Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud”a qarşı siyasi kampaniyanın yalnız Azərbaycanda yox, digər türkdilli respublikalarda da aparıldığını vurğulayaraq deyir: “Başqa türkdilli respublikalarda, xüsusən Türkmə- nistanda “Dədə Qorqud”un əleyhinə dəhşətli bir təbliğat geniş şəkildə həyata keçirildi. Əslində eposa qadağa damğası vuruldu. Epos bütün tədqiqat planları, tədris proqramları və dərsliklərdən çıxarıldı” [1, 10]. Yalnız Azərbaycanda yox, başqa türkdilli respublikalarda da “Kitabi-Dədə Qorqud”un siyasi rejim tərəfindən yasaq edilməsinin başlıca səbəbi nə idi? “Kitabi-Dədə Qorqud”a qarşı siyasi kampaniyanın başlıca səbəblərindən biri bu eposun milli kimliyimizi doğru-dürüst nişan verməsi, türk xalqlarının mədəni birliyinə mühüm zəmin yaratması idi. Türk xalqlarının özünüdərk prosesinə mane olmaq xətti tutan siyasi rejim bu xalqların mədəni birliyinə mühüm zəmin ola biləcək “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi ədəbi abidələrə “mürtəce əsər” damğası vurur, “pantürkizm” adı altında həmin abidələrin tədqiq və təbliğinin qarşısını almağa çalışırdı. Heydər Əliyevin aşağıdakı sözləri bu acı həqiqətin əsl mahiyyətini bir daha açıb göstərir: “1950-ci ilin may ayında “Dədə Qorqud”un kobud siyasi səhv olduğu partiya yığıncağında rəsmi elan edildi. Bu rəsmi mövqe bildirildikdən sonra eposun xalqa zidd bir əsər olduğu tezisi irəli sürüldü. Həmin partiya yığıncağının hesabatında deyilirdi: “Pantürkistlər tərəfindən Azərbaycan ədəbiyyatının qədim abidəsi kimi qələmə verilən “Dədə Qorqud” eposunun Azərbaycan xalqı ilə, onun tarixi, folkloru və dili ilə heç bir 52 MUXTAR İMANOV

əlaqəsi yoxdur. “Dədə Qorqud”da Azərbaycan xalqı üçün yabançı olan həyat tərzi, adət və ənənələr təsvir edilmişdir”… Eposun ünvanına səslənən ittihamlardan sonra ayrı-ayrı alimlərin mövqeləri kəskin tənqid atəşinə tutuldu. Artıq epos sözünün özü belə dırnaq içərisində işlədi- lirdi. O dövrdə elə bir iclas, elə bir qurultay, elə bir konfrans olmurdu ki, orada “Dədə Qorqud” tənqid olunmasın” [1,10]. Heydər Əliyevin “əxlaq kodeksimiz”, “milli estetikamızın mötəbər qaynağı”, “tariximizin, etnik yaddaşımızın, arxaik təfəkkürümüzün güzgüsü”, “nitqimizin, dilimizin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi” adlandırdığı “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi ədəbi abidələrin hərtərəfli və dərindən öyrənilməsində dövlət qayğısı əvəzsiz rol oynayır. Bunu 1970-ci illər Azərbaycanını əvvəlki onilliklər Azərbaycanı ilə müqayisə etdikdə daha aydın görmək olur. 1970-ci illərdə “Azərbaycanın folklor örnəkləri həm filoloqların, həm filosofların, həm tarixçilərin, həm də etnoqrafların diqqətini daha çox çəkməyə başladı. Daha doğrusu, “Kitabi-Dədə Qorqud” yalnız tarixçilərin və ədəbiyyat- şünasların fundamental, monoqrafik tədqiqat predmeti olmaqla məhdudlaşmadı; dərsliklərə, proqramlara salındı, eləcə də televiziya və radionun efir məkanına daxil oldu. Xalq yazıçısı Anarın ssenarisi əsasında çəkilmiş “Dədə Qorqud” filmi ilə “Dədə Qorqud” dastanının ekran həyatı başladı. Bu məsələdə Heydər Əliyevin bəzən açıq şəkildə görünən, bəzən də görünməyən müstəsna xidmətləri var idi. Yazıçılar eposa münasibətdə birinci şəxsin doğma münasibətini şəraitdən asılı olaraq, açıq, ya da gizli şəkildə ifadə olunan qayğısını, təəssübünü daim hiss edirdilər” [5, 79]. Sovet dövründə “Kitabi-Dədə Qorqud”un tədqiq və təbliğinə bəzən açıq, bəzən gizli şəkildə qayğı göstərən Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətinin başçısı olarkən bu eposun nəinki hərtərəfli öyrənilməsi və dünyada tanıdılması istiqamətində tarixi xidmətlər göstərdi, eyni zamanda bu eposla bağlı görüləcək işlərə yeni-yeni yollar açdı: “Kitabi-Dədə Qorqud” özündə böyük elmi, mədəni, mənəvi fikirlər cəmləşdirən abidədir. İndiyə qədər “Kitabi-Dədə Qorqud”un öyrə- nilməsi və bugünkü nəsillərə çatdırılması yolunda xeyli iş görülübdür… Ona görə də... mən “Kitabi-Dədə Qorqud”un tədqiqi, təbliği ilə məşğul olmuş … alimlərimi- zə, yazıçılarımıza, bütün vətəndaşlarımıza təşəkkür edirəm. Əmin olduğumu bil- dirmək istəyirəm ki, onlar … öz elmi işlərini bundan sonra da davam etdirəcəklər. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının hələ açılmayan səhifələri, hələ bu günə qədər məlum olmayan fikirləri bundan sonra aşkar ediləcək, Azərbaycan xalqının bugün- kü və gələcək nəsillərinə və bütün türk dünyasına çatdırılacaqdır”. Heydər Əliyevin arzu və istəklərinə uyğun olaraq, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yeni-yeni sirlərinin açıl- ması istiqamətində araşdırmalar davam etdi, dövlət səviyyəsində atılan addımlar, Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2015-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud”un elm aləminə məlum olmasının, ilk tərcümə və nəşr edilməsinin 200 illiyi ilə bağlı olaraq imzaladığı sərəncam bu eposa yenidən qayıtmaq və onu dünyaya tanıtmaqda müstəsna rol oynadı.

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSU 53

ƏDƏBİYYAT

1. Heydər Əliyev. Milli varlığımızın mötəbər qaynağı// “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası, I cild. Bakı, Yeni Nəşrlər Evi, 2000. 2. Milli-mənəvi dəyərlərimizə, xalqımızın çoxəsrlik tarixinə hörmət, ehtiram bayramı // Respublika Sarayında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley mərasimində Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. “Azərbaycan” qəzeti, 11 aprel 2000-ci il. 3. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyi şərəfinə// “Gülüstan” Sarayında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. “Xalq qəzeti”, 12 aprel 2000-ci il. 4. Heydər Əliyevin dövlətçilik və azərbaycançılıq haqqında kəlamları. Naxçıvan, 2013. 5. Cəlal Qasımov. Heydər Əliyev və “Kitabi-Dədə Qorqud”//Heydər Əliyev irsi və Azərbaycan folklorşünaslığının aktual problemləri. Bakı, Nurlan, 2013.

Мухтар Иманов

Гейдар Алиев и эпос «Китаби-Деде Горгуд»

Резюме

Видный государственный деятель Гейдар Алиев, с характерными для его деятельности системностью, последовательностью, точным расчётом на будущее, принимал меры, направленные на развитие науки и культуры. Принимая во внимание незаменимую роль фольклора в самосознании народа, укреплении его привязан- ности к национальным корням Гейдар Алиев подписал исторический указ о проведе- нии 1300-летнего юбилея эпоса «Китаби-Деде Горгуд». Этот указ выявил необходи- мость вновь задуматься об эпосе «Китаби-Деде Горгуд» и об эпохе его создания. В своих выступлениях, посвящённых дастану «Китаби-Деде Горгуд»,заостряя особое внимание на его создании в VII веке, отмечая, что наряду с азербайджанским наро- дом дастан является литературным памятником и других тюркоязычных народов, Гейдар Алиев считал особенно важным более подробно остановиться на вопросе эпоса и национальной государственности. Опираясь на яркое выражение в «Китаби- Деде Горгуд» идеи политической самостоятельности и независимости страны огузов от других государств, Гейдар Алиев особо отмечал непревзойдённую важность эпоса в деле сохранения и ещё большего укрепления политической независимости Азер- байджана. Гейдар Алиев в своих выступлениях, посвящённых «Китаби -Деде Гор- гуд», называя его «кодексом чести», «надёжным источником национальной эстети- ки», «зеркалом истории, этнической памяти, архаического мышления», «песнью ре- чи, языка, нравственного духа», обратил внимание на неоткрытые страницы, неизу- ченные вопросы дастана и тем самым открыл дорогу для будущих исследований, связанных с этим дастаном. 54 MUXTAR İMANOV

Ключевые слова: Гейдар Алиев, «Китаби-Деде Горгуд», эпос, сознание государственности, государственная независимость, этническая память.

Mukhtar Imanov

Heydar Aliyev and the Epic “The Book of Dada Gorgud”

Abstract

Outstanding statesman Heydar Aliyev worked to develop science and culture with his characteristic consistency, logic and care. Aware of the irreplaceable role of folklore in strengthening national roots and national consciousness, Heydar Aliyev signed a historic decree on celebrating the 1300th anniversary of the epic “The Book of Dada Gorgud”. That decree prompted the need to rethink “The Book of Dada Gorgud” and the era in which it was created. In his speeches on “The Book of Dada Gorgud”, Heydar Aliyev drew attention to its creation in the 7th century and described the epic as a literary monument not only of the Azerbaijani people, but of other Turkic peoples, too. He considered it especially important to dwell in more detail on the question of the epic and national statehood. Referring to the book’s clear expression of the ideal of the political independence of the Oghuz from other states, Heydar Aliyev especially stressed the unrivalled importance of the epic in reinforcing and maintaining the political independence of Azerbaijan. In his speeches about “The Book of Dada Gorgud”, Heydar Aliyev described it as “our moral codex”, “an authoritative source of our national aesthetics”, “the mirror of our history, ethnic memory and archaic thinking”, and “a song of the soul, morality, speech and language”, and drew attention to issues yet to be studied, opening the way to new research into the epic.

Key words: Heydar Aliyev, “The Book of Dada Gorgud”, epic, statehood, thought, independence, ethnic memory.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

ƏRTEGİN SALAMZADƏ (Azərbaycan)

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ

Xülasə

Məqalədə Heydər Əliyevin 1970-2000-ci illərdə mədəni siyasəti nəzərdən keçirilir. H.Əliyevin Azərbaycan memarlığı, təsviri sənəti, xalq yaradıcılığı, musiqi və teatr sənətinin inkişafındakı fəaliyyəti təhlil olunur, Azərbaycan mədəni irsinin xaricdə təbliği sahəsində rolu vurğulanır. Ümummilli liderin mədəni irsin qorunmasında, mədəniyyət və incəsənət sahəsində qanunvericilik bazasının yaradılmasında xidmətləri xüsusi qeyd olunur.

Açar sözlər: Heydər Əliyev, mədəni siyasət, Azərbaycan incəsənəti, mədəni irs, qanunvericilik bazası.

Bu il Azərbaycan dövləti, bütün Azərbaycan xalqı, ziyalılar, elm, mədəniy- yət və incəsənət xadimləri Ulu öndərimizin anadan olmasının 94 illiyini böyük təntənə ilə qeyd edir. Dövlətimizin qurucusu, memarı olan Heydər Əliyevin digər sahələrlə yanaşı, mədəniyyət və incəsənət sahəsindəki misilsiz fəaliyyəti nəinki Azərbaycanı, hətta bütün keçmiş sovet məkanını əhatə etmişdir. Ümummilli liderin dünyasını dəyişməsindən artıq 14 ilə yaxın zaman keçib. Lakin o, hər zaman olduğu kimi, bu gün də bizimlədir. İllər keçdikcə hər bir tarixi hadisə, mədəniyyətin hər bir fenomeni cəmiyyət tərəfindən hərtərəfli dərk olunur, daha da dərin təhlil edilib obyektiv qiymətlən- dirilir. Doğrudan da, ictimai və bədii proseslərin obyektiv işıqlandırılması üçün müəyyən zaman kəsiyinin keçməsi gərəkdir. Tarixi və mədəni hadisələrdən məsa- fəcə uzaqlaşdıqca müşahidəçi, tədqiqatçı alim onların arasından ən vaciblərini seçib, dövrün əsas inkişaf təmayülü kimi araşdırır, ümumiləşdirir. XX-XXI əsrlərin kəsişməsində Azərbaycan cəmiyyəti, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Heydər Əliyevin taleyüklü rolu məhz bu baxımdan işıqlandırılmaq üçün alimlərə hərtərəfli əsas verir. İncəsənətin inkişafında onun göstərdiyi səylər Ulu öndərimizin dövlət başçısı kimi fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Heydər Əliyev incəsənət və mədəniyyətin inkişaf proseslərinin istedadlı təşkilatçısı, incəsənət xadimlərinin yaxın dostu, yüksək zövqlü məsləhətçisi, həm də Vətəndən kənarda Azərbaycan incəsənətinin ən fəal təbliğatçısıdır.

 Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. Email: ertegin@baku.ab.az 56 ƏRTEGİN SALAMZADƏ

Bu gün heç kəs inkar edə bilməz ki, 1970-1990-cı illər Azərbaycan bədii mədəniyyətinin, bütün incəsənət növlərinin inkişafında, həqiqətən də, yüksəliş dövrü olmuşdur. Bu dövrü sözün tam və əsl mənasında Azərbaycan incəsənətinin İntibahı adlandırmaq olar. Memarlıq və şəhərsalma, monumental incəsənət, təsviri sənət, musiqi, teatr və kino sahəsində milli bədii məktəblər təşəkkül tapmış, mühüm incəsənət əsərləri yaradılmış, bütün bu sahələri əhatə edən milli bədii təhsil sistemi bərqərar olmuş, Azərbaycan incəsənətinin parlaq nailiyyətləri dünyanın bir çox ölkələrində yüksək peşəkar səviyyədə təmsil olunmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın şəhərlərində böyük yaşayış kompleksləri, müxtəlif tipli ictimai binalar, sənaye və nəqliyyat obyektlərinin tikilişi xüsusilə nəzərə çarpırdı. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhəri məhz bu illərdə paytaxt tipli böyük şəhərə çevrilmişdir. Bakının ən görkəmli yerlərində gözəl memarlıq ansamblları yaradılmış, şəhərin simasını müəyyən edən müasir ictimai binalar ucaldılmışdır. Bunların tam əksəriyyəti Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə və fəal nəzarəti altında layihələndirilərək tikilmişdir. Bakının gözəl guşələrindən birində yerləşən, xarici ölkələrin dövlət başçıları üçün tikilmiş iqamətgahın müəllifi memar Rasim Əliyev xatırlayır ki, burada aparılan işlər zamanı Heydər Əliyev tikintiyə həftədə azı iki dəfə gəlir, tikintinin problem və çətinlikləri ilə şəxsən tanış olurdu. Hələ işin layihə mərhələsində o, binanın memarlıq planında otaqların beynəlxalq diplomatik fəaliyyətin tələblərinə uyğun olaraq, yerləşdirilməsi məqsədilə memarlara əsaslı göstərişlər verirdi.Bina üçün zəruri olan müxtəlif tikinti materiallarının xarici ölkələrdən Bakıya gətirilməsi yalnız Heydər Əliyevin göstərişi və təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində mümkün olmuşdu. Binanın ətrafında salınmış park zonası üçün Heydər Əliyev hətta ağac növlərini belə özü seçmişdi. Bir sözlə, iqamətgahın yaradılmasında Heydər Əliyevin memarlıq istedadı və beynəlxalq siyasi təcrübəsi üzvi sintez halında təzahür etmişdir. Çəkdiyimiz bu misal çox səciyyəvi olsa da, Heydər Əliyevin memarlıqla bağlı geniş fəaliyyətinin yalnız az bir hissəsi haqqında təsəvvür verir. Məlum olduğu kimi, Heydər Əliyev hələ II Dünya müharibəsindən öncə o zamankı Sənaye İnstitutunun tərkibində olan “Memarlıq” fakültəsinə daxil olmuşdu. Təkcə onu qeyd edək ki, nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Bakının təsdiq edilmiş baş planının hazırlanmasında Heydər Əliyevin xidməti əvəzsizdir. O, həqiqətən, paytaxtımızın çağdaş şəhərsalma tələblərinə cavab vermək baxımından gələcək taleyini böyük uzaqgörənliklə həll etmişdir. Bakıda və onun yaxınlığında tikilmiş bir sıra sənaye müəssisələri, bu dövrdə yaradılmış infrastruktur və nəqliyyat sistemi Azərbaycanın bugünkü müstəqilliyi və iqtisadi yüksəlişi üçün əsaslı zəmin yaratmışdır. 1970-90-cı illərdə Bakıda və Azərbaycanın digər şəhərlərində Vətənimizin dövlət, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə bir sıra gözəl heykəltəraşlıq abidələri ucaldılmışdır. Onların əksəriyyəti Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. İ.Nəsimi, C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.Hüseynzadə və başqalarının şərəfinə ucaldılmış heykəllər buna gözəl nümunə- lərdir. Monumental incəsənət ilə yanaşı, Ulu öndər Heydər Əliyev incəsənətin HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ 57 inkişafını istiqamətləndirən direktiv sənədlərdə, çıxışlarında, bədii ictimaiyyətin nümayəndələri ilə görüşlərində təsviri sənətə və klassik bədii irsimizə, miniatür sənətinə də həmişə böyük diqqət yetirmişdir. Onun təsviri sənət haqqında söylədiyi fikirlər, ayrı-ayrı sənət ustalarının ünvanına göndərdiyi məktublar müasir estetik fikrimizin mühüm sənədləri və XX əsr Azərbaycan incəsənəti tarixinin öyrənilməsi üçün dəyərli mənbələr kimi əhəmiyyətə malikdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin məruzə və çıxışlarında Azərbaycan incəsə- nətinin, onun inkişafının ən mürəkkəb problemləri öz əksini tapmışdır. O xüsusən XX əsr Azərbaycan incəsənətinin təşəkkülü, yaradıcılıq potensialı, yeni növ və janrlarının formalaşması problemlərini peşəkar sənətşünas səviyyəsində təhlil edirdi. Heydər Əliyevin tərcümeyi-halından və çıxışlarından yaxşı məlumdur ki, hələ məktəbdə oxuyarkən o, rəssamlığa böyük həvəs göstərmiş, orta məktəbi bitirdikdən sonra isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, memarlıq ixtisası üzrə ali məktəbdə oxumuşdur. Lakin memarlıq təhsilini bitirmək ona qismət olmadı. Əvəzinə isə Heydər Əliyev bütün Azərbaycan dövlətinin memarı taleyini yaşamışdır. Ona görə də Ulu öndərimizin incəsənət mövzusuna və Azərbaycan incəsənətinin inkişaf problemlərinə daimi marağı təbiidir. Onun fitri istedadı illər keçdikcə peşəkar sənətşünaslıq səviyyəsinə yüksəlmişdi. Qeyd etdiyimiz xüsusiyyət yalnız memarlıq və təsviri sənət sahəsində deyil, musiqi, teatr və kino sahələrində də özünü aşkar büruzə verir. Azərbaycan incəsənətinin yüksək nailiyyətlərini təbliğ etmək və inkişaf etdirmək sahəsində Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə keçirilmiş görkəmli rəssam, bəstəkar, teatr və kino xadimlərinin yubiley tədbirləri və gecələrinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Hər hansı bir sahəyə aid bu cür tədbirlərin keçirilməsi həmişə həmin sənət növünün inkişafında yeni bir mərhələ olaraq onun tədqiqi üçün yeni imkanlar açmışdır. 1970-1990-cı illərdə Azərbaycan bədii mədəniyyətinin bütün sahələrinin inkişafı, bu prosesdə Heydər Əliyevin bilavasitə iştirakı Azərbaycan sənətşünaslıq elminin inkişafı üçün də əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz bu dövrdə şəhərsalma, memarlıq, təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər, musiqi, teatr və kino sənətlərini əhatə edən qiymətli sənətşünaslıq əsərləri nəşr edilmişdi. 1973-cü ildə sənətşü- naslığımızın tarixində ilk dəfə olaraq “Azərbaycan incəsənəti tarixi” adlı üçcildlik fundamental əsər üzərində iş başlanmış, 1980-cı illərin ortalarında Azərbaycan incəsənətinin bütün inkişaf mərhələlərini əhatə edən tarixi yaradılmışdır. Yeni zamanın, müstəqillik dövrünün mühüm əlaməti – keçmişə, tarixi- mədəni irsə münasibətin kökündən dəyişilməsidir. Tarixi irs sadəcə muzey eksponatı olmaqdan çıxaraq, mədəni şüurun aktual məzmununa çevrilib. Bu mə- qamda cəmiyyət ənənəvi dəyərləri dərk edərək milli, etnik identifikasiya mənbəyi tapır. İctimai şüurda bu kimi müsbət dəyişikliklərin baş verməsini birbaşa Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə bağlamaq lazımdır. Onun hakimiyyəti illərində mədəni irsin qorunması naminə qanunvericilik və institusional baza yaradılmış, bir sıra tarixi- mədəni abidələrin bərpası ilə bağlı tədbirlər görülmüşdür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarına əsasən, “Mədəniyyət haqqında” (1998), “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” (1998), 58 ƏRTEGİN SALAMZADƏ

“Kinematoqrafiya haqqında” (1998), “Muzeylər haqqında” (2000), “Azərbaycan folkloru nümunələrinin hüquqi qorunması haqqında” (2003) və s. qanunlar qüvvəyə minib. Azərbaycan Nazirlər Kabineti tərəfindən 2001-ci il avqustun 2-də dövlət tərəfindən mühafizə olunan tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı təsdiqlənib. Hələ Sovet dövründə respublikaya rəhbərlik edən H.Əliyev uzun müddət mədəni irsimizin taleyini müəyyənləşdirən irəliyə doğru addım atmışdır. Onun təşəbbüsü ilə 1977-ci il avqustun 10-da Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin “Bakı şəhərindəki “İçərişəhər”in, eləcə də Şuşa və Ordubad şəhərlərinin tarixi hissələrinin tarix-memarlıq qoruqları elan edilməsi haqqında” qərar qəbul edilib. Bu sənədin əhəmiyyətini layiqincə qiymətləndirmək çətindir. O, bu qərarlar ilə artıq müstəqillik illərində qəbul ediləcək və həyata keçiriləcək mədəni irsin qorunması proqramlarının əsasını qoymuşdu. 1990-2000-cı illərin əvvəlləri arasındakı müddətdə H.Əliyev Azərbaycan memarlığının bir sıra ən dəyərli abidələrinə şəxsən səfər edir, proqram çıxışları ilə orada toplaşanlara müraciət edirdi. Belə tədbirlər sırasında 1999-cı ilin oktyabrında Naxçıvandakı Möminə xatun türbəsinin, 2000-ci ilin mayında Gəncədə böyük şair Nizami Gəncəvi məqbərəsi kompleksinin, 2002-ci ilin noyabrında Şəkidə Dövlət Tarix-Memarlıq qoruğununun və s. ümummilli lider tərəfindən ziyarət edilməsini qeyd etmək lazımdır. Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın abidələrinin UNESKO-nun Dünya mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi prosesi başlayır. Onlardan birincisi - “İçərişəhər” Tarixi-Memarlıq qoruğu 2000-ci ildə UNESKO-nun siyahısına daxil edilib. Ardınca UNESKO-nun Baş Assambleyası bu siyahıda “Qobustan” Tarix- Mədəniyyət qoruğunu təsdiq edib. 2004-cü ildən başlayaraq, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsinin UNESKO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına təqdim edilməsi prosesi işə salınır. Beləliklə, 2000-2014-ci illərdə adıçəkilən siyahıya muğam, tar musiqi aləti, aşıq sənəti və xalça sənəti daxil edilmişdir. Heydər Əliyev və İlham Əliyevin mədəniyyət siyasəti sahəsində apardıqları inkişaf estafeti qəribə ahənglə, bir çox hallarda əlamətdar hadisələr, qanunauyğun təsadüflərlə zəngindir. Təkcə bir misal çəkək. 2002-ci ilin noyabrında ümummilli lider Heydər Əliyev Şəkidə Tarix-mədəniyyət qoruğuna səfəri zamanı Şəki sakinlə- rinə müraciət edərək demişdi: “Mənə elə gəlir ki, Şəki muzeydir. Bu memarlıq abidələri insanların gərgin zəhməti, onların böyük istedadı hesabına yaranıb. Mənim ürəyimdə Şəkinin öz yeri var, şəkililərə daima xüsusi məhəbbətlə yanaşmı- şam və bu gün də eyni münasibət bəsləyirəm. Gördüyünüz kimi, mənim hislərim irsən oğluma da keçib” [1, 98]. Prezident İlham Əliyev 2006-cı ildə Şəkiyə səfər edir və sonra 2014-ci ilin avqustunda Şəkixanovlar Evinin onun göstərişi ilə həyata keçirilən bərpasından sonra binanın açılış mərasimində iştirak edir. XVIII əsr Azərbaycan memarlığının HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ 59 bu incisi bundan əvvəl bir dəfə də olsun bərpa və təmir edilməmişdi. İndi burada binanın tam tarixi siması qorunaraq kompleks bərpa işləri həyata keçirilmişdir. Həmçinin binanın pəncərə oyuqlarını bəzəyən şəbəkə kompozisiyaları da bərpa olunub. Ümumilikdə, Şəki ərazisində mühafizə tədbirlərinə xüsusi ehtiyacı olan 84 dünya, respublika və yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi yerləşir. Ona görə də bu yaxınlarda, 19 yanvar 2016-ci il tarixində Prezident İlham Əliyev Şəki şəhərinin tarixi hissəsinin qorunması haqqında sərəncam imzalayıb. Heydər Əliyevin incəsənət və memarlıq sahəsində irsi Azərbaycan sənətşü- nasları tərəfindən tədqiq olunur, öyrənilir. AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitu- tunda “Heydər Əliyev və Azərbaycan incəsənəti” (1998) kitabı nəşr olunmuş, 2013-cü ilin may ayında “Heydər Əliyev və Azərbaycan incəsənəti” Respublika elmi konfransı keçirilmiş, Ulu öndərimizin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmiş “İncəsənət və mədəniyyətin problemləri” beynəlxalq elmi jurnalının xüsusi buraxılışı işıq üzü görmüşdür. Hal-hazırda isə İnstitutda Ulu öndərin anadan olma- sının 95 illiyinə həsr olunacaq “Heydər Əliyev obrazı Azərbaycan təsviri sənətin- də” yubiley nəşri hazırlanır. İncəsənət və mədəniyyət sahəsində Heydər Əliyev dərsi, onun bizə vəsiyyəti nədən ibarətdir? Bu vəsiyyət yalnız qədim bədii ənənələrin qorunması və müasir mədəniyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarət deyil. Onun əhəmiyyəti, mənası daha da geniş, daha da dərindir. Bugünkü qlobal dünyada milli mədəniyyətlər əhalinin sayına, ölkələrin ərazilərinə, hətta dövlətlərin hərbi gücünə görə təmsil olunmur. Millətlər beynəlxalq məkanda istehsal etdikləri informasiya məhsullarının həcminə görə təmsil olunurlar. İncəsənət və mədəniyyət isə ən güclü informasiya mənbə- yidir.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Heydər Əliyev və mədəni irs. – B., 2014.

Эртегин Саламзаде

Гейдар Алиев и азербайджанская художественная культура

Резюме

В статье рассматривается культурная политика Гейдара Алиева в 1970-2000 годах. Анализируется его деятельность в области развития азербайджанской архитек- туры, изобразительного искусства, народного творчества, музыки и театра. Подчер- кивается роль Гейдарa Алиева в пропаганде культурного наследия Азербайджана за рубежом. Особо отмечаются заслуги общенационального лидера в сохранении куль- 60 ƏRTEGİN SALAMZADƏ

турного наследия, а также его роль в создании законодательной базы в области куль- туры и искусства.

Ключевые слова: Гейдар Алиев, культурная политика, азербайджанское искусство, культурное наследие, законодательная база.

Artagin Salamzade

Heydar Aliyev and the Art Culture of Azerbaijan

Abstract

This article considers the cultural policy of Heydar Aliyev from the 1970s to the early 2000s. It analyses his work to develop Azerbaijani architecture, fine art, folk art, music and theatre. The role of Heydar Aliyev in promoting Azerbaijani cultural heritage abroad is also highlighted. The article notes the National Leader’s record in preserving cultural heritage and his role in creating a legislative basis in the field of culture and art.

Key words: Heydar Aliyev, cultural policy, Azerbaijani art, cultural heritage, legislative basis.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS

AYTƏN BAYRAMOVA (Azərbaycan) 

MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyət kateqoriyasının ifadəsinin spesifik xüsusiyyətləri araşdırılır. Dildəki bütün isimlər cəmlənmədiyi üçün kəmiyyət kateqoriya- sının tam bir kateqoriya olmaması fikri təqdim olunmuş yazıda irəli sürülür. Bundan başqa, məqalədə qeyd olunur ki, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında müxtəlif xüsusiyyətlər özünü göstərir. Daha sonra tədqiqatda yalnız cəm və ya tək forması olan isimlərin kəmiyyət kateqoriyasının olmamasından və öz leksik mənalarına görə kəmiyyət anlayışından məhrum olmasından danışılır. Məqalədə eyni zamanda Azərbaycan dilində ismin cəm formasının morfoloji yolla ifadəsinə də nəzər salınır.

Açar sözlər: kəmiyyət, kəmiyyət kateqoriyası, cəmlik, təklik, qeyri-müəyyənlik.

Məntiqi kəmiyyət kateqoriyası idrak prosesinin elə bir mərhələsində meydana gəlmişdir ki, bu mərhələdə insanlar əşya və hadisələrə onların kəmiyyəti nöqteyi-nəzərindən yanaşmağı bacarmışlar və bu, dildə öz ifadəsini qrammatik kəmiyyət kateqoriyasında tapmışdır. İnsanlar əşya və hadisələrə kəmiyyət baxımından yanaşdıqca çoxluğu və ya azlığı əşya və hadisələrin keyfiyyət xüsusiyyəti kimi başa düşmüş, kəmiyyəti əşya- ların topluluğunu xarakterizə edən xassələrdən (rəng, forma, ölçü, sayılmazlıq və s.) biri kimi dərk etmişlər. Təsadüfi deyil ki, müasir dillərin bir çoxunda, məsələn ingilis dilində əşyanın sayılan və ya sayılmayan olması nəzərə alınır. Bir çox xalq- ların dilində cəmlik kateqoriyasındakı topluluğun mücərrəd say mənasından əvvəl yarandığı da qeyd olunur. İnsanlar əşyaların topluluğunu ilkin mərhələdə keyfiyyət kimi başa düşmüş olsalar da, kəmiyyəti dərk etdikdən sonra əşya və obyektlərin bu xüsusiyyətini

 Azərbaycan, Azərbaycan Dillər Universiteti, Təhsil fakültəsi, dos. E-mail:[email protected]

62 AYTƏN BAYRAMOVA keyfiyyətdən ayırmışlar. V.Z.Panfilova görə, kəmiyyət mücərrəd, ümumiləşmiş təfəkkürə məxsus kateqoriyadır. Əşyaların konkret çoxluğunun ifadə olunması bu kateqoriyanın yaranmasında ilkin mərhələ sayıla bilməz [1,168]. Kəmiyyət kateqoriyasının əsas məsələsi təki cəmdən ayırmaq, onları ifadə edən vasitələri yaratmaq olsa da, kəmiyyət mənasının müxtəlif formalarını müəy- yənləşdirmək daha mürəkkəb məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Real gerçəklikdə yalnız təklik və cəmlik üzə çıxmır. İnsanlar əşyalarda qoşalıq, cütlük, topluluq, sayılmazlıq, sayıla bilən olmaq, miqdarın müəyyənliyi, qeyri-müəyyənliyi, ölçülmək, yalnız tək olmaq, yalnız cüt olmaq, ölçüyə gəlməmək, sonsuz olmaq, hissələrə bölünmək və digər bir sıra xassələri də aşkara çıxarmışlar. Bütün bunlar yalnız qrammatik kəmiyyətlə ifadə oluna bilmir. Hər bir dilin funksional-semantik kəmiyyət sahəsinin müxtəlif konstituentləri olur və bu kəmiyyətin müxtəlif spesifik cəhətlərini ifadə etmək üçün dildə imkanlar yaradır. Bununla belə, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında oxşar və fərqli cəhətlər üzə çıxır. Qədim insanlar əşya çoxluğuna ayrı-ayrı predmetlərin cəmi kimi yanaşmaz- dan əvvəl bu çoxluğu tam bir toplu kimi dərk etmişlər. Belə ki, əşya qrupunun ayrı- ayrı predmetlərin cəmindən ibarət olması deyil, onun tam bir toplu halında mövcud olması diqqət mərkəzində durmuşdur. Həmin dövrdə topluluq, çox güman ki, əşyaların kəmiyyəti deyil, keyfiyyəti kimi dərk edilmiş və müxtəlif saylı əşyalardan ibarət toplular müxtəlif əlamətlər kimi qavranılmışdır. Əşyaların topluluğu müxtəlif xalqların dilində fərqli şəkildə ifadəsini tapmışdır. Bu cəhət dilin mədəniyyətlə bağlılığından qaynaqlanır. Hər bir xalqın dilində onun obyektlərə, hadisələrə münasibətinin inikası özünü göstərir. Mədəni kontekst dildə müəyyən kateqoriyanın, o cümlədən kəmiyyət kateqoriyasının ifadə olunmasına da təsir göstərmişdir. Qədim slavyan yazılı abidələrində isimlərin adlıq halının cəmi xüsusi toplu isimlərlə ifadə olunmuşdur. Bu isimlər də qrammatik cəhətdən tək formada çıxış etmişlər. Belə bir fikir vardır ki, isimlərin topluluğunu göstərmək üçün sözdəyişdirici deyil, sözdüzəldici şəkilçilərdən istifadə olun- muşdur. Bu isə topluluğun leksik yolla ifadəsi sayıla bilər. Slavyan dillərinin sonrakı inkişaf mərhələsində topluluq göstəriciləri qrammatik cəm şəkilçiləri kimi çıxış etməyə başlamışdır. Bir sıra dillərdə, eləcədə slavyan dillərində topluluğu ifadə edən kifayət qədər leksik vahid vardır. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasında təklik anlayışı sıfır şəkilçilidir, yəni onun qrammatik əlaməti yoxdur, cəmlik anlayışını bildirən söz-forma ilə qarşılaşdırıldıqda üzə çıxır. Cəmlik isə bir sıra şəkilçilərin artırılması ilə düzəlir. Azərbaycan dilində cəmlik mənası yaradan şəkilçilərə aşağıdakılar aid edilir: - lar, (-lər), -lıq (-lik, -luq, -lük ), -lı (-li, -lu, - lü), -q (-k), -ıq (-ik,- uq. -ük), - ız (- iz, - uz.- üz), -gil. Kəmiyyət nisbi anlayış olduğundan həm şəxs paradiqmasına daxil olan şəkilçilər, həm də bəzi sözdüzəldici şəkilçilər sözə artırılaraq kəmiyyətin çoxluğunu ifadə edirlər. Bu şəkilçilərin kəmiyyət kateqoriyası şəkilçiləri sırasına daxil edilməsi paradiqmaların qarşılaşdırılmasında fərqli xüsusiyyət yaradır.

MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ... 63

J.Qəribova türk dillərində cütlük anlamının ifadə olunması məsələsini nəzərdən keçirərək belə qənaətə gəlir ki, türk dillərinin daha qədim inkişaf dövrlərində cütlük anlamı müəyyən bir göstərici ilə əlaqədar olmuşdur. Bu, ola bilsin ki, proaltay və yaxud ural-altay dövrlərində mövcud olmuşdur və dilin son- rakı inkişaf mərhələlərində çoxluq ifadə edən müxtəlif məfhumlar ümumi kəmiyyət anlamı fonunda dərk edilməyə başladıqca onların ifadə vasitələri arasındakı sərhəd də tədricən yox olmuşdur [2,20]. Analitik dillərdə çoxluq bildirən miqdar saylarından sonra isim gəldikdə ikinci tərəfdə cəmlik bildirən əlamət işlənilir. Bu da Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasına məxsus məntiqi qaydanın başqa dillərdəkindən fərqli olduğunu gös- tərir. Məsələn: ingilis dilində “beş kitab” anlayışı “five books”, fars dilində “pənс ketabha” şəklində ifadə olunur. Rus dilində ikinci tərəfin cəmliyi müxtəlif formalarda, o cümlədən qrammatik cəhətdən ayrı-ayrı şəkilçilər vasitəsi ilə bildirilir: пяти баранов, десяти тетрадей, десяти домов, двое друзей və s. Sözdüzəltmədən fərqli olaraq, sözdəyişmənin digər bir xüsusiyyəti paralelizmdir. Belə ki, ingilis dilində, demək olar ki, bütün isimlərin tək for- masında onların cəm formalarının əsası durur və ya əksinə, bütün isimlərin cəm formaları onların tək formalarından törəmişdir. İngilis dilində isimlər əksər hallarda paralel olaraq iki cütlükdən: tək isimdən (a hat - şlyapa) və tək isimdən törəmiş cəm isimdən (hats - şlyapalar) ibarət olur. Bunlardan biri danışana məlum olduqda, digəri də anlaşıla bilər. Belə formaların hər bir silsiləsi paradiqmaların paradiq- matik silsiləsi (a paradigmatic set of paradigm) adlanır və bu silsilədə olan hər bir hissə fleksiyaya uğramış forma və ya fleksiya (inflected form or inflection) adlanır. Kəmiyyət kateqoriyası üçün mənanın səciyyəvi ziddiyyəti tək formanın çox predmeti (ing: army, tribe; rus: армия, племя; Azərb: ordu, qəbilə, tayfa, xalq və s.), cəm formanın isə tək predmeti (ing: glasses, shorts; rus: очки, шорты və s.) adlandırmasıdır. Bəzən eyni predmet həm tək, həm də cəm formalarına malik olur (ing: moustache–moustaches, rein–reins; rus: сеть–сети, штат–штаты və s.). Bəzi kəmiyyət göstəricilərindəki mürəkkəblik dildə mübahisəli məqamlar ortaya çıxarır. Q.N.Vorontsova singularia tantum və pluralia tantum isimlərinin kəmiyyət kateqoriyasından məhrum olduğunu, bəzi isimlərin isə leksik mənalarına görə kəmiyyət mənalı sözlərdən uzaqlaşdığını yazır. O qeyd edir ki, ayrılma, bölünmə, sayılma anlayışları assosiasiya yaratmır [3, 108-109]. Bir sıra sözlərdə kəmiyyətin dəqiq sərhədi qeyri-aşkar qalır. Məsələn, a scissors, a hustings, a gallows və s. Bu cür sözlər “a pare of” ilə birləşərək təkdə işlədilir. Bəzi cəm formalarının sintaktik əlaqələrinə görə tək formaya uyğun gəlməsi də qeydə alınır. Aşağıdakı birləşmələr bu baxımdan maraq doğurur: 20 pound, a few ton, 40 head of poultry, 20 head of game, a couple of year, a fleet of 20 sail. Qeyd olunan halda topluluq bildirməyən, yeni bir predmeti adlandıran söz müəyyən kontekstdə topluluq bildirən vahidə çevrilir. Bunu ölçü, çəki, say bildirən sözlərlə də əlaqələndirmək mümkündür. Azərbaycan dilində gül almaq, çiçək almaq, kartof almaq, buğda almaq, qənd almaq kimi birləşmələrdə qeyd olunan əşyanın tək mənası yoxdur. Burada, ümumiyyətlə, əşyanı almaqdan söhbət gedir.

64 AYTƏN BAYRAMOVA

Konkretlik isə “alma” prosesində baş verir. “Alma” prosesində müxtəlif sözlərdən istifadə etməklə kəmiyyət müəyyən səviyyədə dəqiqləşir. Məsələn: Üç dənə gül alıram. Bir kiloqram qənd alıram. Beş kiloqram buğda almaq istəyirəm. Bir kisə kartof götürəcəyəm. Birləşmə tərkibində bəzi sözlər cəm formasının xüsusi dəyişməz forması rolunu oynayır, ölçü vahidini ifadə edir, bu cəhət ingilis dili üçün də səciyyəvidir. Məsələn: 40 head of poultry, 20 head of game, a couple of year, a fleet of 20 sail. İngilis və rus dillərində həm təki, həm də cəmi bildirən sözlərin bir predmeti (hadisəni) və ya predmetlər (hadisələr) çoxluğunu paralel ifadə etməsi halları az deyildir. Bu, predmetin və ya predmetlər qrupunun necə dərk edilməsindən asılı olur. Digər tərəfdən, eyni predmet və hadisənin müxtəlif kəmiyyət mənalı sözlərlə ifadə olunması halları da az deyildir. Məsələn: brain - brains, nerve - nerves, moustache - moustaches, ear - ears, eye - eyes (ear, eye sözləri hər iki qulağı, gözü ifadə edir). Rus dilində сеть - сети, дверь - двери, штат - штаты və s. Azərbaycan dilində də oxşar məqamlarla qarşılaşırıq. Azərbaycan dilində bəzi hallarda sözün tək forması istifadə edilsə də, onun cəminin nəzərdə tutulması mümkündür. Məsələn: Gözümün içinə düz bax. Qulağını aç və sözlərimi yaxşı eşit. Böyrəyi xəstə deyil ki? Bu cümlələrdə tək və ya cüt (qoşa) predmetlərdən biri nəzərdə tutulmur. “Gözümün içinə düz bax” deyəndə sağ və ya sol gözə baxmaqdan söhbət getmir. Hər iki gözə baxmaq nəzərdə tutulur. Maraqlıdır ki, bəzi dillərdə, məsələn, macar dilində cüt bədən üzvləri bir tam kimi götürülür və tək formada olur. Bir qolu, ayağı, gözü ifadə etmək üçün “yarım” sözündən istifadə olunur. O.Yespersen bu cür sözləri “kompozit obyektlər” (composite obyekt) adlandırır və onları 5 məna qrupuna bölür: 1) geyim əşyaları: gloves, sleeves; 2) ləvazimat, avadanlıq: arms, fetters, compasses; 3) bina, tikili, idarə: archives, barracks; 4) bədən üzvləri: brains, lights (lungs); 5) məşğələ, fəaliyyət, mərasim, oyun: nuptials, obseqyies, dominoes [4,234]. D.İ.Arbatski rus dilində bu cür əşyaları “mürəkkəb predmetlər” adlandırır, onları semantik cəhətdən təsnif edərək 8 qrupa ayırır: 1) insan və heyvanların bədən üzvlərinin adları: руки, ноги, лапы; 2) geyim və bəzək əşyaları: туфли, жемчуга; 3) alət, ləvazimat, pəstahların adları: цепи, вожижи; 4) hərəkət vasitələri: сани, нарты; 5) qurğu adları: горы, хоры; 6) qapalı yer (otaq tipli) adları: комнаты, покои; 7) mətn və nəşr adları: слова, куплеты, ноты; 8) bilik, məlumat, fikir adları: основы, виды, помыслы [5,93-94]. Qeyd etmək lazımdır ki, kəmiyyət kateqoriyasının üçpilləli oppozisiyadan ibarət olması bir sıra müxtəlif quruluşlu dillərdə də mövcuddur. Sami dillərində kəmiyyət kateqoriyasının cütlük anlamı ifadə edən xüsusi göstəriciləri vardır. Məsələn, akkad dilində -a, -an, ivritdə -aüm, ərəb dilində -ani və s. cütlük bildirən formantlar kimi çıxış edir. İsimlərin cütlük bildirən forması həmçinin koryak, eskimos, tibet, bəzi papuas dillərində də mövcuddur. Lakin bu dillərdə cütlük anlamının ifadə edilməsi türk dillərindəki kimi deyil, çünki hər şeydən əvvəl, türk dillərində xüsusi cütlük formantları olmamışdır. Qoşa isimlərin əmələ gəlməsində təkcə -z göstəricisi deyil, bir sıra başqa göstəricilər də /-n, -t, -q/ iştirak etmişdir,

MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ... 65 məs.: alik, qanat, cicin, yanaq. Digər tərəfdən isə bu göstəricilər cüt olmayan isimlərə qoşularaq onların cütlüyünü deyil, məhz cəmliyini ifadə etmişdir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, türk dillərində qədim cəmlik göstəriciləri hesab edilən formantlar əslində ilk dəfə topluluq göstəriciləri kimi meydana çıxmışdır. Çox güman ki, bu fikrin tərəfdarları bütün dillərdə topluluq anlamının cəmlik anlamından əvvəl yaranması haqqında fərziyyəyə əsaslanırlar. Bu kimi faktlar göstərir ki, kəmiyyət məfhumunun topluluq çaları onun digər çalarlarının yaranması üçün həm forma, həm də məzmun baxımından zəmin olmuşdur. İlkinlik isə tək formaya xasdır. Dildə təklik anlayışı müəyyən vahidi ona oxşar vahidlər çoxluğundan ayırmaq məqsədilə işlədilir. Bununla yanaşı, burada kəmiyyət də öz ifadəsini tapır, yəni təklik kateqoriyası adlandırılan predmetin ayrıca bir vahid təşkil etdiyini göstərir. Azərbaycan dilində təkliyin morfoloji ifadəsi üçün sıfır şəkilçili variant səciyyəvidir. Yəni söz kəmiyyətin təkliyini ifadə etmək üçün şəkilçi qəbul etmir. Şəxs şəkilçiləri və əvəzliklər morfoloji səviyyədə əlahiddə vəziyyətdə durur. Onlar, əslində, hərəkətin, fəaliyyətin, hadisənin və s. subyekt və obyektini bildirmək üçün işlədilir. Xüsusi hallarda bu subyekt və ya obyekt tək olur. Qeyd olunan cəhətlər yalnız Azərbaycan dilinə xas deyildir, əksər dillərdə özünü oxşar şəkildə göstərir. Ona görə də kəmiyyətin ifadəsindəki spesifik xüsusiyyətləri, ilk növbədə, topluluqla və cütlüklə bağlı kəmiyyət göstəricilərində axtarmaq lazım gəlir. Qoşalığın ifadə olunmasında bəzi dillərdə təkin, bəzi dillərdə isə cəmin istifadə olunması həmin dil üçün kəmiyyətin bildirilməsinin spesifik əlaməti sayıla bilər. Burada cəmliyin təzahürü, əsasən, predmetin özü ilə bağlı olur. Bəzi dillərdə bu cür predmetlərin adlandırılmasında qoşalıq və ya cütlük semantikası üzə çıxır. Məsələn, rus dilindəki «щипцы» müxtəlif forma və növləri olan alətin adıdır. Bu alət iki oxşar hissədən ibarət olur. Yəni alətin formalaşmasında və ya düzəldilmə- sində istifadə olunan iki hissə, demək olar ki, eyni olur və ya bir-birinə çox oxşar olur. Onlar arasındakı fərq simmetriya ilə bağlı meydana çıxır. İki oxşar hissə birləşərək bir predmeti yaradır. Nəticədə predmetin quruluşunda cütlük əmələ gəlir. Predmet özü bir ədəd olsa da, onun tərkibindəki hissələrin cütlüyü – ikiliyi vardır. Buradan ikili kəmiyyət məsələsi meydana çıxır. Rus dilindəki «ножницы» sözü də qoşa hissənin birləşməsindən əmələ gələn predmetin adıdır. Bu adın tərkibdə iki hissənin – iki bıçağın olması əsasında formalaşması əsas götürülə bilər. Bolqar dilində bu sözün həm tək (ножница), həm də cəm (ножници) forması vardır. Azərbaycan dilində predmet “qayçı” adlanır. Bu ad qoşalıqla bağlı informasiya daşımır. Onun həm təki (qayçı), həm də cəmi (qayçılar) vardır. İkili (qoşalıq, cütlük) kəmiyyət kateqoriyası bir çox dillərdə, o cümlədən hind-Avropa, sami dillərində olmuşdur. Müasir hind-Avropa dillərinin əksəriyyətində ikili kəmiyyət itmişdir. Bu kateqoriyanın müəyyən izləri isə qalmaqdadır. Müasir rus dilində ikiliyin izləri bir sıra predmetlərin adlarında qalmışdır. Məsələn: щипцы, ножницы, шаровары, очки, глаза, рукава, плечи, колени və s. Lakin bu cür predmetləri kəmiyyət baxımından təhlilə cəlb etdikdə onların da iki növünü ayırmaq mümkündür. Predmetlərdən bəziləri iki hissənin

66 AYTƏN BAYRAMOVA oxşarlığı, eyniliyi əsasında nominasiya edilmişdir. Digər halda isə iki eyni predmetin birgə mövcudluğu ön plandadır. İnsanın bədən üzvlərindən bəziləri ikilik və ya qoşalıq xüsusiyyətinə malikdir: göz, yanaq, dodaq, qaş, qulaq, böyrək, diz, çiyin və s. Bu halda bir predmetin iki oxşar və ya eyni hissə əsasında yaranması deyil, iki eyni predmetin qoşa varlığı təhlil obyekti olur. Bəzi dillər bu qoşalığı ifadə etmək üçün cəm formasından istifadə edir. Qoşa predmetləri bir yerdə götürür. “Hərənin iki gözü var; Birini çıxarmayıbsa İnsan, daş, ya güllə” (R.Rza) Bəzi dillərdə qoşa predmetlər ayrılır. Həm tək, həm də cəm formalarından istifadə edilir. Azərbaycan dilində “gözlərimin qarası” və “gözümün qarası” ifadələri işlənir: “Sən gözümün ağısan, ilk məhəbbət qarası” (N.Kəsəmənli). Təbii ki, müəllif burada bir gözün ağını nəzərdə tutmur. “Gözümün ağı” birləşməsində kəmiyyət fon plana keçir. Gözün iki olması ifadə üçün irrelevantdır, yəni əhəmiyyətli deyildir. Gözün ağının, eləcə də qarasının, ümumiyyətlə, görmə üçün vacibliyi əsas məsələdir. Onlardan hər hansı biri olmasa, görmək mümkün deyildir. Bu cəhət eyni tərtibli başqa sözlər üçün də səciyyəvidir: “Əlim əllərinin lap yanındadır, toxunsa, biz indi üzr istəyərik” (N.Həsənzadə). Göründüyü kimi, qoşalıq xüsusiyyətinə malik olan sözlərin bir anlayış olaraq təyin olunmasında da, hələlik yekdil rəy yoxdur. Burada predmetlərin cütlüyü, qoşalığı, ikiliyi əsas götürülür. Rus dilində «парные предметы», «двойственное число» terminlərindən istifadə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cəm formasından istifadə predmetin qoşalığı və ya cütlüyü haqqında informasiya vermir. Subyekt dərketmə prosesində əşya və obyektlərin, hadisələrin kəmiyyət müəyyənliyini yalnız dəqiq riyazi ölçmələrlə deyil, həm də təqribi subyektiv formalarla ifadə edə bilir [6,24]. Əgər elmdə kəmiyyətin dəqiq ölçüləri lazım gəlirsə, real həyatda kəmiyyətin müxtəlif şəkillərdə ifadəsi mümkündür. Belə hallarda kəmiyyəti qiymətləndirmə, onu implisit və ya eksplisit, relevant və ya irrelevant ifadə etmək subyektiv yanaşmadan, etnokulturoloji amillərdən asılı olur [7,658]. Hər bir dildə elə sözlər vardır ki, onlar müəyyən tarixi hadisələr, inamlar, adət-ənənə ilə bağlı olur. Belə sözlərin kəmiyyət göstəricilərində spesifik cəhətlər aşkara çıxır. Məsələn, Azərbaycan dilində yeddilər, qırxlar, iyirmi altılar və s. bu kimi sözlərdə cəm şəkilçişinin işlənməsinin özünəməxsus səbəbi vardır. Hind- Avropa dillərində bir çox maddələrin adını bildirən isimlər həm tək, həm də cəmdə ola bilir. Burada cəm şəkilçiləri forma düzəldən şəkilçilərdən daha çox sözdüzəldici şəkilçi təsiri bağışlayır. Hind-Avropa dillərində müəyyən miqdar isimlər saya görə fərqlənirsə, digər dil ailələrində, məsələn, paleoaziat, samodi, hindu dillərində bütün maddə bildirən isimlər kəmiyyətə görə dəyişir. Əgər kontekstdə kəmiyyət bildirən sözlər, məsələn, some “bir az, bir qədər”, many “çox, çoxlu” və numeral “saylar” (modal sözlər, qiymətləndirici zərflər və digər

MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ... 67 müəyyən ifadələr) varsa, belə kontekstdə rast gəlinən implikatura keyfiyyət implikaturası adlandırılır. Məsələn, The Borwns have two daughters. (Braunların iki qızı var.) Bu cümlədə implikatura onu ifadə edir ki, Braunların ancaq iki qızı var, ikidən artıq deyil. Digər tərəfdən bu kontekst, Braunların neçə uşağının olmasını dəqiqləşdirmir və ya belə bir məna da çıxır ki, onların oğlu yoxdur. Have the Browns any children? (Braunların övladı var?) Bu sualda kəmiyyət ölçüsü haqqında məlumat istənilmir. Yəni onların övladının olub-olmaması informasiyası aktualdır. Eyni zamanda, bu nümunələrdə başqa bir cəhət də vardır. Yuxarıda Azərbaycan dilində “-lər” cəmlik şəkilçisinin işlənməsinin bir məqamı qeyd olunmuşdu. İngilis dilində ailəni bildirmək məqamında “-s” cəmlik şəkilçisindən istifadə edilir. Azərbaycan dilində Kərimin (Əhmədin, Şakirin və s.) övladı vardırmı? Yaxud Kərimgilin övladı vardırmı? forması işləkdir. Azərbaycan dilində ailə haqqında danışanda Kərimovlar, Orucovlar, Sərxanovlar tipli formadan, demək olar ki, istifadə edilmir. Qarşılaşdırılan bu cəhət də etnokulturoloji amillərlə bağlıdır və kəmiyyət kateqoriyasının spesifik hallarına aiddir. Beləliklə, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında müxtəlif xüsusiyyətlər özünü göstərir. Dildə kəmiyyət üçün aparıcı hal təkliyin və cəmliyin olmasıdır. Əksər dillərin qrammatik kəmiyyət kateqoriyasında da məhz təklik və cəmlik öz ifadəsini tapır. Lakin müxtəlifsistemli dillərdə topluluğun, qoşalığın, cütlüyün ifadə edilməsi zamanı spesifik cəhətlər üzə çıxır.

ƏDƏBİYYAT

1. Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. Москва, Наука, 1977. 2. Qəribova J. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasının ifadə üsulları (tarixi- müqayisəli tədqiqat): Namizədlik dissertasiyası. Bakı, 1994. 3. Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1960. 4. Есперсон О. Философия грамматики. Москва, УРСС, 2002. 5. Арбатский Д.И. Множественное число гиперболическое. // Русский язык в школе. 1972, №5. 6. Галич Г.Г. Когнитивная категория количества и ее реализация в совре- менном немецком языке. Омск: Изд-во ОмГУ, 2002. 7. Мечковская Н.Б. Градуально-количественная семантика в грамматике, лексике и фразеологии: уровневое своеобразие и межуровневые корреля- ции// Логический анализ языка. Квантитативный аспект языка. Москва, Индрик, 2005.

68 AYTƏN BAYRAMOVA

Айтен Байрамова

Специфические особенности выражения количества в разносистемных языках

Резюме

В статье рассматриваются специфические особенности выражения категории количества в разносистемных языках. Автор отмечает, что категория количества счи- тается неполной, так как не все существительные в языке исчисляемы. Более того, данная работа подчеркивает, что существование различных особенностей выражения категории количества находит свое отражение в разносистемных языках. Далее в исследовании утверждается, что существительные, имеющие форму только един- ственного или множественного числа, не имеют категории количества и по своему лексическому значению лишены понятия количества. В статье рассматривается так- же морфологический способ выражения формы множественного числа существи- тельного в азербайджанском языке.

Ключевые слова: количество, категория количества, множественность, единственность, неопределенность.

Aytan Bayramova

Specific Features in Expressing the Number Category in Languages with Different Systems

Abstract

This article studies the specific features of expression of the number category in languages with different systems. The author states that the number category is considered to be an incomplete category, since not all nouns in a language have plural forms. Furthermore, this article emphasizes that the existence of various features in expressing the number category is reflected in languages with different systems. The research also confirms that nouns that have only a singular or plural form do not have a number category or a concept of quantity because of their lexical meaning. The article also considers the morphological way of expressing singularity in the Azerbaijani language.

Key words: number, number category, plurality, singularity, indefiniteness.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE

FİKRET TÜRKMEN (Türkiye) JANAGUL SAMEDOVA (Kazakistan)

GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM

Özet

Avrupa’da XIX. yüzyıl ikinci yarısında edebiyat alanına girmiş olan postmodernizm terimi, 70’li ve 80’li yıllarda daha genişlemiş. Günümüzde de bir sanat ve kültür tanımı olmanın yanında toplumsal, kültürel ve ekonomik özellikleri de açıklayan geniş kapsamlı bir terim haline gelmiştir. Terim, modernizmden sonra ama ondan ayrı ve farklı olan modern ötesi, san’at ve kültürlerin sınırlarını aşıp çağdaş toplumların belli özelliklerini vurgulayan anlamında kullanılmaktadır. Kazak edebiyatında Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayın Muratbekov, Abiş Kekilbayev, Tölen Abdikov, Tınımbay Nurmağanbetov gibi yazarların eserlerinde postmodernist unsurların sık sık kullanıldığı, özellikle normal, sevimli kahramanların yanında; geleneksel etno-kültürel talepleri karşılayan garip davranışlı kahramanlar ortaya çıkmıştır. Özellikle Roza Mukanova, Aslan Jaksılıkov, Askar Altay, Didar Amantay’ın eserlerinde postmodernizm düşüncesi şiirsel anlatıma kavuşmuştur. Kazak edebiyatının önemli isimlerinden Muhtar Mağavin’in “Ekew”, “Kasgır- Böri” ve “Jarmak” adlı eserlerinde postmodernizmin başarılı bir şekilde uygulandığı görülür. Didar Amantay’ın “Çiçekler ve Kitaplar” , “Ben Sizi Özlüyorum”, “Papağan Renkli Kelebek” ile “Tanrılar Ölmez” adlı eserlerinde felsefi derinlik psikolojik tahliller ve tanınmış klasik yazarların eserlerine sanki cevap yazılmış gibi psikolojik derinlikleri olan postmodern eserler yazmıştır. Askar Altay da postmodernizme yaklaşan ve Kazak mitolojisinden de faydalandığı mito-poetik düşünce sistemini anlatan “insan Başlı At” ve “Tüsik” adlı eserlerinde postmodernizmin tipik unsurlarını kullanmıştır. Sonuç olarak, XX: ve XXI: yüzyıl Kazak yazarları içinde postmodernizmi temsil edecek Muhtar Mağavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksılıkov, Tursınbay Şapayulı, Jusipbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay, Gülzat Şoybek gibi yazarlar bir edebiyat grubu teşkil edecek sayıya ulaşmış postmodernist Kazak yazarları sayılabilir.

 Türkiye, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Prof. Dr. E-mail: [email protected]  Kazakistan, Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi, [email protected] 70 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA

Anahtar kelimeler: Çağdaş Kazak nesri, postmodernizm, mito-poetik eser, metinlerarasılık, postmodernist Kazak yazarlar.

Konuya geçmeden önce, postmodernizmin dünyadaki ve Sovyetler Birliği’ndeki ortaya çıkışı ve gelişmesi hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz. Postmodernizm, Avrupa’da kavram olarak XX. Yüzyılın ikinci yarısında, yani İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra edebiyat alanına girmiş bir terimdir. 70’li ve 80’li yıllarda anlam daha da genişlemiş, hatta edebiyat ve san’atın alanının dışına taşmıştır. 90’lı yıllardan sonra da bir san’at ve kültür tanımı olmanın yanı sıra toplumların çağdaş sosyo-kültürel ve ekonomik konularını açıklayıcı bir terim olarak toplumsal, kültürel ve ekonomik özellikleri de açıklayan bir terim olarak kullanılmıştır [11,214]. Araştırmacılar postmodernizmi, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra süper endüstri, post-endüstri, ileri teknoloji veya tekno-bilim toplumlarında ortaya çıkan bir dünya görüşü, bir gerçek anlayışı ve bu görüşler çerçevesinde gelişen yeni bir kültür tanımı olarak düşünmüşler, ancak yine de tanım konusunda tartışmalar devam etmiştir [11,214]. Terim olarak da “post”, “modern” ve “-izm” olmak üzere üç parçadan oluşan türetilmiş bir kelimedir. “Modern” sözcüğü, çağdaş, bu çağa ait demektir. “izm” eki ise, eklendiği kelimeye sistem anlamını katmaktadır. Post sözü ise “-den sonra, sonra” anlamındadır. Ancak terimdeki anlamı, “neo” (yeni) anlamında değil, “-den devam eden ama ondan ayrılan demektir.” Yani postmodernizm, modernizmden kaynaklanan ama ondan farklı olan, ikinci olarak da bu terim milli, kültürel modernizm, san’at ve kültürlerin sınırlarını aşıp, çağdaş toplumlarının belli özelliklerini vurgulayan anlamındadır [11,215]. Görüldüğü gibi, postmodernizmi anlamak için önce modernizmin anlaşıl- ması gerekmektedir. Modernizm, genel anlamda XIX. yüzyılın geleneklerine karşı çıkan bir gerçekçilik akımıdır. Ancak bu gerçekçilik, san’atın dış gerçeğidir. O halde, san’at görünen gerçeği olduğu gibi ve anlaşılır bir dille okuyucuya yansıtmalıdır. Modern san’atçı, eserinin bir ayna olmadığına da inanır. Mesela Bakıtcan Maytanov modernizmle postmedernizmi karşılaştırmış ve bu konudaki ilk görüşlerin XX. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmaya başladığını ileri sürmüştür. O, “Sattar Erubayev ve Saken Seyfulin’in eserlerinde metinlerarası ilişkiler, hatırlama, vb. edebi unsurların kullanılarak, bireyin özgürlüğüne dikkat çekmiş, 1960-1970 yıllarında Kazak nesrinde yer alan Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayın Muratbekov, Abiş Kekilbayev, Tölen Abdikov, Tılımbay Nurmaganbetov gibi yazarların eserlerinde normal, sevimli veya sevimsiz kişilerin yerine, dış ortamları farklı olmasından ileri gelen, geleneksel etno-kültürel talepleri karşılayan, garip davranışlı farklı kahramanların ortaya çıktığını” belirtir. Parodi unsurlarının, şartlara bağlı anlamsızlıkları, kara mizah belirtilerinin kullanılması sonucu postmodernizmin ortaya çıktığı görülür [8,400]. Kazak nesrinde postmodernizmin süreklilik kazanması ya da devamlılık anlamı taşıması, XX. yüzyılın sonu XXI. GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 71 yüzyılın başında yazılan eserlerde daha çok görülmeye başlar. Mesela Roza Mukanova, Aslan Jaksılıkov, Askar Altay ve Didar Amanteyev gibi yazarların eserlerinde postmodernist düşünce şiirsel anlatıma kavuşturulur. Filoloji bilimleri doktoru Kuralay Januzakov, “Kazak edebiyatında postmodernizmle ilgili birbirlerinden farklı iki görüş bulunmaktadır. Birinci görüş, postmodernizmin Kazak edebiyatında kullanılması gerektiğini ileri sürer. İkinci görüş ise, bu yeni fikirlerin zaten eskiden beri Kazak edebiyatında yer aldığını, postmodernizmin milli değerlere karşı geldiğini, küreselleşmeye hizmet ettiğini, milli edebiyatın yok olmaması için ona değer vermemek gerektiğini" belirtir. .Postmodernizm, her ülkenin edebiyatında toplumsal, kültürel ve milli unsurlarla zenginleştiğini ve geliştiğini söyleyebiliriz. Avrupa ülkeleri gibi tamamıyla bir edebi akım etrafında toplanılan, ortak görüşlerin birleştiği nitelik kazanamamakla birlikte, Kazak edebiyatında özellikle genç yazarlar arasında önemli sayılabilecek bir ilgi topladığını da söyleyebiliriz. Mesela Muhtar Magavin’in son yıllarda yayınladığı eserlerinde, özellikle hikâyelerinde “Ekew” ve “Kaskır-Böri” ve “Jarmak” roman- larında yazar, yeni arayışlar içindedir. Bilhassa “Ekew” hikâyesinde ana kahra- manın adı hiç söylenmez. Hikâye başlar başlamaz kendinizi olayın içinde bulursunuz. Yazar geleneksel eserlerde olduğu gibi olayın başladığı yeri (mekânı), karakterlerin durumunu hiç belirtmez; bir nevi iç monologla hikâye başlar, kahramanın kim olduğunu anlamayan okuyucu karanlık bir dehlize girmiş gibi kendini hikâyenin içinde bulur. Mesela Kazaklarda “bir gören bildik…” der. “…iki gören tanıdık”. Bir değil, iki değil… işte bu yedi yıl içerisinde yetmiş kere… görmüş. Ancak hala biliyorum, tanıyorum diyemez. Kahramanın adı nedir, geçmişi, soyu, neyle uğraştığı, bugünkü işinin anlamı nedir, sorularının cevabı hep karanlıktır. Sadece şimdi çalıştığı mesleği ile ilgili bulanık hatıraları vardır. Mesela ya ticaretle uğraşıyordur ya yöneticidir ya ustadır ya da işçidir, kısaca huzursuzdur. Aynı belirsizlik mekân için olduğu gibi “zaman” için de söz konusudur. Esere girmeden önce biz bazı şeyleri hissederiz, o kadar. Belirsizlik, karanlık dünyada yaşayan kahramanımızın öyle karışık düşünce içinde yaşaması da doğaldır. Postmodernist eserlerde kahramanın iç dünyasındaki çözümü bulunmayan durumlarda eserin başındaki hissettiğimiz düşüncelere döndüğümüzü görürüz. Sonra yazar, olayların gelişmesini takip eder, belirsiz kahraman ile düşünce sahibinin nasıl karşılaştıklarını, hatta nasıl görüştüklerini açıklar. Kahramanların tiyatroda rastlanan üst düzey kültür sahibi kişiler olduğu anlaşılır. Eserin devam eden kısmında, kadın kahraman bellidir. Kahramanların gençliğinde çevrelerinde kalabalık bir halk görülmez. Tiyatro eserinde de karakterlerin çevresi boştur veya gelenlerin hepsi yaşlı, olgunlaşmış insanlardır [9,288].. Kahramanların birbirleriyle karşılaşması da belli bir durumu anlatır. Kahramanların düşünceleri sessizce çözülür. Yazar, kahramanların monologlarını ve diyaloglarını da anlatır. Diyaloglar, geleneksel ölçütlerle değil, yazarın beyanlarıyla gerçekleşir. Hatta hikâyenin içinde yazarın açıklamaları bazen tırnak işaretleriyle verilir. Bunların içinde M. Mağavin’in “Ekew” adlı hikâyesinde yer alan postmodernzm belirtileri göze çarpar. Kahramanların adlarının gizlenmesi, diyalogların, kinayeli, çok sesli 72 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA ve flu bir anlatımın devam etmesi, ironinin çok yer alması eserdeki postmodernzm izleri olarak yorumlanabilir. Muhtar Muğavin’in “Kasgır-Böri” adlı eseri de postmodernist anlayışıyla yazılmıştır. Ancak bu hikâye edebi bir deneme gibidir. Yazarın anlatmak istediği düşünce daha derinlerdedir. Yazar, geleneksel bir şekil içinde postmodernist unsurları başarılı bir şekilde kullanmıştır. Eserin adından da anlaşılacağı gibi kurtla ilgili bir olay anlatılmaktadır. Ancak o, herkesin korktuğu vahşi, düşman sayılan bir kurt değildir. Kurt şekline bürünmüş bir ruhtur. Burada yazar, postmodernist eserlerdeki gibi anlamsızlığa yer vermemiştir. Yine de okuyucularda şüphe uyandıracak, dikkat ve itina ile kaleme alınmış bir eser intibaı verilmiştir. Arjantinli ünlü postmodernist yazar Horke Luis Borhes’in “Pier Menar” adlı eserinde ünlü Cervantesi’in “Donkişot” romanındaki bazı kısımları aynen alarak eski çağ ile yeni çağın manevi durumunu karşılaştırarak tanımlar. Yani anlatımda paralelliği kullanır. Böylece herkes tarafından bilinen postmodernist yazar Borhes, “Don Kişot, kendisi hakkında yazılan romanın okuyucusu olur” [5,66]. Öyleyse ünlü yazar Mağavin‘in “Kasgır- Böri” hikâyesi Kazakların kendileri için yazılmış bir eser olarak kabul edilebilir. Çünkü Kazakların totemleri “Böri”dir. Aslan veya kaplan değildir. Yazar, “aslan korku ve gücü, kaplan beceri ve gücü temsil eder ama solucan yürek ve ruhtur“der. Kurt ise, bu solucandan ortaya çıkmıştır. Daha sonra bu ikisinin farklı olduğunu söyler. Bu ikisini esas alan yazar, farklı edebi sanatları kullanarak okuyucunun yanlış düşünmesini engeller. Ayrıca kendisi oyunun yaratıcısı olmasına rağmen elinde bulundurduğu maskeleri, tarihi olayların yerlerini değiştirerek hikâye içinde hikâye anlatan bir sistem uygular. Metin içinde metin yapısı, metinlerarası ilişkilerde özel bir tip olarak kabul edilmektedir. Dilbilimci A.S.Adilov, bu konudaki görüşlerini şöyle açıklar “… roman içinde roman yapısı tür ve konu açısından birbirine benzer. Yani bilgiyi verme kodu, aynı iki metnin bir eser içinde aynı anda kullanılmasıdır. Burada yazar, karakteri ve romanı beraber gelişerek anlamlı bir içerik ve paralel bir bilgi verilerek birbirini tamamlar. Farklı toplumların karmaşık ilişkileri, hedefleri derin bir şekilde bütünleşir ve bunlar kullanılarak toplumsal gelişmenin kuralları tamamlanır. Roman içinde roman gibi metinlerarası yapısal ve anlamsal açıdan daha karmaşık, anlatılması zor bir durum ortaya çıkacakken roman okuyucusu için yazar, kendi romanının anlamını okuyucuya sunar. Bu, romandaki mevcut kahra- manın veya konuşmacının sürekli değişmesi ile olur. Buna roman içinde roman ya da iç metinlerarası denilebilir” [1,97]. Romanın hacmi hikâyeye göre daha geniş olmasına rağmen roman içinde romanın tanımı, hikâye içinde hikâye yapısı ile aynı fonksiyona sahiptir. Hikâyede yer alan mevcut metnin (ilk bölümü hariç), süreci sınırlı olmasına rağmen içeriği, kavramsal bilgisi önceden yazarın anlattığı Kasgır bölümüne göre daha önemli ve daha değerlidir. İncelemekte olduğumuz Mağavin, eserinde, bir metni devam ettirmek için yeni bir şekil teklif etmektedir. Yazar, eski kullandığı metni devam ettirmek yerine, hikâyenin devamının elli yıl sonra torununun epik roman şeklinde yeniden yazacağını belirtir. Yazar, “hikâyenin epik romana değiştiğini ve torunum Batu’nun yazacağı yeni nüshayı elli yıl sonra GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 73 okursunuz. Yalnız yazılacak o eserin adı da “Kasgır” olmasın, bu eserin devamı olduğu belli olsun diye onun yazacağı eserin adı “Böri” olsun istiyorum” der. Yazar, Kazak ruhunun gelecekte eski “Böri“ gibi olmasını istemektedir. Böylece hikâye içinde hikâye olayları, birbirini tamamlayan metinler bir sistem içinde yerleştirilmiştir. Yazar, ustalıkla “Kurt” bölümünü, anlamlı bir ironi kullanarak, “Kasgır-Böri” şeklinde iki bölümün birbirlerinin devamı olarak ayrı bölüm olmaktan kurtarmıştır. Sonuç olarak, çağdaş Kazak edebiyatında dünya edebiyatı sürecindeki postmodernist yazılan eserlerde olduğu gibi özellikle M.Mağavin’in eserlerinde de bu düşüncenin kullanıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Didar Amantay da çağdaş Kazak nesrinde postmodernizm düşüncesine uygun eserler yazmıştır. Ancak D.Amantay’ın eserleri hakkında birbirlerinden farklı iki görüş ortaya çıkmıştır. Birinci görüş, Amantay’ın eserlerinin kalıplaşmış, sanat dili düşük seviyeli, anlamı muğlak ve ağır, dolayısıyla anlaşılması zor bir yazar olarak değerlendirirken; diğer görüştekiler, onun eserlerini dolaylı anlatımın örneği, derin felsefeli, seviyeli ve olayların derinliğini anlatabilen bir eserler olarak düşünmektedirler. Bunlardan L.Safronova onun tabiatının çok yönlü, iyi bir eğitimci ideolojisine sahip oluşunu, realist, zaman zaman romantik bir sanatçı, estetiği ön planda tutan bir yazar olduğunu söyler [12,90]. Didar Amantay, “Çiçekler ve Kitaplar” adlı romanında çok çelişkili fikirler ileri sürer. Yazar, bir türlü kabul etmediği toplumda karmaşık bir ilişki olduğuna inanır. Bu yüzden eleş- tirmenler onun hakkında değişik fikirler ileri sürmüşlerdir. Mesela Dulat İsabekov bu eserin tam bir roman olmadığını, sanat dilinin eksik, düşüncesinin zayıf, ima ettiği konularının aşırı olduğunu ileri sürer. G.Belgel ise, edebi eleştirisinde daha farklı görüşler belirtir. “Çiçekler ve Kitaplar” romanının dolaylı bir anlam ve fikir, yarım kalan sözler, renkli bir beyan ve birbirlerine uyması zor çeşitli bölümler üzerine konulduğunu dile getirir. Bunun da yapı bakımından farklılıklar yaratmayı amaçlayan ve buna gayret eden yazarın yenilik araştırmasıyla ilgili olduğunu söyler. “Çiçekler ve Kitaplar” romanı hacimce küçük fakat birkaç düşünceyi üst üste koyarak karmaşık bir yapı oluşturmuştur. Bu eser, okuyucunun kafasında “Bu nasıl olur?” sorusunu sordurtan, basit bir dille tamamlanan bir röportaj havasıyla yazılmıştır. Romanda gerekli ve gereksiz düşüncelere sık rastlanmaktadır. Eserde Alişer adlı bir başkahraman vardır. Alişer, büyük bir kitap yazmayı hedeflemektedir. Eserde birbirine paralel iki dünya yer almaktadır. Bunlardan ilkinde, günümüzdeki olaylar, ikincisinde ise eski çağda Türklerin tarihi ile ilgili olaylar sırayla gelişmektedir. Yani Sakaların uygarlıkları ile günümüzdeki büyük şehir oluşumları yan yana işlenmiştir [2,3]. Romanın Alişer bölümünde, XXI. yüzyıldaki Alişer’in bütün isteği ile bu kitabı yazıp bitirmeye koyulan ve bunun rüyalarını gören, hatta Tanrı’yı arayan bir tip karşımıza çıkar. Alişer, kendince yolunu belirleyen “Bir Tanrı” kitabı yazmayı hedeflemiştir. O, Türklerin Tanrısının şeceresindeki bozkır ve Kıpçak kültürünü etkileyen felsefi sistemleri, eski efsaneleri, kahramanlık şiirlerini bu kitaba yerleştirmeyi düşünmektedir. Bu kitabı yazarken eski Türklerin tarihini ve efsanelerini dile getirir. Bir türlü işlerin ileri gitmemesi kahramanı şüpheye düşürür. Kahraman zaman zaman yalnızlık 74 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA düşüncesine kapılır, hayatından nefret eder, tanıdık ve tanıdık olmayan kişilerle görüşür. Kısaca, ikinci dünya ile yani günümüzdeki hayatı ile ilgili olayları da eserine serpiştirir. Genç yazarın, manevi arayışları, hayatındaki hedefi hep kendini bulmaya yöneliktir. Çağdaş toplumdaki acımasız hayatın zorluklarını çeken Alişer, kendi kitabında eski Türklerin günümüze kadar uzanan ilişkilerini, kesintisiz tarih- lerini tasvir etmek için çaba gösterir. Eserde geçen bölümlerde Kazak bozkırına yerleşen dinlerin tarihinden bahseder. Mesela Musa, Ğaysa, Muhammet, Zara- tuştra, günah, ölüm vb. manevi kategoriler şeklinde efsaneler anlatır. Didar Amantay’ın romanını araştıranlar, onda modernizm ve postmodernizmin özelliklerine dikkat çekmişlerdir. Bilim adamı Bahıtcan Maytanov “yazar, anlatımını birdenbire keserek beklenmedik bir yerde felsefi yorumlar yapar. Sonra oradan çıkar, günlük yaşamı kısa bir şekilde tasvire geçer. Amantay’ın eserlerinde kinaye, metinlerarasılık, geriye doğru hatırlama ve hayati sorunları postmodernist çerçevede, büyük bir stil (üslup) ayarlayıcısı rolünü oynar” [10,65]. Yazarın eserleri okunurken sanki farklı eserlerden alıntılar yapılarak meydana getirilmiş bir etki sağlar. Onda geleneksel anlamdaki hikâye örneğine rastlanmaz. Temel kahraman, bütün dünyada kendisini yapayalnız hissettiği zaman veya hayattan ümidini kesince en önemli arkadaşı, gönül verdiği kitapları ve çiçekleridir. Genel olarak, “Çiçekler” bölümü daha kısa, estetik bakımdan daha ilgi çekicidir, hatta bir gazeteci titizliği ile veya çiçeğe bakmayla ilgili bir doğa bilimcisi intibaını verir. “Kitaplar” bölümünde ise yazar, dünya edebiyatında tanınmış yüze yakın eser ismi sayar. Yazar bölümünde de yazarlar hakkında bilgi verir. Eserin ikinci bölümünde, Türklerin eski tarihi, onların ortaya çıkışları hakkında yazılmış yirmi beşe yakın şiir yer almaktadır. Yazar, bu şiirler için “Bir şiir virgülle ayrılmış düşüncelerden oluşur” der. Aslında bunu postmodernizm anlayışından kaynaklanan yazarın manevi tecrübesi olarak değerlendirmek gerekir. Zaman zaman yazar, geleneksel üslubu bilerek reddedip, edebi denemelere doğru gider. Bu açıdan bakıldığında romanın başkahramanı Alişer’de yazarın şahsi kişiliğini görürüz. Sanki onda yazarın nefesi ve dünya görüşü açık bir şekilde akseder. Didar Amantay, eserinde sonsuza kadar giden sorunları soru şekline getirip onları cevap- landırmak için çaba gösterir. Bunu yaparken de zaman zaman zor duruma düşer. Ayrıca kendi felsefi düşüncelerine katılmaya okuyucuları da sürükler. Diğer taraftan postmodernist dönemdeki insan düşüncelerinin geriye gitmesi, bu düşüncelerin kötüleşmesi onu endişelendirir. Bu yüzden kahraman, yalnız yaşamayı tercih eder. Böylece D. Amantay, kendisinden önce var olan edebi geleneği yenileştirmek için yeni arayışlar dener. Onun “Çiçekler ve Kitaplar”, “Ben Sizi Özlüyorum”, “Papağan Renkli Kelebek” gibi eserleriyle edebiyat alanına yeni düşünceleri, yeni konuları ve yeni şekilleri getirir. Bu eserlerdeki psikolojik derinliklerle birlikte, belirsiz duygular, şüphe dolu trajik motifler ve huzursuz düşüncelerin sırasıyla yer aldığı görülür. Böylece insan ve dünya arasındaki ilişkiye postmodernist biliş açısından felsefi ve derin anlam yükler. Kazak bilim adamı Aveshan Kodar “Postmodernizm eski prensipleri yok etmeye çaba gösterir” [4,6]. D. Amantay, romanlarında işte bunu hedefler: “Tanrılar Ölmez” romanını F. GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 75

Nietzsche’nin “Bütün Tanrılar Öldü” sözüne karşılık olarak yazmıştır. Aynı şekilde “Şair ve Şeytan” romanı da F.M. Dostoyevski’nin “Güzellik Dünyayı Kurtarır” prensibine karşılık gelmektedir. Bütün bunların hepsi Didar Amantay’ın postmodernist Kazak edebiyatında yer aldığını gösterir. Çağdaş Kazak edebiyatında postmodern yazar olarak üzerinde araştırma yapılan yazarlardan biri de Askar Altay’dır. Bu yazarın bazı eserlerinde postmodernizme yaklaştığı görülür. Bahıtcan Maytanov”un fikrine göre bu yazarın “Kantavr” (İnsan Başlı At) adlı hikâyesinde yer alan mitopoetik düşünce sistemi, özellikle çağdaş eko-sosyoloji sorunları ile ilgilidir. Bu yüzden bu hikâye, postmodernist eser olarak kabul edilmektedir. Bundan başka yazarın “Kazino” adlı derlemesinde bulunan “Tüsik” (Düşük) hikâyesi de postmodernizm özellikleri taşımaktadır. Yazar, eserlerinin çoğunda geleneksel edebiyattaki gerçekçilik şeklini kullanır. Ancak “Tüsik” hikâyesinde “fantastik gerçekçilik” dünyasına geçeriz. Metin içindeki metinlerin diğer bir şeklini de günlükler ve durumun sembolü olarak renkler, kahramanın ayna yardımıyla görünen ikizi şeklindeki anlatımlar oluşturur. Bunların hepsi de yazar tarafından tanımlanan birer olgu değildir. Diğer kişiler tarafından tanımlanan ve kahramanın rüya görmesi ve rüyasındaki metinle olayı anlatan metin arasındaki metinlerarasılık olarak tanıtılır. Dikkate alınması gereken bir başka durum da postmodernizmde metnin aldığı rolün çok önemli olmasıdır. Bu hususta Avezhan Kodar “Postmodernizmdeki metinlerarasılık köprü metin yazardan üstündür. Onun yaratılışında yazarın düşüncesinde yer almayan kavramları da bulabiliriz” derken; Bahıtcan Maytanov metinle ilgili görüşlerini “Metinlerarası ile köprü metinler, metnin iması anlamını taşır” demektedir [10,52- 65]. Sanat eserlerindeki renkler hakkında görüş bildiren A.S. Adilov, “… yazar ve okuyucu için renk, metnin hikâyelerini dolaylı olarak anlatan yani tanımlayan, yorumlamaya yardım eden metindir. Yazar, söylemek istediği bilgiyi renkle anlatır. Okuyucu ana metindeki ve renklerdeki olayları karşılaştırır. Karşılaştırma sonucunda bütün metnin imalı ve kavramsal içeriğine ulaşır. Yazar, renkle kendi kahramanının ve kendi okuyucusunun tanımlamakta olduğu durumu iyi anlamasına yardım eder” demektedir [12,96]. Askar Altay’ın “Tüsik” adlı hikâyesi kısa kısa üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm yazarın anlattıklarıdır. Bir bakıma hikâyeye giriş gibidir. Kahraman rüyasında bir düşük görür. Rahimde cenine dönüşen damla değil, insanın durumu, kahramanın kendisidir. Eserdeki rengin sembolü de büyük önem taşır. Çünkü sembolü ayrıntılı olarak göstermek o kadar önemli değildir. Yazar, hikâyesinde rahimdeki cenini insanlar tarafından bilinen şekliyle aktarır. Metinde ima edilen ana fikre ve sanatsal eserin bütünlüğüne sebep olan da işte bu renktir. “İnsan Şeytan’ı dürttü…” Rüyada görülen cenin aslında cenin değildir, cenine dönüşen kahramanın kendisidir ve parmak kadar bir canlıdır. Hiçbir şeyle ilgilenmeyen, kendi kendine yüzen bir varlıktır. Yüzdüğü yer rahimdir [kadın rahmi]. Çok incecik rahmin içi gizli bir dünyadır. Çok ince olduğundan patlayacak gibi sallanır. 76 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA

Cenin, yumuşak karın sallandığında, mavi dünyada balık gibi yüzen ve beşik gibi sallanan ve boğulmayan bir varlıktır. Rahat rahat nefes alır [3,125]. Böylece cenine dönen insanın düşüncesindeki ilk akla gelenleri yazar, sırasıyla anlatır. Okuyucunun, kahramanın bu duruma nasıl dönüştüğünü anlaması, ancak hikâyenin ikinci bölümünde mümkün olur. İnsanın tilki gibi hayat yaşadığı, cenine dönmeden önce rahat olduğu, kimlerle dolaştığı, kimlerin ondan geri kaldığı, ayrıca gençlik çağında cennetteki gibi yaşadığı, kadınların çok olduğu, arkasından laf edilmeyecek bir âlemde bulunduğu anlatılmaktadır. Sonuç olarak da Bibol, Balkenje adlı bir kızı beğenir. Balkenje’nin hamile olduğunu öğrenince, “Bozulandan ahududu alma!” sözünde olduğu gibi Balkenje’ye kızıp ona “ahududu” der. Birinin hamile olması yetmiyormuş gibi eşi Sanabike de hamiledir. Şimdi Bibol, bir gemi yerine iki gemiyi yönetecektir. Gerçekle rüya birbirine ka- rışmıştır. Sonunda birine olmazsa, diğerine kürtaj yaptırtma kararını alır. Bu kısım- da yazar, kahramanın eşi Sanabike ile sevgilisi Balkenje’nin kendi aralarındaki konuşmalarda Bibol’a karşı düşüncelerini açık olarak, kendisinin kahramana karşı düşüncelerini ise ironik (üstü kapalı) bir şekilde ifade eder. O zaman karısı kendisine kürtaj ol diyen Bibol’a şöyle cevap verir: “– Sen eski sarı kadın, köy kadını mı demek istiyorsun yani? Okuma yazma bilmeyen, cahil mi, demek istiyorsun? Ama sen beni değil, ben seni besleyip insan gibi yaşamanı sağlıyorum, değil mi? Offff, zavallı, zavallı! Erkek, erkek diyen dilini koparacağım! Ha ha ha! Biliyorum seni, biliyorum! Yine kadınlara gittin değil mi? Zenginliğine güvenip kötü kadınlarla eğlenip mutlu oluyorsun! Bu işi öyle bırakmam, yine bana geleceksin! Ağabeylerim var olsun! “ Yazar, kahramanın ceninden önceki geçmişinde yaptığı işlerini öğrendikten sonra, Şeytan’a uyan insanın tekrar ana rahmine döndüğünü belirtir. Cenin, karanlıkta kendine gelir. Hikâyede bu olay, kurgu olmasına rağmen, yazarın hayali hayranlık uyandıracak derecededir. Ondan sonra kendine gelen cenin, Tanrı’ya yalvarır. “ – Ey yüce Tanrım, benim gibi cenine yardım et! Cehennem gibi yanıp buz gibi soğuyan rahim anneme sabır ver! Ben hiç kimsesi olmayan zavallı biriyim… Sevdiğim iki kadın vardı. İşte o ikisinden birinin rahmine düştüm. Böyle inanılmaz şey olur mu Tanrım? Ya senin yüceliğinle ya da Şeytan’ın işiyle bu duruma düştüm. “Ey Tanrım, ben hangisinin rahmine düştüm? Hangisi beni kürtaj etmek istiyor? Allah’ım, sen yardımcım ol! Yardımcı ol günahsız zavallıya! İki kadından birini kürtaj etmeye karar veren kahramanımız, rüyasında cenine dönüşmekten ve haram bez (düşük ceninin sarılı olduğu bez) olarak bırakılmaktan korkarak Tanrı’ya yalvarır. Ancak hangisinin rahminde olduğu ve hangisine kürtaj yaptırtacağı belirsizdir. Bu eserin sonunda belirsizlik devam eder. Belki de rüyasında gördüğü zorluklardan sonra cenin (kahramanımız) kürtaj yaptırmayın da diyebilir. Ancak buna hikâyeyi okuyup bitirdikten sonra okuyucunun kendisi karar verecektir. Zira GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 77 bu özellik, postmodern edebiyatının unsurları arasındadır ve belirsizlik, bu edebiyatta önemlidir. Herkese şüphe ile bakma da postmodernizmin tipik özelliklerindendir. Geçmiş ile bugün veya eski ile yeni arasındaki veyahut da nesiller arasındaki, baba-oğul mücadelesi motifi XIX. yüzyıl edebiyatından itibaren günümüze kadar devam eden bir motiftir. Ayrıca, Rus edebiyatı klasiklerinden İ.Y.Turganyev’in “Babalar ve Oğullar” romanındaki, Kazakların önde gelen yazarlarından M. Avezov’un“Abay Yolu” epik romanındaki baba-oğul arasındaki tartışmalar ve mücadeleler örnek gösterilebilir. Askar Altay, yukarıda adı geçen eserindeki nesiller arasındaki tartışmalar bu mücadelenin yeni biçimi olarak görülebilir. Yazar, o evrende “gizli dünyayı, gizli evrene getirerek (rahme)” sanal fezayı anlatmaktadır. Böylece evren- le beraber “zaman” kavramını felsefi bir biçimde kullanmıştır. Yani feza ve zaman birbirleriyle ilişkili herhangi bir sistemin hareketi ile gelişmesinden ortaya çıkmaktadır. Hareket şeklinde yer alan nesneler ve farklı prensipler feza ile zaman çerçevesinde geçmektedir. Genel olarak nesnelerin yan yana gelmesi yani dizilmesi fezayı, o dünyada olup biten olayların arka arkaya gelmesi zamanı ifade etmektedir. Yani yazar, burada mekân ve zamanı tanımlayarak olayları bu iki temel yapını içinde anlatmak istemektedir. Yazar, bu hikâyesinde baba-oğul arasındaki mücadelenin görünümü, cenin ile rahim içindeki kendisi gibi, diğer bir cenini gördüğü anı, büyük bir başarı ile anlatabilmiştir. “ikizim” veya “eşim” diye anılan ikinci bir cenine değindiğinde o, kötü niyetli cenine değişip onu bir köşeye sıkıştırmaya başlar. Rahimdeki dar bir dünya ve dışarıdaki geniş dünya ile vedalaşmaya kalktığı anda cenine dönüşen insana yeni bir şuur gelir. Yazar, bunu şöyle ifade eder: “İki cenin de iki rahimde yatmalıydı. Bir rahimde nasıl ortaya çıktılar? İki cenin farklı iki rahimde neden oluşmadı? Birbirlerinden önce hangi rahimde yer aldılar? Sanabike”nin rahimi mi, Balkenje’nin rahimi mi? Barbar cenin, öbür cenini yine boğazından sıkıştırdı. Bütün dünya, bir avuç buğday gibi rahme sığındı.” Burada iki ceninin arasındaki mücadele başlamakta, nihayet cenine değişen insanın dünyaya gelişi anlatıl- maktadır. Yazarın mekân ile zamanı sanat eserinde çeşitlendirip edebi bir teknik olarak kullandığı görülmektedir. Ayrıca yazar, cenine değişen insanı kullanarak gündemde yer alan meselelere de değinmektedir. “Tanrım, cenin değil, rahimde bırakılanlardan korusun! Sağ salim bırakılan çocuk olsaydı ne olacaktı? Buna da şükür! Acaba ayın altında ay gibi, güneşin altında güneş gibi doğar mıydı? Ya da karanlıkta ölüp gider miydi? Bırakılan, öksüz olmaktan Allah korusun; şükür, bırakılan değil, cenin.” Yazar, daha insan şekline gelmeyen ceninin bırakılan olmak istemediğini açıkça gösterir. Baba terbiyesi görmeyen nesil, nasıl tehlikeli olursa, rahimde bırakılan cenin ondan daha tehlikeli olur. Bu durum sadece millet için değil, bütün insanlık için tehlikelidir. Hikâye kahramanın kendi sesinden korkarak uyanmasıyla son bulur. Eserin sonunda yazar, belli bir karar da vermez, kararı okuyucuya bırakır. Postmodernist için bulmacayı çözmek mümkün değildir. Bununla ilgili olarak postmodernizmi araştıran bilim adamlarının eserlerinde bu durum çok sık görülür. 78 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA

Hikâyede çözümün gizli kalması, kara mizah, kinayelerin kullanılması eserdeki kahramanın rengi, metnin tamamının anlam bakımından yapısını oluşturması belli kurallarla değil, postmodernizm unsurlarıyla ifade edilmektedir. Sonuç olarak, Askar Altay’ın bu “Tüsik” hikâyesi ile çağdaş Kazak edebiyatında ve dünya edebiyatı prensiplerinde yer alan postmodernizm unsurlarına rastladı- ğımızı söyleyebiliriz. Kazak edebiyatı araştırıcısı Prof. Dr. Aygul İsmakova, “postmodernizm çok anlamlılığa eğilimli, değişen hayatı tanımlamanın yeni yoludur. Bu görüşün tarihi bağlam ve genel halk olarak milli şekilleri de olabilir. Bu yüzden postmodernizmi belli bir sisteme oturtmak zordur. Bu durum, dünya kültüründeki tarihin ve sanatsal sistemin modern çağa uygun bir şekilde tanımlama şeklidir. Farklı milli edebiyat ve kültürde kendi yerini bulmasına rağmen dünya çapında kendisine özel prensipleri ve sanatsal şartları vardır. Postmodernistler dünyayı insan şuuruna uymayan “kaos”tan, çevremizdeki dünyayı da sadece metinlerden oluşur, derler. Bunu tartışma metinleri olarak adlandırırlar. Postmodernizm belli bir tarihi dönemi veya sınırlı şeyleri tanımlar. Metinleri yazan insanlar ben diye yazmaz. Yazar, bir maske takarak yazar. Kendi kahramanlarıyla alay ederek, kendisi dışarıdan gözetmen olarak kontrol eder ve onlara çok acımasız davranır. Yazar, kahramanı eserin özel şahsı olarak değil, kahramanın şuurunu sanatsal metindeki gibi düşünür. Metin bittiği zaman kahramanın şuuru da bitti diyerek algılar. Ondan sonra ne olacağından yazar so-rumlu değildir. Postmodernizmin önemli özelliklerinden biri de metinlerarası olmasıdır. Kendinden önceki metinleri eleştirir. Eski metinleri çağdaş edebi süreç içerisinde yeni yaşama uyarlar. Postmodernizmin başka bir özelliği de ayrık ve parçalı olmasıdır. Buradaki ayrık kelimesi üzerinde durmak gerekir. Kahramanın aklı bir şey düşünürken gönlü başka bir şey ister. Koridora çıkıp tekrar geri döndüğünde ilk baştaki düşüncesine kapılır. Postmodernizm aslında zamanla ilgili, çabuk geçen zamanın sanatsal sistemidir. Metinlerde yer alan parçalık dediğimiz basit dille anlattığımızda bir ağacı dörde ayırarak incelemektir. Ağacın kendisini, kökünü, yaprağını ve toprağını parçalayıp incelemektir. Bu görüşün bizden önceki klasik edebiyattan farkı da budur. Çağdaş modernistler kahramanları, tartışmalı, şuuru sınırlı bir çerçeveden çıkamayan insan olarak tanımlarlar. Bu görüşü temsil edenlerin eserlerini okuduğumuzda kahramanın kırkayak, uzaydan gelen adam gibi yaşadığını, dünyadaki insanlardan farklı olduğunu biliyoruz. Ancak Kazak edebiyatında bu tür kahramanlar yoktur. Mesela, Aslan Jaksılıkov’ın “Lanetli Oğul” adlı dört ciltlik eserinde bu özellikleri görmek mümkündür. Kahramanın genç mi, ihtiyar mı olduğu bilinmez. “O tek başına yaşar. Kendi düşünceleriyle mücadele eder. Bir yerden girer diğer yerden çıkar. Ne hayali ne de duygusu vardır. Sadece hayat için yaratılmış bir insandır.” Kazak toplumunun bu tür romanları benimsemesi beklenmemelidir. Çünkü Kazak, boş konuşmaz. Ayrıca okuyucuların çok ciltli roman okumaya vakitleri de yoktur. Bu yüzden, genç yazarlar kısa yazmayı tercih ederler. Anlamsız düşüncelerden kaçınmak, kendi düşüncelerini göstermek bu genç yazarların temel prensipleridir. Bu yazarlar postmodernist olsalar da boş sözlere kapılmamalılar. Bunlar zamana göre yazmaktadırlar. Genç GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 79 yazarların eserlerindeki stilistiği bundan on yıl önce yazılan edebi eserlerle karşılaştıramayız. Hatta “Amantay’ın kahramanları doğru söylemez, derler. Niye o kahraman doğru söylemeli? Kahraman, edebi dille konuşsa bu gerçeğe aykırı olur. Bu yüzden çağdaş Kazak toplumundaki kahraman günümüzde kullandığımız dille konuşur. Her ne olursa olsun postmodernizm Kazak edebiyatına yenilikler kazandırmaktadır. Ancak Tursınbay Şapayulı on sene önce yazdığı “Kazak’ın Canı” kitabı postmodernist şartlara uygundur. Bu eserde sadece yazarın yarattığı mizah değil, kendi döneminde yaşayan insanların da mizahı yer almaktadır. Bu Yüzden Kazak edebiyatındaki postmodernizmin başlangıcını Tursınbay Şapayulı ile başlatabiliriz. Onun hikâyeleri zamanı az olan okuyucular için çok uygundur. Tursınbay Şapayulı, postmodernist olarak yazmayı hedeflememiştir. O, zamana göre sanatsal tanımlama yolunu ve şeklini bulmuştur [5,10]. Çağdaş Kazak edebiyatında XXI. yüzyıl postmodernist temsilcileri olarak Muhtar Mağavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksılıkov, Tursınbay Şapayulı ayrıca Jusıpbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay, Gülzat Şoybek gibi yazarları sayabiliriz.

KAYNAKÇA

1. Adilov, A.S. (2012). Kazirgi Kazak Körkem Matinindegi Tsitatsya Kubılısı Nemese Matin İşindegi Matin, (Monografi), Karağandı, KarMÜ Yay. 2. Amantay, D. (2003). Gülder Men Kitaptar, (Roman), Almatı: Arman-3. 3. Askar, A. (2008). Kazino. Almatı. 4. Böpejanova, A.A. Kodar, (2000). Öner-Ömir, Öner-Körkem Tekst Nemese Tanıs Taylastarı // Kazak Edebiyatı. 5. İsimakova, A.S.(2009). Asıl SözdinTeoriyası. Almatı: Tanbalı. 6. İsmakova, A, A. Jaksilikov (2010). Postmodernnin Betalısı // Kazak Edebiyatı. 7. Januzakov, K.T. (2015). Postmodernizm Men Didar AmantayProzası, http://www.rusnauka.com/2_KAND_2015/Philologia 25.02.2017 8. Jarilğapov, J.J. (2009). Kazak Prozası: Ağımdar Men Adister: (Monografi), Karağandı: Glasir. 9. Mağavin, M. (2005). Şakan Şeri, Almatı: Atamura. 10. Maytanov, B.K. (2005). Kazirgi Kazak Prozasındağı Janaşıl Bayandaw Üderisteri// Avrasya. 11. Menteşe, Oya Batum (1995). Sanatta ve Edebiyatta Postmodernizm, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi. 12. Safronova, L.V. (2006). Postmodernistkaya Lilteratura i Sovremennoe Literaturovedenie Kazahstana: (El Kitabı) Almatı: Abay adındaki KazMPÜ.

80 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA

Фикрет Тюркмен Жанагюль Самедова

Постмодернизм в современной казахской прозе

Резюме

Термин «постмодернизм», введённый в область литературы в Европе во второй половине XIX века, к 70-м, 80-м годам получил широкое распространение. И сегодня, будучи определением культуры и искусства, превратился еще и в термин широкого спектра, объясняющий общественные, культурные и экономические особенности. Он, хоть и появился после модернизма, все же используется в качестве отдельного термина, объясняющего определенные особенности современного общества, перейдя за грани искусства и культуры. В казахской литературе, в произведениях таких писателей, как Таке Алимкулов, Аким Тарази, Сайын Муратбеков, Абиш Кекилбаев, Толен Абдиков, Тынымбай Нурмаганбетов, часто использовались постмодернистские компоненты, наряду с обыкновенными любимыми героями выступали также и герои со странным поведением, имеющие традиционные этнокультурные особенности. В особенности, в произведениях Розы Мукановой, Аслана Жаксылыкова, Аскара Алтая, Дидара Амантая постмодернистское мышление выступает в стихотворной форме. Успешно используется постмодернизм в произведениях «Ekew», «Kasgır- Böri» и «Jarmak» одного из известных представителей казахской литературы Мухтара Магавина. Постмодернистские произведения Дидар Амантая «Цветы и книги», «Я скучаю по вам», «Мотылек цвета павлина» и «Боги бессмертны», отличающиеся философской глубиной психологического анализа, написаны как бы в ответ на произведения известных классических писателей. Аскар Алтай также использовал типичные постмодернистские приемы в своих произведениях «Конь с головой человека» и «Тусик», приближающихся к постмодернизму и отражающих систему мифопоэтического мышления. В заключении следует отметить, что среди казахских писателей XX и XXI веков такие пердставители постмодернизма, как Мухтар Магавин, Дидар Амантай, Аскар Алтай, Аслан Жаксылыков, Турсынбай Шапаюлы, Жусипбек Коргасбек, Нургали Ораз, Мадина Омарова, Максат Малик, Мади Алжанбай, Гюльзат Шойбек, могут считаться постмодернистскими казахскими писателями, составившими небольшую литературную группу.

Ключевые слова: современная казахская проза, постмодернизм, мифопоэтическое произведение, межтекстовый, постмодернистские казахские писатели.

GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 81

Fikret Turkmen Janagul Samedova

Postmodernism in Contemporary Kazakh Prose

Abstract

The term postmodernism arose in literature in Europe in the second half of the 20th century, becoming widespread in the 1970s and 80s. Today, as well as being an artistic and cultural definition, it is a broad term that defines aspects of society, culture and the economy. Though it appeared after modernism, it is used as a separate term to explain the specific characteristics of modern society that have transcended the limits of art and culture. In Kazakh literature, writers such as Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayin Muratbekov, Abish Kekilbayev, Tolen Abdikov and Tanimbay Nurmaghanbetov often use postmodernist components. A popular device is to include characters with traditional ethno- cultural features, behaving strangely, alongside more regular favourite characters. Postmodernist thought is given poetic expression in the works of Roza Mukanova, Aslan Jaksilikov, Askar Altay and Didar Amantay in particular. Well-known Kazakh author Muhtar Maghavin makes successful use of postmodernism in “Ekew”, “Kasgır-Böri” and “Jarmak”. In his work “Çiçekler ve Kitaplar” (Flowers and Books), “Ben Sizi Özlüyorum” (I Miss You), “Papağan Renkli Kelebek” (The Peacock Coloured Butterfly) and “Tanrılar Ölmez” (The Gods are Immortal), Didar Amantay shows philosophical depth, conducts psychological analysis and responds to the work of classical writers with the great psychological insight of his postmodern devices. Askar Altay also uses typical elements of postmodernism in his work “Insan Başlı At” (Horse with a Human Head) and “Tüsik”, making use of Kazakh mythology through mytho-poetic thinking, thereby approaching postmodernism. In conclusion, Kazakh writers of the 20th and 21st centuries, such as Muhtar Maghavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksilikov, Tursinbay Shapayulı, Jusipbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay and Gulzat Shoybek, can be considered postmodernist and constitute a small literary group.

Key words: Contemporary Kazakh prose, postmodernism, mytho-poetic work, inter-textuality, postmodernist Kazakh writers.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

ORHAN ARAS (Almaniya)

ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN

Xülasə

Əsəd Bəy həm “Stalin” adlı bioqrafik əsərində, həm də Qurban Səid təxəllüsü ilə yazdığı “Əli və Nino” romanında Gürcüstanı tarixi, insanı, adət və ənənələri ilə oxucuya izah etmişdir. Bu məqalədə Əsəd Bəyin Gürcüstanla olan yaxınlığı və əsərlərindəki Gürcüstan təsiri araşdırılmışdır.

Açar sözlər: Əsəd Bəy, Gürcüstan, Qafqaz, Əli və Nino.

Əsəd Bəy yalnız bir romançı, bir bioqrafiya yazıçısı və bir jurnalist deyildir. Əsəd Bəy Qafqaza yayılmış qəhrəman, çalışqan xalqların, yəni gürcülərin, azərbay- canlıların Avropaya göndərdiyi bir elçi, bir xəbərçi və çox əhəmiyyətli bir şəxsiyyətdir. O, zorla qoparıldığı yurdundan, yuvasından bilmədiyi, yabançı olduğu ölkə- lərə gedərkən Qafqazı, Qafqaz xalqlarının rəngini, musiqisini, ədəbiyyatını, Qafqaz torpağının, ağaclarının qoxusunu, quşlarının ötüşməsini, səmasının maviliyini, şairlərinin və aşiqlərinin minlərlə ildən bəri söylədikləri eşq hekayələrini də özü ilə aparmışdır. O, ölkəsindən aldığı fərqlilikləri, gözəllikləri yalnız yanında, ruhunda, dilində aparmaqla qalmamış, o, eynilə bir sufi kimi getdiyi hər yerdə apardıqlarını sislərə, nağıllara, əfsanələrə büründürərək, rəngdən - rəngə salaraq izah etmiş və ətrafında sirli, müdhiş bir Qafqaz dünyası yaradaraq, Qafqazı bir dəfə də olsun görməmiş insanları xəyallarında o yerlərə aparmağı bacarmışdır. Əsəd Bəy Avropanın ən qarışıq, amma mədəniyyət zəngini paytaxtlarından birinə - Berlinə atası ilə birlikdə ayaq basdıqda 16 yaşında idi. İndi bizə görə uşaq deyə xarakterizə etdiyimiz bu 16 yaşındakı qafqazlı gənc başında buxara papağı və qafqazlılara məxsus qara geyimi ilə Berlində daha çox rus mühacirlərinin yaşadıqları Bülov prospekti ilə Kurfürstendam prospekti arasında işləyən tramvaylara minməkdə və hərəkətləri ilə ətrafındakı fərqli insanlara gəldiyi bölgənin rəngini göstərməkdədir. O, xaricilərə duruşu, baxışı, gedişi ilə sanki “Mən qafqazlıyam” deyə bağırmaqdadır. Bəlkə də, o səbəbdən aradan illər keçdikdən

 Almaniya, Asiya Akademiyasının prezidenti, Dr. E-mail:[email protected] ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 83 sonra Əsəd Bəy məşhur olduqda alman qəzetlərində onun haqqında danışılarkən “qafqazlı şahzadə” adından istifadə ediləcəkdir. Onda qafqazlılıq o qədər nəzərəçarpandır ki, məktəb yoldaşlarının sözlərinə görə, atasının onu yazdırdığı Qarışıq Rus Liseyində belə, rusça danışarkən eynilə bir qafqazlı kimi “a” ları uzadaraq və “k” ların üzərinə basaraq danışmaqdadır. Və Tom Reiss kimi xarici araşdırmaçılara görə o, bunu qəsdən edir və xüsusilə haradan gəldiyini tələbə yoldaşlarının və müəllimlərinin gözlərinə soxarcasına hər kəsə isbat etmək istəyirdi [7]. Əsəd Bəy Avropaya yalnız qafqazlı ruhu ilə deyil, eyni zamanda gürcü vəsiqəsilə gəlmişdir. Onun ölümünə qədər hər yerdə yanında daşıdığı pasport bolşeviklərin işğalına qədər davam etmiş müstəqil Gürcüstandan almış olduğu vəsiqədir.Yəni o, Bakıdakı evlərinin balkonundan Xan sarayının divarlarına baxaraq xəyallara dalan bir azərbaycanlı gənc olması ilə birlikdə bir gürcü vətəndaşıdır həm də [7,158]. Əlbəttə ki, Əsəd Bəy unutqan, vəfasız və işəyaramaz bir qafqazlı deyildir. O, ölümünə qədər bütün ruhu ilə birlikdə gəldiyi torpaqların uşağı olaraq qalmışdır və yazdığı minlərlə səhifə yazılarda da bunu isbat etmişdir. 1942-ci ilin o bəxtsiz avqust ayında Positonada yalnız və ağrılar içində gözlərini həyata yumar- kən də çantasında müstəqil Gürcüstan Respublikasından bir nişanə var, o da Əsəd Bəyin Gürcüstan vəsiqəsidir. Əsəd Bəy dağlara, çöllərə aşiq bir insandır. O, onun şah əsəri və Azər- baycanla Gürcüstanın gələcək bəxtini bir-birinə ölümsüz bir eşqlə bağladığı „Əli və Nino“ romanında Gürcüstan xalqının dağlar və meşələrdə yaşayışlarını coşqu ilə izah edərkən özünün də çöllərin istiliyində yanıb-yandırılmış ürəyini Gürcüstanın yamyaşıl təpələrində sərinlətmək istəməsini az qala hər əsərində bezmədən, usan- madan anlatmışdır. O, bir azərbaycanlı olaraq yalnız gürcü qızı gözəllər gözəli Ninoya aşiq deyildir. O həm də bu xalqın meşələrinə, dağlarına, çaylarına, göllə- rinə, bağçalarına, şərablarına, ləziz yeməklərinə də aşiqdir. O, igid gürcü xalqını avropalılara təsvir edərkən hər şeyi o qədər eşq və zövqlə izah edir ki, onu oxuyan hər kəs Gürcüstanı görmədən belə, o yerləri və gözəl gürcü xalqını sevməyə başlayır. Əsəd Bəy Əli xanı Nino ilə Tiflisdə Mefistoles kafesində oturdaraq Gürcüs- tanın tarixi və gələcəyindən, ona çox təsir edən kraliça Tamaranın hekayəsindən və Gürcüstanın böyük şairi Rustavelidən belə bəhs edir : “Məşhur şairiniz Rustaveli min il əvvəl kraliça Tamaraya eşqini tərənnüm edirdi” [4,97]. Əsəd Bəy bu eşqi və bu böyük şairi yalnız bir neçə cümlə ilə təsvir etməklə kifayətlənmir. Hələ 22 yaşında ikən Berlindəki “Ədəbiyyat Dünyası” qəzetində yazdığı dördüncü yazı Gürcüstanın böyük oğlu Şota Rustaveli haqqındadır. Bu qısa yazıda Gürcüstanın bu böyük oğlu ilə birlikdə Gürcüstan tarixi, ədəbiyyatı özünə yer tapır. O, hələ yazının əvvəlində Gürcüstanın böyük kraliçası Tamara və onun sirli sarayını, eşqlərini böyük məhəbbətlə izah edərək, artıq ilk sətirlərdən Berlinin qaranlıq və soyuq küçələrində tək-tənha yaşayan oxucunu birdən Gürcüstanın sirli və sisli dağları ilə əhatə olunmuş Tiflisə, Tiflisdəki qəsrlərə, o qəsrlərdəki igid 84 ORHAN ARAS döyüşçülərin və dünyanın ən gözəl qızları olan qaragözlü gürcü qızlarının yanına aparmağı bacarır. Kraliça Tamara ilə tanış olan avropalı oxucu dərhal qarşısında böyük şair Şota və ya Aşotu görür. Əsəd Bəyin avropalı oxucunun qarşısına çıxardığı Şota yalnız bir şair deyildir. O, eyni zamanda Gürcüstanı hər şeyi ilə gözlərinin içində daşıyan bir gürcü savaşçısıdır. Əsəd Bəy oxucunu eşq dolu bir gecəyə aparır və Şotanı belə tanıdır: “Kraliça Tamaranın aşiqlərindən yalnız biri o gecədən sonra canını qurtarmağı bacarır, o da günümüzdən səkkiz yüz il əvvəl yaşamış, Gürcüstanın məşhur şairi Şota Rustavelidir. Rustavelinin məşhur əsəri “Pələng dərili cəngavər” indiki vaxtda hələ də oxunur. Şota - başqa bir deyilişlə Aşot Rustaveli Gürcüstanın milli şairidir və böyük şair adı almağa, həqiqətən, layiqdir. Onun böyüklüyü yalnız yazdığı eşq şeirləri səbəbi ilə deyildir, əlbəttə. Tərənnüm etdiyi duyğuların, həyat fəlsəfəsinin, deyiş- mələrdəki ustalığının gürcülər üçün idealizə edilmiş ən əhəmiyyətli qaynaq olması baxımından da o, böyük bir şairdir. Rustavelinin məşhur əsəri mənzum bir romandır. O, bu əsərini yazarkən o günə qədər Gürcüstanda bilinməyən bir üslub işlətmişdir. Hər hissəsi 16 hecadan ibarət olan şeirlər maraqlı bir fantastikadır. Rustavelinin ən əhəmiyyətli qaynağı gürcü dastanlarıdır. Mənzum romanın qəhrəmanı “Gürcü Faustu” deyə bilinən Tarieldir və zalım Kraliça Nestar Deredya- na qarşı savaşır. Bütün macəra nağıl ölkələri olan Hindistan, Ərəbistan və İranda baş verir. Əsərin ən maraqlı tərəfi şeirin zaman-zaman lirizmin ən yüksək zirvələ- rinə çıxması və şeirlərdə şairliyi danışdırmasıdır. Rustaveli şeiri ilə tez-tez şairlərə də müraciət etmədən dayana bilmir: “Mən, şair Rustaveli, şeir oxumalıyam, çünki məcburam buna.” Rustavelinin şeirləri ingilis, fransız, rus, alman və erməni dillərinə tərcümə edilmişdir. Alman- caya ilk dəfə 1880-ci ildə tərcümə edilmiş və kitab halında “Pələng pusqusunda adam” adı ilə Leypsiqdə dərc edilmişdir.” Bu sətirləri Əsəd Bəy hələ 22 yaşında ikən 04.02.1927-ci il tarixində Berlində yazmışdır. Əsəd Bəy “Əli və Nino”da ən mükəmməl şəkildə ifadə etdiyi fikirləri digər əsərlərində bir xalı kimi ilmə - ilmə işləmişdir. Məsələn, “Əli və Nino”da Gürcüs- tandan bəhs edərkən Dodikonun dilindən söylədiyi “Ölkəmiz gözəl ölkədir!”[4, 13] sözünü 1931-ci ildə bu dəfə “Stalin” adlı bioqrafik əsərində daha da bəzəyəcək və Gürcüstanın yalnız şairlərini deyil, coğrafiyasını, əfsanələrini, həyat fəlsəfələrini və azadlığa aşiq insanlarını da qələmə alacaq və onları eşq dolu bir ürəklə anladacaqdır. Onun bu əsərini oxuyan hər oxucu sanki Gürcüstan dağlarında qartal ovlayan tarixi qəsrlərdə savaşçılarla birlikdə şərab içir və ya Tiflisin tarixi dar küçələrini dolduran restoranlarında ləzzətli Gürcüstan yeməkləri yeyirmiş kimi bir duyğuya qapılır. O, hələ əsərinin əvvəlindəki ilk hissəyə belə bir ad seçmişdir:

 4 Fevral 1927-ci ildə “Ədəbiyyat Dünyası” qəzetinin 3-cü səhifəsində nəşr olunmuşdur. ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 85

“Dağların arxasındakı şəhər” və davamında dağların arxasındakı şəhər və insanları belə izah edir: “Avropa ilə Asiyanın bir-birindən ayrılmağa başladığı zamanlardan bəri möcüzə Qafqazın arxasında, qalın və yüksək divarların arxasında, dünyanın ən zadəgan və ən qədim mədəniyyətinə sahib xalqlar yaşayır. Bu xalqların ortasında isə minlərlə əfsanəyə mövzu olmuş və Medea müdrikliyində xalqı olan gürcülər yaşamaqdadır. Əfsanəvi və qaranlıq Qara dəniz sahillərindən, günəşin yandırıb qovurduğu tatar çöllərinə qədər olan torpaqlar xoşbəxt gürcülərin nağıl ölkəsidir. Bu ölkəni bir-birindən gözəl üzüm bağları, qəsrlər, romantik keçidlər, rəngarəng şəhərlər və azad kiçik kəndlər bəzəməkdədir” [6,7]. Əsəd Bəy illərcə başqa xalqların təzyiqi, işğalı altında qalmış Gürcüstanı və onun xalqını təsvir edərkən əsla mütəvazi davranmamışdır. O, gürcü xalqının, həqi- qətən də, bütün o böyük ağrılara necə sinə gərə bildiyini və hələ də ayaq üstə dimdik qaldığının sirrini o sirli qələmi ilə belə vermişdir: “Bu şəhər və kəndlərin qəsrlərində, kanyonlarında və meyvə bağçalarında yaşayan gürcü xalqı Güney Qafqazın ən köhnə və ən zadəgan xalqıdır” [6,7]. Bəli, Qafqazın bu ən qədim və zadəgan xalqı əski müstəqil günlərində digər xalqların qibtə edəcəyi qədər gözəl günlər yaşayar və mavi göy üzününün altında xoşbəxtliyin min dadını dadardılar. Əsəd Bəyin diliylə desək: “Gürcü şərabı coşqu ilə köhnə qəsrlərin otaqlarına axardı. Tez - tez əyləncə- lər təşkil olunar, hər axşam dağlı rəqsinin vəhşi melodiyaları zadəganların qulaq- larında cingildəyərdi. Şahzadələr həftəlik ovlarına çıxardılar” [6,8]. Gürcü igid- lərinin azad dağlarındakı ov səhnələri belə Əsəd Bəyin qələmində yüzlərlə il əvvəldən günümüzə elə rəngli köçürülür ki, heyran olmamaq əldə deyildir. Əsəd Bəy Stalinin doğulub böyüdüyü Qori şəhərini izah edərkən Qoridən keçən məşhur Kür çayı sahilində baş verən bir hekayəni qələmə alması bir avropalı oxucu üçün olduqca əyləndiricidir: “Bir gün Kraliça Tamara ova çıxar. Kür çayının o biri tərəfində iti qayalıq- larda ov edən Kraliçanin qartalı kənar tərəfdə bir ov tutar, amma heç cür ovunu qaldıraraq Kraliçaya doğru uça bilməz. Kraliça ətrafını sarmış soylulara, şahzadə- lərə, generallara baxar və belə söyləyər: “Kim qarşıya keçib mənim qartalımı mənə gətirə bilsə, ona ürəyindən nə keçsə, onu verəcəyəm!” [6,17] Soylu şahzadələr, generallar, igid döyüşçülər dəli kimi axan Kür çayına, qarşıdakı iti və uca qayalara, dağlara baxaraq, gözlərini yerə dikərlər. Anidən gənc bir şahzadə Kraliçanin qarşısına hüzura gələr və “Qartalınızı mən gətirərəm” deyib, özünü soyuq, azğın dalğaların üstünə atar. Uzun bir mübarizədən sonra qarşıya keçər və qartalı alaraq Kraliçaya gətirər. Kraliça: “Nə istəsən, söylə, arzun yerinə yetirələcəkdir,”- deyər. Gənc Şahzadə: “Sizinlə bir gecə keçirmək istəyirəm,”- deyə cavab verər. O igid gəncin arzusu qarşısında hər kəs susqunluğa bürünər, amma Kraliça Tamara susmaz və: “Narahat olma, Kraliça verdiyi sözdən geri addım atmaz,“- deyir və gənci gecə qalasında gözləyəcəyini söyləyərək oradan ayrılır. Qəsrində müqəddəs Məryəm ananın qarşısında diz çökərək ondan onun və Gürcüs- tanın şərəfini qoruması üçün kömək istəyir. O məqamda bütün soylular, din 86 ORHAN ARAS adamları və kəndlilər də kraliça üçün diz çökərək, dua etməkdədirlər. Vədə yetişir, gənc igid Kraliçanin sarayına gedir. Amma bir möcüzə baş verir və gəncin kişilik gücü əlindən alınmışdır, bununla da Kraliçanın namusu qorunmuşdur.” Əsəd Bəy gürcü folklorunu və əfsanələrini izah edərkən əsla süniliyə qaçmır. Onun izah etdiyi heç bir hadisədə bulanıq və qaranlıq tərəf tapılmır. Yazdıqları hər kəsin anlaya biləcəyi şəkildə sadə və axıcı bir üsluba sahibdir. O, əslində hələ yazılarına başlamazdan əvvəl bütün bu hekayələri başındakı papağı və üzərindəki qafqazlı geyimi ilə, bir əli belindəki xəncərində Berlin kafelərində qadınlı-kişili yüzlərlə insana nağıl etmişdir. Əslində bu nağıl tərzi də avropalı üçün bir yenilikdir. Qafqazdakı aşiqlər, hekayə söyləyənlər gənc bir insan olan Əsəd Bəyin səyi ilə Berlin küçələrində yenidən canlanmışdır. Əsəd Bəy “Gürcüstanın ürəyi” deyə xarakterizə etdiyi Tiflisi avropalı oxucuya izah edərkən sanki əlində bir kamera daşımaqdadır. Nağılları o qədər canlı və rənglidir ki, hər sözü oxucunun yaddaşında bir iz buraxmadan keçməz: “Tiflisin dar küçələrində əl işi ustaları, ayaqqabı təmirçiləri, dəmirçi və silah ustalarının əks- sədası eşidilərdi. İnsanlar gündüz dükanların önündəki kölgəliklərdə istirahət edər, gecələri də plov, qoyun əti və ucuz gürcü şərablarının satıldığı yarızirzəmi və qa- ranlıq meyxanaya gedərdilər. “Duxan” adlı meyxana tiflislilərin ən sevdikləri mə- kanlardan biri idi. Şəhərdə yaşayan müxtəlif irqlərdən insanlar axşam olduqda bu meyxanaya yığışardılar. O meyxanada İrandan gəlmiş kor musiqiçilər İran musi- qiləri ifa edərək ilahə Tamaranın görkəmini izah edən gürcü mahnıları oxuyardılar. Qara, balaca qaraçı və kürd qızları Duxanda “Daulur” və ya “Buxna” rəqsləri ilə tamaşaçıları ovsunlayardılar. Gürcü aşiqləri isə əllərini qulaqlarına basdıraraq Gürcüstan əfsanələrindən, hekayələrindən çıxmış və gürcülərin həsrətlərini izah edən “Qalx ayağa, Tamara” mahnısını oxuyardılar. Sabahın ilk işıqlarına qədər davam edən bu əyləncələrdə meyxananın müştərilərinə su kimi şərab, düyü plovu, qızarmış qoyun əti, növ - növ tərəvəzlər və göyərtilər təqdim edərdilər. Müştərilər şərab çəlləyini daha tez boşaltmaq üçün şərablarını böyük buynuzlardan içərdilər. Buynuzlar boşaldıqca tamada gözəl sözlər söyləyərək onları təkrar doldurardı. Gürcülər əsla meyxanaya tək gedib əylənməzdilər. Mütləq bir qonaqları olardı və şahzadələrlə hamballar yan-yana oturar, səhərin ilk işıqlarına qədər mahnılar dinlər, şərab içərdilər” [6,22]. Əsəd Bəy 15 yaşında ikən Gürcüstandan elə belə keçməmişdir. Oranın ruhunu da çox qısa zamanda içindən eşitmiş və oradan aldığı bütün məlumatları o ruhun istiliyi və rəngliliyi içində özü ilə birlikdə Avropaya aparmışdır. Aradan illər keçdikdən sonra da o, içində bəsləyib böyütdüyü gürcü ruhunu avropalılara yuxa- rıda yazdığım coşqulu bir dillə izah etmiş və özündən saydığı bu xalqı xaricilərə ta- nıtmağa çalışmışdır. O, xalqı tanıdarkən əsla ədalətsiz davranmamış və avropalıla- rın gözündə onların ən önəmli xüsusiyyətlərindən sitayişlə söz etmişdir. Məsələn, sadə xalqın insanlarını izah etdiyi aşağıdakı sətirlər onun gürcüləri necə gördüyünü çox gözəl əks etdirir: “Gürcüstanda ən alt təbəqədə belə təhsil çox önəmlidir. Hər kənddə peşə təhsilini tamamlamış bir neçə insan tapmaq mümkündür. Kənddə əkinçiliklə ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 87 məşğul olan cütcülərin yarısından çoxu oxucu-yazardır. Bu vəziyyət Şərq xalqları üçün irəli bir səviyyədir” [6,15]. Əsəd Bəyin Şərq xalqları içində ən irəli vəziyyətdə olduğunu söylədiyi gürcülərin sənətkar ustaları - malakanlar haqqında da ətraflı məlumatlar verir. Onların xalqları tərəfindən davamlı hörmət gördüklərini, Gürcüstanda inkişafın simvolu olduqlarını vurğulayan Əsəd Bəy onların özlərinə xas bir həyatları oldu- ğunu və savaşçılarla kəndlilərdən ayrıldıqlarını, yaxşı pul qazandıqlarını və lazım gəldikdə şahzadələrinin, hətta padşahlarının belə pul verdiklərini yazır. Malakanların feodal nizamının hakim olduğu dövrlərdə belə, şəhərdə özlərinə aid bölgələrdə yaşadıqlarını bildirir. “Kraliça və ya bir bəy tamada pula ehtiyac olduqda malakanlara məktub yazaraq onlardan pul istərlər. Əlimizdə olan məktublardan birində belə yazır: “Hörmətli usta, ləzgilərə ödəmək üçün mənim 100 qızıla ehtiyacım vardır. Əgər bu pulu onlara ödəməsəm, sərvətimi yağma etməklə təhdid edirlər. Bu pulu mənə borc ver və Allah şahidimdir ki, borcumu ən qısa zamanda ödəyəcəyəm. Lütfən mənim 100 qızılım olmadığını da kimsəyə söyləmə. Dünya bunu duysa, alçaq olaram” [6,15]. Əsəd Bəyin əsərlərinin hamısı eynilə çox rəngli, çox naxışlı bir xalı kimidir. Əsərlərini yan-yana gətirsək, eyni düyünlərlə eyni rəngləri verdiyini çox asanlıqla görə bilərik. Məsələn, “Əli və Nino” əsərinin .... hissəsində iranlı kor bir musiqi- çidən bəhs edir. Eyni kor musiqiçi “Stalin” adlı əsərinin 17-ci səhifəsində də vardır. Tiflisdəki “Duxan” meyxanasında iranlı kor bir musiqiçi gürcü dinləyicilərə İran musiqisi calır. Göründüyü kimi, Əsəd Bəy gürcülər və Gürcüstan tarixi haqqında çox dərin məlumatlara malikdir və o, bu məlumatlardan yalnız kitab və məqalə yazmaq üçün deyil, Gürcüstan və gürcülərin təqdimatı üçün də istifadə etmişdir. O, 31.07.1931-ci il tarixində gürcü yazarı Grigol Robakidse ilə Berlində görüşmüş və onun həm özü, həm də ən əhəmiyyətli əsəri “İlan Dərisi” haqqında məlumatlar vermişdir. Əsəd Bəyin az qala bütün kitablarında Gürcüstandan izlər və təsirlər vardır. Bu səbəblə gürcü tədqiqatçı və yazar Tamara İnjia onun əsərlərindəki bəzi hissələri Grigol Rodakidzenin əsərləri ilə müqayisə etmiş və bəzi oxşarlıqlar təsbit etmişdir. Bu bənzərliklər kəndlərin, şəhərlərin, küçə və şərqli insanların izahatından nəzərəçarpan bənzərliklərdir. Bu, bizə görə çox normaldır. Çünki bu iki qafqazlı yazar, demək olar ki, eyni dövrlərdə yaşamış və yazmışdılar.

ƏDƏBİYYAT

1. Der Literarische Welt, 1931 kataloqu (almanca). 2. Modern Şərq Mərkəzi, Almaniya, Prof. Gerhard Höppün arxivi (almanca). 3. ”Öl und Blut im Orient” (“Şərqdə neft və qan”) Verlag H.J. Mauerer, 2008, Almaniya. 88 ORHAN ARAS

4. ”Əli və Nino”, Şərq-Qərb nəşriyyatı, Bakı, 2006. 5. ”Muhammed”, Muhammed Essad Bey,Wegweiser Verlag, 1933 Berlin( Almanca). 6. Stalin, Esad Bey, Gustav Kiepenheuer Verlag Berlin 1931 Berlin. 7. Oryantalist, Tom Reiss, İşetişim Yayınları, 2009 İstanbul.

Орхан Арас

Асад бек и Грузия

Резюме

Асад бек, как в биографическом труде под названием «Сталин», так и в романе «Али и Нино», написанном им под псевдонимом Курбан Саид, представил читателю историю, людей, обычаи и традиции Грузии. В статье исследуется связь Асад бека с Грузией и влияние Грузии на его творчество.

Ключевые слова: Асад бек, Грузия, Кавказ, Али и Нино.

Orhan Aras

Assad Bey and Georgia

Abstract

Assad Bey introduced Georgia to the reader – its history, people, customs and traditions – in his biography “Stalin” and novel “Ali and Nino”, written under the pseudonym Gurban Said. This article considers Assad Bey’s closeness to Georgia and Georgia’s influence on his books.

Key words: Assad Bey, Georgia, Caucasus, Ali and Nino.

______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО CULTURE AND ART

NİLÜFER ERKAN (Türkiye)

TOMUR ATAGÖK’ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI

Özet

Yeryüzünde hüküm sürmüş tarih öncesi ana tanrıça imgesini, Türk resim sanatında bir çok sanatçı yapıtlarında kullanmıştır. Bu tarihi kadın imgesi Çağdaş Türk resim sana- tının önemli kadın ressamlarından biri olan Tomur Atagök’ün resimlerinde 1996 yılından sonra kullanmış olduğu bir tema olmuştur. Sanatçı, resimlerinde kadın kimliğini ana tanrıça imgesi üzerinden görsel olarak anlatma ve yorumlama yoluna gitmiştir. Sanatçının resimlerinde bu tarihi ana tanrıça imgesinin, söylemsel etkileri açısından görsel olarak nasıl ifade edildiğinin üzerinde durulmuş ve kadın kimliğine ne şekilde yansıtmış olduğu irdelenmiştir.

Anahtar sözler: Tomur Atagök, kadın, tanrıça, imge, resim.

Yaşamı üreten güç olarak algılanmakta olan ana tanrıça heykelcikleri, dünyanın birçok yerinde görülmüş, pek çok coğrafyada kadın imgesini temsil etmiştir. Tarih öncesi çağlardan günümüze değin kadın imgesinin tarihsel, toplumsal ve kültürel açıdan kendine özgü örneklerini temsil etmiş olan bu imge, bereket ve çoğalmanın da simgesi olmuştur. Paleolotik dönemden başlayarak birçok coğrafyada dişilik simgesi olan ana tanrıça imgesi, kadının doğurğanlığının ve bereketinin sembolü olarak günümüze kadar gelmiştir. Bu tarihsel kadın imgesi doğum, yaşam ve ölüm üzerine egemen olmuş, doğanın ve yaşamın bütünselliğini kaplayan kutsal bir güç olarak anlamlan- dırılmıştır [7,92]. Aydıngün’ün de belirtmiş olduğu gibi; “Kadın yani“ana” olan doğuran dişi cins, hem yeni nesle can veriyor, hem de her türlü besin kaynağının son derece zor elde edildiği yaşam şartlarında gögüslerinden akan sütile mucizevi bir şekilde hazır besin üretebiliyor, bununla dünyaya getirdiği insanı besleyip

Türkiye, Azerbaycan Devlet Ressamlık Akademisi, Arş.Gör. E-mail:[email protected] 90 NİLÜFER ERKAN büyütebiliyordu. Kadın bedeninin genişleyip tekrar küçülebilmesi, yeni bir bedeni içinden çıkarabilmesi, belirli dönemlerde kanayan bedeninin ölmemesi,aksine sürekli yenilenmesi mucizeviydi. Kadının doğuştan gelen bedensel farklılıkları, erkek bedeninin yalın özellikleri karşısında daha üstün olduğunu gösteriyordu. İnsanlığı yaratan “ana” yani doğuran kadın olarak görülmesi çok normaldı. Ana Tanrıça kültüyle ilgili ilk inanç sistemi böylece ortaya çıktı” [3,43]. Tarih boyunca hemen hemen her kültürde görülmüş olan ana tanrıça imgesinin, kadının toplumsal kimliğiyle de hayati bir bağı olmuştur. Tarih öncesinin bu kadınimgesi, günümüzde kadının kimliğinin sosyolojik olarak yansımasının da derin göstergesini oluştur- muştur. Tarih öncesi çağlardan günümüze kadar kadını doğurganlığı ve bereketiyle temsil etmiş olan bu imge, günümüzde plastik sanatlarda kullanılan önemlibir figür olmuştur. Ana tanrıçanın günümüze kadar gelen süreçteki imgesi Türk resim sana- tında bir çok sanatçının çalışmalarından anlamsal boyutta ele alınmıştır. Çağdaş Türk resim sanatının önemli kadın ressamlarından Tomur Atagök de doğurgan- lığın, bereketin, yaratıcılığın bu imgesini resimlerinde kullanmıştır. Geçmişten günümüze uzanan tarihsel süreç içerisinde binlerce yıl öncesinin butarihsel kadın imgesi, arkeolojik açıdan zengin bir tarihe ve kültürel mirasa sahip olan Anadolu’da ve Akdeniz çevresinde çok yaygın olarak görülmüştür. Ekrem Akurgal’ın da belirtmiş olduğu gibi; “Yeni Taş Devri Anadolusu’nda asıl tapılan varlık, sonraları tarihi devirlerde tanrı adını taşıyan, insan için bereket ve çoğalımın sembolü olan tanrıdır. Hacılar ve Çatalhöyük’te yapılan kazılarda tanrı ananın yüzlerce heykelciği bulunmuştur. Tanrı ana, daima çıplak olarak çeşitli şekillerde, yatmış, çömelmiş, uzanmış durumlarda ve özellikle doğum yapma sırasında tasvir edilmiştir. Tanrı ananın doğum yapma haliyle çok sık tasvir edilmiş olması, ona, özellikle insanlığın devamlılığını sağlayan, bereket ve çoğalımın sembolü olarak tapıldığını anlatmaktadır. Çıplak olarak tasvir edilmiş kadın heykelciklerine Yeni Taş Devri’nde, birçok Akdeniz ve Yakındoğu ülkelerinde rastlanması, ana tanrıça- nın yeryüzünün bu bölgelerine egemen olduğuna işaret etmektedir. Doğum yapma durumundaki ana tanrıçanın iki leopar arasında yer alması, sonraları Hitit Devri’nden, Roma Çağı bitimine değin rastlayacağımız Kybele adlı tanrı kadının bu ilk şekli ile, M.Ö 7.binde Orta Anadolu’nun güney bölgelerinde ortaya çıktığını anlatmaktadır” [1,5-8]. Söz konusu ana tanrıça imgesi, ait olduğu tarih öncesi dö- nemin geçerli toplumsal değerlerinin, inancının izlerini taşımış olup, her zaman ha- yatın kaynağı olarak simgeleşmiştir. Bu tarihi önemli kadın kimliğini, Anadolu coğrafyasının kadın tanrıçalarını resimlerinde anahtar kavram olarak kullanmış olan Tomur Atagök, bu imgeyi resimlerinde kompozisyonlarının merkezine yerleştirmiştir. Resimlerinde tanrıça imgesi kadının kimliğinin sorgulanmasında bir sanat nesnesi olmuş sanatçı, bu imgenin zengin sembolleriyle kadının kimliğinin günümüzdeki karşılığını ara- mıştır. Tomur Atagök, kompozisyonlarını bu tarihi kadın imgesinden yola çıkarak oluşturmuştur. Kökeni binlerce yıl öncesine dayanan Anadolu tanrıçaları sanatçının resimlerinde 1996 yılından sonra odaklandığı bir kavram olmuştur. TOMUR ATAGÖK’ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 91

Resim-1-Tomur Atagök. 1996, Çatakhöyük Tanrıçası, 200x400 cm. Tuval üzerine yağlıboya.

Tarihsel kadının imgesiyle kompozisyonlarını kurgulamış olan Tomur Atagök, kadının kimliğini ana tanrıça kavramı üzerinden resimlerine taşımıştır. Sa- natçı, resimlerinde toplumsal ve tarihsel ilişkilerdeki kadının varlığını ve geçmişini sorgulamış, ana tanrıçanın özündeki kavramı günümüz kadın kimliğinin tanımlan- masında kullanmıştır [2,49]. Kadının geçmişini ve kimliğini irdelemiş olduğu çalışmalarında feminist bir yaklaşım sergilemiş olan Tomur Atagök, sanatsal söylemini ana tanrıçalar üzerin- den biçimlendirmiştir. Sanatçının çalışmalarında kadının üretkenliği öncelik oluş- turmuştur (Resim-1). İndirkaş’ın belirtmiş olduğun gibi; “Tanrıçaların yeralmış ol- duğu üçlü kompozisyonda ortada doğurganlığı, üretgenliği vurgulayan kadın üreme organı ve rahim içine tutunmuş bir fetus yer alıyor. İki Ana Tanrıça betimi ara- sındaki bu düzenleme kadının yaşam verme gücünü, yaşamın başlangıcını vurgu- 92 NİLÜFER ERKAN luyor ve Tomur Atagök, iletim “kadına tapınmak gerekiyorsabu nedenle tapınmalıdır” diyor. Yapıtlarında sıkça kullandığı simgeler arasındagörülen yapay ellere ve omurgaya bu yapıtında da rastlanmakta.Siyah ve pembe renkteki bu yapay eller, birilerinin isteklerini yapmaya hazır kuklaları ve toplumdan var olan kadın kimliği ile öteki cins arasındaki çatışkıyı,omurga ise ayakta duran insanı simgeli- yor. Tomur Atagök’ün yapıtlarında omurga, insanın vede “insan” olan kadının saygınlığını vurgulamak anlamında kullanılan bir simge olarak karşımıza çıkıyor” (6, 40-41].Başlangıçta binlerce yıl ana tanrıça olarak kutsanan, sonraları toplumsal statüsü değişen, alanı sınırlanan kadın, sanatçınınresimlerinde anatanrıça imajını devam ettiren bir sembol olmasının ötesindekompozisyonlarında da kimliğiyle geniş bir yer tutmuştur. Tarih öncesinin kadın formundan yola çıkmış olan sanatçının resimlerinde klasik görüntülerini de belirgin bir şekilde görmekte olduğumuz ana tanrıça imgesi- kadın kimliğinin derin göstergesini oluşturmuştur. Ana tanrıça imgesinin özüne- sadık kalarak kadın kimliğini tarihsel bir yaklaşımla yeniden sorgulamış ve günü- müzün sosyal şartlarına göre yeniden güncelleyip yorulmamıştır. Kadını, resimlerinde ana tanrıça figürünün formunda kavrama taşımış olan sanatçı, kadının bedeninin özelliğini de merkeze almıştır. Tomur Atagök, ana tanrıça imgesinin somutlaşmış olan örneklerinden yola çıkarak gerçekleştirmiş olduğu resimleriyle ana tanrıçaları çağımızın koşulları için- de ifade etmiştir. Bu resimlerinde geniş ve yansıtıcı metal yüzeyler üzerine çarpıcı, büyük ve soyut lekeler kullanmıştır. Malzeme olarak alüminyum ve paslanmaz çeliği, 200x500 cm gibi büyük boyutlarda kullanmış, figürler metalle birlikte daha güçlü bir etki yaratmıştır [5,72].

Resim-2. Tomur Aatagök.1997, “Efesli Artemis”, 100x200 cm. Tuval üzerine yağlıboya Resim-3. Tomur Atagök.1996, ”Kültepe’den Tanrıça”, 100x200 cm. Metal üzerine yağlı TOMUR ATAGÖK’ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 93

Kadının gücünün hissedildiği bu resimlerinde sanatçı, ana tanrıçanın ruhuna denk düşen frekanslarını tuvalinde formlara dönüştürmüştür. Sanatçı, Tanrıçaları çalışmış olduğu resimlerinin kompozisyonlarını, dişiliği simgeleyen pembe rengi ve tonlarını kullanarak oluşturmuştur (Resim-1,2,4,5). Çoğunlukla pembe ve kırmızı rengin hakim olduğu tanrıçalar serisinde kullanmış olduğu pembe renk ilegri arasında saydam geçişler oluşturmuştur (Resim-3). Sanatçının, resimlerine yüklediği anlam, mevcut referanslar ve göndermeler ile zenginleşmiştir.

Resim-4. Tomur Atagök, 1996. Resim-5. Tomur Atagök, 1996. “Tanrıça Kybele”, “Tanrıça:kişi anı olmak ümidiyle yaşar”, 100x200 cm. Metal üzerine boya. 100x200 cm.

Tanrıça resimlerinin bir başka örneği olan Anadolu’daki Efes kentindeki, ana tanrıça Efesli Artemis, (Resim-2) sanatçı tarafından doğal üreme organları ile 94 NİLÜFER ERKAN resm edilmiştir. Ana tanrıçaya, doğası ve boyutları gereği yüklenen anlam tanrı- çanın yüceliği üzerinden annenin sevgi ve koruma iç güdüsüne gönderme olmuştur. Artemis kompozisyonda ı ki yana açılmış olan elleri ile betimlemiştir. Bu arkeolojik gövdenin detaylarında yer almış olan tabanca ve top gibi savaş aletleri ile, arzulanan dünyanın olmadığı, ruhu bütünde sevgi ve barışı temsil etsede dünya dışındaki gerçeklik gösterilmek istenmiştir. Sanatçı, sulh ve beraberliğe çağrıyı Artemis’in eteğine koymuş olduğu tabanca ve top arasında oynayan çocukların silüeti ile vermiştir. Sanatçı, pembe rengi kullanarak oluşturmuş olduğu ana tanrı- ça Efesli Artemis kompozisyonda post feminist bir yaklaşım sergilemişve gününüz kadınından yola çıkarak, Artemis’in kırmızıya boyadığı dudakları ileona çağdaş bir kimlik kazandırmıştır [4,170]. Efesli Artemis’te kullanmış olduğu detaylarla sanatçı, yaşamın, bereketin, gücün bu önemli kadın imgesi ile, günümüz top-lumsal koşullarında kadının kimliğinin kültürel ve sosyolojik kodlarına gönderme yapmıştır. Sanatçı, 1996 yılından itibaren gerçekleştirmiş olduğu ana tanrıça resimlerinde baskın olarak pembe renk ile birlikte kahve ve siyahı da kullanarak görsel zen- ginliğini resimlerindeki formla uyum içinde yansıtmıştır. Çalışmalarını geçmişin derinliklerinden günümüze kadar gelmiş bu arkeolojik kadın imgesi üzerine oturtmuş olan sanatçı, resimlerini ana tanrıça imgesi ile kadının kimliğini, ana tan- rıça bedenini merkez alan bir anlatım üzerinden yapmıştır. Tanrıçaların unutulduğu modern ve çağdaş yaşamda toplumsal sisteminbiçim verdiği kadınlararesimlerinde kavramsal boyutta ve kendi sanatsal diliyle dokunuş yapmıştır. Sanatçı, çağımız koşulları içinde eleştirel yaklaşımını kendi sanatsal dileğiyle sergilemiştir.Tomur Atagök'ün ana tanrıça resimlerinin konusunu günümüz toplumunda kadının biçim- lendirilmesine bakış oluşturmuştur. Görsel olarak zengin bir profil sergilemiş olan ana tanrıça imgesi her dönem sanatçıların esinlenmiş olduğu bir figür olmuştur. Anadolu’nun ana tanrıçaları Tomur Atagök’ün resimlerinde de önemli bir kadın imgesi olmuştur. Sanatçının yapıtlarında ana tanrıça, özellikle kadın imgesinin güçlü figürleri olarak kompo- zisyonlarında yer almış, kadın kimliğinin ifadesinde sanatçının anlatımcı gücünü, tekniğini ve biçim arayışını ortaya koymuştur. Resimlerini kadın kimliğinde kendini duyuran ayrı bir çizgiye oturtmuştur.Tomur Atagök, anatanrıça resim-leriyle kadın kimliğinin üzerine yoğunlaşmıştır. Ana tanrıçanın tarihteki şekilleni- şinden esinlenen sanatçı, resimleriyle günümüzdeki kadınkimliğine gönderme yapmış, ana tanrıçanın kadın tarafını günümüze yansıtarak farklı bir yorum ve plastik bir dil geliştirmiştir. Tomur Atagök’ün resimleri, Anadolu mitolojisinden günümüze kadın algısının sosyolojik yansıması ve sanatsal söylemi olmuştur. Esinlenmiş olduğu ana tanrıça imgesi ve bu imgeyi tanımlayan formlar özüne sadık kalınarak sanatçı tarafından yeniden yorumlanmış ve kadının yansıması devreye girmiştir. Anadolu’nun tanrıçalarından yola çıkan sanatçı, kadının tarihsel ve toplumsal rolünün, yaşamdaki konumunun ve gücünün en üst seviyede hissedildiği bu resimlerinde çarpıcı, büyük ve soyut lekelere dönüştürdüğü ana tanrıça figürlerine TOMUR ATAGÖK’ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 95

ön planda yer vermiş ve bu resimleri ile günümüz çağdaş Türk resim sanatında önemli bir yer edinmiştir.

KAYNAKLAR

1. Akurgal E. Anadolu Kültür Tarihi. Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67. 1997. 2. Atagök T. Bildiklerim Gördüklerimdir, Gördüklerim Bildiklerimdir. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.2011. 3. Aydıngün Ş.G. Anadolu’da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2015. 4. Dolmacı S. (Editör: Doğana E.). Ölmeden Önce Görmeniz Gereken 101 Portre. İstanbul: Caretta Kitapları 141. 2014. 5. Ersoy A. Günümüz Türk Resim Sanatı (1950 den 2000 e).İstanbul: Bilim Sanat Galerisi.1998. 6. İndirkaş Z. Ana Tanrıçalar, Kybele ve Çağdaş Türk Resmindeki İzdüşümleri. Ankara: Kültür BakanlığıYayınları/ 2635. 2001. 7. İndirkaş Z. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi-1. İstanbul: Yem Yayın. 2008.

Нилюфер Эркан

Образ богини-матери и толкование женской личности в произведениях живописи Томур Атагёк

Резюме

Образ богини-матери нашел отражение во многих произведениях живописи турецких художников. Этот легендарный женский образ после 1996-го года стал одним из наиболее часто используемых мотивов в творчестве Томур Атагёк – одной из известных художниц Турции. Художница отобразила женщину-мать в образе богини-матери. В статье рассматривается творчество Томур Атагёк, в произведениях живописи которой подчеркивается историческая и общественная роль женщины- матери.

Ключевые слова: Томур Атагёк, женщина, богиня, образ, рисунок.

96 NİLÜFER ERKAN

Nilufer Erkan

The Image of the Mother Goddess in Tomur Atagok’s Work

Abstract

The image of the mother goddess can be found in the work of many Turkish artists. Since 1996 this legendary image of woman has been one of the most frequently used motifs in the work of Turkish artist Tomur Atagok. In her work the artist depicts woman and mother in the image of the mother goddess. This article considers the work of Tomur Atagok, whose paintings depict the mother goddess and emphasize the historical and social role of the woman-mother.

Key words: Tomur Atagok, woman, goddess, image, drawing.

______

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

YAZILI ABİDƏLƏR ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ WRITTEN MONUMENTS

ИГОРЬ КОРМУШИН (Москва)

ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА: ХРОНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ.

Резюме

В данной статье дается характеристика орхонским двуязычным надписям с точки зрения хронологических аспектов, рассказывается о способах раскрытия тайны забытого на 12 веков письма древних тюрков. Ссылаясь на накопленный в XIX в. европейской лингвистикой опыт, показан также путь исследования многих древних письменностей, начиная с великой дешифровки в 1825 г. древнеегипетской иерогли- фики. Важнейшим элементом введения древнетюркских рунических надписей (как и любых древних надписей на любых языках) в научный оборот в качестве лингвисти- ческих и исторических источников является определение времени их создания. Хоть создатели древних надписей и не заботились о научных интересах столь далеких по- колений и ни одна руническая надпись, к сожалению, не содержит даты своего со- здания, опираясь на иные исторические источники возмoжно определить с той или иной погрешностью абсолютную датировку того или иного года «Змеи» или «Овцы», угадать тот цикл в череде смены этих циклов, который и даст реальную дату.

Ключевые слова: енисейское письмо, рунический алфавит, древнетюркский, древнеегипетские иероглифы, циклы.

История открытия современной наукой в новое время древних тюрко- язычных рунических памятников в южной части Северной Азии насчитывает уже почти триста лет. И первыми, в 1721-22 гг. были открыты экспедицией Д.Г.Мессершмидта енисейские стелы. Но до того момента, как эти памятники заговорили и стало понятно на каком языке, какими народами и когда они написаны, прошло долгих 172 года. Решающую роль в раскрытии этой исто- рической тайны сыграли, как все теперь знают, найденные в 1889 г. русским путешественником Н.М. Ядринцевым орхонские двуязычные надписи. Ки-

 Москва, Проф., E-mail: [email protected] 98 ИГОРЬ КОРМУШИН

тайский текст на одной из них четко указал на народ, язык и время создания памятника в честь Кюэ-тегиня, кэханя народа Тю-кюэ. Накопленный в XIX в. европейской лингвистикой опыт выведения из забвения многих древних письменностей, начиная с великой дешифровки Ф.Шампольоном в 1825 г. древнеегипетской иероглифики, помог уверенно раскрыть тайну забытого на 12 веков письма древних тюрков. Надежность дешифровки В.Томсена от 25 ноября 1893 г. нашла подтверждение в быстроте первой публикации перевода памятника в честь Кюль-тегина академиком В.В.Радловым в январе 1894 г., т.е. уже через 2 месяца после счастливого открытия В.Томсена. Затем В.В.Радлов издал еще один, скорректированный перевод КТ, а через год, в 1895 г. он представил первый вариант своих переводов 40 енисейских памят- ников. Важным подспорьем в работе В.В.Радлова над енисейскими текстами помимо его собственных материалов и материалов, присылавшихся сибир- скими краеведами, послужил так называемый «Финский атлас», содержав- ший 32 памятника, тщательно скопированных и изученных финскими иссле- дователями, в первую очередь Й.Р.Аспелиным, в экспедиционных поездках 1887-88 гг., и изданный как раз в год открытия орхонских стел – 1889 г. Важнейшим элементом введения древнетюркских рунических надпи- сей (как и любых древних надписей на любых языках) в научный оборот в качестве лингвистических и исторических источников является определение времени их создания. Причем, чем точнее датирование памятника, тем более ценным может оказаться источник. К нашему великому сожалению, создате- ли древних надписей не заботились о научных интересах столь далеких поко- лений: следует определенно заявить, что ни одна руническая надпись, - а их в разных регионах Центральной и Восточной Азии найдено теперь уже около трехсот, не содержит даты своего создания. В ряде текстов приводятся даты описываемых событий по календарю животного цикла. Но только опора на иные исторические источники помогает определить с той или иной погреш- ностью абсолютную датировку того или иного года «Змеи» или «Овцы», уга- дать тот цикл в череде смены этих циклов, который и даст реальную дату Для исторически первичной и наиболее значимой группы древнетюрк- ских рунических памятников – тех, что относятся к кругу надписей Второго восточно-тюркского каганата, 682-744 гг., положение значительно облегчает- ся тем, что в обоих орхонских памятниках, в китайских их версиях, содер- жатся точные абсолютные даты. Так, в надписи в честь Кюль-тегина содер- жится точная дата одного из ключевых событий траурных мероприятий в честь меморианта – приезд китайской высокопоставленной делегации на освящение специально выстроенного поминального комплекса с храмом, жертвенным святилищем и огромной стелой с ныне знаменитой надписью на двух языках - тюркском и китайском. Эти последние составлены соответ- ственно от имени кагана тюрков и императора Китая, они в незначительной степени совпадают по содержанию, т.е. не являются в строгом смысле би- лингвами, хотя наличие общих имен собственных и этнонимов помогало при ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА… 99

дешифровке. В китайской надписи данное событие датировано по династий- ному летосчислению правившего в то время императора Сюань-цзуна, что соответствует 732 г. н.э. В тюркском тексте эта событие датировано кален- дарно точно, но по календарю животного цикла как произошедшее «в год Обезьяны, седьмой месяц 27 дня (= 21 августа)». Благодаря этой сцепке «аб- солютной даты – 732 год» с «относительной датой по календарю животного цикла – год Обезьяны» все остальные даты из жизни Кюль-тегина, – а это не столько его частная жизнь, сколько события государственной значимости – походы и сражения, – получают абсолютную датировку. В указанных пересчетах действует следующая логическая цепочка. Как сказано в надписи, Кюль-тегин умер в год Овцы, который в соответствии с календарем предшествует году Обезьяны, – следовательно, в 731 году. При этом, смерть его произошла, когда ему исполнилось 47 лет: kültigin özi qïrq artuq ïyiti yašïŋa boltï ‘Кюль-тегину (тогда) было сорок семь лет’(KT, 30). Это дает дату его рождения: 684 г. (731-47=684). События же, о которых повест- вуется в надписи в честь Кюль-тегина имеют персонифицированную привяз- ку к его годам жизни: «когда Кюль-тегину шел 21-й год от роду, мы [с ним во главе тюркских войск] сразились с генералом согдийцев (КТ, 32), – следова- тельно данное сражение имело место в 704 г. (684+20); «когда Кюль-тегину шел 26-й год от роду, мы [с ним во главе тюркских войск] пошли войной на кыркызов (КТ, 35), – это значит, что указанный поход состоялся в 709 г. (684+25). Аналогичного характера датировки, но со сдвигом на даты жизни пра- вящего кагана Бильге, старшего брата Кюль-тегина, умершего всего через три года после смерти младшего, содержит текстуально совпадающая с эпи- тафией Кюль-тегину надпись в честь Бильге-кагана. Возраст братьев сопо- ставлен в обеих надписях очень определенно: Qaŋïm qaɣan učduqta inim kültigin yiti yašda qaltï ‘когда умер мой отец, моему младшему брату было (всего) семь лет’(KT, 30); Qaŋïm qaɣan učduqta özüm sekiz yašda qaltï ‘когда умер мой отец, мне самому было (всего) восемь лет’(БK, 13-14). Поскольку Кюль-тегин и Бильге-каган являлись кровными и едино- утробными братьями, то опираясь на дату рождения Кюль-тегина – 684 г., получаем дату рождения его старшего брата Бильге – 683 г., т.е. Бильге был старше на год. Согласно предположениям некоторых ученых, Бильге был старше более, чем на один год, но менее, чем на два. Последнее видно из да- тирования военной экспедиции братьев против кыркызов. По надписи Кюль- тегина, Кюль-тегину шел 26-й год, что дает 709 г. согласно надписи Бильге- кагана, тюрки пошли на кыркызов, когда Бильге, будущему кагану, шел 26-й год, - тоже! Накладку можно понимать следующим образом. По тексту надписи БК, более детальному, чем в надписи КТ, раздражителями были не только кыркызы, но и союзные им чики: 100 ИГОРЬ КОРМУШИН

Altï otuz yašïma čiq bodun qïrqïz birlä jaɣïboltï ‘когда мне шел двадцать шестой год, народ чиков вместе с кыркызами стали (нам) врагами’(БK, 26). Поэтому сначала тюрки предприняли военные действия против чиков: käm käčä čik tapa sülädim örpäntä süŋüšdim süsin sančdïm az bodunïɣ altïm ‘перейдя Кем (Верхний Енисей), я направил войско на чиков, сразился с ними при Орпене (совр. тув. Урбюн), их войско я разбил, малую (часть) народа я захватил, [остальных] подчинил’ (БК, 26). Стоит заметить, что некоторые исследователи в этом отрывке за словом az видят название народа Аз, однако это неверно. Несомненно, последовавший за разгромом чиков поход за Саяны (Кёг- менскую чернь) представлял собой продолжение и главную цель единой во- енной кампании, почему в надписи Кюль-тегина о сражении с чиками, види- мо, ради краткости, ничего и не сказано. Но вот начинается пассаж о кыркы- зах в БК с даты: yeti otuz yašïma qïrqïz tapa sülädim ‘(когда мне пошел) два- дцать седьмой год я отправился войной на кыркызов’(БK, 26). Две разные цифры возраста Бильге (26 – в сражении с чиками, 27 – в походе на кыркы- зов) в качестве хронологического обозначения времени единой, в сущности, чикско-кыркызской кампании тюрков свидетельствуют лишь об одном: в пе- риод перехода от одного этапа кампании к другому Бильге, тогда шаду наро- да тардуш, исполнилось двадцать шесть и пошел двадцать седьмой год жиз- ни. В связи с описываемой манерой датирования реальных исторических событий в привязке к возрасту того или иного субъекта этих событий стоит обратить внимание на две особенности исчисления возраста, существовавшие и до последнего времени сохранявшиеся у многих тюрко-монгольских наро- дов. Во-первых, возраст человека отсчитывается не с момента рождения, к нему для всех людей прибавляется один год внутриутробного развития. Во- вторых, год жизни к возрасту всех людей прибавляется одновременно в день нового года, независимо от месяца и дня рождения. Каждый человек знает дату своего рождения, и, прежде всего, под каким знаком животного цикла он родился - это нужно, главным образом, для гадания. Не при гадании, а в обы- денной жизни возраст принимается в сторону следующего года; говоря: «мне 26», - человек, имеет в виду, что ему 25 (от времени зачатия) и сейчас он на пути к 26-му году (о чем сигнализирует дательный падеж). Поэтому при арифметических действиях прибавления возраста к дате рождения все ука- занные особенности надо учитывать. В той мере, в какой события, излагаемые в других надписях Второго восточно-тюркского каганата – надписях Тоньюкука, Кюли-чора и др., – ока- зываются связанными или пересекающимися с событиями, нашедшими от- ражение в орхонских стелах Кюль-тегина и Бильге-кагана, в такой мере не- орхонские надписи могут быть датированы совокупностью методов истори- ко-лингвистического анализа. Правда, на этом пути исследователя подстере- гают трудности идентификации и верификации сопоставляемых событий. ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА… 101

Наглядный пример тому - споры вокруг идентификации событий надписи Тоньюкука с очень похожими событиями по описаниям орхонских текстов. Речь идет о дословных совпадениях в описании кыркызского похода в Тон и КТ/БК, на что обратил внимание В.Томсен, открыв полемику с В.В.Радловым и Ф.Хиртом. Полемика эта не утихает до сих пор, а разрешение нежелательно для уточнения не только хронологии самого памятника, а также ряда собы- тийных моментов его содержания, но и для решения вопросов приоритетно- сти явлений начертательно-палеографического характера в развитии древне- тюркского рунического письма. Как увидим далее, чем далее мы отходим ис- торически и географически от орхонских надписей, тем все более вопросы палеографии в деле хронологизации разных групп надписей приобретают все большее значение. Вторая по значимости и объему исторического и лингвистического ма- териала группа рунических памятников – надписи Уйгурского каганата, вто- рой пол. VIII – первой пол. IX вв. Крупные из них, каганские надписи, свя- занные с создателями каганата, датируются тоже, как и не-орхонские в пер- вой группе, текстологически по хорошо известным из исторических источни- ков событиями именам: Терхинская – около 753 г., Селенгинская – около 760 г., Тесинская – около 762 г. Кара-Балгасунская трехязычная (китайско- согдийско-тюркская) надпись датируется около 821 г., ее тюркская версия сохранилась очень фрагментарно. Но в этой же части Монголии, на Хангае, где располагались по соседству и тюрки, и уйгуры («Объединение 9 огузов»), оставлено, наверное, свыше двадцати средних и мелких надписей, которые, как можно предполагать, относятся в большей своей части к уйгурскому пе- риоду. Их хронологизация представляет немалые филологические трудности. Третья значительная группа древнетюркских рунических памятников – это, так называемые, енисейские надписи, с которых и началось в XVIII от- крытие тюркской руники. Основная их масса сосредоточена на Верхнем Ени- сее – землях нынешней Тувы, приближается уже к 100 единицам, а также на Среднем Енисее, на землях нынешней Хакасии, число найденных надписей превысило 40 единиц. Земли Среднего Енисея составляли ядро древнего гос- ударства енисейских кыркызов, по-видимому, на протяжении не менее тыся- чи лет – с VI по XVI век. Земли Верхнего Енисея иногда бывали относитель- но самостоятельны, но довольно часто были в подчинении у своих воин- ственных соседей, чаще – у северных, но нередко и у южных. Известны слу- чаи подчинения их тюркам (около 710 г., о чем речь шла выше), а позднее, около 750 г., - и уйгурам, о чем рассказано в Селенгинской надписи. К этим двум традиционным регионам нахождения древнекыркызских, по государ- ственной принадлежности, памятников теперь следует добавить районы Се- веро-Западной Монголии, которые на короткое, видимо, время в IX-X вв. входили в состав этого государства. Во всяком случае, сейчас можно при- знать енисейско-кыркызский характер изученных нами надписей из Дарви, Ховдоский аймак [5,124-125] [6,82-88]. Ярким примером «кыркызской» 102 ИГОРЬ КОРМУШИН

надписи на территории Монголии, как ее определял С.Е.Малов [6,84-90], остается надпись из Суджи, в верховьях Селенги, местах исконно уйгурских. Дополнительной аргументации в пользу аттестации суджинской надписи как одного из ранних древнекыркызских (енисейских) текстов посвящен наш разбор этой надписи [6,75-81]. В своем разборе я не посчитал возможным присоединиться к мнению двух других великих тюркологов – Дж.Клосона, считавшего, как и первый издатель памятника Г.И.Рамстедт, суджинскую надпись уйгурской, а не кыркызской. Принимая во внимание упоминание в тексте из Суджи манихей- ского вероучителя семьи меморианта мара, Дж.Клосон приблизительно определяет время создания этого текста первой четвертью IX в., т.е. после принятия уйгурами манихейства в 762 г., но еще до падения Уйгурского ка- ганата в 840 г. Если же толковать суджинскую надпись в предлагаемом нами плане, а именно, что она посвящена высокопоставленному представителю кыркызской администрации, назначенному ее представителем в области проживания уйгуров, то тогда событие это имело место, скорее всего, в годы сразу после завоевания этих земель, т.е. в середине IX в. Иначе трудно себе представить возможность установки памятника человеку чуждой для уйгуров этно-политической принадлежности: не будем забывать, что уйгурско- кыркызские отношения накануне их фатального конфликта были очень напряженными и вряд ли бы позволили такое осуществить. К тому же, мы имеем примеры установки кыркызских памятников у себя на родине, напри- мер, эпитафии Е-29 и Е-30 из долины р.Уйбат, из текста которых ясно, что человек ушел в заграничный поход и там погиб. Значит, на месте гибели установка памятника не представлялась возможной или целесообразной. Следовательно, в случае Суджинского памятника положение было иным: острота противостояния кыркызов и уйгуров была снята поражением послед- них; на важнейшую должность к уйгурам был назначен кыркыз, но все-таки их единоверец-манихей. О распространении манихейства среди кыркызов свидетельствует не только текст из Суджи, но и текст Алтын-Кёль II. Причем, свидетельство это появилось недавно, после нашей ревизии текста этого па- мятника. Уже аналогичность по форме камня и расположению строк на нем очень своеобразных памятников с надписями Алтын-Кёль I и II позволяет сомневаться в раннем характере Алтын-Кёль I, на чем настаивает С.Г.Кляшторный [2]. Ученый считает, что упоминание в тексте Алтын-Кёль I Сонгайской черни в качестве родины меморианта по имени Барс позволяет отождествить его с персонажем орхонских надписей – Барс-бегом, и на осно- вании этого «совпадения» датировать алтынкёльскую надпись началом VIII в., т.е. известным походом против кыркызов зимой 709-710 гг. Наш анализ не только этого, но и других енисейских памятников, показывает, что Барс – было скорее клановым, фамильным именем, и было несколько Барсов, про- ходящих в качестве мемориантов в следующих надписях: в Е-14, Чаа-Холь II, ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА… 103

Тува Эльчи-чор Кюч Барс;в Е-17, Чаа-Холь V, Тува Тюз Бай Кюч Барс Кю- лиг;в Е-28, Алтын-Кёль I, Хакасия Бай Опа Барс;в Е-98, Уйбат VI, Хакасия Алыч Барс Тириг Бег. Меняющиеся компоненты перечисленных составных имен говорят в пользу того, что элемент Барс – не индивидуальное имя. Надписи Алтын-Кёль I и Алтын-Кёль II, как явствует из формы этих памятников и текста Алтын-Кёль II, посвящены братьям-близнецам. При этом в тексте Алтын-Кёль II есть совершенно отчетливые манихейские реми- нисценции, заведомо отдаляющие датировку этой надписи, а значит и близ- кой, и частично идентичной ей надписи Алтын-Кёль I, не менее, чем на пол- столетия. Выдающийся французский тюрколог Л.Базэн, на основе историче- ских выкладок, относил алтынкёльские стелы к середине IXв., что, на наш взгляд, гораздо ближе к истине. Продемонстрированные нами разногласия довольно крупных ученых вокруг датирования надписей из Суджи и с Алтын Кёля говорят о том, что метод историографических оценок их текстов не вполне и не всегда надежен. Конечно, это объясняется скудостью исторической информации о государ- стве древних кыркызов, но также краткостью самих енисейских надписей: всего около 10 текстов длиной от 200 до 500 знаков, остальные меньше, а по- давляющее большинство меньше 100 знаков. Это значит, что енисейские тек- сты в десятки раз меньше орхонских. К тому же каноничность енисейских эпитафий, скованность этого жанра стандартизованными, а потому малоин- формативными выражениями уменьшает содержательную энтропию текстов. В этих условиях лингвистика предоставляет на службу истории скром- ные, на первый взгляд, возможности палеографии – вспомогательной истори- ко-филологической дисциплины, основанной на классификации изменений в конструктивных начертательных особенностях букв любого определенного алфавита в зависимости от времени и места создания памятника. Типовые особенности начертаний, свойственные манере письма определенного перио- да и/или места, составляют хронологические приметы. Правда, для выстраи- вания начертательных примет по временной очередности нужны опорные точки, представляющие собой точно или относительно точно датированные памятники, относительно которых получают приблизительную хронологиче- скую оценку памятники недатированные. Сложность выработки и примене- ния схемы датирующих примет в нашем случае состоит все в том же: ни одна из енисейских надписей не имеет какого-либо прямого указания на время своего создания. Не из чего выбирать опорные вехи! Именно поэтому имеющиеся в литературе общие хронологические оценки совокупности енисейских надписей столь разнятся у разных авторов. Поначалу классики тюркологии были склонны оценивать енисейское письмо как более раннее и датировали его: В.В.Радлов – концом VII– началом VIII в., П.М.Мелиоранский – VI-VII вв., а С.Е.Малов писал, что «язык этих надгро- бий, эта кладбищенская поэзия века V нашей эры!» [10,8]. Коренной перелом в воззрениях на этот вопрос внесли работы Л.Р.Кызласова [8,117], [9,38-49]. 104 ИГОРЬ КОРМУШИН

Ряд положений этих работ, на которые указывали рецензенты Батманова [1; 291-302], действительно, трудно принять: это идея о том, что однотипные тамги на памятниках, различающиеся дополнительными черточками, при- надлежат прямым потомкам и их можно выстроить по нисходящей лестнице, хронологизируя надписи относительно друг друга; идея о возможности полу- чить дополнительные хронологические данные из сопровождающего архео- логического материала; идея о том, что енисейские кыркызы это то же самое, что древние хакасы. И все же основная мысль о меньшей древности енисей- ских памятников в сравнении с орхонскими постепенно нашла признание. Так, уже в 1972 г. в своем историко-этимологическом словаре Дж.Клосон принимает поправки Л.Р.Кызласова и отказывается от ранее об- щепринятого датирования надписей с территории Тувы VI-м веком в пользу IX и последующих – X и частично XI вв. При этом Дж.Клосон отделяет от тувинских надписи с территории Хакасии, которые относит по языку к груп- пе тюркютских (в отличие от надписей из Тувы, относящихся к уйгурской группе) и датирует их VIII-м в., считая, что тюркютско-хакасские памятники установлены представителями западных, младших тюрок, сбежавших сюда после разгрома Тюркской империи в середине VIII в. [11,14]. Л.Р.Кызласов придавал значение палеографическим данным для дати- ровки енисейских памятников, но справедливо полагал, что палеография этих памятников «не разработана именно из-за отсутствия твердых дат» [8, 93]. Первый опыт палеографии древнетюркского рунического письма в целом, но не на основе общего впечатления о «большей древности начертаний», а на базе поэлементного анализа графем, позволившего выстроить логику и, тем самым, очередность наступления изменений в облике алфавитных знаков, был опубликован автором этих строк через 15 лет после статьи Л.Р.Кызласова [4]. Дж.Клосон, умерший в 1974 г., к сожалению, не увидел этой статьи. Но ее заметили и Л.Р.Кызласов, и А.Н.Кононов, с которыми я лично общался по этому поводу. Обобщая указанные подвижки в деле дати- рования данной группы памятников, А.Н.Кононов пришел к такому заключе- нию: «Мне представляется, что, судя по довольно многочисленным эпитафи- ям, найденным в бассейне Енисея, тюркские енисейские памятники следует датировать IX-X вв.; наиболее вероятно, с исторической точки зрения, что они относятся (в основной массе) к IX в.» [3,20]. Суть предложенного мной подхода состояла в учете двух факторов: временного и графического. По первому из них, требовалось сначала моби- лизовать те надписи, текст которых содержит либо а) прямую абсолютную дату своего создания – таковы обе орхонские надписи (КТ и БК), - что можно назвать датированностью первой степени, либо б) относительную дату, кото- рая через привязки к общеизвестным историческим событиям и/или именам удается без сомнений перевести в абсолютную дату –это практически все 4 крупные надписи уйгурского каганата (МЧ, Трх, Тс, К-Блг), а также, возмож- но, Чойренская надпись, - это можно назвать датированностью второй степе- ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА… 105

ни. К третьей степени датированности текстов относятся те из них, что не имеют какой-либо относительной даты, вместе с тем по описываемым собы- тиям соприкасаются с другими прямо или косвенно датируемыми надписями, однако текстологическое пособытийное датирование в таких случаях не дает однозначного решения, предоставляя излишне широкий разброс возможных дат. Самым ярким примером важности более точной хронологизации памят- ника не только в интересах истории, но и в интересах палеографии (требова- ние точных вех) представляет собой надпись в честь Тоньюкука, о чем уже упоминалось кратко выше. Сейчас же вернемся ко второму – графическому фактору наших палеографических новаций. Предложенное нами выстраивание начертательных вариантов графем сводится к учету (наряду с хронологией самих надписей) логики в изменени- ях конструкции буквы. Согласно этому положению, одни варианты рун яв- ляются логическим развитием определенных начертательных схем и никак не могут предшествовать им. Таким образом, графический фактор может иметь иногда самостоятельное значение в тех случаях, когда датированность надпи- си или отсутствует, или мотивирована ненадежно. Обратимся к палеографи- ческим примерам. Графемы для палатального b2. Во всех доорхонских стелах – Чйр, Тон, Онг, КЧ, – руна для b² выводится с округлой головкой: b. Орхонскую форму â можно рассматривать как превращение курсивного начертания в прямо- угольное. Именно из орхонской прямоугольной формы развивается енисей- ское начертание в виде «домика» благодаря тому, что появляются продолже- ния верхних линий в виде «навесов крыши». Во всех енисейских памятниках элемент нависающей крыши сохраняется, в разных памятниках делаясь то

уменьшая нижнюю часть крестовины ä, а иногда заменяя ее одной верти- кальной чертой: ¯, чем можно доказать, что развитие идет именно в таком направлении: bâ , а не наоборот: âb. Полагаем, что в Онгинской надписи в нескольких случаях (в словах bär- и bäg, строки 6, 7) сохранилась исходная форма b² в виде двух взаимопересеченных дуг: e (наподобие енисейского знака для полуузкого е). Развитие этого знака состояло в потере верхних хво- стиков пересечений дуг, тогда как нижние были пропорционально увеличе- ны. Согласно логике, очередность изменений графемы для b² в целом выгля- дит так: ebâb ä ¯. Из данного вывода есть несколько разных следствий. Во-первых, оче- видно разбиение памятников Второго восточно-тюркского каганата по алло- графии руны для b² на две подгруппы – орхонские и доорхонские; последние обладают не только более старыми курсивными аллографами, но и, по всей видимости, исходными аллографами, что служит приметой (одной из ряда примет) большей древности этих памятников. Во-вторых,чтобы в енисейских памятниках могла появиться руна e для обозначения гласного e, должно было пройти какое-то время, чтобы ее прежняя функция обозначения b² успела за- 106 ИГОРЬ КОРМУШИН

быться. В-третьих, поскольку исходной графической структурой для b² ока- зывается не «домик», а пересечение двух дуг, то и положение теории проис- хождения ряда рунических знаков из рисунков в данном случае («домик» b²) не срабатывает. Графемы для велярного t1. Если принять, что несимметричные вариан- ты предшествовали симметричным, то древнейшее начертание t¹ мы находим в четырех единичных формах в надписях −Онгинской и Кюли-чоре, в виде: В этом знаке вместо ровной углом крыши левой ее половины нет, а эта чер- точка приставлена вертикально вверх к правой половине в виде своеобразно- го флажка. Внизу изображен кружок, соединенный без пробела вертикальной чертой с полуразобранной крышей. На этот знак обратил внимание Дж.Клосон, предполагая его какое-то иное фонетическое значение. В этих же надписях, а также в Чойре и Кюли-чоре в большинстве случаев представлена симметризованная форма того же знака – с накрывающей конструкцию из вертикальной чер Из этой формы рождается прямоугольная орхонская разновидность данной руны: T. Другое развитие графемы t¹ берет начало в начертаниях Тоньюкука и Онгинской надписи с неполным смыканием кружка внизу и неполным штамбом, не смыкающимся с крышей: T. Иногда этот штамб бывает лишь намечен, особенно в Онгинской надписи. Уйгурско-рунические надписи наследуют именно такую структуру – с чуть намеченным вертикальным от- ростком, при этом расстояние между концами нижней скобы расширяется, скоба из разомкнутого кольца в три четверти становится полукольцом. Логи- ческим развитием этой структуры является енисейская форма, где округлая скоба распрямляется в прямолинейную угловую скобку, полностью парал- лельную крыше, и вся графема вместо фигуры «эквилибриста на шаре» изме- няется в «двойную крышу»: T. Начертание t¹ в виде двух крыш является стойкой хронологической приметой рунического письма эпохи, последовав- шей вслед за окончанием периода древнеуйгурско-рунического, т.е. со вто- рой половины IX в. Этот рубеж отделяет бытование тюркской руники в Мон- голии – в древнетюркский и древнеуйгурский периоды, - от ее изводов на Енисей, в Среднюю Азию, на Алтай. Другие палеографические приметы древнетюркского рунического письма и выводы. В предлагаемом докладе ради краткости опущены выклад- ки по палеографическим особенностям рунических графем для M, s1,q, t2, r1, ö/ü, ök/ük, Zи нек. др. Данные по указанным рунам подтверждают те общие выводы, которые мы можем сделать и на основании приведенного выше ана- лиза. Прежде всего, графемы древнетюркского рунического письма образу- ют последовательную цепь начертательных изменений, описываемых через вариации структурных частей этих графем. Последовательность изменений указывает на развитие этой знаковой системы как единой в своих истоках и в то же время верифицирует относительную хронологию обозначившихся эта- ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА… 107

пов такого развития. В этом плане не подлежит сомнению хронологическая последовательность следующих основных этапов распространения тюркской руники в пределах Центральной Азии и смежных регионов: 1) памятники Второго восточнотюркского каганата (орхонские и др.) – конец VII – первая пол. VIII в.; 2) памятники Уйгурского каганата– вторая пол. VIII - первая пол. IXв.; 3) памятники кыркызского каганата, или енисейские памятники, в широком смысле, включая сюда некоторые памятники Северо-Западной Монголии; 4) памятники Киргизии – Таласской и Кочкорской долин, 5) па- мятники Горного Алтая. В каждом регионе, и даже внутри регионов – в отдельных областях, со- храняется основная часть графемного состава рунического алфавита с воз- никшими начертательными изменениями, но в то же время образуются и та- кие видоизменения алфавитных знаков, наличие которых превращает данный вариант графической системы в извод, но не в самостоятельный алфавит.

ЛИТЕРАТУРА

1. Батманов И.А. О датировке енисейских памятников древнетюркской письменности . Учен. зап.Тувин. НИИЯЛИ, вып. Х. Кызыл, 1963. 2. Кляшторный С.Г. Стелы Золотого озера (к датировке енисейских руниче- ских памятников), Turcologica. К 70-летию акад. А.Н.Кононова. Л., 1976. 3. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII–IX вв. Л., 1980. 4. Кормушин И.В. К основным понятиям тюркской рунической палеографии. Советская тюркология, 1975. 5. Кормушин И.В. К прочтению надписи из местечка Шар-булаг в сомоне Дарвховдоского аймака (Северо-Западная Монголия). Тюркологический сборник. 2003-2004. М., 2005. 6. Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии. Грамматика. Текстоло- гия. М., 2008. 7. Кормушин И.В.О соотношении текстологических и исторических подхо- дов к датированию надписи в честь Тоньюкука // Российская тюркология, №1 (6), 2012. 8. Кызласов Л.Р. Новая датировка памятников енисейской письменности// Советская археология, 1960, №3. 9. Кызласов Л.Р. О датировке памятников енисейской письменности // Со- ветская археология, 1965, №3. 10. Малов, 1952 – Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. Тексты и пе- реводы. М.; Л., 1952. 11. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford, 1972. 108 ИГОРЬ КОРМУШИН

İqor Kormuşin

Yenisey yazısı qədim türk runik əlifbasının dil baxımından fərqlənən variantları tərkibində: xronoloji aspektlər

Xülasə

Bu məqalədə ikidilli Orxon yazılarının xronoloji aspekt nöqteyi-nəzərindən xarakteristikası təqdim olunur, qədim türklərin 12 əsr boyunca unudulmuş yazılarının sirlə- rinin açılması yollarından bəhs olunur. XIX əsrdə Avropa linqvistikasının əldə etdiyi təcrü- bəyə əsaslanmaqla 1825-ci ildə Qədim Misir heroqliflərinin deşifrə edilməsindən başla- yaraq, bir çox qədim yazıların tədqiqi yolu da göstərilmişdir. Qədim türk runik yazılarının (müxtəlif dillərdəki digər qədim yazılarda olduğu kimi) linqvistik və tarixi mənbə olaraq elmə daxil edilməsinin əsas elementi onların yaranma tarixinin müəyyən olunmasıdır. Qədim yazıların müəlliflərinin uzaq nəsillərin elmi maraqlarına qayğı göstərməmələrinə və heç bir runik yazının, təəssüf ki, yaranma tarixinin olmamasına baxmayaraq, digər tarixi mənbələrə əsaslanmaqla, “İlan” və ya “Qoyun” ilinin kiçik xətalarla da olsa, dəqiq tarixini təyin etmək, dövrlərin növbələşməsində real tarixi verən məhz o dövrü tapmaq mümkündür.

Açar sözlər: Yenisey yazıları, runik əlifba, qədim türk, Qədim Misir heroqlifləri, dövrlər.

Igor Kormushin

Yenisey Writing in Versions of the Old Turkic Runic Alphabet: Chronological Aspects

Abstract

This article describes bilingual Orkhon inscriptions from the aspect of chronology and sets out ways to reveal the secret of the writing of the Old Turks, forgotten for twelve centuries. Using the experience accumulated by European linguistics in the 19th century, the article also shows how to research many ancient scripts, from the great decoding of ancient Egyptian hieroglyphics in 1825. The most important element in introducing Old Turkic runic inscriptions (as with any ancient inscriptions in other languages) into scientific discourse as linguistic and historical sources is determining the date of their creation. Although the creators of ancient inscriptions had no concern for the academic interests of far-off generations and not one runic inscription includes the date it was made, it is possible to use other historical sources to date with some margin of error a year such as the year of the “Snake” or “ Sheep”, and to guess the cycle in the sequence of cycles, which will give the real date.

Key words: Yenisey writing, Runic alphabet, Old Turkic, ancient Egyptian hieroglyphics, cycles. ______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

FERAH TÜRKER (Türkiye)*

TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE

Özet

Türklerde evren tasavvuru çok eski dönemlerde teşekkül etmiş, zaman içerisinde girdikleri yeni kültür çevreleri ve dinlerin de etkisiyle türlü değişikliklere uğramıştır. Türk- lerde evrenin, gökyüzü, yeryüzü ve yeraltından oluştuğuna; gökyüzünde Tanrı ile yardımcı ruhların, yeryüzünde canlılar ile yer-su iyelerinin, yeraltında ise Erlik ile kötü ruhların bulunduğuna inanılmıştır. 15. yüzyılda yazıya geçirilen ve Oğuz Türklerinin geçiş dönemi eseri olarak kabul edilen Dede Korkut Kitabı’nda da bu evren tasavvuru açık bir şekilde gö- rülmektedir. Bu makalede, Dede Korkut Kitabı’nda yer alan bu üçlü evren tasavvuru ince- lenecek ve Türklerin geleneksel inanç sistemlerinin izleri ile İslamiyet’in tesiri değer- lendirilecektir.

Anahtar kelimeler: evren, gökyüzü, yeryüzü, yeraltı, Dede Korkut Kitabı.

Türklerde evren tasavvuru, tarih sahnesine ilk çıktıkları dönemlerden itibaren oluşmaya başlamış, yüzyıllar içerisinde farklı kültürler ve inanç sistem- leriyle temasları neticesinde bazı değişimlere uğramıştır. Türk inanç sisteminde en eski dönemlerden beri üçlü bir evren tasavvuru söz konusu olmuş, buna göre, gökyüzünde Tanrı ve yardımcı ruhların, yeryüzünde canlılar ve yer-su iyelerinin, yeraltında ise Erlik ve kötü ruhların yaşadığına inanılmıştır. Türklerde üçlü evren tasavvuru ile ilgili en eski bilgileri, insanların doğayı algılamaya ve anlamlandırmaya çalıştıkları, olağanüstü olaylar karşısında yaşadık- ları çaresizlik neticesinde doğa unsurları ile ilişkilerini düzene koyma yollarını aradıkları mitik döneme ait anlatmalardan elde etmekteyiz. Ancak elbette ki sözlü kültür ortamında aktarılarak gelen bu anlatmalar, zaman içerisinde türlü değişimler yaşamış, etkilendikleri farklı kültürler ve inanç sistemlerinden bazı yeni motifleri bünyelerine dâhil etmişlerdir. Türklerde evren tasavvuruna dair bilinen ilk yazılı bilgilere ise Orhun Kitabelerinde rastlanmaktadır. Kül Tigin âbidesinde “Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış.” [5,9] denilerek evrenin yaratılı- şından bahsedilmiştir. Türklerde evren tasavvuru, Dede Korkut Kitabı’nda açık bir şekilde görülmektedir. Dede Korkut boyları, yazıya geçirildiği 15. yüzyıla kadar, gelenekte

*Türkiye, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Yrd. Doç. Dr. E-mail:[email protected]. 110 FERAH TÜRKER canlı olarak yaşamış, bundan dolayı da türlü değişimlere uğramıştır. Bu bakımdan bir taraftan eski inanç sistemlerine ait unsurları muhafaza ederken, diğer taraftan dâhil olduğu yeni kültür çevresinin de etkisiyle İslami motifleri bünyesine katarak, eski ile yeniyi harmanlamıştır. Bu makalede de eldeki metinden yola çıkarak, Dede Korkut’ta yer alan üçlü evren tasavvuru değerlendirilecektir.

1. GÖKYÜZÜ:

Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, gökyüzü, Tanrı’nın yardımcı ruhlarıyla birlikte oturduğu mekândır ve katmanlardan oluşmaktadır. Tanrı, en üst katta, yardımcı ruhları ise diğer katlardadır [2,111-113]. Gökyüzünün katmanlardan oluştuğu inancı, İslamiyet’te de görülmektedir. Örneğin Bakara Suresinde “O, yeryüzünde ne var ise hepsini sizin için yarattı, sonra da semaya teveccüh edip onları yedi sema olarak tasfiye buyurdu.” [13,6] denilmektedir. Dolayısıyla Türklerin en eski inanç sistemlerinde görülen bu tasavvur, İslamiyet’in kabulünden sonra da İslami hüviyetle güçlenerek devam etmiştir. Gökyüzünün katmanlardan oluştuğu inancı Dede Korkut’ta “Duha Koca Oğlı Deli Dumrul Boyu”nda görülmektedir. Azrail’e meydan okuyan Deli Dumrul’un canından olmaması için canını vermeye razı olan eşinin “Arş tanığ olsun kürsi tanığ olsun/ Yir tanığ olsun gök tanığ olsun/ Kadir Tanrı tanığ olsun/ Menüm canum senüñ canuña kurban olsun.” [4,183] şeklindeki sözleri bu inancın tezahürüdür. Eski Türk inanç sistemindeki “yardımcı ruhlar”, Dede Korkut’ta karşımıza İslamize edilerek, Tanrı’nın emrindeki “Azrail” ve “Cebrail” melekleri olarak çık- maktadır. Anlatmalarda Tanrı, doğrudan meleklere emrederek yeryüzünde düzeni onların vasıtasıyla sağlamaktadır. Meleklerin Tanrı ile insanlar arasında aracı ro- lünü üstlenmesi, eski Türk inanç sisteminde de yer almaktadır. Buna göre, gökyü- zünde yardımcı ruhları ile birlikte oturmakta olan Tanrı, göğe çıkan şamanlarla doğrudan iletişim kurmamakta, onlarla elçisi konumunda olan yardımcıları görüş- mektedir. [2,122-124]. Gökyüzünde yaşayan bu varlıklar, insanlara karşı iyi olsalar da kendilerine saygısızlık yapanları cezalandı-rabil-mektedirler [12,287]. İslamiyet’te “Melekü’l-Mevt” olarak adlandırılan “Azrail”, Deli Dumrul’da da gökyüzünde yaşayan, yeryüzüne insanların canını almak için al kanatlarıyla uça- rak gelen bir ölüm meleği olarak tasvir edilmektedir: “Gök yüzinden al kanatlu Azrail uçup geldi” [4,180]. Anlatmada, Tanrı’yla doğrudan iletişim kuran Azrail’in ondan aldığı emirleri uygulamakla yükümlü olduğu görülmektedir: Deli Dumrul’un Azrail’e meydan okuması üzerine Tanrı “(…) ol deli kavatuñ gözine göringil, beñzini sarartgıl, canını hırlatgıl algıl” [4,180] diye buyurur, Azrail de Deli Dumrul’un canını almak için yeryüzüne iner. Azrail’le karşılaşan Deli Dumrul’un “Mere ne heybetlü kocasın”, “Mere sakalçuğı ağça koca/ Gözçügezi çönge koca” [4,178] sözlerinden Azrail’in insan gibi tasavvur edildiği görülmektedir. Nitekim Deli Dumrul’un Azrail’le konuşması da bunu göstermektedir. Tanrıların ve ruhların antropomorflaştırılması, eski Türk TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 111 inanç sisteminde sıkça karşılaşılan bir durumdur. Dolayısıyla, bu da İslamiyet’e ait bir varlığa olan inancın eski Türk inanç sistemi içerisinde nasıl yoğrulduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Azrail, Deli Dumrul’un canını almak üzereyken aman dilemesi üzerine “Mere delü kavat maña ne yalvarursın, Allah Taala’ya yalvar, menüm de elümde ne var, men dahı bir yumuş oğlanıyam” [4,179] sözleriyle Tanrı’nın elçisi/yardım- cısı olduğunu vurgular. Bu da Tanrı’nın yeryüzündeki düzeni, elçisi olan Azrail’i gökyüzünden göndererek sağladığını gösterir [16]. Dede Korkut Kitabı’nda yer alan bir diğer melek ise “Begil Oğlu Emrenün Boyu”nda yer alan “Cebrail”dir. Bu boyda, Emren, yurduna saldıran kâfirlerle yap- tığı savaşta yenileceğini anlaması üzerine Tanrı’ya yalvarır; Tanrı da Cebrail’e “Ya Cebrail var şol kuluma kırk erçe kuvvet virdüm” [4,224] diye buyurur ve Emren bu sayede kâfirleri yener. Dolayısıyla Tanrı’nın elçisi olan Cebrail, bu boyda, Tanrı ve Emren arasında aracı olarak yer alır. Burada dikkati çeken bir diğer nokta ise Tanrı tarafından Begil’e yardım için gönderilen “kırk erçe kuvvet”tir ki bunları “yardımcı ruh” olarak da değerlendirmek mümkündür. Dede Korkut’ta gökyüzünde yaşayan varlıklardan bir diğeri de “peri”lerdir. “Basat Depegözi Öldürdügi Boyı”nda periler, gökyüzünde yaşayan, yeryüzüne kanatlarıyla uçarak gelen, kadın bedeninde tasvir edilen varlıklardır. Görüldüğü gibi Dede Korkut’ta Tanrı, yardımcı ruhlarıyla birlikte gökyü- zünde oturmaktadır. Bu da eski Türk inanç sisteminin izlerinin Dede Korkut’ta muhafaza edildiğinin göstergelerinden biridir. Aslında Kur’an’da yer alan bazı ayet- lerde de Tanrı’nın gökyüzünde oturduğu belirtilmektedir. Mesela Hadid Suresinde “O, gökleri ve yeri altı günde yarattı, sonra arş üzerinde istiva buyurdu.” [13,539] denilmektedir. Esasen İslami inanca göre Tanrı, hem mekândan hem de zamandan münezzehtir, o her yerdedir. Bu inancın etkisi Deli Dumrul boyunda şu şekilde dile getirilmektedir: “Niçe cahiller seni gökde arar yirde ister/ Sen hod mü’minler köñlindesin/ Dayim turan cebbar Tañrı” [4,180]. Tanrı’nın insanların gönlünde olması, yine aynı surede şu ifadelerle yer almaktadır: “O, her nerede olsanız sizinle beraberdir. Ve Allah, ne işlediğinizi bi-hakkın görücüdür.” [15,539]. Dede Korkut’taki “Tanrı” anlayışına baktığımız zaman, hem en eski mitik dönem anlatmalarında yer alan hem de Kur’an ayetlerinde açıkça izah edilen Tanrı’nın ezeli ve ebedi olduğunu, “âlemleri yoktan var ettiği” inancını görmek- teyiz. “Begil Oglı Emrenüñ Boyı”nda oğlan kâfirlerle yaptığı savaşta galip gelebil- mek için Tanrı’ya yalvarır. Bu esnada onu gören putperest kâfir, “(…) senin bir Tanrın var ise benim 72 puthanam var” deyince Emren, “Ya asi mel’un sen putlarına yalvarur-isen men âlemleri yokdan var iden Allahıma sığındum” diyerek Tanrı’nın ezeli olduğunu bildirir [4,224]. “Kazılık Koca Oğlı Yigenek Boyı”nda da babasını kâfirin elinden kurtarmak isteyen Yigenek, Tanrı’ya: “Yücelerden yücesin Kimse bilmez niçesin Aziz Tañrı Sen anadan toğmaduñ 112 FERAH TÜRKER

Sen atadan olmaduñ Kimse rızkın yimedüñ Kimseye güç itmedüñ Kamu yirde ahedsiñ Sen Allahu samedsiñ” [8,989]. diyerek, Tanrı’nın birliğini, ezeli ve ebedi olduğunu söylemektedir. Orhan Şaik Gökyay, bu duanın “İhlas Suresinin bir tür açıklama yoluyla tam çevirisi” oldu- ğunu belirtmektedir [8,989]. Tanrı’nın “can veren, can alan” olduğu da özellikle “Duha Koca Oğlı Delü Dumrul Boyı”nda sık sık vurgulanmaktadır. Dolayısıyla Tanrı inancı, Dede Korkut’ta, hem eski Türk inanç sistemine hem de İslamiyet’e uygun bir şekilde yer almaktadır.

2. YERYÜZÜ:

Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, yeryüzü, gökyüzü ile yeraltı katmanlarının arasında yer alan, kimi zaman “orta dünya” olarak da adlandırılan, insanlar, hayvanlar ve bitkiler gibi canlıların yanı sıra yer-su iyelerinin de yaşadı- ğına inanılan mekândır. Eski Türk inancın izlerinin kuvvetli bir şekilde muhafaza edildiği Dede Korkut Kitabı’nda da yeryüzünde canlıların ve yer-su iyelerinin bir arada olduğunu görmekteyiz. Türklerin geleneksel inanç sistemlerinde, doğada bulunan tüm canlıların bir ruhu vardır ve o ruhlara saygısızlık etmekten imtina edilir; çünkü onları kız-dır- dıkları takdirde, onlar tarafından cezalandırılacaklarına inanırlar. Bu inancın bir tezahürünü, “Kam Pürenün Oğlı Bamsı Beyrek Boyı”nda Dede Korkut’un Bamsı Beyrek’e ad verirken dağ ve su iyelerinin memnuniyetini sağlamak için söylediği alkışta görmekteyiz. Dede Korkut’un bu alkışı, eski Türk inancının İslamiyet’le nasıl yoğrulduğunu göstermesi bakımından da önemlidir: “Karşu yatan kara karlu tağlardan aşar olsa/ Allah Taala senüñ oğluña aşut virsün/ Kanlu kanlu sulardan kiçer olsa kiçüt virsün” [4,121]. Dağ, ağaç ve su kültlerinin bir arada bulunduğu ve Dede Korkut’un birçok boyun sonunda söylediği “Yirlü kara tağlarun yıkılmasun/ Kölgelüçe kaba ağacun kesilmesün/ Kamın akan görklü suyun kurımasun (…)” şeklindeki alkışı da Tanrı kutunu temsil eden bu kutsalların sürekliliği ile Oğuz ilinde huzurun, bereketin sağlanacağına olan inancın tezahürüdür [7,361-364]. Dede Korkut Kitabı’nda alkış söyleyerek iyeleri memnun etme, onların rızasını alarak işlerin rast gitmesini sağlama gibi, menfi durumlardan iyeleri sorumlu tutma ve onlara kargış söyleme de söz konusudur. Örneğin “Dirse Han Oglı Bugaç Han Boyı”nda oğlunun ilk avından dönmemesi üzerine kırk ince belli kızı da yanına alarak av yerine giden ve oğlunu yaralı olarak bulan Dirse Han’ın eşi, bundan sorumlu tuttuğu dağa şu şekilde kargış söylemektedir: “Akar senüñ sularuñ Kazılık Tağı Akar iken akmaz olsun Biter senüñ otlaruñ Kazılık Tağı TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 113

Biter iken bitmez olsun Kaçar senüñ geyiklerün Kazılık Tağı Kaçar-iken kaçmaz olsun taşa dönsün” [4,89] Anasının kargışı üzerine Bogaç’ın söyledikleri dikkat çekicidir: “Kazılık Tağınuñ günahı yokdur Biterlide otlarına kargamagıl Kazılık Tagınuñ suçı yokdur Kaçar geyiklerine kargamagıl Kazılık Tağınun günahı yokdur Arslan ile kaplanına kargamagıl Kazılık Tağınun suçı yokdur Kargar isen babama karga Bu suç bu günah babamdandur” [4,89-90]. Boğaç’ın bu sözlerine bakıldığında öncelikle dağın canlı bir varlık olarak tasavvur edildiğini görmekteyiz. Kazılık Dağının suçunun, günahının olmadığını söylemesi ve anasından kargış etmemesini istemesi de bunun açık bir göstergesidir. Burada dikkat çeken bir diğer nokta da her dağın bir iyesinin olması dolayısıyla dağda bulunan bütün canlıların (geyiklerin, aslanların, kaplanların vb.) o dağın iye- sine ait olduğuna dair inançtır. Burada Dirse Han’ın eşinin dağa kargış etmesi, ava giden oğlunun dağ iyesi tarafından cezalandırılmış olduğunu düşünmesindendir. Çünkü, bu inancın gereği olarak bir dağda avlanılacaksa, öncelikle dağın iyesinden müsaade alınması gerekmekte, aksi takdirde av başarılı geçmeyeceği gibi, avlanan kişinin başına türlü musibetler de gelebilmekte, yani cezalan-dırılabilmektedir. Dağ kültünün tamamlayıcısı olarak nitelendirilen ağaç kültü de Dede Korkut’ta yer almaktadır. “Salur Kazanuñ İvi Yağmalanduğı Boy”da, kırk ince belli kız arasında Burla Hatun’u bulmak için ağaca asılan Uruz’un ağaç ile söyleş- mesinde “Başun ala bakar olsan başsuz ağaç/ Dibün ala bakar olsam dipsüz ağaç” [4,109] şeklindeki sözleri, dallarının gökyüzünde Tanrı’ya, köklerinin ise yer altı ülkesine indiğine inanılan ve gökyüzü, yeryüzü ve yeraltını birbirine bağlayan “kozmik ağaç” ya da diğer ifadesiyle “hayat ağacı” inancının bir yansımasıdır [15,302-306]. Uruz’un ağaç ile söyleşmesinin devamında: “Meni saña asarlar götürmegil ağaç Götüreçek olur isen yigitligüm seni tutsun ağaç Bizim ilde gerek idüñ ağaç Götüreçek olur isen yigitligüm seni tutsun ağaç Bizim ilde gerek idüñ ağaç Kara hindu kullaruma buyura-y-idüm Seni para para toğrayalar-idi ağaç” [4,109] şeklindeki sözleri, Uruz’un Tanrı kutuna sahip bir bey olarak yeryüzüne indirilmiş olduğu inancını göstermektedir. Uruz, ağaca, canını ancak Tanrı’nın izniyle götüre- bileceğini hatırlatmakta, aksi halde cezalandırılacağı yönünde ikazda bulun- maktadır [12,657]. Bu da hayat ağacıyla ilgili “Tanrı’nın beyleri yeryüzüne Tanrısal nizamı tesis etmeleri amacıyla göndermek için kullandığı en temel araç 114 FERAH TÜRKER olduğu (…) ve görevlerini tamamladıktan sonra hayat ağacı vasıtasıyla Tanrı katına çekildikleri” [6,372] yönündeki inancın tezahürüdür. Benzer şekilde Basat’ın “Atam adın sorar olsan kaba ağaç” [4,214] şeklindeki sözlerinden de Tanrı katından kutsal ağaç vasıtasıyla gönderildiğini görmekteyiz. Türklerde en eski dönemlerden beri yer alan beylerin Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olması inancı, “Begil Oglı Emrenüñ Boyı”nda da Begil’in Bayındır Han’a küsmesi üzerine hanımının “Yigidüm big yigidüm, padişahlar Tañrınuñ kölgesidür, padişahına asi olanuñ işi rast gelmez” [4,218] şeklindeki ikazı ile açık bir şekilde ifade edilmektedir. “Salur Kazanuñ İvi Yağmalanduğı Boy”da Uruz’un ağaçla söyleşirken “Mekke ile Medinenün kapısı ağaç/ Musa kelimüñ asası ağaç” [4,108] vb. ifadeler kullanması, eski inanç sistemi ile İslami düşüncede ağacın kutsiyetinin birleş- tirildiğini göstermektedir. Gerek Uruz’un ağaçla söyleşmesi gerekse kâfirlerin Salur Kazan’ın anasını salmak istememesi üzerine Karacuk Çoban’ın söylediği sözler, dağın, suyun, ağacın canlı bir varlık olarak tasavvur edildiğinin gösterge- sidir: “Karşu yatan karlu kara tağlar karıyupdur otı bitmez/ Kanlu kanlu ırmakları karıyupdur suyı gelmez” [4,11]. Dede Korkut Kitabı’nda bu inançla ilgili daha pek çok örnek vermek müm- kündür. Tüm bunlar geleneksel inanç sistemi içerisinde Türklerin doğadaki bütün varlıkları canlı olarak algılamasının bir sonucu olmalıdır. Çünkü bu inanca göre dağlar, ormanlar, nehirler, göller vb. konuşan, evlenen, çoluk çocuk sahibi olan, yani insana özgü hareket ve davranışlarda bulunabilen canlı varlıklardır ve her birinin bir ruhu vardır [11,48-51].

3. YERALTI:

Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, yeraltı, ayın ve güneşin olmadığı, katmanlardan oluşan, Erlik (yani şeytan) ve kötü ruhların birlikte yaşadığı mekândır. Bazı mitik anlatmalarda, ölen kişilerin ruhlarının da yeraltına gittiği ya da Erlik tarafından götürüldüğünden bahsedilirken, kimi anlatmalarda ise sadece kötü insanların öldükten sonra yeraltına indiği, iyi insanların ise gökyüzüne çıktığı görülmektedir [2, 3-10, 15,303-305, 3, 232-246]. Dede Korkut Kitabı’nda “şeytan”, hem yaratılış mitlerinde hem de Kur’an’da geçen “şeytanın gökyüzünden (cennetten) kovulması” olayına yapılan gönderme ile yer almaktadır. Buna göre, “Kazılık Koca Oglı Yigenek Boyı”nda Yigenek, Tanrı’ya ettiği duada “Şeytana lanet kılduñ/ Bir suçdan ötüri dergahdan sürdüñ” [4,204] demektedir. “Mukaddime” bölümünde ise, şeytandan doğrudan bahsedilmemekle birlikte, kötü olan kadınlar için “Ol Nuh Peygamberüñ eşeği aslıdur” şeklinde kullanılan bir ifade ile Nuh’un gemisine en son binen eşeğin ya- nında şeytanın da girmesine gönderme yapılarak, dolaylı olarak yer verilmiştir [4,1001]. Türklerin geleneksel inanç sistemi içerisinde, yeraltı dünyasına ait olağanüstü varlıklar da söz konusudur. Erlik tarafından yaratılan yılan, deve, ayı TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 115 gibi kusurlu sayılan hayvanlar ile alkarısı, şulmus, celbegen gibi kötü ruhlar ya da devler bu tip varlıklardandır. Dede Korkut Kitabı’nda yeraltı dünyasına ait olağa- nüstü bir varlık olarak “Tepegöz”e rastlamaktayız. “Basat Depegözi Öldürdügi Boyı”nda yeryüzüne ait bir varlık olan çoban, göksel bir varlık olan periyle zorla ilişkiye girer. Çobanın yaptığı bu hata, insan eti yiyen, tek gözlü, dev cüsseli bir varlığın pınar başında doğumuyla tecessüm bulur. Yaratılış mitlerinde, Erlik’in insanlara kötülük yapmak istediği zamanlarda kötü ruhlarını yeryüzüne gönderdiği düşünülürse, Tepegöz’ün de Oğuz’un başına musallat olması için sularının yeral- tından gelmesi dolayısıyla yeraltı ile bağlantılı kabul edilen ve kötü ruhların çıkış noktası olarak görülen pınar aracılığıyla gönderilmiş olması muhtemeldir [14,65- 67]. Tepegöz’ün doğumu ve Oğuz’un başına bela olmasıyla, aslında bir yasağın ihlal edilmesinin, doğanın kirletilmesinin, ona saygısızlık yapılmasının toplumun başına ne büyük felaketlere açacağı gösterilmek istenmiştir. Dede Korkut Kitabı’nda yeraltının aynı zamanda ölülerin de bulunduğu bir mekân olduğunu görmekteyiz. “Salur Kazan Tutsak Olup Oglı Uruz Çıkardugı Boyı”nda kâfirlere tutsak düşen Kazan Bey, bir kuyuda tutulmasına rağmen, onu merak ederek görmeye gelen tekfurun karısının, “Kazan Big nedür haluñ, dirligüñ yir altında mı hoşdur yohsa yir yizünde mi hoşdur” [4,235] demesi “kuyu” ile “yeraltı”nın özdeşleştirildiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Mağara, kuyu gibi gizemli ve karanlık yerler, yeraltına uzanmalarından dolayı hep yeraltı dünyası ile ilişkilendirilmiş ve orada yaşayan varlıkların mekânı olarak nitelen- dirilmiştir. Bu anlatmada dikkat çeken bir diğer nokta ise tekfurun karısının ölülere aş vermesidir. Tekfurun karısı, Kazan Bey’e “(…) ne yirsin ne içersin ve neye binersin” diye sorduğunda Kazan Bey, “Ölülerüne aş virdügün vakıt ellerinden aluram, hem ölülerünüzün yorgasına binerem kahillerin yederem” [4,235] demektedir. Kazan Bey’in ölülere bindiğini söylemesi ilk etapta kuyudan kur- tulmak için verilmiş kurnazca bir cevap intibaını uyandırmaktadır. Ancak anlat- manın devamında kâfiri övmesi halinde serbest bırakılacağının söylenmesi üzerine “Men yir yüzünde adam ögmezin, bir adam getürüñ bineyim, sizi ögeyim” [4,235] deyip getirilen kâfirin arkasına eyer koyarak binmesi, kuyudayken de ölülerle gerçekten irtibatta olduğu izlenimini vermektedir. Ölülere aş verme ise Türklerin geleneksel inanç sistemleri ile alakalıdır. A. İnan, “ölü aşı” olarak da bilinen “yog aşı”nın zaman içinde İslami bir şekle büründürülmüş olmasına rağmen, aslında en iptidai devirlerden beri ölüyü doyurmak, memnun etmek için yapıldığını ifade eder. Altay dağlarında bu inanışın yaşamaya devam ettiğini, yog ayininde ölüye “Ye-iç! Bize ve hayvanlarımıza dokunma” dediklerini ve ölünün bu törende hazır bulunduğuna inandıklarını belirten A. İnan, Müslüman Kazakların ve Kırgızların da ölünün mezarına kımız saçtıklarını ve et parçaları attıklarını söyler [10,465- 466].

116 FERAH TÜRKER

SONUÇ

Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür ki Dede Korkut Kitabı’nda gök- yüzü, yeryüzü ve yeraltından oluşan üçlü evren tasavvuru açık bir şekilde görül- mektedir. Buna göre, gökyüzünde Tanrı, Azrail ve Cebrail gibi melekler ve periler; yeryüzünde canlılar ve yer-su iyeleri, yeraltında ise şeytan, ölüler ve Tepegöz gibi olağanüstü varlıklar bulunmaktadır. Anlatmalarda özellikle gökyüzü ve yeryüzü ta- savvurlarında eski inanç sistemi ile İslamiyet’in iç içe geçtiği görülmekte; kimi zaman Hz. Ayşe, Hz. Hüseyin gibi İslami şahsiyetler ya da Mekke-Medine gibi şehir- ler dâhil edilerek anlatmalara İslami bir hüviyet kazandırılmaya çalışılmaktadır. Kısaca, Dede Korkut anlatmalarının tamamında Türklerin geleneksel inanç sistemlerinin muhafaza edildiğini, ancak İslami unsurların da dâhil edilerek içinde bulunduğu zamana ve mekâna uygun hale getirildiğini, böylelikle hem geleneksel yapının muhafaza edildiğini hem de yeni kültür çevresinde yaşayanların beklentile- rinin karşılandığını söylemek mümkündür.

KAYNAKLAR

1. Alekseev, N.A., Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya 2013. 2. Anohin, A.V., Altay Şamanlığına Ait Materyaller, (Çev. Zekeriya Karadavut- Jannet Meyermanova), Kömen Yayınları, Konya 2006. 3. Eliade, Mircea, Şamanizm, İmge Kitabevi, Ankara 1999. 4. Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, C.I, TDK Yayınları, Ankara 1997. 5. ------, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2006. 6. Ergun, Metin “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları”, Milli Folklor. 7. Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKM Yayınları, Ankara 2004. 8. Gökyay, Orhan Şaik, Dedem Korkudun Kitabı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007. 9. Harva, Uno, Altay Panteonu (Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar), Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2015. 10. İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, C. I, TTK Yayınları, Ankara 1987. 11. ------, Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar), TTK Yayınları, Ankara 2000. 12. Korkmaz, Zeynep, “Dede Korkut Hikâyelerinde İnsan ve Doğa”, Türk Dili Dergisi. 13. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli Âlîsi, (Haz. Ömer Nasuhi Bilmen), Akçağ Yayınları, Ankara 1993. 14. Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. II, TTK Yayınları, Ankara 2002. 15. Potapov, L.P., Altay Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya 2012. 16. Türker, Ferah, “Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen”, Millî Folklor, S. 94, Yaz, 2012. TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 117

17. ------, “Türk Kültüründe Şekil (Don) Değiştirme Motifi ve Dede Korkut’taki İzleri Üzerine”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme, 19-23 Ekim 2015), İzmir 2015.

Ферах Тюркер

Влияние представления тюрков о Вселенной на образ Деде Горгуда

Резюме

Идея Вселенной возникла у тюрков еще издавна, со временем подвергаясь различным изменениям под влиянием новых культур и религий. Тюрки верили в то, что Вселенная состоит из небосвода, Земли и подземного мира, считая, что на небе- сах находятся Бог и духи, на Земле – живые существа и владельцы вод и земель, а под землей – храбрость и враждебные духи. В книге Деде Горгуда, считающейся произведением огузских тюрков переходного периода, литературный текст которого был составлен в 15 веке, также ясно выражена идея Вселенной. В данной статье рас- сматривается идея Вселенной, состоящей из 3-х компонентов, в книге Деде Горгуда и анализируются следы традиционной религиозной системы тюрков и влияние Ислама.

Ключевые слова: Вселенная, небосвод, Земля, подземный, книга Деде Горгуда.

Ferah Turker

On the Turks’ Concept of the “Universe” and its Influence on the Epic Dada Gorgud

Abstract

The Turks had a concept of the Universe since time immemorial, which underwent many changes under the influence of new cultures and religions. The Turks believed that the Universe consisted of the sky, the Earth, and the underground world; they thought that God and the spirits were in the sky, that living beings and the masters of the waters and lands were on the Earth, and that bravery and hostile spirits were underground. The concept of the Universe is also clearly expressed in “The Book of Dada Gorgud”, which is considered a work of the Oghuz Turks of the transitional period and was put into writing in the 15th century. This article considers the concept of the Universe as consisting of three components which is found in “The Book of Dada Gorgud”, and, at the same time, analyses the traces of the Turks’ traditional religious system and the influence of Islam.

Key words: Universe, sky, Earth, underground, “The Book of Dada Gorgud”.

TÜRKOLOGİYA № 2 2017

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY

FİRUZ FEVZİ (Afganistan) * HASAN CANKURT (Türkiye) 

AFGANİSTAN’DA TÜRKOLOJİ

Bilindiği üzere Afganistan coğrafyası, eski çağlardan beri önemli ticaret ve istila güzergâhlarının üzerinde kurulmuş olmasıyla pek çok kavmin birbirine karışıp eridiği bir alan haline gelmiştir. Bugün burada yaşayan ve geçmişleri çok eskilere dayanan Türk toplulukları, Afganistan’ın siyasi ve kültürel tarihinde oldukça önemli rol oynamışlardır. Yıllarca bu coğrafyada kurulan Türk devletlerinin varlığıyla paralel olarak, Türkçe edebiyat dili olarak kullanılmış, bugün bile hala klâsikliğini koruyan birçok Türkçe eser kaleme alınmıştır. 18. yüzyılda gelişerek günümüzü de içine alan birtakım siyasi gelişmeler neticesinde maalesef bu coğrafyada Türkçe konuşmak ve yazmak yasaklanmıştır. Asya’nın kalbi olan Afganistan’da günümüzde yasak ve baskılar tam manasıyla bitmemiş olsa da bazı demokratik gelişmeler, Türkçenin gelecekte eski gücüne kavuşacağının önemli işaretlerindendir.

TÜRKÇE VE TÜRKOLOJİ’NİN SEYRİ VE BUGÜNKÜ DURUMU

Akhun İmparatorluğu, Gazneliler Devleti, Selçuklular, Gurlular, Harzemşahlar, Timurlular, Babürlüler ve Afşar Türkmenlerinin hakimiyetinde Türk tesiri altında kalan Afganistan’ın bilhassa kuzeyinde bugün de Türk varlığı kuvvetli bir şekilde hissedilmektedir. Buralardaki Türk varlığının gücü paralelinde gelişen Türkçe ve Türkolojinin temellerini Mustafa Kemal Atatürk zamanında gelişen Türk-Afgan dostluğunda aramak gerekir. Atatürk, 19 Mayıs 1921’de Emanullah Han’ın birtakım ekonomik ve askerî taleple-rine istinaden Afganistan’a askerî bir heyet gönderdi. 1923-1960 yılları arasında Türk bilim adamları, Afganistan Devleti kurumlarında çok değerli hizmetlerde bulunmuşlardır. Afgan Milli Eğitiminde müsteşar olarak çalışanlar: Prof. Dr. Hasan Vasfi Menteş, Prof. Dr. Emin Ali Çavlı, Prof. Dr. İsmail Hikmet Ertaylan, Prof. Dr. Ethem Menemen- cioğlu vd. Kabil Üniversitesi’nde değişik bölümlerde dersler vermişler, eğitim seviyesinin yükselmesine olumlu katkılar sunmuşlardır. (Dağpınar 1976: 10)

* Afganistan, Kabil Devlet Üniversitesi, Öğretim Görevlisi E-mail:[email protected]  Türkiye , Milli Eğitim Bakanlığı, Türkçe Öğretmeni, E-mail:[email protected] TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 119

Afganistan’da Türkiye Türkçesi eğitiminin temelleri ilk defa 1932 yılında Prof. Dr. Kamil Rıfkı Urga tarafından atılmıştır. Türkçe eğitimi ilk yıllarda tercüman aracılığıyla verilmiş, sonraki yıllarda Türkçe kursları açılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin sıkıntılı yıllarında bile Türkiye’den birçok akademisyen, subay ve öğretmen, kardeş ülke Afganistan’a gönüllü olarak gitmiştir. Afganistan ordusunun temellerini Türk subaylar atmışlardır. Bu nedenle Afganistan’da halen askeri birçok terimin Türkçe olarak kullanıldığı bilinmektedir. 1964 yılına kadar Afganistan’daki Türkçe eğitimi; Afganistan Dışişleri Bakanlığında, Eğitim Bakanlığında, askerî okullarda, Kabil Üniversitesi Hukuk Fakültesinde, Tıp Fakültesinde ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Türk eğitimciler tarafından verildi. 1963’te Afganistan’da anayasanın yenilenmesi, birtakım siyasi faaliyetlere izin verilmesi ve suçluların serbest bırakılması gibi önemli gelişmelerin akabinde Afgan Türkleri, kısmen de olsa rahatladılar. Özbek aydınlarının girişimiyle 1963 yılında Afganistan milli radyosunda haftalık 2 saat Özbekçe programların yayınlanmasına izin verilmesi, Afgan Türkleri için ve bölgedeki Türkçenin varlığı açısından oldukça önemlidir. 1964 yılından sonra Afganistan Devleti, Sovyetler Birliği’ne yaklaştığından Türk eğitimciler Türkiye’ye dönmek zorunda kalmışlardır. 1978 yılında da Özbeklerin kendi dillerinde birkaç dergi ve gazete çıkarma izni aldığını görüyoruz. 1981-82’li yıllarda Türkiye’nin Kabil Büyükelçiliğinde açılan ve bir süre sonra kapanan Türkçe kursu, her ne kadar kısa süreli olsa da Afganistan’daki Türkçe ve Türkoloji’nin tarihi açısından önemli kabul edilebilir. Önemli gelişmelerden birisi de, 1985 yılında Kabil Devlet Üniversitesi’nde Özbek Dili ve Edebiyatı’nın açılmasıdır. Bu tarihten itibaren Afganistan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı bölge Kuzey Afganistan, “Güney Türkistan” olarak anılmaya başlandı. Daha sonraki yıllarda ilkokul seviyesinde Özbekçe, Türkmence eğitim veren ilkokullar açılmıştır. 1992 yılından sonra Afganistan Türkleri, Güney Türkistan’da birleşerek kalkınma hamlesine girdiler, her alanda büyük yatırımlar gerçekleştirdiler. Türk dilinin geliştirilmesine yönelik önemli yatırımlardan birisi de Özbekçe ve Türkmence eğitim veren okulların sayısının çoğaltılmasıdır. Kendi dillerinde kitap, dergi ve gazete çıkaran Türk şair ve yazarlar, basın yayın özgürlüğüne kavuştular. Türk kültürüne, Türk tarihine yönelik bazı araştırmalar yapıldı; bazı tarihi eserler restore edilerek koruma altına alındı. Güney Türkistan bölgesinde her alanda gelişme olduğu görüldü. Komşu Özbekistan ve Türkmenistan’la çok iyi ilişkiler kuruldu. Güney Türkistan, kısa sürede Afganistan’ın en güvenli bölgesi oldu. Kabil Üniversitesi’ne bağlı bazı öğretim görevlileri ve öğrenciler de bu bölgedeki Belh Üniversitesi’ne geldiler. (Fevzi-Cankurt 2013: 497-498) Yine 1992 yılında Kuzey Afganistan’daki Özbek Türklerinin lideri General Raşit Dostum, beraberinde bir heyetle Türkiye’ye gelerek dönemin cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Başbakan Süleyman Demirel’le görüştü. Raşit Dostum, söz konusu samimi görüşmede Cumhurbaşkanı’ndan ve Başbakan’dan Özbeklere Türkiye Türkçesi eğitiminin verilmesi önerisinde bulundu. Özbek öğrencilerin Türkiye’de eğitim alması yönünde bazı isteklerde bulundu. 1993 yılında 500 Özbek öğrenci Türkiye’ye eğitim için gönderildi. 120 FERAH TÜRKER

Gönderilen bu öğrenciler çeşitli bölümleri kazanarak eğitimlerine başladılar. Bütün bu gelişmeleri, ilerlemeleri, kalkınmayı ve yatırımları çekemeyen bazı güçler, Taliban örgütünü destekleyerek Güney Türkistan’a hakim olmasını sağladılar. 1997 yılından başlayıp 2001 yılına kadar süren bu yıllar, Güney Türkistan bölgesi için karanlık günler olarak tarihe geçti. Taliban örgütü, okulları ve kütüphaneleri kapattı, kız çocuklarının okumalarını yasakladı. ABD’nin Afganistan’a 2001 yılında askeri müdahalesi sonucunda Taliban örgütü, Güney Türkistan’dan çekildi. 4 Ocak 2006’da Afganistan’ın yeni anayasasının 19. Maddesiyle Özbekçe ve Türkmence üçüncü resmi dil olarak kabul edilmiştir. 2002 yılında Nato’ya bağlı ISAF (Uluslar Arası Güvenlik Destek Gücü) komutanlığını Türkiye’nin devralması, Afganistan’daki Türkçe eğitimi açısından olumlu sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Türk kuvvetlerinin komutanı Hakim Zorlu’nun önerisi, Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçiliğinin gayretleri, Afganistan Cumhurbaşkanı Hamit Karzai’nin emriyle Kabil Devlet Üni-versitesi Edebiyat Fakültesinin bünyesinde Türkoloji bölümü açıldı. Muhteşem bir açılış töreni düzenlendi. Dönemin Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçisi Müfit Özdeş, Afganistan Yüksek Eğitim Bakanı Hasan Ali, Kabil Devlet Üniversitesi Rektörü Istanuzay Popal, Özbek aydınları ve çok sayıda öğretim üyeleri, öğrenci velileri katıldılar. Türkiye’nin Türk Diline yönelik en büyük projesi olan Türkoloji bölümü, 2002-2003 eğitim ve öğretim yılında Afganistan’da yaşayan her etnik gruptan öğrenci almaya başladı. Edebiyat Fakültesinin birinci katında sınıf az olduğu için 2 derslik, Türkoloji bölümüne dekanlık tarafından verilmiştir. Daha sonraları büyükelçi Müfit Özdeş, bölüme sık sık gelerek yakından ilgilenmiş, derslik sayısını dörde çıkarmıştır. Bir sınıfı da kütüphane yaparak, elçilik kütüphanesinden buraya kitap bağışında bulunmuştur. Daha sonraki yıllarda Türkiye’den Türk Dili ve Edebiyatı ile ilgili kitapların gönderilmesi talep edilmiştir. Gazi Üniversitesi ile protokol imzalanarak bölümün öğretim elemanları ve öğrencilerinin Türkiye’ye kısa dönemlik staj programı için gönderilmesine karar verilmiştir. Üniversite tarafından ilk önce iki öğretim görevlisi görevlendirilmiştir. Türkçe dersi müfredatı bu öğretim görevlileri tarafından hazırlanmaktadır. Her yıl düzenli olarak iki öğretim görevlisi Türkoloji bölümüne gelmektedir. Özbek Dili ve Edebiyatı’ndan yerel hocalar da Türkoloji bölümüne alınmıştır. Şu anda Türkoloji bünyesinde 2 Türkiyeli, 11 yerel 13 öğretim görevlisi vardır. Hem gece hem gündüz eğitimi veren bölümün 580 öğrencisi bulunmaktadır. 2003 yılında Afganistan Askeri Liseleri tekrar açılmış ve Türkçe dersi, ders müfredatına dahil edilmiştir. Şu anda Türk askeri Afganistan Askeri Lisesinin eğitimi üstlenmiştir. Türkçe dersleri halihazırda devam etmektedir. Afganistan Genelkurmay Başkanlığındaki ana binada bulunan Türkçe kursu sürekli eğitim vermektedir. Afgan subaylarına hem askeri dersler hem de Türkçe dersleri Türk subayları tarafından verilmektedir. 2004 yılında Türkoloji bölümü, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı(TİKA)’ına devredilmiştir. TİKA, bölüme her türlü desteği sağlamış, öğretim elemanlarının sayısını artırmak için Türkiye üniversitelerinin Türk Dili ve TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 121

Edebiyatı bölümlerinden mezun olanları da bölüme almıştır. TİKA, Türkoloji bölümü için yeni bir bina inşa ettirmiş, bahis konusu bina tam donanımlı olarak Türkoloji bölümünün Yunus Emre Enstitüsüne devredildiği 2011-2012 eğitim ve öğretim döneminde hizmete açılmıştır. Bu bina içerisinde Yunus Emre Kültür Merkezinin Türkoloji bölümünün yanı başında açılması; Türk dilinin ve kültürünün Afganistan’da daha çok tanınmasına katkı sağlayacak, iki kardeş ülke arasında hem kültürel hem de ticarî bakımdan birtakım gelişmelere kapı aralayacaktır. Şu anda Yunus Emre Enstitüsü bünyesinde bulunan bölümden düzenli olarak her yıl 45 öğrenci mezun olmaktadır. Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümüne ek olarak yine 2014’te Kabil’de Burhaneddin Rabbani Üniversitesi Eğitim Fakültesinde ve Güney Türkistan şehirlerinden Cevizcan (Cüzcan)’da Türkoloji bölümleri açıldı. Burhaneddin Rabbani Üniversitesi Eğitim Fakültesindeki Türkoloji bölümünde Afgan kökenli 6 öğretim görevlisi bulunmaktadır. 370 öğrenci Türkoloji eğitimi almaktadır. Güney Türkistan (Kuzey Afganistan) şehirlerinden Cevizcan’daki Türkoloji bölümünün Mezar-ı Şerif Başkonsolosu Sayın Mustafa Erdeviren’in destekleriyle tam donanımlı olarak çalıştığını görmekteyiz. Bu bölümde 1’i Tür- kiyeli, 4’ü Afganistanlı olmak üzere 5 öğretim görevlisi bulunmaktadır. Toplam öğrenci sayısı 420’dir. Yeni açılan bu bölümlere Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümünden mezun olanlar görevlendirildi. Kuzey Afganistan’daki Belh Üniversitesi Edebiyat Fakül-tesinde Özbek Dili ve Edebiyatı bölümünde de Türkiye Türkçesi eğitimi verilmektedir. Söz konusu bu Özbekçe bölümde Türkiye Türkçesi 2004 yılında sadece bir ders olarak verilirdi. 2013 yılından beri Mezar-ı Şerif Başkonsolosu Sayın Mustafa Erdeviren’in yoğun gayretleri sonunda Özbekçe bölümüyle ilişkili olarak Türkçe bölümü de açıldı. Buradaki Özbekçe ve Türkiye Türkçesi bölümlerinin ileride açılması düşünülen Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümüne kaynaklık etmesi düşünülmektedir. Hem Türkçe hem de Özbekçe eğitimli bu bölümde Afgan kökenli 8 öğretim görevlisi bulunmakta olup öğrenci sayısı 410’dur. Belh Üniversitesindeki Türkçe eğitiminin bir benzeri de Tahar Üniversitesi Özbekçe bölümünde yapılmaktadır. Türkçe eğitiminin verildiği bu Özbekçe bölümde 310 öğrenci bulunmakta olup 6 öğretim görevlisi görev yapmaktadır. Bünyesinde Türkçe eğitimi de bulunan diğer Özbekçe bölümlerinden biri başkent Kabil’de Bağlan Üniversitesinde, diğer dördü Kuzey Afganistan’daki Mezar-ı Şerif’te, Cevizcan’da, Meymana’da ve Herat’tadır. Türkçe eğitimi de veren Özbekçe bölümleri toplam 7’dir. Afganistan’da Türkmence eğitim veren bir bölüm de vardır. Kuzey Afganistan’daki önemli Türkmen nüfusuna rağmen Türkmence eğitimi veren sadece bir bölümün olması oldukça üzücüdür. Cevizcan Üniversitesindeki Türkmence bölümünde 320 öğrenci eğitim görmekte olup, Afgan kökenli 5 öğretim görevlisi hizmet vermektedir. Afganistan’ın en büyük devlet üniversitesi olan ve Türkoloji eğitimine kaynaklık eden Kabil Devlet Üniversitesi, 1932 yılında eğitime açıldı. Buradaki Tıp Fakültesi, Türk bilim adamı, Prof. Dr. Kamil Rıfkı Urga tarafından kurulmuştur. Bugün Kabil’in işlek ve kalabalık bir semtinde olan Atatürk 122 FERAH TÜRKER

Caddesi’ndedir. Caddede olan kavşağın ortasında Prof. Kamil Rıfkı Urga’nın anıtı bulunmaktadır. Bu anıtın duvarlarında üç dilde (Türkçe-Farsça-İngilizce) Kamil Bey’in Afganistan’da yaptığı hizmetlerden bahsedilir. Atatürk Caddesi’nin sol tarafında Atatürk Çocuk Hastanesi bulunmaktadır. Hastane günde yüzlerce çocuğun tedavisini ücretsiz yapmaktadır. Türkoloji bölümlerine önderlik yapan Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümü, bugüne kadar on birinci mezunlarını vermiştir. Mezun olan öğrenciler, Afganistan’ın önemli devlet kurumlarında saygın görevlere getirilmişlerdir. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçiliği’nde, TİKA’da, Kabil Yunus Emre Kültür Merkezi’nde, bazı Türk şirketlerinde ve Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait kamplarda çalışmaktadırlar. 1 Mart 1924 tarihinde Rusya’nın başkenti Moskova’da imzalanan Türk- Afgan dostluk antlaşması, daha önce her mart ayında yapıldığı gibi günümüzde de Afganistan Dışişleri Bakanlığı ve Türkiye Kabil Büyükelçiliği nezdinde kutlanarak anılmakta, bu bağ-lamda bir kısım etkinlikler yapılmaktadır. Afganistan Ankara Büyükelçiliğinde de dostluk günü ayrıca kutlanmaktadır. Bu tür etkinliklerin Afganistan’daki Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına çok büyük katkılar sunduğunu düşünmekteyiz. 2016 yılında Türkiye Kabil Büyükelçisi Sayın Ali Sait Akın organizatörlüğünde 1 Mart Dostluk Günü kutlamaları yapıldı. Bir hafta boyunca her gün Türk Elçiliğinde yapılan birbirinden güzel etkinlere bizzat şahit olduk. İki kardeş ülkenin dostluğu konulu paneller düzenlendi. Türk Elçiliği ve Afgan halkı arasında dostluklar pekişti. Türkiye’den gelen bilim adamları Türk folkloru hakkında konferanslar düzenlediler. Tanınmış sanatçılar konserler verdiler. Afganistan’da perşembe ve cuma günleri resmi tatil günleri olduğu için bu iki gün içerisinde iki ülkenin kültürü ve sosyal yapısı ve diğer bazı konularda etkinlikler düzenlenmektedir. 2010 yılından sonra Türk kültürünün Afganistan’da yoğun olarak tanıtıldığını görüyoruz. Otuz beşe yakın Türk dizisi Afganistan’ın yerel kanallarında izlenmektedir. Bu dizilerin Türkçeden Farsçaya tercümesi Türkoloji bölümünden mezun olan öğrenciler tarafından yapılmaktadır. Çokça izlenen Kurtlar Vadisi ve Diriliş-Ertuğrul gibi dizilerin kahramanlarının halkın epey ilgisini çektiğini görüyoruz. Dizilerin kahramanları halkın ilgisini o kadar çekmişlerdir ki birçok restoran, market ve kuaför tabelalarında onlara ait afişlere veya görüntülere rastlamaktayız. Ayrıca çocukların veya gençlerin ilgisini çekmek için dizi kahramanlarının resimlerine yer veren tişörtler epey tercih edilmektedir. 2010 yılından sonra Afganistan’da hızlı bir şekilde özel üniversiteler ve özel dershaneler açılmaya başlandı. Birçok özel üniversitede seçmeli ders olarak Türkçe tercih ediliyor. Ayrıca özel dershane veya kurslarda Türkçe kursu mutlaka verilmektedir. Bu kurslardaki Türkçe derslerini Türkoloji bölümünden mezun olan öğrenciler vermektedir. Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki hemen hemen Afganistan’ın geneline yayılmış Türkçe kurslarının sayısı 500’ün üzerindedir. Kurslarda Türkçe öğrenen ve Türkiye’ye burslu olarak gitmek isteyen Afgan öğrenciler yetiştirilmektedir. Kurslar öğrencilerin burs başvurularıyla bizzat ilgilenmektedirler. TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT’TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 123

Türk asıllı oldukları veya Türk-Moğol karışımı bir millet oldukları üzerinde farklı tartışmalara konu olan Hazaraların yoğun olarak yaşadığı Buda heykelleriyle meşhur Bamyan (Bamiyan) şehrinde de bir Türkoloji bölümünün açılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Afganistan ulusal haber kanallarında Türkiye Türkçesiyle ilgili epey haber yapıldığını görmekteyiz. İSAF’ta görev yapan Türk askeri ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin Kabil’de kurmuş olduğu Radyo Türkiye’m desteğiyle Türkiye’nin milli bayramları 19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı, 30 Ağustos Zafer Bayramı, 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Türkiye’de olduğu gibi aynı coşkuyla kutlanmaktadır. Afgan Ordusu’nun askerî düzeninin temellerinin Atatürk zamanında Türk uzmanlar tarafından atıldığını daha önce de dile getirmiştik. Şu anda da Türk birlikleri, Afgan Ordusu’nu eğitmektedirler. Bu gelişmeler paralelinde Afgan askerî liselerinde Türkçe dersi okutulmaktadır. Gerek Türkiye’deki subayların gerek Afganistan’daki Türk subayların Afganistan’daki Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına doğrudan ve dolaylı verdikleri desteği önemsemek gerekiyor. Yazı-mızda daha önce belirttiğimiz üzere Afganistan’da Afgan askerî öğrencileri bizzat Türk subaylarca eğitilmektedir. Afganistan’dan Türkiye’ye askerî konularla alakalı olarak hizmet etmek amacıyla gidecek Afganlılara da Türkçe öğretilmektedir. Türk subaylarının söz konusu yollarla Türkçe ve Türkolojiye yaptıkları hizmetler halen devam etmektedir. (Bağdaş tarihsiz: 979-985) Ülkedeki askerî terimlerin önemli bir kısmının Türkçe olması, Afgan askerinin Türkçe derslerine hiç de yabancı kalmayacağına işaret etmektedir. Nato’ya bağlı birlikler içerisinde Türk birliklerinin Afgan halkı arasında farklı bir yeri vardır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Türkiye Kabil Büyükelçiliği, Mezar-ı Şerif Başkonsolosluğu, TİKA ve Yunus Emre Enstitüsü gibi resmi kurumların veya birimlerin yoğun çalışmalarıyla ilişkili olarak Türkiye Türkçesinin Afganistan’da çok rağbet gördüğü gözlerden kaçmayacak kadar açıktır. Kabil Devlet Üniversitesi bünyesinde açılan ilk Türkoloji bölümüne Burhaneddin Rabbani Üniversitesinde ve Cevizcan bölgesinde açılan diğer Türkoloji bölümleri de eklenmiştir. Türkçenin yoğun olarak konuşulduğu Kuzey Afganistan’da Türkçe, Türkoloji ve Türk kültürü yönünde daha aktif çalışmaların olduğunu görüyoruz. Bazı üniversitelerde Özbek Türkçesi ve Türkmen Türkçesi gibi Türk lehçeleri de okutulmaktadır. Türk subaylarının Afganlı askerî personele verdiği Türkçe kurslarının da Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına faal bir katkı sunduğunu düşünmekteyiz. Afganistan’daki özel üniversitelerde ve özel kurs-larda verilen Türkçe derslerinin de günden güne arttığı görülmektedir. Gerek Türkiye Cumhuriyeti devlet yetkililerinin gerekse de Afgan yetkililerin Türkoloji merkezlerini ivedilikle artırması gerektiğini düşünüyoruz. Hem özel üniversitelerde hem özel kurslarda hem de askeri kurumlarda verilen Türkçe derslerine aktif bir şekilde devam edilmelidir. Bölge halkının seviyesine göre hazırlanmış araç gereçler ve materyaller artırılmalıdır. Hem Afganistan’da 124 FERAH TÜRKER hem de Türkiye’de Afganistan’ın konumu ve şartlarıyla alakalı donanıma sahip uzman kadrolar yetiştirilmelidir. Afganistanlı Türkologların, Türk kökenli aydın ve yazarların, Türk edebiyatı ya da Türkçeyle ilgili özgün ve akademik yazıları artırmaları kanaatimizce önemlidir. Kaleme aldığımız bilgilendirme amaçlı bu yazımızın Afganistan’daki Türkçe ve Türkoloji eğitimine, Türk-Afgan kardeşliğine katkı sağlamasını temenni ediyoruz.

______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS

MUHSİN NAĞISOYLU. ŞİRAZİ VE ONUN GÜLŞEN-İ RAZ ÇEVİRİSİ (Ankara, Manas Yayıncılık, 2016, 336s.)

tedir. Azerbaycan’da çevri sanatı XV-XV. yüzyıllarda daha hızlı gelişmiştir. Orta Çağ tercüme edebiyatının değerli temsilcilerinden biri de Şeyh Elvan Şirazi’nin Şebüsteri’nin Gülşen-i Raz eserinin çevrisidir. Gülşen-i Raz’ın yazarı Şeyh Mahmut Şebüsteri’nin çalışmaları Orta Çağ Azerbaycan felsefe tarihinde önemli yer almaktadır. Şeyh Mahmut Şebüsteri’nin Farsça şiirle yazdığı edebi felsefi eseridir. Bu eser Vücut Vahdeti’nin önemli ilkelerini öne çıkaran ve yansıtan bir anıttır. Orta Çağ’da Yakın ve Orta Doğu ülkele- rinde yayılmış ve bu esere şerhler yazılmıştır. 1426 yılında Şirazi mahlaslı bir Türk çevirmen bu eseri nazma çekmiştir. Tezkirelerde Şira- zi’nin Türkçe birkaç gazelinin, rubai ve müstezatlarının olduğu yazılsa da Şirazi genel olarak bu çeviri eseriyle bilinmiştir. Eser Türk ve Azerbaycan edebiyatlarında tasavvuf anla- yışını ortaya koyan ilk kaynaklardan olduğundan etkisi de büyük ve yaygın olmuştur. Şirazi, Şiraz kökenli olduğu için bu mahlası almış, bugünkü Türkiye sınırları içerisinde olan coğrafyada y- aşamış ve Gülşen-i Raz eserinin çevirisini de Os- manlı Sultanı 2.Mahmut’a ithaf etmiştir. Muhsin Nağısoylu Şirazi’nin bu eseri Şebüsteri’nin 2016 yılının sonlarında Türkiye’de ünlü eserinden değişlik yapmadan çevirdiğini belirti- Azerbaycan Doğu bilimcisi, Azerbaycan Millî yor. Fakat mısra sayısı açısından farklar görül- İlimler Akademisi Nesimi Dilcilik Enstitüsü mektedir. Şebisteri’nin Gülşen-i Raz eseri 1007, Başkanı, Prof.Dr. Muhsin Nağısoylu’nun Şirazi Şirazi’nin çevirisiyse 2890 beyitten oluşmak- ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi adlı eseri tadır. Orijinaliyle çeviri arasındaki bu fark çevir- yayımlandı. Bu eser Azerbaycan bilim adamı menin eklemeleridir. İlginç olan Şirazi’nin tarafından Türkiye bilim camiasına sunulmuş en eklemelerinin dilinin daha basit ve anlaşılırlığı, büyük armağandır dersek yanılmayız. saf Türk sözleriyle zenginliğidir. Fakat Şira- Azerbaycan’da çevri sanatının çok eski bir zi’nin Farsçadan anlamına göre yaptığı çevriler tarihi vardır. Daha Kitab-i Dede Korkut’ta Arapça Farsça sözlerin ağırlığıyla yüklenmiştir. Kuran-i Kerim’in İhlas suresinin çevrisinin Şirazi’nin bu eseri dil tarihi için değerli eser verilmesi bu sanatın genel Türk kültüründe ne olma yanında, genç dil tarihçilerinin yoluna ışık denli büyük tarihe sahip olduğunu göstermek- tutacak bir anıt gibi de çok değerlidir. Onun 126 RESENZİYALAR eserleri Avrupa ve Asya’nın birçok ülkesinde lojik incelenmesini Gülşen-i Raz’ın Petersburg, yayımlanmıştır. Tasavvuf felsefesinin devamcı- İstanbul, Viyana şehir kütüphanelerindeki elyaz- ları onu bu alanda büyük otorite sahibi bilmek- malarının fotokopileri üzerinde araştırmıştır. Bu tedir ve fikirlerinde sık sık Şebüsteri’nin eserle- bağlamda M.Nağısoylu Gülşen-i Raz çevirisinin rine dayanmaktadırlar. Şebüsteri ilk felsefi eser- Batı Avrupa ülkelerinin değişik müze ve kütüp- lerini nesirle yazmıştır. Ancak ömrünün sonla- hanelerinde – Londra’da, Vatikan’da, İsveç’te, rında şiire başvurmuştur. İlk manzum eseri (bu- Paris’te elyazmalarının korunduğunu belirtiyor. nun sonrasında o daha bir manzum eser yaz- M.Nağısoylu araştırdığı üç nüshasını – İstanbul, mıştır) tüm dünyada ün kazanmış olan Gülşen-i Petersburg, Viyana nüshalarını tam inceledikten Raz uzun şiiridir. Eser 1317 – 1318 yıllarında sonra İstanbul nüshasının bu nüshalar arasında yazılmıştır. en mükemmeli olduğu kanısına varmıştır. Bu Şebüsteri’nin ilk manzum eseri oldu- Muhsin Nağısoylu eserde çok büyük ğundan o burada felsefi düşünceleri manzum yetenekle Gülşen-i Raz’ın çevirisiyle Farsça şekilde belirtmekte zorlandığını söylüyor. Bu orijinaliyle kıyaslayarak yorumlamıştır. Tabii ki süreç ona göre deryayı bir kaba sığdırmak gibi Farsçayı bütün incelikleriyle mükemmel şekilde olsa gerek. 1426 yılında Gülşen-i Raz Azer- bilen Azerbaycan bilim adamı bunu başarmıştır. baycan şairi Şirazi tarafından Azerbaycan Çeviri eseriyle onun orijinal varyantını kıyasla- Türkçesine çevrilmiştir. 1944 yılındaysa yan bilim adamına göre, Şirazi bu çeviri eserinde Abdulbaki Gölpınarlı eseri Türkiye Türkçesine Şebüsteri’nin orijinaline bağlıdır. Yani konu dı- çevirmiştir. XIX. yüzyıldan başlayarak eser şına çıkılmamıştır. Şirazi’nin eklediği bölümler değişik çevirmenler tarafından birçok Avrupa eserdeki herhangi bir konunun veya bölümün diline çevrilmiş ve defalarca basılmıştır. Eser önüne ve sonuna getirilmiştir ve bunlar da ortaya çıktığı günden bugüne bütün Doğu muta- genellikle tasavvufla ilgilidir. Orta Çağ çeviri savvıfları arasında büyük yankı uyandırmıştır. sanatına ait birçok özellik Şirazi’nin Gülşen-i Şirazi’nin bu çevri eseri tasavvufa ait Raz eserinde de görülmektedir. değerli kaynak olma yanında, tarihî Türkçenin Kitabın önemi ile ilgili bilgiler 3. bölümde de en değerli örneklerinden birisidir. Şair – çe- Gülşen-i Raz çevirisinin “Dil Üslup Özellikleri” virmen olan Şirazi’nin bu eseri dilinin anlaşılır kısmında toplanmıştır. Gülşen-i Raz eserinin olması ve büyük edebî özelliklere sahip olma- dilinin çok zengin ve rengârenk leksik içeriği sıyla öne çıkmaktadır. Mesnevi şeklinde yazıl- vardır. Klasik Doğu edebiyatını ve Azerbaycan mış klasik çeviri örneği olan bu eserin önemli Türk Halk Edebiyatını derinliğiyle bilen şair özelliklerinden biri de onun dilinde çok sayda bundan başarıyla yararlanmıştır. M.Nağısoylu eski Türk sözlerinin olmasıdır. Şirazi’nin kullandığı cinaslı kafiyelere dikkat Şirazi’nin bu ünlü esrinin metninin bilim- çekmektedir. İlginçtir ki bu kafiyeler öz be öz sel açıklaması ve dilbilim açısından yorumu Türkçe sözlerden oluşmaktadır. Muhsin Nağısoylu tarafından araştırılmıştır. Uralar başlara dürlü ışıklar Şirazi mahlaslı şair XV. yüzyıl Azerbay- Ki karanuluğa sala ışıklar. can edebiyatının tanınmış söz üstatlarındandır. Bu beyitteki “ışık” sözü Türkçe leksik Şairin çağdaş dönemimize kadar ulaşmış, tasav- öğedir. Birinci mısradaki “Demir başlık, miğfer” vuf konulu Azerbaycan Türkçesiyle olan şiirle- anlamımda kullanılan bu söz çağdaş Azerbaycan rinin sayı fazla değildir. Şirazi’ye büyük ünü yazı dili için arkaik sayılır. İkinci mısradaki Gülşen-i Raz çevrisi getirmiştir. XIV. yüzyılın “ışık” sözüyse bugün dilimizde kullanılmakta- büyük düşünürü Şeyh Mahmut Şebüsteri’nin dır. Şirazi söz konusu çevri eserinde eş sesli aynı kitabından 1426 yılında Türkçeye çevrilmiş sözler cinas olarak belirtmektedir. Şirazi’nin Gülşen-i Raz eseri tasavvuf konulu en Gülşen-i Raz çevri eserinde cinas değerli kaynaklardan biridir. Şirazi’nin bu çeviri kafiyelerin ortaya çıkmasında omografiler eserinin dünyanın değişik kütüphanelerinde çok kullanılmıştır. sayıda nüshalarının olması bu eserin ne denli Berü gel, nafe-y müsgin kokula, değerli ve yaygın olduğunun kanıtıdır. Fakat çok Terk eyle can dimağın bu kokula. sayıda kopyalarının olmasına rağmen bu eserin Birinci mısradaki “kokula” sözü fiildir ve metninin tam olarak bilimsel açıklaması yapıl- “koklamak” anlamındadır. İkinci mısradaki mamış ve çevrisi bile tam şekilde yayınlanma- “kokula”ysa öznedir ve “ile” bağlacıyla kulla- mıştır. M.Nağısoylu Gülşen-i Raz metninin filo- nılmıştır. Bütün bu olgular sayın bilim adamı- RESENZİYALAR 127 mızın bu eseri nasıl bir titizlikle araştırdığının Şirazi’nin bu çeviri eserinde eski ve ender belirtisidir. rastlanılan kelimeler kullanılmıştır. M.Nağısoylu Şirazi’nin Gülşen-i Raz çevrisinde sık sık dikkat çeken bazı kelimeleri metnin bilimsel atasözleri ve deyimler kullanılmaktadır. Onun açıklamasını yapmıştır. M.Nağısoylu örnek kullandığı atasözlerinin ve deyimlerin çoğu olarak, ağ, aşlamak, çak, çokramak, değme, çağdaş yazı dilimizde de değişik şekillerde devlengeç, dek tutmak, eşme, ergürmek, eyig, kullanılır. Örneğin, eksilmek, gedik sözlerini göstererek onların Ağız tatlumu olur bal demekden? çeviri eserine hangi anlamda kullandığını göste- Meğer lezzet gele anı yemekden. riyor. Bu beytte kullanılan Ağız tatlumu olur bal Klasik Azerbaycan Çeviri Edebiyatının demekden? ifadesi çağdaş dilimizde kullanılan çok yaygın örneklerinden biri olan Şirazi’nin “Helva helva demekle ağız şirin olmaz” atasözü- Gülşen-i Raz çevri eseri bütün bu özellikleri nün az değişik şeklidir. yanında ister tasavvuf, ister sosyal düşünce tarihi Bazen Şirazi çevri eserinde atasözü ve isterse de edebiyat ve dil tarihi için değerli bir dışında hikmetli ifadeler, alıntılar da kullan- edebî kaynaktır. maktadır: Azerbaycanlı bilim adamının böylesinde Amelsiz ilm ağçadur semersiz, değerli eserinin kardeş Türkiye’de yayını her bir Güneş gibidir, amma kamersiz. Azerbaycan Türkü için gurur vericidir. Bu bir Şirazi’nin kullandığı deyimlerden bir kıs- daha Azerbaycan filolojisinin, onun başarıla- mı yine dilimizde kullanılsa da, bir kısmı yazı rının, büyüklüğünün yabancı ülkede tanıtımı dilimiz için arkaikleşmiştir. Örneğe bakalım: yolunda büyük bir başarıdır. Yine gündüz ile gece karışdı Monografinin dili arı, belirgin; bilimsel Bu yerde kim od ile su barışdı. yapısı zengindir. Bu eserin ders kitabı olarak da M.Nağısoylu bu beyitte kullanılan her iki kullanılacağını umuyoruz. Eserin bilişim dil- deyimi bugünkü yazı dilimiz için arkaik oldu- ciliği alanında eğitim gören, araştırma yapan ğunu yazıyor. Fakat buna rağmen Hüseyin gençlerin elinden düşürmeyeceği kitap gibi de Cavid’in “Azer” eserinde “Ateşle su öpüşmesi” bu alanda olan boşlukları dolduracaktır. Biz kita- gibi ifade kullanılmıştır. Bilim adamı Şirazi’nin bın yazarı bilim fedaisi, çok değerli bilim adamı, Türkçe kelime olan “od”, Cavid’in Farsça keli- Muhsin Nağısoylu’ya sağlık ve gelecekteki me olan “ateş” sözü kullandığını belirtiyor. araştırmalarında başarılar diliyoruz.

Gatibe Mahmutova Kemale Alekberova

______

128 RESENZİYALAR

NECATİ DEMİR. OĞUZNAME (İNGİLTERE NÜSHALARI) İNCELEME- METİN-SÖZLÜK-TIPKIBASIM H Yayınları, Ankara, 2016, sayfa 302.

seferler düzenler. Bütün Asya'yı, Avrupa'yı ve Afrika'nın kuzeyini Oğuz ülkesi haline getirir. Bu arada Anadolu'ya da sefer düzenler. Diyarba- kır'dan Anadolu topraklarına girer. Daha sonra Batak Şehir adıyla da bilinen ve üç yüz altı kapısı bulunan Antakya'ya gelir. Oğuz Han bu şehri alır. Burada bir altın taht yapar yani bu şehri geçici başkent yapar. Yanında olan doksan bin askerin hepsini, kadın ve çocuklarıyla birlikte şehre götürüp bu şehre yerleştirir. Ana-dolu'nun tamamını buradan hareket ederek fethe- der. Oğuz-name, Türk edebiyatının en önemli destanlarından birisidir. Türk destanları ve destan edebiyatı bakımmdan en önde gelen eser- lerdendir. Türk edebiyatının diğer en önemli eserlerinden olan Dede Korkut Destanı da dahil olmak üzere pek çok eserin kaynağı Oğuz- name'dir. Günümüzde bile Türk toplumunun yaşadığı ve uyguladığı pek çok gelenek ve göre- neklerimizin kaynağı, Oğuz-name içerisinde yer almaktadır. Oğuz-name, Türk tarihi ve kültürü bakımından çok önemli olmasına rağmen Türk toplumu içerisinde layık olduğu yeri almış değil- dir. Kesinlikle yeteri kadar okunmuş bir eser de- ğildir. Oğuz-name, gerçek "Türk Kirnliği" kita- Biz bütün bu durumları dikkate alarak bıdır. Eser tam anlamıyla bir Türk tarihi, Türk Oğuz-name'nin dili, Türk edebiyatı, Türk kültürü, Türk coğ- bütün nüshalarını elde edip yayımlamaya rafyası, Türk sosyolojisi, Türk siyası tarihi, Türk çalışmaktayız. Bu çalışma, Oğuz-name'nin İngil- hukuk tarihi, ... kitabıdır. tere'de bulunan iki nüshasını kapsamaktadır. Oğuzname, Türklerin kökeni açısından en İngiltere Milli Kütüphanesi Nüshası I: önemli kaynaklardan biri olma özelliğini taşı- İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar maktadır. Hazret-i Nuh'tan itibaren 17. yüzyıla Bölümü Or. 11726/1 numarada Tercüme-i Oğuz- kadar olan Türk tarihi, eserde rivayete dayalı name adı ile kayıtlıdır. Yazarı Kadir Ali Bey olarak anlatılmaktadır. Eser, Türk-Moğol tarih olarak geçmektedir. H. 1005 M. 1596'da istinsah birliğinden itibaren Türk tarihini gözler önüne edilmiştir. Eser içerisinde lb-26a varakları Oğuz- sermektedir. Oğuz-Kıpçak, Oğuz-Karluk, Oğuz- name'ye ayrılmıştır. Her varakta 10 satır bul- diğer Türk kavimleri ilişkisi rivayete dayalı ola- maktadır. Eserin boyutları 152x101 mm'dir. rak anlatılmaktadır. Nesih yazı karakteri ile kaleme alınmıştır. Oğuz-name, güneşin doğduğu yerden gü- İngiltere Milli Kütüphanesi Nüshası II: neşin battığı yere kadar bütün dünyanın Oğuz İngiltere Milli Kü-tüphanesi Türkçe Yazmalar Kağan tarafından fethinin kitabıdır. Oğuz Kağan Bölümü Or. 11726/3 numarada Oğuz-name adı ata yurdu olan Issık Göl çevresinden ordusu ile ile kayıtlıdır. Yazarı, müstensihi ve istinsah birlikte hareket ederek bütün dünya üzerine tarihi belli değildir. Eser içerisinde 30b-43a

RESENZİYALAR 129 varakları Oğuz-name'ye ayrılmıştır. Her varakta alan nüshaların çeviri yazılı metinleri, Türkiye 10-12 satır bulmaktadır. Eserin boyutları Türkçesine aktarılmıştır. 152x101 mm'dir. Nesih ile kaleme alınmıştır. Sözlük bölümünde metinde geçen kelime- Bu çalışma giriş, metin, metnin Türkiye ler, kelimelerin anlamları; metinde geçtiği cüm- Türkçesine aktarılışı, sözlük ve tıpkıbasım bö- leler, yerleri ile birlikte verilmiştir. lümlerinden oluşmaktadır. Tıpkıbasım bölümünde Oğuz-name'nin İn- Giriş bölümünde Oğuz-name'nin teşek- giltere Milli Kütüphanesi nüshalarının tıpkıba- külü, yazılış tarihi ve nüshaları üzerinde durul- sımlarına ayrılmıştır. muştur. Eserʼin bilgi açısından değeri çok bü- Metin bölümü, Oğuz-name'nin İngiltere'de yüktür. Bu vesileyle çok değerli araştırmacı bulunan yazma nüshalarımn çeviri yazı metine bilim adamı sayın Prof. Dr. Necati Demirin ayrılmıştır. “Oğuzname” eserinin Türkoloji bilimine, Ulus- Metnin Türkiye Türkçesine aktarılışı lararası “Türkoloji” dergisi olarak faydalı ol- bölümünde ise Oğuz-name'nin İngiltere'de yer masını dileriz.

Elçin İbrahimov

______

TÜRKOLOGİY A № 2 2017

ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

17-19 aprel 2017-ci il tarixlərində Türki- Əfqanıstan da daxil olmaqla, 130 məruzə dinlə- yənin Qazi Universitetində prof.Dr Mehmet nilmişdir. Fuad Köprülünün xatirəsinə həsr olunmuş “II Simpozium “Türk dili və ədəbiyyatının Beynəlxalq türk dili və ədəbiyyatı simpoziu- tədrisi”, “Dil və ədəbiyyat proqramları”, “Dil və mu” keçirilmişdir. ədəbiyyat müəllimləri hazırlama proqramları”, Simpoziumun keçirilməsində məqsəd “Türk dövlətlərində dil və ədəbiyyat proqram- Türk dünyasında dil və ədəbiyyatın tədrisi ilə ları”, Türk dünyasında ortaq dil və ədəbiyyat ki- bağlı araşdırmalar aparan tədqiqatçıları bir araya tablarının hazırlanması”, “Dil və ədəbiyyatın gətirmək idi. tədrisi ilə əlaqədar yanaşmalar, metodlar və Simpoziumda Azərbaycan, Qazaxıstan, strategiyalar”, “Türkiyədən kənarda türkologi- Türkmənistan, Özbəkistan, İran, Qırğızıstan, ya/türk dili və ədəbiyyatı tədrisi” və s. bölmələr əsasında aparılmışdır.

Orxan Baldanə (Türkiyə)

20-23 Nisan 2017 tarihlerinde Nevşehir öğretmenleri bir araya gelmiştir. Hacı Bektaş Veli Üniversitesi ve Roma Tre Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi, Yabancı Üniversitesi iş birliğiyle III. Uluslararası Dil Dil Olarak Türkçenin Öğretimi, Erken Çocuk- Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu düzenlen- lukta Türkçe Öğretimi, Yabancı Dil Eğitimi ve miştir. Öğretimi, ESL/EFL, Edebiyat Öğretimi, Dilbi- Sempozyum dili Türkçe, İngilizce ve İtal- lim ve Disiplinlerarası Dil Öğretim Çalışmaları yancadır. Sempozyumda temel ve uygulamalı gibi konuları içeren çalışmalar sempoz-yumun çalışmalarını paylaşmak üzere, dil eğitimi ve esas konuları olmuştur. öğretimi alanında çalışan akademisyenleri ve

“Türkologiya”

Aprelin 24-də Azərbaycan Milli Elmlər Azərbaycan filologiyası” mövzusunda beynəl- Akademiyası Rəyasət Heyəti və Nəsimi adına xalq konfrans keçirilmişdir. Dilçilik İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə İlk olaraq tədbir iştirakçıları II Fəxri Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Respublikası Xiyabanda A.Axundovun məzarını ziyarət et- Dövlət Mükafatı laureatı, AMEA-nın həqiqi mişlər. Sonra AMEA-nın əsas binasında alimin üzvü, professor Ağamusa Axundovun 85 illik elmi yaradıcılığını əhatə edən kitablarından iba- yubileyi münasibətilə “Ağamusa Axundov və rət sərgi ilə tanış olmuşlar. XRONİKA 131

Tədbirdə AMEA-nın prezidenti, akade- Akademik vurğulamışdır ki, Ağamusa mik Akif Əlizadə görkəmli alimin həyat və ya- Axundovun elmi-nəzəri irsi ölkəmizdə və onun radıcılığından danışmışdır. O, Ağamusa hüdudlarından kənarda humanitar elmi idrakın Axundovun dilçilik elminin klassiklərindən yüksək miqyasını bütün reallıqları ilə parlaq olduğunu, gənc yaşlarından elmlə yanaşı, şəkildə əks etdirən zəngin və qiymətli örnəkdir. pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olduğunu, alimlər Konfransda Dilçilik İnstitutunun direkto- nəsli, böyük tələbə ordusu yetişdirdiyini diqqətə ru, AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoy- çatdırmışdır. A.Axundovun elmi dairələrdə lunun “Görkəmli dilçi-alim, akademik Ağamusa böyük hörmətə, nüfuza malik olduğunu deyən Axundov” adlı məruzəsi dinlənilmişdir. M.Nağı- akademik vurğulamışdır ki, o təkcə görkəmli soylu qeyd etmişdir ki, müasir Azərbaycan dilçi- alim yox, həm də dəyərli ziyalı idi. liyinin görkəmli nümayəndələrindən sayılan “Akademik Ağamusa Axundov haqqında akademik Ağamusa Axundov çoxşaxəli zəngin söz” adlı məruzə ilə çıxış edən AMEA-nın vitse- yaradıcılığı ilə dilçilik elmimizin inkişafında prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli A.Axundo- mühüm rol oynamış, öz elmi məktəbini yarat- vun apardığı tədqiqatlar sayəsində ölkəmizdə mışdır. M.Nağısoylu alimin hələ tələbəlik illə- dilçilik məktəbinin formalaşdığını rində böyük nüfuz qazandığını diqqətə çatdır- bildirmişdir.O,A.Axundovun elm tariximizdə ilk mışdır: “A.Axundov Azərbaycan Dövlət Univer- dəfə olaraq 32 yaşında dissertasiya müdafiə sitetinin “Filologiya” fakültəsində oxuduğu edərək, filologiya elmləri doktoru alimlik illərdə dərin bilik və zəkası ilə müəllimlərinin dərəcəsi aldığını qeyd etmişdir: “Bu təkcə hörmətini qazanıb. 1955-ci ildə ali təhsilini Azərbaycan elmində deyil, keçmiş Sovetlər Nizami təqaüdü ilə başa vuran Ağamusa İttifaqı miqyasında da nadir hadisələrdən biri idi. Axundov elə həmin il Universitetin aspirantu- Əslində Ağamusa Axundov namizədlik rasına daxil olub və “Feilin zaman kateqoriyası” dissertasiyasını vaxtından əvvəl müdafiə etməklə mövzusunda namizədlik dissertasiyasını vaxtın- elmdə öz sözünü demişdir”. dan altı ay qabaq uğurla müdafiə edib. 1964-cü İsa Həbibbəyli bildirmişdir ki, dilimizdəki ildə isə 32 yaşında “Azərbaycan dilinin fonemlər zaman formalarının əsasında qədim feili sifət və sistemi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını feili bağlamaların durduğunu Ağamusa Axundov müdafiə edərək, SSRİ miqyasında filologiya sübut etmişdir. A.Axundovun Azərbaycanda sahəsində ən gənc elmlər doktoru alimlik riyazi dilçilik elminin ilk tədqiqatçısı olduğunu dərəcəsi alıb”. deyən alim dilin estetikası anlayışının da dilçilik 1990-cı ildə Dilçilik İnstitutunun direktoru elmimizə məhz onun tərəfindən gətirildiyini təyin olunmuş Ağamusa Axundov 22 il bu diqqətə çatdırmışdır. vəzifədə çalışmışdır. 2001-ci ildə AMEA-nın AMEA-nın vitse-prezidenti qeyd etmişdir müxbir üzvü seçilmiş A.Axundov eyni zamanda ki, A.Axundovun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti Akademiyanın yeni təşkil olunmuş Humanitar elmimizdə ənənəvi dilçi-ədəbiyyatşünaslığın ye- və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi ni səhifəsidir. Alimin tədqiqatları ədəbiyyat nə- təyin olunmuşdur. 6 il sonra o, AMEA-nın zəriyyəsinin ciddi problemlərinin həllinə yönə- həqiqi üzvü, həmçinin ikinci dəfə rəhbərlik etdi- lən yüksək nəzəri səviyyəsi ilə fərqlənən əhə- yi bölmənin akademik-katibi seçilmişdir. miyyətli elmi əsərlərdir. Görkəmli alimin 36 kitab, 500-ə yaxın məqalə İ.Həbibbəyli Ağamusa Axundovun heca müəllifi olduğunu deyən M.Nağısoylu onun haqqında həm dilimizin fonetik hadisəsi, həm də “Azərbaycan dilinin fonetikası” adlı monoqra- vəzni kimi müstəqil tədqiqatlar aparan yeganə fiyasının Respublika Dövlət mükafatına layiq alim olduğunu bildirmişdir: “Azərbaycan şeirin- görüldüyünü iştirakçıların nəzərinə çatdırmışdır. də qapalı hecadan açıq hecaya, örtülü hecadan M.Nağısoylu çıxışı zamanı bildirmişdir ki, örtüsüz hecaya doğru inkişaf proseslərinə dair A.Axundov bu əsərinə qədər də fonetika sahə- müşahidələri şeirşünaslığın “Ağamusa Axundov sində istər tarixi, istərsə də müasir fonetika mə- nəzəriyyəsi” adlandırıla bilər. Eyni zamanda dil sələləri istiqamətində ardıcıl elmi araşdırmalar attraksiyası hadisəsindən həm sintaktik konst- aparmış, “Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi” ruksiyalar, həm də bədii dilin imkanları kimi və “Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası” kimi iki bəhs etmək vəzifəsinin hər iki qütbünün mükəm- monoqrafiyanı ərsəyə gətirmişdir. məl nəzəri dərkini elmimizə o gətirib”. Məruzəçi A.Axundovun Azərbaycan dilçi- liyi sahəsindəki xidmətlərinin yüksək qiymət- 132 XRONİKA ləndirildiyini, dövlət və mötəbər təşkilatlar Dövlət Universitetinin “İlahiyyat” fakültəsinin tərəfindən bir sıra fəxri ad və mükafatlara layiq dekanı, akademik Vasim Məmmədəliyev, görüldüyünü qeyd etmişdir. Misirin Eyn-Şəms Universitetinin professoru M.Nağısoylu dilçilik elmimizin ən parlaq Məhəmməd Haridi, Türkiyənin Hacettepe Uni- simalarından sayılan, ölkəmizdə filologiyanın, versiteti Ədəbiyyat fakültəsi Türk dili və xüsusilə türkologiyanın inkişafında böyük xid- ədəbiyyatı bölməsinin rəhbəri Şükrü Haluk mətləri olan akademik Ağamusa Axundovun xa- Akalın çıxış edərək akademik Ağamusa Axun- tirəsinin daim yaddaşlarda qalacağını bildir- dovun elmi fəaliyyətindən və onunla bağlı mişdir. xatirələrindən danışmışlar. Təşkil olunan tele- Daha sonra Azərbaycan Yazıçılar Birli- körpü vasitəsilə müxtəlif ölkələrdən alimlər yinin sədri Anar Rzayev, Bakı Dövlət Universi- A.Axundov haqqında fikirlərini bölüşmüşlər. tetinin rektoru, akademik Abel Məhərrəmov, Konfransın birinci günü “Dilçilik Qazaxıstan Milli Elmlər Akademiyası Dilçilik nəzəriyyəsi”, “Fonetika”, “Dil və üslub”, İnstitutunun direktoru, professor Erden “Ədəbiyyat və ədəbi dil məsələləri”, “Türkologi- Kajibekov, AMEA-nın Arxeologiya və Etno- yanın aktual problemləri”, “Dil tarixi və qram- qrafiya İnstitutunun Tarixi etnoqrafiya şöbəsinin matika” bölmələrində 148 məruzə dinlənil- rəhbəri, akademik Teymur Bünyadov, Bakı mişdir.

Elçin İbrahimov (Azərbaycan)

26-28 aprel 2017-ci il tarixlərində Qa- tinin (Gəncə) doktorantı Fərrix Rəhimli, AMEA zaxıstanın Türküstan şəhərində Beynəlxalq Folklor İnstitutunun əməkdaşları Nailə Əskər, Xoca Əhməd Yəsəvi Türk-Qazax Univer- Qumru Şəhriyar təmsil ediblər. sitetinin təşkilatçılığı ilə Türküstan Forumu Konqresdə Türk Dünyası ölkələrinin iqti- III – “Qloballaşma Prosesində Türk sadi, sosial və mədəni quruluşlarındakı inkişaf; Dünyasının Gələcəyi, Fürsətlər və Təhdidlər” Türk Dünyasında siyasi və hüquqi sahədə son adlı Beynəlxalq Sosial Elmlər Konqresi dəyişimlər və demokratikləşmə prosesləri; Bey- keçirilmişdir. Beynəlxalq konqresə türksoylu nəlxalq şirkətlərin Qafqaz və Orta Asiya Enerji ölkələrin (Şimali Azərbaycan, Türkiyə, qaynaqlarına yönəlik siyasətləri; Yeni dünya Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Tatarıstan düzənində Türk Dünyasının rolu: Fürsətlər, və b.) alimləri ilə yanaşı, digər ölkələrin nüma- təhdidlər və beynəlxalq sistemə inteqrasiya; yəndələri də qatılıblar. Azərbaycanı beynəlxalq Qloballaşma və bölgəsəlləşmə prosesində Türk konqresdə AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Dünyası ölkələri arasındakı əlaqələr: problemlər əməkdaşı, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent və həll yolları kimi mövzular geniş şəkildə Faiq Ələkbərli, ADİU-nun əməkdaşı, dr. Nazim müzakirə olunmuşdur. Cəfərov, Azərbaycan Dövlət Aqrar Univeriste-

Dinmuhammed Kelesbayev (Qazaxıstan) Faiq Ələkbərov (Azərbaycan)

28 апреля 2017 г. в Севастополе состо- джана. Конференция была организована при ялась международная научно-практическая содействии Совета министров Республики конференция «Просветительская деятель- Крым, ЦРО Духовное управление мусульман ность Исмаила Гаспринского и мусуль- Республики Крым и г. Севастополь, ГБУ РК манский мир России». В конференции «Бахчисарайский историко-культурный и участвовали духовные лидеры Российской археологический музей-заповедник», Мемо- Федерации, Беларуси, Эстонии, Польши, риального музея Исмаила Гаспринского, ГБУ Литвы, Румынии и Турции, а также ученые РК «Крымскотатарский музей культурно- из России, Турции, Узбекистана и Азербай- XRONİKA 133

исторического наследия», Фонда поддержки идеи просвещения и мусульманские народы исламской культуры, науки и образования. России, наследие И. Гаспринского в музей- Основной целью конференции была ак- ных и архивных фондах, газета «Терджиман» туализация исследований, связанных с жиз- как источник по истории Крыма, печать и нью и деятельностьюn И. Гаспринского, по- журналистика тюрко-татарского мира к. XIX пуляризация идей просветителя и его изда- – н. XX вв. тельской деятельности, а также освещение В рамках форума были проведены пле- вопросов социально-экономической, обще- нарные заседания и работа научных секций. ственно-политической и культурной истории В программе конференции были предусмот- Крыма и мусульманского мира России в XIX- рены также и выезд в Бахчисарай, молебен на XX вв. месте захоронения Исмаила Гаспринского и Отдельные секции конференции рас- его жены Зухры Акчуриной, посещение Ме- смотрели следующие темы и вопросы: изуче- мориального музея им. И. Гаспринского и ние личности и деятельности И. Гаспринскго, презентация книг.

Рена Салехова (Азербайджан)

27-30 Nisan 2017 tarihinde Genç akademisyenlerin bilimsel çalışmaları ile bir Akademisyenler Birliği tarafından İspanyanın araya gelmesi, bilgi ve deneyimlerin aktarılması Barcelona şehrinde olan 3. Uluslararası Multi- ve böylece multidisipliner çalışmalara zemin disipliner Avrasya Kongresi duzenlenmiştir. hazırlanması amaçlanmıştır. Kongrede farklı disiplinlerde calışan Kongreye Sosyal Bilimler ve Eğitim Bilimleri alanlarındaki bildiriler kabul edilmiştir.

Firuz Fevzi (Afganistan) Gülheyran Rehimova (İspanya)

17-19 Mayıs 2017 tarihlerinde Uludağ artış gözlenmektedir. Bu durum yabancı dil Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Uludağ Üniver- olarak Türkçenin öğretimi konusundaki araştır- sitesi Türkçe Öğretimi Uygulama ve Araştır- malarımızı hızlandırmamızı ve hazırlıklarımızı ma Merkezi (ULUTÖMER) ile Yunus Emre tamamlamamızı zorunlu kılmaktadır. Enstitüsü 1. Uluslararası Yabancı Dil Olarak Bilgi şöleninde araştırmalar, incelemeler, Türkçenin Öğretimi Bilgi Şöleni şölen süresince yapılacak tartışmalar, üretilecek (UYTOB) düzenlenecektir. fikirler ve hakem sürecinden sonra yayımlanacak Türkiye Cumhuriyeti’nin coğrafi konumu olan sunacağınız bildiriler, ülkemizde yeni bir ve siyasi gücünden dolayı Türkçe de önem ka- bilimsel disiplin haline gelen Yabancı Dil Olarak zanmıştır. Buna bağlı olarak Türkiye genelinde Türkçenin Öğretimine katkı sağlamıştır. Bu yeni olduğu gibi yükseköğrenim için Uludağ Üniver- alanın araştırmacılarının buluşup tanışmasını, sitesine gelen misafir öğrencilerin sayısı her deneyimlerini paylaşmasını sağlamış, aynı za- geçen yıl artmaktadır. Ayrıca eğitimin yanı sıra manda bu alandaki lisansüstü eğitim program- ticari, turistik ve kültürel amaçlarla Türkçe larına ufuk açmıştır. öğrenmek isteyen yabancı sayısında belirgin bir

Minara Aliyeva Çınar (Türkiye)

134 XRONİKA

11 may 2017-ci il tarixində Azərbaycan konsepsiyaya görə, slavyanlar və türklər Milli Elmlər Akademiyasının(AMEA) Alimlər arasında qədimdən bəri mövcud olan dostluq Evi və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əlaqələrinin zaman-zaman bütün Avrasiyanın birgə təşkilatçılığı ilə görkəmli sovet tarixçi- həyat tərzinə çevrildiyini xüsusi olaraq diqqətə etnoloqu, şərqşünas, yazıçı, şair və tərcüməçi çatdırdı. Lev Qumilyovun anadan olmasının 105 illik AMEA-nın İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitu- yubileyi ilə əlaqədar tədbir keçirilmişdir. tunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu Tədbirdə AMEA-nın vitse-prezidenti, aka- çıxışında alimin əsərlərinin Azərbaycanda nəşri demik İsa Həbibbəyli, Moskvadakı Lev Qumil- ilə əlaqədar dəyərli fikirlər söylədi. O, yov Mərkəzinin direktoru Pavel Larifolin, Dil- L.Qumilyev irsinin Azərbaycanda nəşrinə 1992- çilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün ci ildən – müstəqillik əldə edildikdən sonra Nağısoylu, Moskva Dövlət Universitetinin pro- başlanıldığını xüsusi olaraq diqqətə çatdırdı. fessoru Zeydulla Yuzbekov, Moskvadakı Alimin “Xəzər ətrafında minillik” (1992) və “Ocaq” Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin di- ”Qədim türklər” kitabının (1993, 2016) nəşrinin rektoru, professor Tofiq Məlikli, Alimlər Evinin türklərə qarşı formalaşmış qeyri-obyektiv direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nuridə “baxış” və “yanaşma” stereotipini dəyişdirmək Quliyeva, professor İlhami Cəfərsoy, filologiya üçün bir təkan olduğunu qeyd etdi. L.Qumilyo- üzrə fəlsəfə doktoru Ağaverdi Xəlilov, fəlsəfə vun türkoloq kimi xidmətlərini müfəssəl şəkildə üzrə fəlsəfə doktoru Eynulla Mədətli və başqa- açıqladıqdan sonra onun və Almas İldırımın ları çıxış edərək alimin türk xalqlarının tarixi ilə həyat və yaradıcılığındakı paralellik, müşahidə bağlı araşdırmalarının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etdiyi oxşarlıqlar barədə danışdı. Akademik etdilər. çıxışının sonunda L.Qumilyev irsinin təhlil və Tədbiri Alimlər Evinin direktoru, tarix təbliğinin zəruriliyini qeyd etdi. üzrə fəlsəfə doktoru Nuridə Quliyeva giriş nitqi Moskvadakı Lev Qumilyov Mərkəzinin ilə açaraq, sözü iclasa sədrlik edən AMEA-nın direktoru Pavel Zarifullin öz çıxışında Lev vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyliyə Qumilyovun həyatı və elmi araşdırmaları barədə verdi. qısa məlumat verərək, alimin valideynlərinə AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa görə həbs olunmasına baxmayaraq, mətinliklə Həbibbəyli Lev Qumilyovun “Etnogenez və mübarizə apararaq, görkəmli tarixçi kimi səmə- yerin biosferi”, “Qədim türklər”, “Xəzər ətrafın- rəli və dəyərli fəaliyyətindən danışdı. Natiq, da minillik”, “Son və yenidən başlanğıc”, “Bi- eyni zamanda Lev Qumilyov Mərkəzinin rinci türk xaqanlığının müfəssəl siyasi tarixi” ki- yaranma tarixçəsi və indiyədək gördüyü işlər tabları və digər fundamental əsərləri barədə ət- barədə də məlumat verdi. raflı məlumat verərək, türklərə qarşı hələ Tədbirin sonunda İsa Həbibbəyli yekun Sovetlər dönəmində formalaşmış “vəhşi xalq” çıxışında L.Qumilyovun irsinin öyrənilməsi və münasibətinin yanlışlığını alimin öz təbliği üçün elmi seminarların keçirilməsinin araşdırmaları ilə sübuta yetirdiyini xüsusi olaraq əhəmiyyətini və adının əbədiləşdirilməsi üçün vurğuladı. Natiq həmçinin L.Qumilyovun irəli yaxın gələcəkdə Bakıda da abidəsinin ucaldıl- sürdüyü masının vacibliyini qeyd etdi.

Könül Mirzəyeva (Azərbaycan)

22-26 Mayıs 2017 tarihlerinde Ankarada ilişkileri, Edebiyat kuramları, Farklı disiplinler Türk Dil Kurumu tarafından 8. Uluslararası açısından Türk dili, Hoca Ahmed-i Yesevî, Kar- Türk Dili Kurultayı düzenlenmiştir. Kurultaya şılaştırmalı Türk dili araştırmaları, Köken bilgisi 34 farklı ülkeden 266 bilim adamı katımıştır. araştırmaları, Mehmet Fuat Köprülü, Sözlük- Kurultayda Ağız araştırmaları, Altay dilleri araş- çülük, Tarihî Türk yazı dilleri, Tenkit, Terim tırmaları, Bilgisayar destekli dil bilimi, Çağdaş araştırmaları, Türkçenin eğitimi ve öğretimi, Türk yazı dilleri ve lehçeleri araştırmaları, Dil Türk dil bilgisi araştırmaları, Türk dil bilimi XRONİKA 135 araştırmaları, Türk dili araştırmalarında yöntem Prof. Dr. Gulbanu Kossymova (Kaza- sorunları, Türk işaret dili araştırmaları, Yazım ve kistan) 1954 yılında Kazakistan’ın Aktöbe şeh- anlatım sorunları gibi esas bildiri konuları ele rinde doğdu. Kazak Türkçesinin tarihi, dil bilgisi alınmıştır. ve sözlükçülüğü ile eğitim yöntemleri ve köken 8. Uluslararası Türk Dili Kurultayının bilgisi alanındaki çalışmalarıyla tanınmaktadır. Açılış ve Türk Diline Hizmet Ödülü Töreni Kossymova köken bilgisi alanındaki çalışma- 23.05.2017 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Cum- larını Tarihî Adlandırmaların Etimolojisi adlı hurbaşkanı, devlet erkânı, Kurum Başkanları, kitabında toplamıştır. bilim adamları, öğretmen ve öğrencilerin iştira- Prof. Dr. Marcel Erdal (İsrail) 1945’te kiyle Beştepe Millet Kültür ve Kongre Merke- İstanbul’da doğdu. Dil bilimi, köken bilgisi, zinde gerçekleştirilmiştir. Türk dili, Türk lehçeleri, eski Çuvaşça Prof. Dr. Saygı duruşu ve İstiklal Marşı’yla başla- Marcel Erdal’ın uzmanlık alanlarıdır. Bu alan- yan program 2017 Türk Dili Yılı tanıtma filmi- larda birçok yayını vardır. Eski Türkçede Söz nin gösterilmesinden sonra sırasıyla Türk Dil Yapımı ve Eski Türkçenin Dil Bilgisi Prof. Dr. Kurumu Başkanı Prof. Dr. Mustafa S. Kaçalin, Marcel ERDAL’ın en çok tanınan eserleridir. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Prof. Dr. Hamza Züfikar (Türkiye) Başkanı Prof. Dr. Derya ÖRS, Başbakan Yar- 1941 yılında Bitlis’te dünyaya geldi. Türki- dımcısı Tuğrul Türkeş, Cumhurbaşkanı Recep ye’deki terim çalışmalarına katkıları, Türk Di- Tayyip Erdoğan’ın konuşmalarıyla devam etti. li dergisinde dilimizin çeşitli sorunlarına yönelik Programın sonunda Cumhurbaşkanı Recep yazıları, uzmanlığından başkanlığına kadar Türk Tayyip Erdoğan tarafından Türkiye ve yurt Dil Kurumunda aldığı vazifeler vesilesiyle ver- dışından 12 bilim insanına Türk Diline Üstün diği hizmetleriyle tanınmaktadır. Hamza ZÜ- Hizmet Ödülü verildi. LFİKAR, Türk Dil Kurumu Terim Bilim ve Ödül alanlar: Uygulama Kolu Başkanı olarak pek çok terim Dr. Yong-Sŏng LI (Güney Kore) 1964 sözlüğünün projelere bağlanarak yayımlanmasını yılında Güney Kore Gyeonggi’nde dünyaya sağlamıştır. geldi. Orhon Yazıtları ile Rusya ve Çin’deki Dr. Yusuf Azmun (İran Türkmenlerin- Türk dilleri üzerine yaptığı çalışmaları ve Türki- den) 1939’da Horasan bölgesinde Gumbedi- ye’deki Türklük bilimi çalışmalarının Kore’de kâvus’ta dünyaya geldi. Türkmen Türkçesi üze- tanınmasına olan katkılarıyla bilindi. Türk rine çalıştı. Türkmen şair Mahdumkulu hakkında Dillerinde Akrabalık Adları ve Türk Dillerinde ve Türkmencenin söz varlığı üzerine çalışmalar Son Takılar adlı çalışmaları Türklük bilimi yaptı. sahasında oldukça mühimdir. Türkçe ile ilgili ça- Prof. Dr. İgor Valentinoviç Kormushin lışmaların Güney Kore’de yaygınlık kazanma- (Rusya Federasyonu) 1939’da Leningrad’da sında mühim bir rolü vardır. doğdu. Türk Dil Kurumu şeref üyesi olan Kor- Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın mushin, Altay dillerinde ettirgenlik konusuyla (Türkiye) 1956 yılında Adana’da dünyaya geldi. Sovyetler Birliği halklarının dillerine yönelik 2001-2012 yılları arasında Türk Dil Kurumu yaptığı çalışmaları ve özellikle eski Türk harfli Başkanlığı vazifesini yürüttü. Türkiye Türkçesi Yenisey mezar yazıtları üzerine yaptığı çalışma- ve Türk dilinin lehçeleri ile ilgili çok sayıda ları ile göze çarpmaktadır. çalışması vardır. Türk Dil Kurumu Başkanlığı Prof. Dr. Nevzat Gözaydin (Türki- sırasında Kurumun geniş halk kitleleri tarafından ye) 1938 yılında Ankara’da doğdu. Türk Dil tanınmasına ve benimsenmesine katkılarda Kurumu çalışmalarına sözlük, yazım kılavu- bulundu. zu, Türk Dili dergisi, çeviri eserlerin yayımlan- Doç. Dr. Burul Saginbaeva (Kırgı- ması gibi farklı alanlardaki katkılarıyla tannin- zistan) 1956 yılında Kırgızistan’ın Oş bölge- maktadır. 1983’ten beri Türk Dil Kurumunda sinde dünyaya geldi. Kırgız Türkçesi ile Türkiye çeşitli komisyonlarda vazife yapmaktadır. Türkçesinin münasebetleri üzerine yaptığı çalış- Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz (Türki- malarıyla tanınmaktadır. Bugünkü Türk Dillerin- ye) 1937 yılında Erzurum’da doğdu. Yetiştirdiği deki Yapı Çeşitliliği, Kırgızca-Türkçe/ Türkçe- öğrenciler ve Erzurum Ağzı adlı üç ciltlik çalış- Kırgızca Sözlük gibi pek çok çalışması hem masıyla Türklük bilimine büyük katkı sağla- Kırgızistan’da hem de Türkiye’de yayımlamıştır. mıştır. Türkiye’deki Türk dili çalışmalarında bilgisayarı ilk kullanandır. 1989 yılında Türk Dil 136 XRONİKA

Kurumu üyeliğine seçilmiştir. Çağdaş Azeri Türk Dil Kurumu üyeliği vesilesiyle verdiği Türkçesi Metinleri Antolojisi, Türkmence Me- hizmetler ile tanınmaktadır. tinler, Türkçenin Derin Yapısı, Azeri Türkçesi Prof. Dr. Zeynep Korkmaz (Türki- Lügati gibi eserleri vardır. ye) 1922 yılında Nevşehir’de doğdu. Türk Dil Prof. Dr. Kemal Eraslan (Türkiye) 1930 Kurumu aslî üyeliği, Yönetim ve Yürütme Ku- yılında Diyarbakır’da dünyaya geldi. Türk Dil rulu üyelikleri, Gramer Kolu Başkanlığı gibi Kurumu üyeliği de yapan Eraslan’ın Mizanü’l- vazifeleri vesilesiyle verdiği hizmetler; Türklük Evzan, Mecâlisü’n-Nefâyis, Mevlânâ Sekkâkî biliminin farklı meselelerine dair yaptığı çalış- Divanı, Eski Uygur Türkçesi Grameri eserleri malar ve hazırladığı dil bilgisi kitabı ile büyük Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. katkı sağlamıştır.

Elçin İbrahimov (Azərbaycan)

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının xarici ölkə- Rəyasət Heyəti və Nəsimi adına Dilçilik İnsti- lərdə təbliği sahəsində işlərin başlanğıcınının tutunun birgə təşkilatçılığı ilə akademik onun tərəfindən qoyulmasından bəhs etdi. Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyi münasi- “Türkologiya” jurnalının tarixi və bugün- bətilə keçirilmiş "Ağamusa Axundov və Azər- kü vəziyyəti ilə bağlı məlumat verən akademik baycan filologiyası” konfransı çərçivəsində dərginin Azərbaycan elminin təbliğindəki rolun- ölkəmizdə səfərdə olan dünyanın nüfuzlu türko- dan söz açdı. O, uzun illər A.Axundovun rəhbər- loq alimlərinin iştirakı ilə AMEA Rəyasət Heyə- lik etdiyi bu jurnalın hazırda ideya istiqamətində tinin orqanı olan “Türkologiya” jurnalının baş müvafiq işlər görüldüyünü diqqətə çatdırdı. redaktoru, akademik Kamal Abdullanın təşəbbü- K.Abdullayev qeyd etdi ki, AMEA-nın Rəyasət sü əsasında yaradılan seminarın növbəti toplan- Heyətinin müvafiq qərarından sonra jurnalda tısı keçirildi. yalnız dilçilik istiqamətində deyil, həm də fəlsə- Toplantıda “Türkologiya” jurnalının baş fə, ədəbiyyat, tarix, folklor, mifologiya və s. isti- redaktoru, akademik Kamal Abdulla İstanbul qamətlərdə də yazılar çap olunur. K.Abdullayev Universitetinin “Türk dili və ədəbiyyatı” bölmə- jurnalın tərkibinin daha da genişləndiyini, sinin rəhbəri Osman Fikri Sərtqaya, professor həmçinin dərginin beynəlxalq məsləhətçiləri Ayşəgül Sərtqaya, Qazaxıstan Elmlər Akademi- sırasına dünyanın müxtəlif ölkələrindən dilçi, yası Dilçilik İnstitutunun direktoru Erden ədəbiyyatşünas, tarixçi, folklorşünas və digər Kajibekov, Ege Universiteti Türk Dünyası sahələrdən olan mütəxəssislərin daxil edildiyini Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Fikrət tədbir iştirakçılarının nəzərinə çatdırdı. Türkmən, Bilkənt Universiteteinin professorları Daha sonra K. Abdullayev “Türkologiya” Rasim Özyürek, Hamza Zülfükar, Misirin jurnalının nəzdində yaradılan bu seminarın əsas Eyn-Şəms Universitetinin professoru Muham- məqsədinin türkologiya elminin nailiyyətlərini med Haridi, AMEA Humanitar Elmlər və problemlərini görkəmli türkoloqların birgə bölməsinin akademik katibi Teymur Kərimli, iştirakı ilə müzakirə etmək, gənc türkoloqları bu Akademiyanın Dilçilik İnstitutunun direktoru elmin canlı əfsanələri ilə tanış etmək, türkologi- Möhsün Nağısoylu, Dilçilik İnstitutunun “Türk ya elminin inkişafına, onun digər elm sahələri ilə dilləri” şöbəsinin müdiri Aygül Hacıyeva, Bakı əlaqəsinin daha sıx qurulmasına və bu elm Dövlət Universitetinin professorları Ramiz sahəsinin şaxələndirilməsinə kömək etməkdən Əsgər, Cəlil Nağıyev, “Türkologiya” jurnalının ibarət olduğunu ifadə etdi. məsul katibi Elçin İbrahimov və başqaları işti- Çıxışının sonunda akademik Kamal rak edirdiər. Seminara, həmçinin Bakı Dövlət Abdulla görkəmli alimin xatirəsinə göstərilən Universiteti, Mühəndislik Universiteti, Xəzər hörmət və ehtirama görə tədbirin təşkilatçılarına Universiteti və Odlar Yurdu Universitetinin və iştirakçılarına təşəkkürünü bildirdi. “SABAH” qruplarının tələbələri də qatılmış- Daha sonra çıxış edən İstanbul Universite- dılar. tinin professoru Osman Fikri Sərtqaya, Ege Akademik Kamal Abdulla tədbiri açaraq, Universitetinin professoru Fikrət Türkmən tür- Azərbaycan dilçilik elminin görkəmli nümayən- kologiya sahəsində toplanmış bilik və təcrübənin dəsi Ağamusa Axundovun elmi fəaliyyətindən, gələcək nəslə ötürülməsi baxımından seminarın XRONİKA 137 təşkilini yüksək qiymətləndirdilər. Hər iki alim Akalın, Bilkənt Universitetinin professorları akademik Ağamusa Axundov haqda xatirələrini Rasim Özyürek, Hamza Zülfükar, misirli profes- dilə gətirərək, onun türkologiya sahəsindəki sor Muhammed Haridi və digər çıxış edənlər də zəngin fəaliyyəti ilə bağlı seminar iştirakçılarına görkəmli alim Ağamusa Axundovun elmi və pe- məlumat verdi. daqoji fəaliyyəti, elm təşkilatçısı olması və Qonaqlardan Qazaxıstan EA-nın Dilçilik Azərbaycan dilçilik elmini dünyada təmsil etmə- İnstitutunun direktoru Erden Kajibekov, Hacet- si baxımıdan gördüyü əvəzsiz işlər haqda söz aç- tepe Universitetinin professoru Şükrü Haluk dılar.

“Türkologiya”

Bakıda keçirilən IV Ümumdünya Mədə- müxtəliflik, əslində, türk dünyasının mənsub niyyətlərarası Dialoq Forumunun əsas məq- olduğu mədəni zənginlikdən xəbər verir. Ümum- sədi mədəni, dini, sosial, siyasi və digər sahələr türk mədəniyyəti dünya mədəniyyətinə böyük üzrə əməkdaşlığın təşviq edilməsindən, mədə- töhfələr verib, türkdilli xalqların dahi şəxsiy- niyyətlərin bir-birinə daha da yaxınlaşdırılmasın- yətləri: mütəfəkkirləri, yazıçıları, şairləri və dan ibarətdir. Xüsusilə dünyanın müxtəlif müna- alimləri bəşəri nailiyyətlər qazanıblar. Bu ba- qişələr, terrorizm, islamofobiya ilə üzləşdiyi bir xımdan, Nizami Gəncəvi, Yunus Əmrə, Nəsimi, zamanda Forumun keçirilməsinin əhəmiyyəti Füzuli, Məhtumqulu, Abay Kunanbayev, Çingiz çox böyükdür. 2008-ci ildə Azərbaycan Prezi- Aytmatov kimi türk dahilərinin əsərləri dünya denti İlham Əliyev tərəfindən mədəniyyətlər ara- inciləri sırasındadır. “Kitabi-Dədə Qorqud”, sında dialoqun qurulması məqsədilə irəli sürülən “Koroğlu”, “Manas” dastanları bütün türk dün- və o vaxtdan etibarən səmərəli şəkildə davam et- yasının sərvətidir. 2000-ci ildə türk dünyasının dirilən “Bakı prosesi” təşəbbüsü müasir qlobal böyük şəxsiyyəti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə çağırışlara cavab vermək üçün uğurlu bir mexa- “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinin nizmə çevrilib. Azərbaycan nüfuzlu beynəlxalq təntənəli şəkildə qeyd olunması tarixdə mühüm təşkilatların rəhbərlərini, dövlət xadimlərini, hö- bir hadisə kimi iz qoyub. kumət nümayəndələrini, siyasətçiləri, alim və G.Əfəndiyeva bildirib ki, Türk dünyasının mütəxəssisləri, mədəniyyət və incəsənət adamla- digər ortaq sərvətlərindən biri də ənənəvi İpək rını bir araya gətirərək müxtəlif mövzular üzrə Yoludur. Türkdilli xalqlar Böyük İpək Yolunun fikir mübadiləsi vasitəsilə mədəniyyətlərarası formalaşmasında və fəaliyyət göstərməsində dialoq mühitində bir körpü rolunu oynamaq- əhəmiyyətli rol oynayıblar. Eyni zamanda, üzə- dadır. rindən keçən ticarət karvanları vasitəsilə İpək Bu fikirləri IV Ümumdünya Mədəniy- Yolu bu xalqların iqtisadi, ticari və mədəni cə- yətlərarası Dialoq Forumu çərçivəsində mayın hətdən yaxınlaşmasına, mədəniyyət və incə- 6-da “Türk dünyası mədəniyyətlərin və sivili- sənət nümunələrinin bir-birinə tanıdılmasına və zasiyaların kəsişməsində" mövzusunda keçi- ənənələrinin ötürülməsinə, Türk dünyasının mə- rilən “dəyirmi masa”da Beynəlxalq Türk Mədə- dəni irsinin zənginləşməsinə dərin təsir göstərib. niyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Günay Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fon- Əfəndiyeva səsləndirib. O qeyd edib ki, dunun fəaliyyəti, həyata keçirdiyi layihələr “dəyirmi masa”nın Ümumdünya Mədəniyyət- barədə məlumat verən G.Əfəndiyeva qeyd edib lərarası Dialoq Forumu çərçivəsində keçirilməsi ki, Fondun “Türkiyə və Azərbaycan ənənəvi əl təsadüfi deyil, çünki türk dünyası, onun mədə- sənətləri” layihəsi çərçivəsində türkdilli xalqlara niyyəti və irsi dünya sivilizasiyasının ayrılmaz məxsus ortaq qadın əl sənətləri, o cümlədən xal- parçasıdır. Türkdilli xalqlar dünya tarixi və çaçılıq, toxuculuq, ipəkçilik geniş şəkildə tədqiq mədəniyyətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. olunub. İlkin mərhələdə Azərbaycanda və Tür- Türkdilli dövlətlər və xalqlar ümumi tarixi kök- kiyədə yaşayan qadınların həyat tərzi və fəaliy- lər, ortaq zəngin irs, dil, incəsənət, ədəbiyyat, yəti araşdırılıb. Layihənin Qazaxıstan və adət-ənənələr, milli-mənəvi dəyərlər ilə bir- Qırğızıstanda da davam etdirilməsi planlaşdırılır. birinə zəncirvari şəkildə bağlıdır. Bu xalqlar Bu layihənin hər bir türkdilli ölkədə həyata keçi- geniş coğrafiyada yayılmaqla əksəriyyəti islam, rilməsi özünəməxsus yerli cəhətlərin, milli xüsu- bir qismi isə digər dinlərə sitayiş edirlər və bu siyyət və dəyərlərin ortaya çıxarılmasına imkan 138 XRONİKA verir və bu baxımdan, mühüm əhəmiyyət kəsb Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının edir. Eyni zamanda, türkdilli xalqların ortaq əlif- (AMEA) həqiqi üzvü, AMEA-nın Şərqşünaslıq bası, ortaq ədəbi dili, ortaq terminologiyasının İnstitutunun direktor müavini Şahin Mustafa- formalaşdırılması öz aktuallığını saxlayır. Fond yev diqqətə çatdırıb ki, türk xalqlarının mədə- gələcək fəaliyyətində müxtəlif ölkələrdə türko- niyyətinin ortaq cəhətlərindən biri onların tari- logiya sahəsində kadr hazırlığının həyata keçiril- xən Böyük İpək Yolu gerçəkliyi ilə sıx şəkildə məsində aktiv rol oynamaq və o ölkələrin uni- bağlı olmasıdır. Nəhəng türk imperiyaları məhz versitetlərində fərqlənən tələbələrə təqaüdlərin İpək Yolunun böyük bir hissəsinə nəzarət etdiyi ayrılmasını nəzərdə tutur. Təşkilat dünyanın dövrlərdə cahanşümul mahiyyət qazanıblar. ayrı-ayrı ölkələrində Türk dünyasına məxsus “Bizim etnomədəni dəyərlərimizin, dilimi- ədəbiyyatın, incəsənətin və mədəniyyətin təbliği zin geniş coğrafi məkanda yayılması və inkişa- məqsədilə müxtəlif nəşrlərin çap olunması, fında İpək Yolunun müstəsna yeri və rolu var. tədbirlərin, konfransların, sərgilərin, proqramla- Bu baxımdan, İpək Yolu hamımızın ortaq mə- rın, tamaşaların təşkil edilməsini də planlaşdırır. dəni mirasıdır. Bu mirasın öyrənilməsi yeni nə- Azərbaycanın və bütövlükdə Türk dünyasının sillərə çatdırılması müştərək işimiz və vəz- görkəmli şair və dramaturqu, əsərlərində hər za- ifəmizdir. TÜRKSOY öz fəaliyyətində İpək Yo- man türk xalqlarının birliyini dəstəkləyən lu məsələsinə diqqət yetirir. Ancaq bu sahədə Hüseyn Cavidin “İblis” əsərinin İstanbul şəhə- potensial çox genişdir. Digər beynəlxalq təşkilat- rində tamaşaya qoyulmasına dair razılığın əldə ların da bu məsələyə diqqət yetirməsi vacibdir”, edilməsini və artıq məşqlərin başlamasını buna - deyə Ş.Mustafayev vurğulayıb. misal göstərmək olar. “Dəyirmi masa”da Bakı Dövlət Universi- Qeyd olunub ki, Fondun digər fəaliyyət tetinin sosial və pedaqoji psixologiya kafedra- istiqamətlərindən biri məhv edilmiş və mənim- sının müdiri, psixologiya elmləri doktoru, pro- sənilmiş mədəni irsin mühafizəsi ilə əlaqədardır. fessor Kamilə Əliyevanın “Mədəniyyətlərarası Fondun dəstəyi ilə Ermənistan-Azərbaycan, dialoq milli-etnik identikliyin formalaşması Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində ermə- prosesi kimi” mövzusunda məruzəsi dinlənilib. nilər tərəfindən dağıdılmış və məhv edilmiş abi- O qeyd edib ki, hazırkı qloballaşma dövründə, dələrin tədqiqi və həqiqətlərin dünyaya çatdırıl- dünyanın müxtəlif qarşıdurmalar, münaqişələr, ması məqsədilə “Azərbaycanın işğal olunmuş iqtisadi və siyasi böhranlarla üzləşdiyi bir za- ərazilərindəki tarix və mədəniyyət abidələrinə manda milli dəyərlərin qorunması çox çətindir. vurulan zərər” adlı kitab nəşrə hazırlanır. Yalnız mədəniyyətlərarası dialoq milli dəyərlə- “Dəyirmi masa”da Türkdilli Dövlətlərin rimizi qoruyub saxlamağa imkan verir. Türkdilli Əməkdaşlıq Şurasının baş katibi Ramil xalqları ortaq adət-ənənələr, qəhrəmanlar, maddi Həsənov, TÜRKSOY-un baş katibi Dusen və mənəvi dəyərlər birləşdirir. Bununla belə, Kaseinov və TürkPA-nın baş katibi Jandos mədəniyyətlərarası dialoq mədəni özünəməxsus- Hasanovun türkdilli ölkələrin müxtəlif sahələr luğu qorumaq və yeni dəyərləri formalaşdırmaq üzrə əməkdaşlığının təşviq edilməsi, sülh və üçün zəmin yaradır. təhlükəsizlik, davamlı inkişaf, mədəni irsin Tədbirə Rusiya Federasiyasının Prezidenti qorunması ilə bağlı çıxışları dinlənilib. Çıxışlar- yanında Rusiya Xalq Təsərrüfatı və Dövlət Xid- da vurğulanıb ki, türkdilli xalqların tarixi-mə- məti Akademiyasının professoru, UNESCO-nun dəni irsi birgə səylərlə qorunmalı, türkdilli döv- eksperti Nizami Məmmədovun “Türk dünyası- lətlərin mədəni sahədə əməkdaşlığı gücləndiril- nın mədəniyyəti: birlik və müxtəliflik” mövzu- məli, türk dünyasının mədəniyyətlərarası dialoqa sunda məruzəsi ilə yekun vurulub. verdiyi töhfələr daha da artırılmalıdır.

“Türkologiya”

______TÜRKOLOGİYA № 2 2017

PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS

ƏHMƏD CAVAD – 125

məktəbin təməlçisi, milli azadlıq və istiqlal uğ- runda mübariz, yaradıcılığı dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini dolğun əks etdirən sənətkar kimi qiymətləndirilir. Əhməd Cavaddan danışmaq onun Azər- baycan, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya və ümumən, Şərq və Avropa ədəbi-ictimai mühiti ilə bağlılı- ğından danışmaq deməkdir. Biz çalışacağıq ki, Ə.Cavadı bütün yönləri ilə deyil, daha çox mahiyyəti üzrə bəlgələyək. Onsuz da Əhməd Cavad haqqında akademik Bəkir Nəbiyev, professor Nazif Qəhrəmanlı (Ələkbərli), professor Əli Saləddin, professor Təyyar Salamoğlu və başqaları kitab, monoqrafiya, Ə.Ağayev, Y.Qarayev, T.Mahmud, Y.İsmayılov, A.Abbas, R.Həsənov, N.Axundzadə, S.Gəncəli, M.Aslan, N.Yaqublu, A.Əliyeva, S.Sərxanlı, B.Əhmədov, A.Şəfizadə, K.Muradov, A.Şərifov, Ə.Əfəndi- yev, A.Turan və başqaları məqalə yazıb, söz deyib, onları təkrarlamağa lüzum yoxdur. Ə.Cavadın kimliyi – nəsil-nəcabəti bir Görkəmli Azərbaycan şairi və ictimai tərəfdən Gəncə qəzası, Şəmkir nahiyəsi, Seyfəli xadimi, milli Dövlət Himni mətninin müəllifi köyü, digər tərəfdən Cənubi Azərbaycanla... Əhməd Cavad – Cavad Məhəmmədəli oğlu bağlıdır. Elə buradaca bütöv Azərbaycan ideya- Axundzadənin anadan olmasının 125 ili tamam sını təsəvvür etmək çətin deyil. olur. Əhməd Cavad Azərbaycan dövlətçiliyi və Ə.Cavad təhsilini mollaxanada, Gəncə ədəbiyyatı tarixində istiqlal şairlərimizdən biri müsəlman ruhani məktəbində, Ali Pedaqoji kimi şərəfli yer tutur. İnstitutda alıb. Bir tərəfdən dini, digər tərəfdən Əhməd Cavad M.F.Axundzadə, H.Zərda- dünyəvi biliklərə yiyələnib. Hətta onun İranda bi, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, İ.Kaspiralı, təhsil alması barəsində ehtimallar da mövcuddur, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Hadi, H.Ca- fakt isə yoxdur. vid və başqaları ilə başlayan Azərbaycan milli Ə.Cavadın ailə mənsubiyyəti bir tərəfdən ideyası və türkçülük məfkurəsinin davamçısıdır. İranla, Cənubi Azərbaycanla, digər tərəfdən Onun adı milli azadlıq və istiqlal ideyaları ilə Gürcüstanla əlaqəlidir. Babaları köklü-rişəli, möhkəm bağlıdır. Bu baxımdan Respublika tacir və ziyalı mühiti ilə bağlı olub. Bu isə o Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2012-ci ildə deməkdir ki, onun zahiri və daxili məzmununda görkəmli sənətkarın anadan olmasının 120 illiyi bir kübarlıq, duruşunda və yerişində bir ağaya- münasibətilə verdiyi sərəncam, şairin dövlət nalıq, təmkin və ləyaqət olub. Bunu jurnalist səviyyəsində yubileyinin keçirilməsi tarixi əhə- Hüseyn Şərif də xatirələrində bəlgələyir... miyyətə malikdir. Sərəncamda Əhməd Cavad Ə.Cavad 1915-ci ildə Süleyman bəyin qızı görkəmli şair, maarifçi və ictimai xadim, Şükriyyə xanımla tanış olub, 1917-ci ildə Azərbaycan poeziyasında yeni bir ədəbi onunla evlənib. Niyazi, Aydın və Yılmaz adlı 140 PERSONALİA

övladları olub. Şükriyyə xanım Batumda, gimna- Ə.Cavad Bakıda: 1919-cu ildə “Yaşıl ziyada oxuyub, fəqət təhsili yarımçıq qalıb, ərini yarpaq”, 1925-ci ildə “Ədəbiyyat cəmiyyəti” tə- “xalq düşməni” kimi ifşa etmədiyinə görə 7 il sis edilib. Səmədağa Ağamalıoğlunun evində Qazaxıstanda sürgün həyatı keçirib. (1937, 20 “Ədəbiyyat cəmiyyəti”nin təsis yığıncağı keçiri- oktyabrdan). Atası Süleyman bəy Tulumbazadə lib (1925, fevral). Sədr B.Talıblı, müavin – Bejanidze rus, ərəb, fars, türk dillərini bilib, T.Şahbazi, katib isə Ə.Cavad seçilib. Cəmiyyə- Batumda sosial-demokrat hərəkatında fəal işti- tin yaranmasında əsas rolu hümmətçi kommu- rakına görə çar hökuməti tərəfindən Krıma sür- nistlər oynayıb. Yığıncağın hesabatı “Ədəbi par- gün edilib. Oradan Bakıya gələ bilib, Musa çalar”da çap edilib. Nağıyevin köməyi ilə məktəbə müəllim düzəlib. “Ədəbiyyat cəmiyyəti”ndə 7 dərnək Ə.Cavadın peşə mənsubiyyəti: Şair Qafqaz fəaliyyət göstərib. Ə.Cavad Şərq ədəbiyyatı şeyxülislamı M.Pişnamazzadəyə imtahan verib, dərnəyinin rəhbəri olub. Onun çalışdığı ədəbi türk və fars dili müəllimi ixtisasına yiyələnib, dərnəklər, əsasən, xalq ədəbiyyatı, rus ədəbiy- N.Nərimanov adına Texnikumda dərs deyib, yatı, Şərq ədəbiyyatı və tənqid olub. Cəmiyyət Gəncədə, Qubada müəllim işləyib, Kənd Təsər- Ə. Cavadin təşkilatçılığı ilə M.Füzulinin 400 rüfatı İnstitutunda kafedra müdiri, dosent, pro- illik yubileyini keçirib... Şair giriş nitqi söylə- fessor vəzifələrində çalışıb, Gəncə Dövlət Dram yib, “Füzuli” şeirini çap etdirib. Ə. Cavada Fü- Teatrında ədəbi hissə müdiri olub, maarifçilik zuli təsiri Abdulla Surdan gəlib. Tofiq Fikrətin edib. də təsiri olub. Ə.Cavadı əhatə edən ictimai-siyasi mühit Ədəbi-estetik görüşləri: Əhməd Cavad ilk necə olub? Müsavat partiyası, Gəncə təşkilatının ədəbi düşüncələrə tənqidçi- ədəbiyyatşünas 1920-ci illərə qədərki fəaliyyəti, Azərbaycan Abdulla Sur Tofiq və fəlsəfi-müdrik şeirimizin Xalq Cümhuriyyətinin milli mübarizəsinin ustadı Hüseyn Cavid vasitəsilə yiyələnib. Onlar Gəncə mühiti, Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsi Ə.Cavada Gəncədə ruhani seminariyasında dərs Rusiyada və Azərbaycanda iqtisadi vəziyyətin deyiblər. Deməli, şairin romantik, türkçü, dinçi pisləşməsi, müharibənin başlanması, rus-erməni görüşləri o vaxtdan formalaşıb. Ə.Cavad 1910- təxribatları, xalqın təşkilatlanması, Gəncədə cu ildən- 18 yaşından tolstoyçuluq əhval-ruhiy- “Difai”, “Müdafiə”, “Aləmi-mərkəziyyə” kimi yəsinə yiyələnib. Yəni ümumbəşəri məhəbbət, milli-siyasi təşkilatların yaranması, ermənilərin bərabərlik duyğusunu ifadə edib. Lev Tolstoyun Anadoluya dolması, türk kəndlərində qırğınların “Ilyas və onun arvadı” adlı bir hekayəsini törədilməsi, türk hökumətinin onları yeni dilimizə çevirib (”Səda”, /1911/), bəzi yaşayış yerlərinə köçürmələri, türklərin qaçqın məqalələri ilə tanış olub. 1913-cü ildən həyatı, Batumda qaçqınlara yardım komitəsinin başlayaraq rus poeziyasında K. Bolmant, A. yaradılması, Ə.Cavadın türk qaçqınlarına kömək Belı, A.Blok kimi simvolistlər görünüb. cəmiyyətini təşkil etməsi– bütün bunlar “Azərbaycanda isə simvolizmin dəyərli Ə.Cavadı ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni mühitə nümunələrini Əhməd Cavad yaradırdı” gətirib çıxaran amillər olub. (Professor N. Qəhrəmanlı). Ə.Cavad hind şairi Ə.Cavad və Gəncə mühiti. Şair 1906-cı R.Taqorun da yaradıcılığını öyrənməyə səy ildə 14 yaşında dilboz atın belində anası ilə göstərib... birlikdə Gəncəyə gəlib... “Gəldim Gəncəyə” Hüseyn Cavid və Əhməd Cavad: Onun şeirini yazıb. Gəncə Milli Komitəsi və gənclik Hüseyn Cavidlə tanışlığı Gəncədən, məktəbi- təşkilatının işində iştirak edən Ə.Cavad türk əsir- ruhaniyyədən başlayıb. 1909-11-ci illərdə Cavid lərinə qayğı və kömək göstərib. Rus ordusunun ona dərs deyib. 1912-ci ildə Ə.Cavadın müəl- Türkiyəni ərazi işğalları ilə hədələdiyi bir limi Abdulla Sur dünyasını dəyişib. Bu münasi- şəraitdə “Açıq söz” qəzeti üçün reportajlar hazır- bətlə H.Cavid məqalə yazıb, məqalənin içəri- layıb, çarizmin Qarsdakı, Ərdahandakı mövqe- sində isə Ə.Cavadın şeirindən parça verib... yini pisləyib, Türkiyənin tərəfdarı kimi çıxış Ə.Cavad isə H.Cavid və Ö.F.Nemanzadəni edib. Hətta ADR-in Gürcüstanda, Dağıstanda müdafiə edən məqalələrlə mətbuatda çıxış edib. fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi kimi H.Cavid və Ə.Cavad “Ədəbiyyat cəmiyyəti”nin diplomatik işlər görüb. Ə.Cavad 1920-ci illərin fəal üzvləri olub. əvvəllərinə qədər, əsasən, Gəncədə, Batumda, H.Cavidlə Ə.Cavad yaradıcılığının oxşar Tiflisdə yaşayıb. O illərdə də Bakıya köçüb. poetik xüsusiyyətlərindən yazılıb. Düz 1930-cu Ədəbi dərnəklərdə iştirak edib. illərə qədər. Ə.Nazim “Cavad-Cavid ədəbiyyatı” PERSOLANİA 141 ifadəsini işlədib. Halbuki onların fərdi üslubu Əhməd Cavad 1918-1920-ci illərdə 26-28 başqa-başqadır... Professor N.Qəhrəmanlı: ”Ca- yaşlarında Azərbaycan milli istiqlalının yorul- vid romantikdirsə, Cavad həm də reallıq aşiqidir. maz təbliğatçısı olub. M.Ə.Rəsulzadə onun yara- Caviddə fikir lirik qəhrəmandan göylərə yüksə- dıcılığına yüksək qiymət verib: “Milli qurtuluş lirsə, Cavadda mənəvi fikir özünə, çıxış nöqtə- hərəkatının, Azərbaycan ruhunun həssas tellərinə sinə qayıdır”. Və sair... təsir dərəcəsini əks etdirən milli şair Əhməd Əli Nazim ”Yeni Azərbaycan ədəbiyyatı” Cavadın 28 May İstiqlal Günü münasibətilə hür- məqaləsində H.Cavid və Ə.Cavadı bugünkü riyyət pərisinə müraciət etdiyi “Nədən yarandın” Azərbaycan burjuaziyasının tipik müəssisləri” parçası son dərəcə lirikdir”. Ə.Cavad milli Döv- adlandırıb. (Professor N. Qəhrəmanlı). M.Quli- lət Himnimizin mətnini yazıb. Onun şeirlərində yev onu B.Pilnyakla, M.Hüseyn Çolpanla müqa- kədər, ələm sızıltıları da var. Başa düşüləndir. yisə edib. M.Quliyev “cavadçılıq” “pilnyak- Doğma balası dünyasını dəyişib, cümhuriyyət çılığ”ın doğma bacısıdır” – deyib. Pilnyak da, devrilib, hakimiyyət bolşeviklərə keçib, müsa- Ə.Cavad da, – hər ikisi repressiya qurbanı olub... vatçılar, ittihadçılar, sosialistlər etibarsız sayılıb, O, “kamalçılıqda”, “gürcü millətçiliyi”ndə də təqiblər güclənib. Ə.Cavad fatalizmə, qaçılmaz- ittiham edilib. lığa haqq verib. Marksist tənqidçilər bu səbəb- Ə. Cavad və mətbuat: Sənətkar 1914-cü dən onu “subyektivizmdə”, “həyatdan narazı- ildə 22 yaşında “Açıq söz” qəzetinin müxbiri lıqda” təqsirləndirib. olub. Qəzetdə məqalə və şeirlər dərc etdirib. Əhməd Cavad poeziyasının güclü ideyası Şairi bu qəzetə yaxınlaşdıran M.Ə.Rəsulzadə və azadlıq və istiqlalla bağlı olub. (Bu, C.Cabbarlı onun milli ideyaları olub. “Tərcüman”– “Fikirdə, və A.İldırıma da aiddir). Onun 1918-ci il şeirləri, dildə və işdə birlik”, “Açıq söz” – isə “Türkləş- əsasən, azadlığa, ilk Azərbaycan Respub- mək, islamlaşmaq, müasirləşmək” devizini əsas likasının uğurlarına həsr edilib. Azərbaycan və götürüb. Bu da Əhməd Cavadı müsavat ideyala- ana mövzusu ilk dəfə Ə.Cavadın şəxsində işlə- rına, türkçülüyə, turançılığa yaxınlaşdıran daha nib. Sonra bu mövzunu Ə.Cənnəti, Ə.Müznib, bir ədəbi-estetik və siyasi qaynaqdır. Ümumiy- Ə.Yusif, C.Cabbarlı, M. Şəhriyar, M. Müşfiq, yətlə, Ə.Cavadın çıxış və məqalələri, əsasən, S.Vurğun və başqaları davam etdirib. “İqbal”, “Şəlalə”, “Açıq söz”, “Azərbaycan”, Müasirlik mövzusunda “At bu çadranı”, “Maarif və mədəniyyət”, “Arı”, “Maarif işçisi” “Bəs biz qardaş deyilmiyik”, “Ləzgi qızları”, kimi mətbuat orqanları ilə bağlı olub. “Axşamlar”, sosializm mövzusunda “Oktyabr”, Şeir yaradıcılığ: Ə.Cavad 1910-cu ildə “Qızıl əsgər nəğməsi”, “1 may bayramı”, bədii yaradıclığa başlayıb. İlk kitabı olan “Moskva poeması” və başqa şeirlərini yazıb. “Qoşma” 1916-cı ildə “Açıq söz” qəzetinin Partiyanın, zamanın sifarişi ilə inqilab, sosial- idarəsi tərəfindən nəşr edilib. 1919-cu ildə isə siyasi mövzulara da müraciət edib. şairin “Dalğa” toplusu çap olunub. Ə.Cavad, əsasən, heca, qismən əruz vəzn- Əhməd Cavad bədii yaradıcılıq metodu lərində yazıb-yaradıb. Poeziyasının əsas janrları etibarilə romantik ruhlu (ideyalı, təxəyyüllü) qoşma, gəraylı, müxəmməs, həcv, epiqram, ta- realistdir. O, romantik, simvolist, dekadent, rea- ziyanə və başqaları olub. Əhməd Cavad poezi- list şeirlər müəllifi kimi tanınıb. Şairin bədii dili yasında Şərq modernizminin təsirləri də aydın xalq dili, xalq kaloritinə, aşıq şeiri üslubuna, görünüb. ənənələrinə əsaslanıb. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, Əhməd Cavad və slavyan ədəbiyyatı: “Ə.Cavad daha ziyadə heca vəzni ilə lirik Sənətkar rus klassiklərini yaxından oxuyub. parçalar yazır və bu lirizmə eyni zamanda milli Xüsusilə onlardan tərcümələr edib. A.Puşkinin və siyasi həyəcan qatırdı”. Şairin poeziyasında “Kapitan qızı”, “Tunc atlı”, İ.Turgenevin “Ata- lirizm, bədbin və nikbin rənglər, fərdi və ictimai lar və oğullar”, V.Kinin “O tayda”, M.Qorkinin duyğular birləşib. “Mənim darülfünunum”, “Çocuqluq”, T.Şevçen- Mövzuları ana, Azərbaycan, azadlıq, istiq- konun “Kobzar”, “İşçi qadın” əsərlərini dilimizə lal, bayraq, milli ordu, 28 Mayıs, ay, ulduz, çevirib. Azərnəşrdə redaktor olarkən tərcümə işi təbiət, məhəbbət, gözəllik, ələm və kədər olub. ilə daha ardıcıl məşğul olub. Ə.Cavadın bugünkü Azərbaycan birliyi və siyasi Ə.Cavad və gürcü ədəbiyyatı: Şair gürcü idealının, ruhi yaşantılarının simvolları, dilini bilib. 1929-cu ildə nümayəndə heyəti: ümumən, Ay və Göygöldür. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, H.Cavid, C.Cabbarlı və M.Müşfiqlə birlikdə Gürcüstana 142 PERSONALİA gedib. 1934-1936-cı illərdə də Azərbaycan Mücadiləçi 1929-cu ili daha gərgin ke- Yazıçılar ittifaqının ezamiyyəti ilə orada olub. çirib. Həmin ildə onun əleyhinə “Cavadın yolu” Gürcüstanın gözəllikləri, Acarıstan və Abxazi- məqaləsi dərc olunub. Bu səbəbdən ”Şiddətli yanın əhalisi, həyat və məişətindən geniş bəhs protesto edirəm”, “İzah” məqalələrini yazıb. Sə- edib. 1915-1916- cı illərdə “Açıq söz” qəzetində nətkar 1928-29-cu illərdə 36-37 yaşlarında ”Acara məktubları” silsiləsini çap etdirib. “Pə- pantürkizmdə günahlandırılıb. Xırda burjua ya- ləng dərisi geymiş pəhləvan” əsərini dilimizə çe- zıçısı, fitnə və təxribat dövrünün nümayəndəsi virib. kimi qiymətləndirilib. O, bolşevizmin Türkiyə- Ə.Cavad və dünya ədəbiyyatı: Şairin yə, türkçülüyə, türk birliyinə hücum əlaməti tərcüməyə marağı 1920-ci illərin sonlarından olaraq “Türkiyə casusu” da adlandırlıb. başlayıb. Dünya ədəbiyyatı ilə təması, əsasən, Demək olar ki, bütün marksist tənqidçilər tərcümə vasitəsilə olub. Geniş tərcüməçilik Əhməd Cavadı günahlandırıb. (M.Quliyev, fəaliyyəti Azərnəşrə aiddir. 1930-cu illərdə rus M.K.Ələkbərli, H.Zeynallı, M.Hüseyn, Ə.Nazim və dünya ədəbiyyatından çoxlu tərcümə edib. və başqaları). Ə.Nazim onu “Müsavatın saray Mənbələrə görə, onun 1928–1937-ci illərdə şairi”, “burjua-qolçomaq və mülkədar ədəbiyya- ardıcıl tərcümə kitabları nəşr olunub. Ə.Cavad tının nümayəndəsi” adlandırıb. H.Cavidə “mür- V.Şekspirin ”Otello” pyesini mənzum formada, təce millətçi”, Ə.Cavada isə “müsavatçı” dam- (Haşım Vəzirov, Cəfər Cabbarlı, Xəlil İbrahim ğası vurulub. və H.Səbrinin tərcümələri də olub), “Romeo və İstiqlal mübarizinin ölüm yeri indiyə Cülyetta”nı mənsur şəkildə dilimizə çevirib. qədər bilinməyib... Narginmi?.. Bullamı?.. Qum Hətta “Yuli Sezarın” tərcüməsi üçün müqaviləsi adasımı?.. Böyük şormu?..Kim bilir... də olub. Şair K.Hamsunun “Aclıq”, B.Kinin “O F.Köçərli, Ələkbər və Xudadat tayda”, Koninin “Od uğrunda mübarizə”, F.Rab- Rəfibəylilər, M.Hadi və A.Səhhəti əslində bol- lenin “Qarqantua və Pantakruel”, Ş.Rustavelinin şevizmin ilk dalğası məhv edib. H.Cavid yaradı- “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” əsərlərini cılığı isə “idealist romantizm”, “subyektiv sənət Azərbaycan dilinə çevirib. tələqqisi” (görüşü) kimi dəyərləndirilib. 1937-ci Ə.Cavad və türk ədəbiyyatı: Sənətkar ildə onlara saxta ittiham irəli sürülüb. H.Cavid Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında və Ə.Cavad guya əks-inqilabi təşkilatın üzvü ilk əlaqə yaradanlardan biri olub, 1918-ci ildə olub. Dörd şəxs, H.Cavid, S.Mumtaz, S.Hüseyn Bakıya gələn türk ordusunu salamlayıb. Onların və Ə.Cavad heç kimin adını pisliyə çəkməyib. şərəfinə “Türk ordusuna”, “Bismillah” şeirlərini 1937-ci ilin mart ayında 45 yaşında yazıb. O, Müsavat MK və Gəncə şəhər şöbəsi Ə.Cavad Yazıçılar ittifaqının üzvlüyündən azad adından Ələkbər Rəfibəylinin ölümü münasibə- edilib. May ayında həbs olunub. Bir sıra gör- tilə nitq söyləyib, İ.Kaspiralıya məqalə yazıb, kəmli ziyalılarımızın məhkum nömrəsi 12493 ölümünə şeir həsr edib, onu yüksək qiymət- olub, 24-cü Əhməd Cavad. Şairin arxiv-istintaq ləndirib. Yaradıcılığının ana xətti türkçülük, dil, işinin nömrəsi 956702 olub. 12493/24 nömrəli iş din həmrəyliyi olub. “İstanbul” şeirinin də müəl- qovluğunda əllə yazılmış protokollar, şahid lifidir. ifadələri, hökm, arayış, çıxarış, məktub, zəma- Ə.Cavad 1912-ci ildə 20 yaşında türk nət, rus makinasında necə gəldi yazılmış ordusuna gedib, könüllü dəstəyə qəbul olunub. “Göygöl” şeiri saxlanıb. Ə.Cavad “Göygöl” Bolqarlara qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak şeiri ilə bərabər, “Kür” şeirinə görə də ittiham edib. 1912-13-cü illərdə Balkan müharibəsində edilib. olub. 1916-1918-ci illərdə Türkiyədə yaşayıb. Evini axtarış zamanı əmlak siyahısında 1923-cü ilin əvvəllərində Seyid Hüseyn, M.Ə.Rəsulzadənin şəkli, Kautskinin, Buxarinin Xəlil İbrahim, Cəfər Cabbarlı və Əhməd Cavad kitabları, H. Zeynallı və V. Xuluflunun bəzi həbs olunub. Guya müsavatçıların Türkiyəyə əsərləri, “Türk sözü” qəzeti, ”Dalğa” kitabçası, 3 keçməsinə yardımçı olublar. qeyd dəftəri, 15 müxtəlif məktub göstərilir. Ə.Cavad 1928-ci ildə 36 yaşında Türkiyə Şəxsi işindəki arayış bildirir ki, onlar məhv mətbuatında - “İstiqlal uğrunda” məcmuəsində edilib. Şükriyyə xanımın qızıl bəzək əşyaları, 7 10-15 şeirini dərc etdirib. Bu jurnalda Gültəkin, qızıl beşlik müsadirə olunub. Sonra da yoxa Ümgülsüm və Sənanın da şeirləri çap olunub. çıxıb. 12493/24 nömrəli iş 3 iyun 1937-ci ildə Latın qrafikasına keçməyin təşəbbüskarı da olub. açılıb, 25 sentyabrda bağlanıb. İlk istintaq 5 “Yeni türk əlifbaçılarına” şeirini yazıb. iyunda Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin PERSOLANİA 143

əməkdaşı general Ağasəlim Atakişiyev Bütün qasırğalara birləşməklə sinə gər! tərəfindən aparılıb. 12 oktyabrda hökm oxunub. Bu birlik qarşısında düşmən tük salacaq, tük! Oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şair Qucur iki sahili – Heydər Dədə, Atatürk! güllələnib. 4P–014316 nömrəli qərardadda Ümid körpüsü üstə dayanıbdır inamla cinayət işinin dayandırıldığı bildirilir. Dədə Heydər – Ata Türk!.. 1956-cı ildə bəraət alıb. Zəmanəti Hüseyn Ə.Cavad haqqında kitab, monoqrafiya, Musayev, Aleksandr Tuqanov, Hüsü Mamayev, dissertasiya və məqalələr yazılıb. Bu gün də ya- aktyor Ağahüseyn Cavadov verib. 1958-ci ildə zılır. Ə.Ağayev, B.Nəbiyev, Y.Qarayev, N.Ələk- sovet dövründə ilk şeirlər kitabı nəşr edilib. bərli, Ə.Saləddin, Y.İsmayılov, T.Mahmud, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulza- A.Abbas, R.Həsənov, N.Axundzadə, S.Gəncəli, də, Ə.Cəfəroğlu, A.İldırım və bir çox başqaları M.Aslan, A.Əliyeva, N.Yaqublu, S.Sərxanlı, vaxtilə Türkiyədə sığınacaq tapmışdı. “Yeni B.Əhmədov, A.Şərifzadə, K.Muradov, A.Şəri- Qafqasiya”, “Azər-türk”, “Odlu yurd”, “Bildiriş” fov, Ə.Əfəndiyev, T.Salamoğlu, A.Turan və baş- kimi orqanlar Türkiyədə çap olunmuşdu. qaları qiymətli kitab və məqalələrin müəllifidir. Ə.Cavadın da milli müstəqillik illərindəki Ə.Cavadın 1991-ci ildə Türkiyədə “Sən ilk kitabı (“Sən ağlama, mən ağlaram”) Türkiyə- ağlama, mən ağlaram” şeirlər kitabı, 1992-ci ildə də nəşr edilib (1991). Azərbaycan Kültür Mər- Azərbaycanda ikicildliyi, 2005-ci ildə Prezident kəzinin fəalı Sərvət Gürcan, Egey Universite- sərəncamı əsasında seçilmiş əsərləri çap olunub. tinin professöru İrfan Murad Yıldırım, Bakı 1992-ci ildə şairin 100 illiyi, 2012-ci ildə 120 Avrasiya Universitetinin professoru Seyfəddin illiyi qeyd edilib, yubileyinin keçirilməsi haq- Altaylı Ə.Cavad irsi ilə bağlı araşdırmalar apa- qında cənab İ.H.Əliyev Sərəncam verib (2012). rıb. Filosof-tənqidçi Asif Əfəndiyev deyib: Bolşevizmə, sinfi mübarizəyə xidmət “Azərbaycan bütövlükdə türk dünyasının tarixin arxivinə qayıdır... Milli mübarizəyə, is- düşünən beyni və ürəyi, Türkiyə isə onun sinəsi tiqlala xidmət tarixin şərəfli yaddaşına, çağdaş- və kürəyidir”. Yeri gəlmişkən, X. R. Ulutürkün lığa dönür. Ə.Cavad ömrü milli dövlətçiliyi- “Heydər Dədə–Atatürk” şeirindəki dəmir sətirlər mizin və ədəbiyyatımızın tarixi yaddaşında yol də nə qədər qürurlu, çağdaş gedir... Şairin yaratdığı ədəbi-ictimai və estetik Sədərək körpüsünə qanadlandı bir səhər, ənənələr bu günün yaddaşına, gəncliyin şüur və Üç addımda Türkiyə...Hər çınqılı bir gövhər. məfkurəsinə ötürülür... Ə.Cavad ömrü xa- Azərbaycan – Türkiyə!... Daş qala, qoşa səngər! tirələrdə, xalqımızın rəşadətli tarixində yaşayır...

Əlizadə Əsgərli (Azərbaycan)

______

144 PERSONALİA

СМЕТ КЕНЕСБАЕВ – 110

Института языка и литературы (был позднее реорганизован в Институт языкознания АН КазССР). Cмет Кенесбаев является автором при- мерно 250 научных работ, в том числе и од- ним из составителей и ответственным редак- тором Толкового словаря казахского языка. Ему принадлежит цикл работ по фонетичес- кой системе казахского языка, которые обо- бщены в разделе «Фонетика» коллективного труда «Современный казахский язык: фоне- тика и морфология». Его фундаментальный труд «Фразеологический словарь казахского языка» - первое подобное издание не только в казахском языкознании, но и в тюрколо- гии. В 1978 г. эта работа была удостоена Го- сударственной премии КазССР. Он также участвовал в составлении «Русско-казахского словаря», «Словаря лингвистических терми- нов». Исмет Кенесбаевич Кенесбаев (1907- В знак признания заслуг в области 1995) - учёный-филолог, лингвист-тюрко- тюркологии Кенесбаев был избран иностран- лог, академик АН КазССР (1946), вице-пре- ным членом турецкого лингвистического об- зидент АН КазССР (1947), директор Инсти- щества. Вместе с тем он является автором и тута языкознания АН КазССР (1947- соавтором учебников, учебных пособий по 1978), доктор филологических нaук (1945), казахскому языку для школ и филологиче- профессор (1946), заслуженный деятель ских факультетов ВУЗов. науки КазССР (1945) и Каракалпакской Кенесбаев участвовал в работе ЮСУ АССР (1977), лауреат Государственной пре- Международного конгресса востоковедов мии КазССР (1978). Кенесбаев является од- (Москва, 1960 г.), Тюркологических конфе- ним из основоположников казахского языко- ренций (Турция, 1966 и 1972 гг.) Много лет знания. Он исследовал проблемы фонетики, был Председателем объединенного Ученого фонологии, лексикографии, фразеологии, Совета по филологическим наукам АН Каз- истории литературного языка, прикладной ССР, зам. председателя Государственной тер- лингвистики, терминологии, орфографии. минологической комиссии при Совете Ми- Сформировал казахстанскую школу фразео- нистров КазССР, членом правления Совет- логов. Часть его работ посвящена вопросам ского Комитета тюркологов и научного Со- взаимоотношений языков народов бывшего вета «Закономерность языков социалисти- СССР, а также проблемам перевода. ческих наций» при АН СССР, Председателем В 1931 году Кенесбаев окончил Ленин- Президиума Казахского общества по градский институт востоковедения. Затем культурным связям с соотечественниками за по 1946 год преподавал в Казахском педаго- рубежом («Отан»). гическом институте. В 1946 году избран ви- Участник международных, всесоюзных це-президентом только что созданной АН и республиканских научных конференций и КазССР. симпозиумов по тюркологическим пробле- С 1947 по 1978 академик АН КазССР мам. Смет Кенесбаев работает директором Награждён орденами Ленина, Трудово- го Красного Знамени, Красной Звезды.

«Тюркология» PERSOLANİA 145

ROZA EYVAZOVA – 80

dafiə edib, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. 1996-cı ildə “Əf- qanıstanda türk mənşəli toponimlər” adlı doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini almışdır. Alimin yaradıcılığı çoxşaxəlidir. Onun elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi 200-ə yaxın əsəri dil əlaqələri, dilimizin tarixi və onomastikanın öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir: “Kişvəri Divanının dili” (1983), “Əfqanıs- tanda türk mənşəli toponimlər” (1995), “Orta əsr ədəbi dil əlaqələrinin Kişvəri əsərlərində təza- hürü” (1999), “Kişvəri Divanının dili (morfoloji xüsusiyyətləri” təkmilləşdirilmiş nəşri (2005), “Bakı urbanonimləri” (2010) “ Bir daha ana dilimizin adı haqqında” (2014), “Dəricə-azər- baycanca lüğət” (2017), “Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər” - təkmilləşmiş nəşri (2017). Qədim dövrə və dil əlaqələrinə aid 60-a yaxın məqaləsi və s. bir çox əsərləri bu qəbildəndir. Görkəmli şərqşünas, Nəsimi adına Dilçilik R. Eyvazova Əfqanıstanda və İranda eza- İnstitutu Elmi və Müdafiə Şuralarının üzvü, miyyətdə olduğu zaman dilçiliyin aktual prob- Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti lemləri ilə məşğul olmuşdur. ““Varlıq” və Cavad “Onomastika” cəmiyyətinin üzvü, Dilçilik İnsti- Heyət”, ““Varlıq” məcmuəsində aktual problem- tutunun “Sosiolinqvistika və dil siyasəti” şöbə- lər”, “Azərbaycan və fars dillərində ismin kate- sinin baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, qoriyaları”, “Azərbaycan-Əfqanıstan əlaqələ- professor Roza Hüseyn qızı Eyvazovanın 80 yaşı rinin toponimlərdə izi”, “Azərbaycan-Əfqanıstan tamam olur. toponimik paralelləri, onların arealları və leksik- Roza Hüseyn qızı Eyvazova 1937-ci il semantik xüsusiyyətləri”, “Əfqanıstanda türk aprelin 16-da Bakı şəhərində ziyalı ailəsində dillərinin araşdırılması”, “Əfqanıstanda türkdilli anadan olmuşdur. 1954-cü ildə Bakı şəhəri atalar sözləri”, “Əfqanıstanda türkdilli ədəbiy- Səbael rayonundakı 7 saylı məktəbi bitirmiş, hə- yat” və s. bu kimi məqalələrinin Azərbaycan- min ildə S. M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət İran, Azərbaycan-Əfqanıstan dil əlaqələrinin öy- Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) rənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. “Şərqşünaslıq” fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu Roza Eyvazova bir sıra kollektiv əsərlərin ildə oranı Azərbaycan dili və İran filologiyası əsas müəlliflərindəndir: “Azərbaycan toponimlə- ixtisası üzrə bitirmişdir. O, 1966-cı ilə qədər rinin ensiklopedik lüğəti” (2007), “Azərbaycan Bakının 1 saylı internat-məktəbində fars dili ədəbi dili tarixi” (2007) , “Azərbaycan dilinin fənnini tədris etmişdir. 1967-ci ildən Azərbaycan tarixi lüğəti”. SSR Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi işçi, böyük elmi Əliyevin “Nizami Gəncəvi - 870” 23 dekabr işçi vəzifələrində çalışmışdır. 1998-ci ildən 2011-ci il tarixli Sərəncamına əsasən, Roza 2014-cü ilə qədər Dilçilik İnstitutunun “Dil əla- Eyvazovanın təşkilatçılığı və redaktorluğu ilə qələri” şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmışdır. “Nizami Gəncəvi – 870” (məqalələr toplusu, Hal-hazırda Dilçilik İnstitutunun “Sosiolinqvis- Bakı “Elm və Təhsil”, 2012, 302 s.) kitabı çap tika və dil siyasəti şöbəsi”nın baş elmi işçisidir. olunmuşdur. R.Eyvazova 1978-ci ildə “Kişvəri Roza xanım ““Varlıq” dərgisində dilçilik Divanının dili” mövzusunda dissertasiya mü- məsələləri”, “Mənbələr əsasında qədim şərq dil- 146 PERSONALİA lərinin öyrənilməsi”, “Azərbaycan dili İrandakı konfrans və simpoziumlarda maraqlı çıxışları ilə türk etnoslarının dili kontekstində”, “Azərbaycan Azərbaycan dilçilik elmini ləyaqətlə təmsil və fars dillərində feilin quruluşca və mənaca etmişdir. növlərinin müqayisəli tədqiqi” və s. mövzularda Uzun illər səmərəli əmək fəaliyyəti ilə apardığı araşdırmalarla bərabər, bir neçə şeirlər bağlı SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti adından kitabının da müəllifidir: “Gəl dönək ötən günə” Oktyabr rayon Soveti İcraiyyə Komitəsinin 3 (2002), “Nağıl kimi şipşirindi bu dünya” (kol- mart 1988-ci il qərarı ilə “Əmək Veteranı” me- lektiv – 2003), “Rəngbərəngdir ləçəkləri çiçə- dalı ilə, Azərbaycan dilçilik elminin inkişa- yin” (kollektiv – 2003), “Şuşada ağlayan çiçək” fındakı xidmətlərinə görə və anadan olmasının (2005), “7 qəlbin vətən eşqi”(kollektiv – 2007) 70-illiyi ilə əlaqədar 17 oktyabr 2008-ci il № və s. 21/7 qərarına əsasən, Azərbaycan Milli Elmlər Roza Eyvazova 20-yə qədər kitab və məc- Akademiyasının Fəxri fərmanı ilə təltif edilmiş- muənin redaktorudur. Onun 3 kitabı Almaniya dir. 2012-ci ildə elm və mədəniyyət sahəsindəki elektron kitabxanasına salınmışdır. Roza xanım layiqli xidmətlərinə görə Almaniyada Nizami ekran-efirdə dilçiliyin müxtəlif problemləri ilə Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyəti İnstitutu bağlı silsilə çıxışlar etmişdir. Azərbaycan Tele- tərəfindən Fəxri fərmanla təltif edilmişdir. Roza viziyası onun haqqında “Ziyalı. Professor Roza Eyvazova 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Eyvazova (29.06.2016)” adlı film çəkmişdir. “Avropa Nəşr Mətbu Evi” mükafat komissiya- Gənc alim və kadrların yetişməsində Roza sının qərarı ilə istedadlı gənc alimlərin hazırlan- xanımın əməyi böyükdür. 10-a qədər aspirant və masında, Əfqanıstanda türk mənşəli toponim- dissertantın elmi rəhbəridir. 30-a qədər doktor- lərin, Şumerlərin tarixinin, Azərbaycan ərazisin- luq və namizədlik dissertasiyasının opponenti də azsaylı xalqların dillərinin tədqiqində olan sə- olmuşdur. Uzun müddət “Təfəkkür” Universi- mərəli elmi fəaliyyətinə, cəmiyyətdəki fəal ziyalı tetində “İran filologiyası”, “Azərbaycan ədəbi mövqeyinə, dilçilik elminin inkişafı tarixində dili tarixi”, “Azərbaycan dilinin tarixi qram- göstərdiyi xidmətlərinə görə “Ən yaxşı vətənpər- matikası”, “Onomastika” fənlərindən və seçmə vər tədqiqatçı alim” diplomu və qızıl medalı ilə fənn kimi “Kitabi- Dədə Qorqud” eposundan təltif edilmişdir. Roza Eyvazova gənc alimlərin mühazirələr oxumuşdur. yetişdirilməsində, vətən və xalq qarşısında Roza xanım Eyvazova Bakı, Ufa, əvəzsiz xidmətlərinə və elmin inkişafına verdiyi Moskva, Kabul, Tehran, Təbriz, Urmiyyə, İzmir, töhfələrə görə 2015-ci ildə “Tuti Bikə” mükafa- Muğla, İstanbul, Ankara şəhərlərində, Kiprdə, tına layiq görülmüşdür. Bosniya-Hersoqovinada, Macarıstanda, həmçi- Ömrünüz uzun, canınız sağ, uğurlarınız nin Respublika daxilində keçirilən beynəlxalq daim və davamlı olsun, Roza xanım!

Kamilə Vəliyeva (Azərbaycan) Mayil Əsgərov (Azərbaycan)

______

PERSOLANİA 147

ДЖАМАЛЬ КАМАЛЬ - 80

би хижрон» (Ночь разлуки), драму «Фарёд» (Стон) Халила Рзы, посвященного Насими, и ряд его стихов; произведение классика фран- цузской литературы Буалонинта «Поэтиче- ское искусство», произведения Уильяма Шекспира, А.С. Пушкина, Я. Райниса, Джа- лаладдина Руми, Сатима Улуг-заде и др. В 1989 году в Баку издательством «Язычы» был опубликован сборник стихов и поэма «Gunash chashmasi» (Родник солнца) с предисловием Бахтияра Вахабзаде. Стихи, вошедшие в сборник, переведены на азербай- джанский язык такими выдающимися поэта- ми, как Бахтияр Вахабзаде, Халил Рза и Ахад Мухтар. Изучив биографию Джамаля Камаля, можно убедиться, что его жизненный путь был достаточно сложным. Когда ему было всего три месяца, отца поэта объявили «вра- гом народа» и приговорили к смертной каз- Джамаль Камаль родился 26-го апреля ни. Нетрудно представить, какое влияние 1938 года в Шафирканском районе Бухар- позднее это горе разлуки оказало на сердце ской области. Народный поэт Узбекистана поэта: (1992). Член Союза писателей Узбекистана. В Ўттиз беш ёшида отам отилди, 1970-1972 годах был ответственным секрета- Уч ойлик чақалоқ эдим ўшанда. Ўша тун рем Бухарского отделения Союза писателей ошимга заҳар қотилди, Тақдир зарбасини Узбекистана, в 1972-1986 годах - аспирантом едим ўшанда. и научным сотрудником Института языка и Йўқ, деб қичқираман умрим борича, литературы АН Узбекистана. Занимался на- Лекин қисмат деган турмайди аяб. Ўттиз беш учными исследованиями в области строения йилдирки, ҳар ярим кеча Мени о тишадиде лирического стихотворения. В 1968 году воргасуяб… издательством имени Гaфура Гуляма опубли- (букв.: Отец был расстрелян в три- кован первый сборник стихов Джамаля дцать пять, «Олам кирар юрагимга» (В мое сердце вхо- Я был младенцем трехмесячным, дит мир). В стихах, вошедших в сборники В ту ночь в мою пищу положили яд, «Чўққиларга ёғилди ёғду» (В вершины пада- Я ощутил удары судьбы. ет сияние, 1970), «Тош туғёни» (Волнения Всю жизнь я «нет» кричу, камня, 1972), «Ҳасан ва ой» (Хасан и луна, Но судьба не знает жалости, 1974), «Қуёш чашмаси» (Родник солнца, Тридцать пять лет в каждую ночь, 1975), «Қадаҳ» (Тост, 1978), «Достонлар» Меня ставят к стенке…) (Поэмы, 1980), «Сувайдо» (сердце, любовь, Счастье, Аллах одарил человека терпе- возлюбленная, 1982), «Умидли дунё» (Мир нием и стойкостью. Однако душа не камень и надежды, 1988) «Аср билан видолашув» не железо, её все же мучает боль. В разлуке с (Прощание с веком, (2007), «Бош устина» (С Камалем в свои тридцать пять лет скончалась удовольствием, 2016), сумел объединить и мать поэта. традиции классической поэзии и современно- Отамдий дориник ўролмадим мен, го поэтического процесса. Онасизўссам-да, бўлмадиметим… Джамаль Камаль перевел на узбекский (букв.: отца я не видел, язык поэмы азербайджанских поэтов - Бах- Рос без матери, но не был сиротой…) тияра Вахабзаде о Мухаммаде Физули «Ша- 148 PERSONALİA

За этими словами кроется огромное го- любит правду. Он посвятил свою душу не ре, страдания. Они каплями, волнами про- представлениям об истине, а самой истине. никли в стихи Джамаля Камаля. Именно по- В творчестве Джамаля Камаля особое этому в его словах и выражениях есть стра- место занимают азербайджанские поэты. Его дания, мольбы, несбывшиеся мечты. поэма «Шаби ҳижрон», посвященная Фузу- Рано лишившись отца и матери, Джа- ли, стихотворная драма «Фарёд », посвящен- маль воспитывался у бабушки Махтоббиби. ная Насими, оставили прочный след в серд- Сначала учился в начальной школе в родном цах не только узбекских, но и азербайджан- кишлаке, затем в средней школе имени Абу ских поэтов. Али ибн Сина в Чандыре, по окончании ко- Джамаль Камаль перевел более сорока торой поступил в Бухарский государствен- произведений с русского, персидского, анг- ный педагогический институт. С увлечением лийского языков. Большинство из них – ше- он читал произведения мировых классиков, девры мировой классики: двенадцать драм таких, как Низами Гянджеви, Алишер Навои, Шекспира, поэмы Низами Гянджеви, вошед- Руми, Шекспир, Байрон, Бальзак, Стендаль, шие в его «Хамсу», «Мантик ут-тайр» и Виктор Гюго, Лев Толстой, Михаил Шоло- «Илохийнома» Фаридиддина Аттара, шести- хов. томный «Маънавийи маснавий» Джалалад- Любовь к литературе выводит его на дина Руми. Перечислить эти произведения путь творчества. Он начинает писать стихи. легко, однако какой же это ответственный и Хочется особо отметить, что в его творчестве тяжкий труд! Именно поэтому поэт за пере- не прослеживается двуличие, присущее мно- вод «Маснавий” удостоин золотой медали гим творцам того периода. Как опасность, т.е. Руми Министерства культуры Турецкой Рес- страх, становится занавесом для души каю- публики и государственной награды Иран- щегося, любовь - для захида (отрекшегося от ской Исламской Республики. мира), нравственное состояние - для мушта- В последние годы по инициативе руко- ка (страстно желающего), так стихи стано- водителя Азербайджанского культурного вятся занавесом для души поэта, любящего центра имени Гейдара Алиева Самира Абба- славу. И тогда он отдаляется от совести, те- сова были опубликованы поэмы Низами Гян- ряет контроль над своим сознанием, душой. джеви «Махсан аль-Асрар», «Лейли и Медж- По этому поводу Джамаль Камаль пи- нун». С Азербайджанским культурным цен- шет: тром имени Гейдара Алиева подписано со- Шоирсў зайтганикелар дунёга, Инда- глашение о переводе на узбекский язык всех май, жим туриш – шоиргаўлим. Қайситоқ- поэм «Хамса» великого азербайджанского қаборай, қайсидарёгаТовушлар гатўлиб кет- поэта и мыслителя. На очереди «Искендер- ганда кўнглим?..(букв.: Поэт рождается, чтоб наме», состоящая из двух частей - «Шараф- сказать слово, наме» и «Икбал-наме» Молчание – смерть для поэта. Пользуясь возможностью, хотелось бы К какой горе, к какой реке мне идти, выразить признательность узбекского чита- Когда душа моя полна звуков?..) теля Азербайджанскому культурному центру Это есть то самое состояние поиска. в лице его руководителя Самира Аббасова за Местонахождение поэта, отдалившегося от вклад в развитие дружбы, литературных и данного состояния, застой, не стоит ожидать культурных связей между нашими братскими от него ничего нового. Джамаль Камаль смог народами. сберечь себя от подобного состояния. Он Работа по доведению до узбекского чи- искренне трудился на пути истины. В десят- тателя великого произведения «Хамса» Ни- ках его стихов, таких, как «Файласуф билан зами – выше всяких похвал и наград. Ибо суҳбат» (Беседа с философом), «Сувайдо» главной идеей и девизом «Хамсы» являются (сердце, любовь, возлюбленная), «Қўғир человечность, любовь, преданность и чувство чоқлар» (Куклы), «Клубатра», «Гамлет», стыда. «Хурофот» (Суеверие), «Шоирга» (Поэту), Переводы Джамаля Камаля отличаются «Отам» (Мой отец) воспевается любовь к полным соответствием по форме и содержа- свободе и истине. Потому что он поистине нию оригиналу, и в то же время их прекрас- ный язык, привлекательный стиль и притяги- PERSOLANİA 149

вающая мелодичность на узбекском напоми- составляют весомую часть творчества Джа- нает оригинальное произведение. маля Камаля. В 1971 году он успешно защи- Джамаль Камаль перевел несколько тил кандидатскую диссертацию на тему жемчужин восточной литературы, возвы- «Композиция в лирической поэзии». шающей до Истины, способной исцелять дух Любимый поэт, крупный переводчик и душу человечества, приобщив к ним широ- Джамаль Камаль творит, не боясь никаких кие круги читателей. Трудно переоценить его трудностей и лишений. Человек, который заслуги в сфере духовно-нравственного вос- перевел труды Шейха Низами Гянджеви, питания. Аттара, Руми, Хазрета Али, должен быть Джамаль Камаль - искусный мастер именно таким, обладать высокими духовно- слова, умелый переводчик, знающий литера- нравственными и волевыми качествами. туровед и стиховед с тонким вкусом. Как Мы желаем нашему любимому поэту говорил известный узбекский литературовед долгих лет жизни, здоровья, и пусть ему все- Ибрахим Хаккул, он ученый из поэтов, поэт гда сопутствуют вдохновение и творческий из ученых. Научные исследования и статьи успех.

Гулбахор Ашурова (Узбекистан)

______

TÜRKOLOGİYA

№ 2 2017

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir. 2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur. 3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14, interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm). 4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir. 5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3 dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır. 6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir. 7. Məqalələrin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istifadə ardıcıllığına görə nömrələnməli və mətndə işarələnməlidir (məsələn; [1] və ya [1.21]). 8. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir. 9. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur. 10. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

Məqalələrin nəşri pulsuzdur. Əlyazmalar geri qaytarılmır. Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail ([email protected]). 2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области. 3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman – 14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см). 4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес. 5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным. 6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет. 7. Представленный в конце статьи список использованной литературы должен быть составлен в последовательности ис- пользования и отметок в тексте (например: [1] или [1.21]). 8. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность. 9. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии. 10. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются.

Статьи печатаются бесплатно. Рукописи статей не возвращаются авторам. Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages. 2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed. 3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14- point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom). 4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper. 5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents. 6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years. 7. All bibliographical references given at the end of the papers must be numbered according to the use order and marked in the text. (for example: [1] or [1.21] ). 8. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the actuality of it. 9. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff. 10. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published.

Publication of papers is free of charge. Manuscripts are not returned. The contents of the materials reflect the personal position of the author.

TÜRKOLOGİYA 151

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahə- lərinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya” jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir. Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

______

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюрколо- гический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире, будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция журнала «Тюркология»). Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

______

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office of the journal of "Turkology"). All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

______

152 TÜRKOLOGİYA

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ! Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş: - fərdi qaydada (nağd şəkildə); - müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür. Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ Azərbaycan vətəndaşları üçün: Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi VÖEN: 1401555071 M/h: AZ41NABZ01360100000000003944 Kodu: 210005 S.W.İ.F.T. CTREAZ22 Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu VÖEN: 1300331751 Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405 Büdcə səviyyəsi kodu: 3 Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4 номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €. Оплата: – в индивидуальном порядке (наличная оплата); – банковским переводом. Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ» Для иностранных граждан: Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал) ИНН: 9900001881 M/h AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751 ИНН: 1301937531 Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216 Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS! The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within the country, and 40 € for international sales. Payment is possible: – individually ( cash); – through the corresponding bank departments. Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY” For foreign citizens: Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch TIN: 9900001881 C/A: AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.I.F.T: IBAZAZ2X Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN: 1300331751 TIN: 1301937531 USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216 EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal

Direktor H.Abıyev İcraçı redaktor N.Səfərova Kompüter tərtibçisi S.Həsənova Azərbaycan mətninin redaktoru S.Əliyeva Rus mətninin redaktoru R.Salehova İngilis mətninin redaktoru K.Hacıyeva

Formatı: 70x100 1/16 . Həcmi: 9,6 ç.v. Tirajı: 400 nüsxə. Sifariş № 47. Qiyməti müqavilə əsasında.

«Elm» RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir. (İstiqlaliyyət, 28)