Shkodër, 4 Nëntor 1990, Kremtimi I Eukaristisë Që Sfidoi Diktaturën At

Home , Arshi Pipa, Kalldrun

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE Botues; Vasel GILAJ, Viti i botim XX, Nr 57, Çmimi 2 USD, New York Mars 2016 [email protected]

Shkodër, 4 nëntor 1990, kremtimi i Eukaristisë që sfidoi diktaturën FAQE 14-19 At Gjergj Fishta, patrioti i madh, penda e artë e kombit shqiptar FAQE 21-26 Kolë Miri Dedvukaj, simbol i besës dhe traditës malësore FAQE 27-29 Rrok Nikçi, kelmendasi që vlente më shumë se dy qeveri FAQE 30-33 Tonin Marinaj, malësorët antikomunistë që votojnë si socialistë FAQE 30-33 Kisha dhe xhami në Tuz Festivali i Këngës e Valles Shqiptare në Amerikë, 25 vjet një urë lidhëse midis Malësia e vendlindjes dhe diasporës Madhe dhe 30

FAQE 48-51 Lufta e Vraninës dhe akti xhamitë e saj heroik i Oso Kukës (1862) FAQE 36-39 NENTOR 2015 2

Ju fton të kontriboni, për promovimin dhe mbrojtjen e vlerave të patjetërsueshme që trashëguam si amanet nga të parët!

Studio profesionale arti Gjithçka që ju duhet në fushën e krijimtarisë, punë dedikuese, reda- ktime, ide-koncept, art-designer, gazeta dhe revista. Garantoj profe- sionalizëm dhe korrektësi E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, NENTOR 2015 3 Malësia e katolikëve dhe myslimanëve jatë kohës kur po kryhej pozicionimi i popullit shqiptar, sipas dokumenteve të asaj kohe, dhe konkretisht atyre austro-hun- Ggareze. Përkatësisht gjatë viteve 1878-1913 gjendja e përkatë- sisë myslimane në territorin ku shtrihej Malësia e Madhe, me logjiken kokëfortë të shifrave kemi këtë të dhënë, Kelmendi ne vitin 1901 kishte të islamizuar 3-4% të popullsisë së saj. Gruda në vitin 1900 kishte të konver- tuar në myslimanë plot 60 për qind. Kastrati, gjatë periudhës 1878-1901, banorët e saj kishin përvetësuar besimin islam në masën 14-20 për qind. Shkreli, në vitin 1904 kishte të besimit islam 16 për qind të popullsisë së saj, ndërsa Hoti, pjesa e Traboinit, ne vitin 1901 kishte vetëm 50 perso- na të besimit mysliman. Rapsha, kishte vetëm 3 për qind të islamizuar, ndërkohë që aktualisht përbërja fetare ose përkatësia religjioze e 60 mijë banorëve të Malësisë së Madhe, së bashku me ata që kanë mbetur në Tuz dhe rrethinat e saj, në shtetin e Malit të Zi është pothuajse e barabartë 50 për qind janë katolikë dhe kaq janë myslimanë. Por me një veçori, 50 përqindëshi i popullsisë myslimane është me tendencë të dukshme rritjeje, kryesisht për shkak të emigrimit. Një numër i kon- siderueshëm i banorëve që i përkasin besimit katolik e shohin gjithnjë e të pamundur jetën në këto zona. Situatat gjithnjë e më të pavaforshme ekonomike dhe vështirësitë që sa vijnë e pësojnë rëndim, i ka detyruar ata të braktisin vendin e tyre, për të kërkuar të ikin ku jetohet më mirë. Myslimanët me shumicë popullsie jetojnë në Rranxat e Malësisë, siç janë; Reçi, Kopliku, Grizha, Gruemira, Gruda në Malin e Zi. Kjo përqindje në rritje e banorëve me përkatësi myslimane e dëshmon më së miri ekzis- tencën e 30 xhamive në këtë zonë. Duke ndjekur logjikën e përllogaritjes i bie që një xhami t’i përkasë njëmijë banorëve. Por ajo që e bën më interesant këtë panoramë të përkatësisë fetare, shpërndarjes dhe shifrave, është se në territorin e Malësisë së Madhe, ka gjithashtu edhe 30 kisha, nga të cilat 29 janë kisha katolike, dhe një është kishë ortodokse. Faktet me gjuhën e tyre, dhe situata me logjikën e ftohtë të reales dëshmon këtë gjendje, jep këto tregues, ravijëzon këtë panoramë të përkatësisë fetare në Malësinë e Madhe. Ballafaqimi i fakteve në rrafshin historik, përmbys- ja numerike janë dëshmi e një erozioni human dhe religjioz. Ata që ikin dhe ata që rrinë, janë ata që vendosin mbi fatin e shifrave dhe fakteve. EDITORIAL NENTOR 2015 4 DOSSIER E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR,

Xhamia Ebu Beker, Shkodër NENTOR 2015 5 Malësia e Madhe dhe 30 xhamitë e saj

e tjetri kristian…Por dalngadalë ky kon- 1.Xhamia e Koplikut , mendohet se vertim besimi me “hile” që historia e njeh është një ndër xhamitë më të vjetra të si “laramanizem” ,filloi të mos jetë thjesht ndertuara në trojet e Malesisë. Sipas go- laramanizem ,por të marrë formen e një jdhenave themelet e para të një xhamie konvertimi real të besimtareve katolik në kanë qënë hellur në vitin 1671 , por duke musliman… Ky ndryshim besimi u bë më i u bazuar te një gur i gjetur në themelet e theksuar , veçanarisht në katundet e fsha- xhamisë së vjeter në lagjen Llazan ,nder- trat e zonave fushore të Malesisë së Madhe timi i xhamisë na çon 100 vite më pas , ,ku qendresa në fushë të “gjallë” ishte më e veshtirë se në zonat ku banoret kishin Nga Ndue BACAJ aleat të perhershem malet , “çerdhet” natyrale ku u ruajt më shumë se askund egjithse Malesia e Madhe si tjeter jo vetem besimi mbi pesëmbëdh- shumica e trojeve Shqiptare jetë- shekullore Kristian-Katolik ,por edhe Mu pushtua nga perandoria vlerat e virtytet më të mira të shqiptarisë Turko-Osmane në vitin 1479 , perqafimi si ; besa ,bujaria ,burrëria ,doket , zakonet i besimit Islam nga popullsia e Malesisë , atdhedashuria dhe simboli i saj flamuri ishte më i ngadalshem se në asnjë trevë kombetar i Gjergj Kastriotit Skenderbeu tjeter shqiptare . Madje edhe kur filloi . Per ruajtejn e ketyre vlerave e virtyteve islamizimi i popullsisë (shek.XVII-XVIII) shqiptare –europerendimore me aromë në Malesi ai më shumë ishte “laraman- lirie , malësoret luftuan e qendruan per izem” se i vertet . Keta “laraman” fetar shekuj kunder pushtuesit turko-osman në hyqametin Osman u regjistronin me duke derdhur lumenjë gjaku , dete djerse emer musliman ,ndersa në familje , në , oqeane mundi , privimesh e sakrificash fis e shoqeri ishin me emer dhe me rite të panumerta . Janë pikrisht keto aresyet kristiane - katolike. Ky laramanizem atyre që në Malesi të Madhe historia e nder- malësorëve që e pranuan u lehtesonte timit të xhamijave është shumë e vonë sadopak taksat e renda që hyqameti në krahasim me trevat e tjera shqiptare turko-osman u vendoste jomuslimanëve ,(veçanarisht në disa treva të Shqiperisë ,si dhe u siguronte ato të drejta pronësore së mesme e të jugut)… e jetsore që turko-osmanet ju a jepnin Xhamiat më të vjetra të ndertuara në muslimaneve dhe ju a mohonin “kaur- Malesi të Madhe , sipas trashigimisë go- rave”…Në keto kushte mbijtese brenda jore (ndersa të dokumentuara thuajse nuk Xhamia Aliaj një familje njeri vëlla “shkruhej” musliman ekzistojnë) : NENTOR 2015 6

në vitin 1771.(historinë e kesaj xhamie do disi vonë, në vitin 1902 . Per ketë ne men- 26.Xhamia - Hysaj-Rrafsh-Vorfë lexoni më poshtë..) dojmë se themelet e një xhamie ketu me 27.Xhamia - Kullaj 2. Xhamia e Dinoshes –Grudë , sipas goj- siguri duhet të jenë shumë më të hershme 28.Xhamia - Boriç i Madh dhënave që qarkullojnë edhe sot kjo xhami ,ndersa viti i shenuar në gur ose është viti 29.Xhamia - Qafë-Gradë ështe ndër më të vjetrat e ndertuara në i ndertimit të një xhamie të re ,ose eshtë 30.Xhamia - Kuç-Reç. Malesinë e Madhe ,dhe thuhet se është një rindertim i kesaj xhamie.. Në Malesi të Madhe perveç Xhamiave ndertuar ndertuar në vitin 1770. 8. Xhamia e re e Tuzit , është ndertuar është e ndertura prej qindra vitesh edhe 3.Xhamia e Ktoshit ,mendohet se është në vitin 1907. një Tyrbe e njohur me toponimin Tyrbia ndertuar në vitin 1780. Vlenë të shenohet se pas vitit 1900 u e Aliajve (Bajzë- Kastrat) . 4.Xhamia e Zagores i ka fillimet e nder- ndertuan xhamia në shumicen e fshatrave Ftkeqesisht historia e Xhamija të vjetra timit në vitin 1790 . Per ndertimin e kesaj të Malesisë ku banonin malësor të besi- (para vitit 1912) nuk ekziston e dokumen- xhamie ka një gojdhënë interesante që mit musliman , si në Repisht , Reç , Lohe tuar ,veçse e trashiguar nga gojdhena lidhet me një djalë prej Bzhetet nga fisi i e Siperme ,Lohe e Poshtme (Gradeskije) ,edhe ato shpesh mjaft të mjegulluara. Kjo Malotajve me emrin Tomë Luc Malota , i , Koplik i Siperm ,Gruemirë , Jubicë e është fare e kuptueshme pasi në pergjithsi kishte një inteligjencë të jashtezakonshme tjer. Keto xhamia ,por edhe të tjerat më shumica e hoxhallarëve vendas ishin të ,dhe per ketë shkollohet dhe qeveria të hershme gjatë regjimit komunist 1945- pa-arsimuar ,gjithashtu pushtuesi Turko- turko-osmane i kerkon të bëhet musliman 1990 në Shqiperinë politike , veçanarisht Osman duke qënë në luftë të perhershem ,duke i premtuar edhe postin e “Vezirit”. në vitet 1967-1968 të çmendurisë ateiste me malesoret liridashes ,nuk ka pasur Ky djalosh nga Bzheta pranon propozimin keto objekte kulti ,ose u tjetersuan ose u interese të dokumentoj historinë e ketyre e qeveritarëve turq dhe behet musliman shkatërruan ,një pjesë e të cilave nuk u objekteve të kultit ,që në pergjithsi nder- duke ndryshuar emrin nga Tomë në Meh- rindertuan më as pas vitit 1990 ,kur u rre- timi i tyre lente shumë per të deshiruar… met (diku thuhet Ahmet) Lucë Malota. zua regjimi komunisto-ateist në Shqiperi.. Ndryshimin e besimit Toma e kishte bëre Nderkohë gjatë ketyre 25 viteve (1990- duke u kerkuar turko-osmanëve plotë- 2025) u ndertuan dhjetra xhamia të reja simin e dy kerkesave: E para ; ndertimin edhe në fshatra që nuk kishin pasur kurr e një ujesjellesi që do tu sillte uje banoreve objekte të tilla kulti.. të Bzhetes nga Dragani (Xhaj) -në Bzhetë. Xhamiat (aktuale) të Malesisë së Edhe sot gjinden tubat e qeramikes të Madhe “Etnike” të cilat po i “listojmë” me ketij ujesjellesi.. E dyta Toma u kerkoi emrat e vendeve ku janë të ndertuara dhe autoriteteve turke që në Zagorë ku ishte sherbejnë… një xhami e vogel ti lihej një sasi toke- 1.Xhamia - Dinoshë livadh ,që kur të shkonte per tu falur e 2.Xhamia - Milesh kryer adetet të kishte vendin e tij per të 3.Xhamia - Tuz lidhur kalin ai dhe ata që do ta shoqeronin. 4.Xhamia e “Nizamit” - Tuz Edhe sot afer xhamisë së vjeter të Zagores 5.Xhamia - Koder-Budan gjindet një tokë që njihet me homonimin 6.Xhamia - Karabushkopolje “Livadhi i Malotes”. Sipas gojdhenes kjo 7.Xhamia - Vrane “ngjarje” ka ndodhur nga fundi i shekullit 8.Xhamia - Vllanë XVIII-v.1790), kohë kur të pakten kishte 9.Xhamia - Matagush një xhami në Zagor .Megjithëketë një 10.Xhamia - Aliaj gur në formë pllake në muriet e vjetra të 11.Xhamia - Marshenj xhaminë së Zagores tregon si vit ndertimi 12.Xhamia - Zagorë vitin e vonë 1904 (ne mendojmë se ky eshtë 13.Xhamia - Gradeskie viti i rindertimit e jo ndertimit).. . 14.Xhamia - Koplik i Siperm 5.Xhamia e Nizamit –Tuz ,mendohet se 15. Xhamia - Llazan (qyteti Koplik) themelet e ndertimit të saj i perkasin vitit 16.Xhamia - Mehaj (qytet Koplik) 1860.. dhe ishte ndertuar per të kryer adete 17.Xhamia - Kalldrun e fesë islame ,nizamet turq që sherbenin 18.Xhamia - Jubicë ketu… 19.Xhamia - Çesme – Grizhe 6.Xhamia e Aliajve –Bajzë, sipas disa 20.Xhamia - Demiraj trashigimive gojore është ndertuar rreth 21.Xhamia - Balshaj

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, vitit 1880. 22.Xhamia - Ktosh 7.Xhamia Marshenjit – Kastrat ,është 23.Xhamia - Grudë – Gruemirë një xhami që sipas një guri të gjetur në 24.Xhamia - Gruemirë Xhamia Koplik i Sipërm murin e saj ,tregohet se është ndertuar 25.Xhamia - Linaj-Ekç NENTOR 2015 7

Në keto kushte ne menduam ta shoqero- në kalendarin gregorian që kemi jmë ketë “shenim historik” të objekteve sot tregonte se nga viti 1771 në të kultit me një histori të shkurter të trojet e Kolikut ishte ndertuar një Xhamisë së Koplikut (Llazan) dhe Tyrbes Xhami ,ku permasat dhe matri- së Aliajve-Katrat.. ali ndertimor i saj nuk ishin të shenuara , ndersa ne duke ditur XHAMIA E KOPLIKUT se Kopliku ishte ndër qender- Xhamia e Koplikut që shohim sot e banimet më të medhaja të asaje ndertuar në vitin 1993 si Institucion kohe në krejt Malesinë e Madhe, besimi ka një histori qindravjeçare, his- (Pamvaresisht emertimeve të tori që rrezaton jo vetem besim ,por edhe kohes si: Kopernik, Kopolniko atdhedashuri të ketyre banoreve që me ,Koponiko e deri tek Kopilik e “bekimin” e vetë Zotit zgjodhen një rrugë Koplik që është sot) ,mendojmë tjeter besimi nga ajo që kishin keto troje se xhamia duhet të ishte një per shumë shekuj me rallë para pushtimit ndertim “impozant” per kohen. Turko-Osman... Xhamia e Koplikut sipas Xhamia e asaj kohe ka qënë e shume gojdhenave (të pa dokumentuara) ndertuar në trojet e lagjes së Xhamia Koplik ka si fillim te saje vitin 1671 . Ndersa para sotme Llazan. Mbi themelet e hershme protesten e dates 16 qershor 1878 që u der- disa koheve ka ekzisuar një gur i shkruar të ketije ndertimi të parë , me siguri janë gohej Fuqive të medha të Europes së ko- (skalitur) në turqishten e vjeter, shkrimin kryer rikonstruksione gjatë shekujve dhe hes dhe Stambollit , gjenden edhe emrat e të cilit duke “kthyer” nga kalendari arab moteve , ku ky objekt kulti u qendroi for- e bajraktarit famemadh të Koplikut Sokol tunave deri në vitin 1967 kur çmenduria Mustaf Bajraktari dhe vojvodeve Meto ateiste e komunizmit shqiptare,arriti Dema , Abdyl Kurti dhe Mem Shabani... kulmin... Per Xhamin e Koplikut ka pasur (Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare gjithnjë gojdhena të mrekullueshme ,ku .. ,1878 – 1912 , fq.35). Gjithashtu edhe pas krahas lutjeve dhe faljeve të besimtareve Lidhjes se Prizrenit figurojnë disa tubime musliman të Koplikut dhe besimtareve në oborrin e Xhamisë të Koplikut në mbro- të tjere musliman të fshatrave per-rreth, jtje të ketije organizimi mbarë shqiptar. kjo xhami është njohur edhe si qender Ndersa gjatë viteve 1912-1918 e veçanar- arsimimi (per nivelet e kohes) ,por mbi të isht gjatë vitit 1920 nga oborri i ketij objek- gjitha është njohur edhe si Institucion që ti kulti u “bekua” qendresa e luftetareve kishte në themel Paqen, Faljen , Bashke- koplikas në mbrojtje të trojeve tona nga jetesen dhe Harmonin në mes besimtareve shovenet Serbo-Malazez e tjer.. Madje në të ndryshem , por vellezer të një gjaku , një histori ka mbetur edhe tubimi në oborrin gjuhe dhe kombi.. Xhamia e Koplikut në e Xhamisë së Koplikut me date 12 Nentor të gjitha koherat e mira ,por edhe të vesh- 1943 ,ku u formua edhe Beslidhja e Male- tira ,veçanarisht gjatë shekullit XIX ,dhe sisë së Madhe ,Rranxave dhe Postribes gjysmes së parë të shekullit XX , ka qënë ...Që siç dihet ketu u muaren vendime edhe një vend takimi i kreneve ,prijesve të rendesishme, që trevat e Beslidhjes dhe burrave të urtë të Malesisë së Madhe të mos beheshin palë ; as me fashizmin si e më gjërë ,me qellim organizimin e mbro- pushtues ,dhe as me Komunizmin preten- jtjes të trevave të Malesise e Shqiperisë dues ,pasi siç shkruhet në dekumentet e që rrezikoheshin nga pushtues e lakmues Beslidhjes ,që të dy keto ideologji ishin dy të ndryshem...Kujtojmë se në keto tubime anet e të njejtes medalje, antishqiptare para Xhamisë kanë marrë pjesë jo vetem e antidemokratike.... (“Beslidhja e Male- patriot e nacionalist të besimit musliman sise Madhe “Kujtime ,Mul Deli Bajraktari ,por edhe si vellezerit e tyre katolik. His- ,fq.84-86 ) .. etjer. Mjerisht sot rrenojat e toria na kujton ndër të tjera ; nenshkrimin Xhamisë me historinë rreth 250 vjeçare e protestes kunder Kongresit të Berlinit (apo më shumë ,por të padokumentuar) ,dhe mbeshtetjes së Lidhjes shqiptare të nuk janë më “disponibel” ,por fatemire- Prizrenit per ruajtjen e terësisë së trojeve sisht siç dihet që nga viti 1993 (pasi ko- shqiptare nga lakmit e fqinjeve sllav e munizmi dhe ateizmi u rrezuan) në qytetin më gjërë. Në mes nenshkrimeve të per- e Koplikut është ngritur një Xhami e re faqesuesve , kreneve e burrave të urtë të nga ndertimi ,por e vjeter dhe e pasur si Malesisë Madhe ,Shkodres e më gjërë në Institucion besimi , harmonie e bashke- NENTOR 2015 8

Xhamia Aliaj

jetese shembullore nderfetare .. E ndersa ,me të cilin banoret katolik para qindra den famëmadh Zenel Shabani i cili punoi shumica e banoreve të qytetit Koplik është vitesh kishin një trung të perbashket , vetë dy qemeret e mëdhenjë të kishes me i besimit Musliman ,vetem rreth 400 meter gjëra keto që nuk harrohen ,pasi kanë mjeshtri të rrallë. Po keshtu ndihmuan “karshi” kesaj Xhamie qendron hijeshem sherbyer per një bashkëjetesë të shkelqyer edhe banoret katolik të Bajzes sivëllezërit edhe Kisha e Shen Gjon Pagzorit , ku në mes banoreve të kesaj treve ,të “lid- e tyre musliman të Aliajve , kur keta nder- keto dy Institucione Kulti “permbushin” hur” edhe me kumari ,miqësi ,probatini e tuan xhaminë në vitet 1900-1902 , në token më së miri “infrastrukturen”e Besimit e dashamirësi. Në vitet 1886-1889 ,kur në që kishte i falur ketij objketi kulti i madhi Qytetrimit të Koplikut , Malesisë Madhe Bajzë kishte filluar rindertimi i kishës patriot Zenel Shabani. Xhamia me gjithë e më gjërë ,duke sfiduar edhe dashakeqet famulli kushtuar Shen Pjetrit e Shen fortunat që ka kaluar per më shumë se e shqiptareve që mundohen të na pengojnë Palit ,disa ushtar turq kerkuan të nda- një shekull,ajo është sot e rindertuar po aty në rrugen tonë ,per të zënë vendin që na lojnë me forcë ketë rindertim ,por trimat ,pranë Tyrbes e cila është shumë vite më takon në BE (Bashkimin Europian)... e Aliajve u dolen në krah dhe mbrojten e hershme se xhamia ,ndaj ne menduam sivëllezërit të tyre katolik , rindertues të të fokusohemi te ky objekt kulti , Tyrbja

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, TYRBJA E ALIAJVE kishes. Gjithashtu fisi musliman i Aliajve e Aliajve ,i vetem objekt kulti i ketij lloji Prej qindra vitesh në mes Kastratit të ndihmoi edhe matrialish per rindertimin në Malesinë e Madhe , ku edhe kjo Tyrbe sotem me shumicë të besimit katolik ,ba- e kishes së Bajzes ,ku nga kjo ndihmë e ka rilindur (aty ku ishte) në keto vite të non edhe fisi i njohur musliman i Aliajve burrat që ndihmuan po dallojmë vojvo- demokracisë.. Tyrbja e Aliajve ka qënë NENTOR 2015 9

Tyrbja me emrin e mirë që ka fituar ndër mote ka qënë shëndërruar edhe në një vend pelegrinazhi nga besimtarët e njerzit e tjer në nevoja që mendonin se ketu gjenin derman .. Mjerisht shkelqimi i kësaj Tyrbe si i të gjitha objekteve të tjera të kultit filloi të venitet me ardhjen në pushtet të të pafeve komunist (me 29 nentor 1944), të cilet në çmendurinë e tyre ateiste arriten kulmin në vitet 1967-1968 ,kur ndaluan besimin me ligje dhe shkatërruan Tyrben e Aliajve ,si shkatërruan edhe Xhaminë në Aliaj ,dhe objektet e tjera të kultit në të gjithë Shqiperinë.. Edhe pse u shkatër- ruan objektet ku njerzit i faleshin besimi te Zoti nuk mund të shkaterrohej , ndaj pas kesaj sprove të madhe u shkatërruar vetë komunizmi ateist ,ndersa objektet e kultit u ringriten në vitet e demokracisë ,shpesh edhe nga “hiri” i tyre. Në keto vite demokracie e ringjallje u ringriten xhamija dhe Tyrbja femëmadhe e Aliajve aty ku ishin dikur dhe janë sot. Shpresojmë që me ringritjen e objketev të kultit të ringrejmë edhe besimin te Zoti e te njeriu i tij ,besim Tyrbja Aliaj që e kemi pas bjerrur shpesh ,me dashje apo padashje….

(dhe është) një objekt me vlera të mëdha zevendesohej me një qilim të ri…Mosha “PAKË” NGA HISTORIA E “PERBASH- besimi . Permasat e kesaj Tyrbe ishin e tyrbes dhe varrit nuk është gjetur e KËT” XHAMIAVE TË SHKODRES.. (afersisht sa sot); 4 metra e lartë , 3 metra e dokumentuar ,por sipas gojdhënave ,ajo Meqense historia e Malesisë Madhe ndër gjatë dhe 2.5 metra e gjërë ,pra ishte mjaft duhet të jenë me moshë rreth 250 vjeçare.. shekuj është e lidhur “pazgjidhesisht “ me impozante dhe binte në sy prej së largu. Parat(leket) dhe sendet e tjera matriale Shkodren , e cila pas vitit fatëzi 1479 ra nën Tyrbja vizitohej vazhdimisht , dhe kur kjo që grumbulloheshin te kjo Tyrbe adminis- pushtimin Turko-Osmane (si dhe Malësia) ishte e mbyllur funksiononte per vizitoret troheshin nga një këshillë , i cili shumicen ,ajo nga ky pushtim thuajse kishte mbetur e besimtaret nepermjet një dritareje të e tyre i ndante per hallexhinjët musliman pa banoret e saj autokton. Një shumicë e madhe që qendronte e hapur tërë kohen. ,por jo rrallë edhe per ata katolik , si dhe madhe e popullsisë që ribanoi “dalngadal” Brenda në Tyrbe ishte varri i një Shehiti një pjesë tjeter shkonte (mbasi u ndertua Shkodren janë malesoret e zbritur nga Hoti (deshmori të madh të besimit musliman). xhamia) në meremetimin e mirmbajtjen ,Trieshi, Gruda , Kastrati ,Shkreli ,Kel- Te kjo Tyrbe shkonin e luteshin besimtar e xhamisë. Tyrbja gjithnjë rrezatonte mendi , Kopliku , Buza e Ujit , Lohja , Reçi, musliman , por edhe katolik ,pra të gjithë besim e bashkëjetesë të shkelqyer në mes Grizha , Gruemira ,Rjolli etjer ,ku edhe ata që besonin në shpirtin e Shehitit të banorëve kastratas e më gjërë. Bukuria sot një pjesë e trashigimtarëve të ketyre flijuar e shenjteruar me bekimin e Zotit e Tyrbes shtohej në 30 ditet e Ramazanit banorëve të shkodres ruajnë mbiemrat nga në qiell që është një dhe vetem një per ,ku rrinte gjithnjë e ndriçuar me fenerë të kanë origjinen si ; Kopliku , Kastrati , Hoti të gjithë .. Gjatë lutjeve dhe pershpirtjve kohëve. Zbukurimet ishin të perhershme , Gruda , Lohja , Grizha , Reçi , Gruemira në Tyrbe faleshin para (lek) të kohes dhe ,por edhe të veçanta në ditet festive të , Jubica (Buzë-Uji) e tjer ,ose edhe nëse i liheshin sende të ndryshme të vlefshme Bajramit , ditet e Premte e tjer. Te kjo kanë ndryshuar mbiemrat ruajnë historinë të cilat i falnin per shpirtin apo “mishin” Tyrbe thuhet se vazhdimisht besimtaret e trashigimisë të treves nga kanë origjinen. e nevojtareve per të cilet luteshin.. Varri në nevojë gjenin dermane të ndryshme Madje edhe disa nga xhamiat e Shkodres të brenda Tyrbes ishte i ndertuar mjaft bukur per shendetin ,per halle jetësor ,si dhe ndertuar para qindra vitesh kanë janë njo- dhe rrinte gjithnjë i mbuluar me një ku- per probleme psikologjike e tjer.Tyrbja hur me “mbiemrin” e origjines së banorëve vertë ,ndersa te koka e varrit gjindeshin ka qënë e njohur dhe është vizituar jo që u shrbente ky objek kulti në Shkoder. një çallmë dhe një pal tespi. Dyshemja e vetem nga banoret e Kastratit e Malesisë Xhamia me keta mbiemra janë : Tyrbes vazhdimisht ishte e shtruar me Madhe ,por edhe nga banorë të tjer nga 1.Xhamia Koplikej , pranë varrezave një qilim të mirë , që sa herë vjetrohej Shkodra e deri në Podgoricë e më gjërë. “Koplikej” , ishte një nga xhamitë më të NENTOR 2015 10

vjetra të Shkodres e ndertuar nga bamirësi është rindertuar themelisht prej Bejtul- cila ka qenë e njohur kombetarisht dhe Hasan nga Kopliku në vitin 1114 hixhri , lah Bejzade Mahmut bej (sundues i njohur ndërkombëtarisht , per vlerat e saja nder- ose me klaendarin e sotem (Gregorian) në Shkoder) në vitin 1215-hixhri ,ose me timore dhe fetare , si dhe u ka qendruar ndertua në vitin 1702. Hasani thuhet se kalendarin Gregorian në vitin 1801.(Hamdi fortunave shekullore mrekullisht deri në banonte në lagjen “Jaho-beg “ dhe ishte Bushati ,Shkodra dhe Motet vllimi i parë ditet e sotme. Malësorët me ketë Xhami berë Haxhi pasi kishte shkuar në Qabe , fq.82-83). i lidhë edhe një histori liridashëse dhe ,dhe per ketë njihej me emrin Haxhi Hasan 3.Xhamia e Lohjanëve , xhami e ndertu- atdhetarie ,pasi Xhamia e Plumbit është nga Kopliku. (Hamdi Bushati ,Shkodra ar nga i quajturi Mustafë Agë Lohja në ndertuar nga Bushatlinjët e Shkodres nën dhe Motet ,vllimi i parë ,1998 ,fq.122) lagjen Tabakë në vitin 1302-hixhri ,ose në qeverimin e të cilëve Malesoret e Malesisë 2. Xhamia e Luguçezmes ,xhami me vitin 1884 me kalendarin Gregorian..(Ham- Madhe gjetën lirinë e munguar jetsore toponimin e marrur nga emri i vendit di Bushati , Shkodra dhe Motet , vllimi i dhe fetare..Nga kjo dinasti e njohur shqip- të trashiguar nga banoret e zbritur nga parë ,fq.58-59). tare veçojmë të madhin Mahmud pash Malesia në Shkoder. Kjo xhami ka qenë e Në Shkoder gjatë viteve të pushtimit Bushatlinë i cili i mbeshtetur fuqishem nga vogel dhe me një minare prej dërrasash . turko-osman janë ndertuar gjithseit 25 malësoret e Malesisë Madhe e më gjërë , Viti i sakt i ndertimit të xhamisë nuk dihet xhami dhe 5 tyrbe.Por historia e tyre me daten 1-2 prill 1786 nga Podgorica do ,por dihet se është gjetur një mbishkrim në e dokumentuar është shumë e varfer , të shpallte Konfederaten Ilirike ,që per turqisht nga i cili mësohet se kjo xhami me perjashtim të Xhamisë Plumbit , e dhjetë vite (deri me 1796) kjo konfederat E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR,

Xhamia e Plumbit, Shkodër NENTOR 2015 11 kishte permasat e një shteti të pavarur shqiptar me mjaftë troje etnike Iliro- Ar- bëre -Shqiptare. Per keto aresye menduam të publikojmë një histori të Xhamisë së Plumbit.. XHAMIA E PLUMBIT Monument besimi në Shkoder Që nga viti 1773 në historinë e besmit të Shkodres ka zënë një vend të rendesishem objekti i kultit Islam , “Xhamia e Plumbit”. Kjo Xhami ishte ndertuar në lagjen e vjeter “Qafe “ , sot “Tabake”, në breg të lumit Drin afer Kalasë…Historia e ndertimit të kesaj Xhamie i perket peri- ulles më të sukseshme të Pashallekut të Shkodres e më gjërë kur drejtohej nga Di- nastia famemadhe shqiptare e Bushatelin- jëve , që me luftë e perpjekje kishte fituar autonomin substanciale nga perandoria Osmane , duke marrë trajtat e një shteti të pavarur me shumë kufijë Etnik - Arbënor e njohur edhe nderkombetarisht...Perfaqë- suesi më sinjifikativ i kësaj dinasti ka qënë

Karamahmud Pasha i cili me dy prill të Xhamia e Plumbit, Shkodër vitit 1786 (nga Potgorica) kishte shpallur Konfederaten Ilirike me pjesmarrjen e 500 ai ndodhej në mes puntoreve ,por nuk e të hapur nga salla .., ose vendi ku rrinte delegatëve shqiptarë , të besimit katolik e dallonte ,sepse ai ishte i veshur thjeshtë... Imami në xhami...Në fasadë ka pesë dri- musliman ,të cilet kishin bërë betimin me Rastisi që personi ta pyeste (vete Pashen) tare të vogla ,ku njera është më e lartë , dorë në bibel e me dorë në kuran.. se ku gjindej Pasha dhe mori pergjigjen që gjithashtu salla ka tetë dritare poshtë dhe Histori vlersimi e ndertimi... të priste pak. Pas perfundimit të punes , kater lartë. Kubeja është tetëkëndëshe ,ku Studiuesi shkodrane Hamdi Bushati Pasha u vesh zyrtarisht dhe i doli perpara secili kend ka nga një dritare te vogel... shkruan se Xhamia e Plumbit është mon- hallexhiut ,që mbeti i prekur nga thjesht- Ka pasur edhe çardakun prej derrase... umenti historik ma i bukur ndër të gjitha esia e tij..” *2*. Studiuesi tjeter shkodran parmakë dekorativ ...shkallë derrase per objektet e tjera të lagjes “Tabake”,është Smajl Bala “tregon” se Xhamia ishte e tu ngjitur në çardak dhe që komunikonte ndertesa madheshtore e artistike në sti- ndarë në dy pjese: pjesa e jashtme ,që ishte me deren per tu ngjitur në minare. Në lin turko-arab , që ka terheq interesimin pjeserisht e pa mbuluar,dhe salla e faljes e mes të Kubes që mbulonte sallen e faljes e vazhdueshem të vizitoreve…Xhamia e mbuluar me një Kube të madhe ...afersisht kishte të varur në vargj (zinxhirë) hekuri Plumbit është veper e Mehmet Pashë 15 metra të lartë ,aq sa është edhe lartesia një shandan me kandila qelqi ,që fillimisht Plakut … Pllaka e gdhendur mbi porten e xhamisë...Në pjesen e jashtme (pjesa e funksiononin me vaj ulliri , me vonë me e xhamisë është një dokument i padis- hyrjes në xhami ) ,faleshin besimtaret që vaj guri e llampa elektrike...Dyshemja ka kutueshem që shkruan se kjo xhami është vinin me vonesë dhe kishte keto permasa qenë e shtruar me çimento dhe me matri- një veper e ndertuar në vitin 1187 Hixhri : gjatesi 15 metra dhe gjeresia 13 metra. ale izoluese nga lageshtira. Persiper ishte ,që me kalendarin e sotem Gregorian ko- Kjo sallë kishte kater dyer...kater dritare e shtruar me qilima. Ka pasur edhe rafte respondon me vitin 1773 …*1*.Të dhënat në ball të hyrjes , kater në anesoren maj- per vendosjen e kepuceve...*3*. Por më e kronikaneve të kohes tregojne se Meh- tas dhe tre dritare në anesoren djathtas. interesantja ka qenë se Salla e faljes ka met Pashe Plaku xhaminë e ndertoi me Të gjitha dritaret ishin me grila hekuri e pasur edhe kanalin e Zerit që deportonte gurë të gdhendur e të sjellur prej popullit të stilizuara.. Kishte edhe dy dritare nga nepermjet mureve në të gjitha ambientet me sistemin zinxhire (dorë më dorë) prej një anesore ,që jane të salles faljes. Harqet e Xhamisë... Minarja është ndertuar me Gurit të Zi e deri në vendin e ndertimit… dhe bordurat anesore të dritareve që gurë të gedhendur të lidhur me hekur dhe Mustafa Pasha jo vetem investoi , por edhe gjinden në pjesen e hyrjes të xhamise janë pikur me plumb. mori pjesë direkt në ndertimin e Xhamisë të zbukuruara me dekoracione “bimore” Xhamia në “fokusin” e Studiuesve të Plumbit ,ku per ketë tregojnë edhe një (Imitime në forma të bimve dhe luleve, huaj. “anektodë” e cila thotë se : “Kur një fsha- N.B.). Pjesa e Brendeshme ( salla e faljes).. Ky objekt kulti me vlera të medha besi- tare donte me i paraqitë Pashes një ank- është në formë katerore 10 X 10 metra. mi e qytetrimi ka terhequr vemendjen e ese personale ,dhe e kishte marrë vesh se Ajo ka deren e hyrjes dhe një paradhomë studiuesit dhe ish konsullit francez në NENTOR 2015 12

Shkoder Hekard (Hecquard) i cili shkruan se vetem njera nga Xhamit të terheq më shumë vemendjen , Xhamia e Plumbit e ndertuar nga Pasha Bushatli i Shkodres. Kjo xhami kupolat e saj i ka të mbuluara me plumbë dhe të mbeshtetura mbi kolo- na graniti ,me kapitele të uredherit Korin- tas….Në të njejten kohe (me xhaminë ) Pasha ndertoi uren e Kirit…Ura ka qenë e ndertuar (mbi lumin Kir) në vitin 1768 jo shumë largë vendit ku ujrat e tij derdhen në Bunë . Ajo urë sherbente per të lidhur qytetin me fshatin e madh Bahçallek . Konstrukti i forte i kesaj ure , harqet e larta e të guximeshme ,si dhe gjigantizmi i saj paraqesin një pamje që gjithsesi të imponohet…*4*. Është interesant se sipas Hekardit Ura dhe Xhamia janë ndertuar në vitin 1768 ,pra pesë vite më heret se shkrimi i gjetur në pllaken e deres së xhamisë .Per ketë ne mendojmë se viti 1768 eshte koha e fillimit të projektimit e ndertimit të xhamisë, ndersa viti 1773 është viti i inagurimit të ndertimit të plotë. Studiuesi dhe albanologu i njohur i shekullit XIX-të Johan Georg Hahn pershkruan me nota brilante natyren dhe xhamin e plumbit ,ku ndër të tjera po lexojmë: ”Nga Juglindja syri të sheh fushen e Drinit dhe vargjet e bukura të maleve që si në panoramë vijnë njeri pas tjetrit.. Perpara shkon rruga e gjatë e lagjes së Tabakeve ,në mes kodrave dhe Kirit ,i cili në perendim të kodres së Ka- lasë bashkohet me Drinin. Mbi lumin Kir është e ndertuar një Ure Guri ...me të cilen lidhen me lagjen e Bahçallekut... Lagja e Tabakeve ka një xhami të bukur të mbuluar me pllaka plumbi..*5*. Një studiues i njohur italian (Ermanno Armao) duke shkruar per disa vepra ndertimi me vlera (si Ura e tjer) në Shkoder do të “thoshte” ; Vëreni harten tonë dhe shihni se që në atë kohë (shekulli XVII), ishin Dy Ura, ndoshta prej druri ; njera mbi Bunë më poshtë se ajo e sotmja prej hekuri , dhe tjetra mbi lumin Kir , e zevendesuar njeqindë vjet më vonë me një urë guri ,kur u ndertua edhe Xhamia e Plumbit në vitin 1773… Ura e gurit mbi Kir është rrezuar nga ujerat e rrembyeshem të Drinit në vitin 1880 , kjo

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, urë gjindej në mes Xhamisë Plumbit dhe ures së sotme të Bahçallekut ..*6*. Vlen të kujtohet se Ura e ndertuar nga Mehmet Xhamia Grudë Fushë Pash Plaku (Bushatliu) kundrejt lagjes NENTOR 2015 13

krejt xhamia brenda është mbushur me lym (dhe), si dhe minarja e kesaj xhamie mbas pak kohet rrezikohet per të rënë... Xhamia e Plumbit në vitin 1930 e kishte pushuar aktivitetin fetarë..*9*. Me gjithë rrokopujat historike , xhamia e plumbit me ndihmen e besimtareve kishte mbijetuar dhe fituar statusin “ monument kulture “. Në vitin e zi atesit 1967 Xhaminë e Plumbit e goditen dy fatkeqesi , së pari një rrufe që i keputi pergjysëm minaren e bukur të ndertuar me gurë të latuar ,që dukej madheshtore prej së largu ..*10* ,dhe së dyti “lufta” kunder Besimeve që shpalli shteti komunist. Në fakt Xhamia e Plumbit nuk u shkaterrua me kulm e themel ,si shumë objekte kulti të besimeve muslimane e kristiane ,por u la thuajse në harresë…Si per çdo veper që është ndertuar në emer të Zotit edhe per Xhamin e Plumbit me 16 nentor të vitit 1990 vjen dita e rilindjes saj . Hafiz Sabri Koçi në një miting madheshtore (ku muaren pjesë besimtare musliman e kristian) ,”deklaron” rihapjen e e ketij tempulli të Zotit. Që nga ajo ditë kjo xhami me ndihmen e Krijuesit të gjithesisë dhe vullnetin e besimtareve ju kthye normalitetit , por ky normalitet sot rrezikohet jo më nga djajt e kuq që kanë rënë nga vakti ,por nga vershimet e ujrave të Drinit ,që shpesh pa meshirë kerkojnë të perpijnë jo thjeshtë një objekt kulti ,por edhe një monument besimi , qytetrimi e bashkëjetese ndëshekullore e sot , të Shkodranëve e Shqiptarëve… Xhamia Kalldrun

REFERENCAT : “Ajasem” ose “Tabake” kishte lidhje me qenë një ndertese e vogel ku brenda saj *1*. Hamdi Bushati ,Shkodra dhe rrugen tregtare Shkoder-Lezhë të shek- ka pasur një saraxhë Uji*8*. Motet .I. fq.56. ullit XVIII… Xhamia në mes dekadave e shekujve. *2*. H. Bushati ,po aty fq.58. “Fati” i ndertuesit te xhamisë. Xhamia si çdo objekt tjeter i ndertuar *3*.Smajl Bala ,Institucionet Is- lame dhe Hoxhallaret e Shko- Ndertuesi dhe themeluesi i Xhamisë së nga dora e njeriut është ndeshur ndër dres,fq.128-131. Plumbit Mehmet Pasha ka pasur varrin dekada me pasojat e shekujve dhe shek- *4*.Hyacinthe Hecquard ,Historia (dhe tyrben..) ngjitur me xhamin në anën e ullareve..Ndaj per ti perballuar keto pasoja dhe pershkrimi i Shqiperise se Eper- djathtë të murit , në skuten per nën minare ka pasur nevojë disa herë të riparohet , gjë me,ose i Gegerise ,fq.42-43. , në pjesen e qarkueme me hekura të trashë që konfirmohet per herë të parë në vitin *5*.Johan Georg Hahn ,Studime dhe që ishte e mbuluar me pullaz ,siç e 1863. Në vitet e pushtimit Austro-Hun- Shqiptare ,fq.136. vertetojnë fotografit e vjetra. Si rezultat i garez (1916-1918) xhamisë fatkeqesisht ju *6*.Ermanno Armao ,Vende , ki- permbytjeve të vazhdueshme , lymi i lumit demtua shtresa e plumbit (duke ju gra- sha , lumenj , male e toponime te ka arritur deri në dritare ,duke mbuluar bitur) . Në vitin 1920 ky dem u riparua. Në ndryshme te nje harte te lashte te Shqiperise Veriore, fq.116. edhe varrin e Pashes , per të cilin flitet se vitet 1930 ranë disa gurë të minares, ndersa *7*.H. Bushati ,po aty ,fq.57. është vet i dytë..*7*, ku një studiues shko- në revisten “ Zani i Nalte” të vitit 1938 *8*.S. Bala , po aty, fq.128-131. dran shkruan se varri i dytë ketu sipas jepet alarmi se Xhamia e Plumbit ndod- *9*.S. Bala , po aty, fq.128-131. gojdhenave ka qenë i Ibrahim Pashes. het në shkaterrim e siper prej vershimeve *10*.H. Bushati , po aty ,fq.57-59.. Ndersa në hyrje të oborrit të Xhamisë ka të lumit Drin per çdo vit ,sa të thuash se NENTOR 2015 14 Shkodër, 4 nëntor 1990, kremtimi i Eukaristisë që sfidoi diktaturën e ftohtë të atij nëntori shpirtrat e mbajtur tunit dhe të paret tonë”, vijon dom Simon për 23 vjet të kyçur në kafazet e hekurt Jubani në “ Meshët e mia” për atë ditë. të ndalimit. Peshë u ngritën zemrat e atij ngazëllimi të beftë. U shndritën sytë, e lot Ishte java e t’shumëve u pikuan, kur dëgjuan fjalën e ringjalljes, Plot 25 vjet më parë, banorët e Shkodrës, kumtimin e shpresës, zërin e kushtrimeve. kah kishte mbërrit zani e kah amaneti i të parëve i ftonte ata në këtë javë të shumëve, Nga Albert VATAJ Ndërmendje për me u bashku me devocion e mirën-

NDERMENDJE Java e të shumëve, ose ditët e purgatorit. johje. Gjithkush guxoi, morën pjesë në Shkodër 4 nëntor 1990. Është e shtunë, ringritjen e Kapelës, në varrezat katolike lot 25 vite më parë në Kapelën ora 9:00, shoferi Mark Morana trokiti në të këtij qyteti, ku edhe u mbajt mesha e e varreve katolike në Rrëmaj, derën e dom Simon Jubanit dhe i tha këto pare, e udhëhequr nga dom Simon Jubani. PShkodër, dom Simon Jubani do të fjalë: “Dom Simon, populli asht mbledhë Kjo meshë shënon rifitimin e lirive fetare çonte t’parën mesh që prej kobit që shteti nder vorreza dhe po të pret për meshë!.., në Shqipëri, ringjalljen e besimit, të cilin ateist i shpalli fesë më 1967. Mbi rrënajat dëshmon meshtari në një ndërmendëse të diktatura e shtypi me zjarr e me hekur. Në e një persekutimi 23-vjeçar, fjala e Zotit asaj kohe. “Bana gadi shpejt çka i kishte themelet e kësaj kurajoje shënohet fundi i rierdhi për të ngrohur shpresat… dhe për shpëtue kontrolleve dhe sekuestrimeve në një kapitulli turpi, me të cilën komunizmi të sfiduar diktaturën. Askush nuk do ta shtëpinë teme, gjatë 26 vjetëve: Mesharin ndëshkoi jo Zotin, as fenë, por gjithë atë besonte, por ajo ndodhi kaq papritur dhe latinisht, nji stolë, nji kelk, nji purifikues, traditë dhe kulturë të kahershme fe- shpërtheu kaq fuqishëm, siç ngjajnë të nji korpiral dhe nji kryq. Kur mbrrijta tare, gjithë atë përpjekje ngadhnjyese të gjithë mrekullitë. Një kurajo prej martirësh ndër vorre, Marku solli nji tavolinë të za- klerikëve për dijen dhe arsimin, gjuhën ngrihet vullnetlirë për të kumtuar ngjall- konshme e nji shtroje mbi të cilën vendosa dhe atdheun. Në këtë shkëndi të parë të jen. Shkodra, një qytet i persekutuar do të çka nevojitej për Meshë e improvizuar. shpresës, ndezën besimin dhe guxuan ti bëhej shtegu prejnga do të riniste udhën e Para 300 vetve të ndodhun nder varreza, luten Zotit, jo ma si deri atëherë, duke u E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, shëlbimit fjala e Zotit. për nji Meshë të pasigurtë, ma tepër për fshehur prej syve të botës. Ndodhi kaq papritur. Shpërtheu si një lutje e divocjone personale, tue pastrue Për famulltarinë e Shkodrës dhe të gjithë zjarr që ndrydhej e zatetej gjithë trazim në barna e tue përkdhelë banesën prej dheut, besimtarët, 4 nëntori i vitit 1990 është ri- skutat e drojes. Fluturuan bashkë me erën nga ku do të ngjallemi nji ditë me të dash- kujtim i atij guximi që mundet me e jetësu NENTOR 2015 15

Jubani është i pari klerik katolik shqiptar, që është thirrur në Vatikan në një audiencë me Papën Gjon Pali II. Për kontributin e çmueshëm mbarë- kombëtar që Zoti i besoi, Universiteti i San Franciskos në Kaliforni në vitin 1991 i akordoi diplomën “ Doctor Honoris Cau- sa” në shkenca humane me motivacion: “Protagonist i një epoke të re në Shqipëri”. Shteti i Miçiganit e ka nderuar gjithashtu dom Simonin me një “Special Tribute”. Pas rënies së komunizmit shërben për disa vite përsëri në malet e Mirditës dhe dekadën e fundit me përkushtim të madh dhe besnikëri shërbeu në përvujtërinë e rrëfyestores së Katedrales së Shkodrës. Pas një hemorragjie cerebrale, në moshën 84-vjeçare, dom Simon Jubani mbylli sytë në orët e para të mëngjesit të 12 korrikut 2011 në Spitalin Rajonal të Shkodrës nën kujdesin e mjekëve, gjithnjë duke besuar se vetëm tek Zoti ka me pasë drejtësi dhe shpërblim. Don Simon Jubani ka shkruar: “Ateizmi në Shqipni gjoja e kishte gjetë supernjeri- un, Enver Hoxhen, dhe ky donte të fitonte me gjak e terror ç’ka Kisha e kishte fitue me lutje, zotësi, mund e djersë. Dhe si Dom Simon Jubani gjatë meshës të gjithë tiranët që skllavnuen Popullin në varret katolike të Rrmajit në Shkodër, 11 nëntor 1990 e Perëndisë, edhe ky mori mallkimin e Popullit të Zotit, u shtyp si miza dhe perfundoi në koshin e plehut të historisë, e vetë besimi në Zot. Kjo datë është një si antikomunist. Ka kaluar ditë dhe muaj megjithkëtë, salvuesit nuk kanë mësue detyresë mirënjohjeje për të gjitha ata, që në një birucë që mbante edhe emrin e tij. nga historia!.. u bënë shëmbëllim i një akt solemn. Kjo Ma shumë se katër vite është dergjur pa meshë, shënon një veçanti më së shumti shtroje dhe mbulojë, pa ushqim dhe cigare. Ditët që pasuan 4 nëntorin për kohën në të cilën u mbajt. Bisha e Vetëm me bukë thatë dhe me një racion ujë Me datën 6 Nëntor 1990, dom Simoni u përbindshme e diktaturës po zvarrej në në tre vakte ai do të mbahej në jetë. Mbas thirrur në Degën e Brendshme të Shkodrës agoninë e vet. Në këtë cak të grahmave ardhjes së Jozef Shtraus, me kërkesën e nga kryetari i asokohshëm, Çapajev Taçi mund të ishte më e rrezikshme se kurrë. Tij për “lirimin e të burgosurve politik…” dhe shefi policisë Dilaver Papare, të cilët e Por Zoti ishte me guximtarët. Kremtimi edhe don Simoni, është liruar nga burgu i kërcënuan për të mos me thanë me datën i kësaj Meshe shënoi fillimin e rënies së Burrelit, më 13 Prill 1989. 11 Nëntor, Meshën që kishte paralajmëruar regjimit të diktaturës ateiste, rifitimin e Dom Simon Jubani, lindi më 8 mars të popullin e Shkodrës me datën 4. lirisë fetare. Të drejtën për të besuar dhe vitit 1927 në Shkodër prej një familje të Dom Simoni ishte përgjigjur: “Doni për tu lutur pa patur droje se për këtë do devotshme katolike, e cila i fali Kishës e a nuk doni ju, unë Meshën me 11 do ta të ndëshkohesh, se për këtë do duhej të Atdheut dy meshtarë: martirin e intelek- them!” Dhe ashtu ndodhi. paguaje një çmim të shtrenjtë. tualin dom Lazër Jubani, i cili u helmua Frika se mund të kishte trazira ishte me arsenik nga policia sekrete komuniste e madhe ndërmendin dëshmitarët e 25 Kush ishte dom Simon Jubani? në vitin 1982, dhe të guximshmin dom Si- viteve më parë. Dom Gjergj Simoni dësh- Po kush ishte dom Simon Jubani, ai që mon Jubani. Me 4 maj të vitit 1958, Dom monte për disa ngjarje të pazbardhura guxoi kaq shumë, ai që rizgjoi në vullnetet Simoni shugurohet meshtar nga Imzot ende, që çuan deri në kremtimin e meshës e besimtarëve Krishtin. Kalvari i gjatë Ernest Çoba, dhe dërgohet të shërbejë në solemne në Rrmaj. “Një javë përpara se t’u i kacafytjes me komunizmin për dom Abacinë e Mirditës. thote mesha e parë e 4 nëntorit 1990, në Simonin fillon në vitin 1963 kur ai do të Mbas veprës Madhështore të Meshës së universitetin Luigj Gurakuqi kishte ardh dënohej. Ai ka vuajt 26 vjet burg në Burrel, Parë, më 4 dhe 11 Nëndor 1990, dom Simon kryeministri i atëhershëm Adil Çarçani. NENTOR 2015 16

Duke biseduar me universitarët dhe pro- deri në hetuesi tek ish-dega. Unë e kam mendjen e zemrën e shkodranëve dhe të të fesorat e kishte lëshu një fjalë që në popull shoqëruar dhe kam qëndruar jashtë duke gjithë shqiptarëve, që nuk e kishin harruar u duk çudi, se mund të hapen edhe kishat. e pritur për nja 2 orë. Zotin, që nuk kishin mohuar fenë pas një Ato ditë, pas kësaj që u përhap edhe në Kur doli nga ish-dega e shoqëron deri gjysmë shekulli ateizmi e terrori shtetëror, popull kanë shkuar disa të rinj tek dom jashtë një ish-hetues, i cili kishte shtëpinë torturash çnjerëzore, persekutimi, bur- Simon Jubani. I kanë thënë a e kremtojmë afër nesh në një apartament. Ky ish-het- gosjesh dhe pushkatimesh. 4 nëntori 1990, një meshë tek varrezat?! Dom Simoni i ka uesi nis e bisedon për meshën që pritej të kremtimi i Eukaristisë që sfidoi diktat- thënë po. “Unë jam dëshmitar okular se kremtohej se mos të ndodhin turbullira. urën do të përkujtohet gjithmonë si një i kam ndjekur të gjitha këto ngjarje dhe Nuk kanë si me ndodh turbullira i them ditë e shënuar. Në atë datë shënon fundi i duke shkuar tek varrezat aty në afërsi ku unë, sepse në kishë nuk është vrarë kush ateizmit në Shqipëri. Në këtë datë nis një sot është rruga “Lin Delia” mbi tarraca ndonjëherë. Nëse ju i trazoni ato të rinjtë, erë e re për besimtarët, për klerin, për tem- kam parë ngado automatikë e mitralozë. atëherë mundet me ndodh ndonjë prob- pullin e fjalës së shenjtë. Gjithçka mbetet Po ashtu gjatë javës nga data 4 deri me lem, por nëse ju i lini të qetë gjithçka ka për pas. Nata e gjatë e persekutimit, jep shpirt. 11, sigurimi ka thirrur shumë meshtarë të të shkuar përsmarit. Në të vërtetë ashtu Udha shërbestarëve, udha e shpresës, e dalun prej burgjeve. Thirrën Padër Aleks ndodhi. Kërkush nuk i ngacmoi. Gjatë devocionit rinis, për të bashkëjetuar me Bashlin, Leon Kabashin, Gjergj Vatën e meshës dhe pas meshës unë kam parë shtegun e çdo besimtari, për të sjellë dritën tjerë e tjerë. Ndër to, ka qenë edhe vëllai im njerëz duke qarë me lot në sy”. e shpresës në vatrën e çdo shëmbëllimi që monsinjor Zef Simoni që e kam shoqëruar 4 nëntori 1990, mbeti e paharruar në krijuesi skaliti në ne. Dom Simon Jubani, lidhur me këtë ditë, në kujtimet e tij shprehet se, “ajo ditë ishte diçka hyjnore. Ishte vetë mrekullia e zotit se si në një hark kohor prej 35-40 minutash sa zgjati mesha, u arrit të thyhej ai regjim i cili kishte ndaluar për aq vite fenë në Shqipëri. Nuk mund t’i jap përkufizim tjetër përveç se një gjesti hyjnor. Ishte një ditë e papërsëritshme, kur rinia shkodrane, pa dallim feje, më thirri, më mbrojti, më barti në krahë deri tek elteri, për me E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, kremtue meshën e parë në Dom Simon Jubani mjedis të terrorit komunist”, NENTOR 2015 17

Dom Simon Jubani gjatë meshës në varret katolike të Rrmajit në Shkodër, 11 shkurt 1990

Kur Zoti mposhti regjimin komunist

ihapja e objekteve të kultit pas ngjarjeje, ajo që përbën një vlerë unikale, rikthimin legjitim të lirisë së besimit dhe ndalimit 23 vjeçar të lirisë së shembull të bashkëjetesës fetare në qyte- ushtrimit të saj. Rbesimit, përbën një nga momentin e lashtë, është fakti se në rihapjen e Mesha e 11 nëntorit 1990 tet kulmore të historisë, e tejmbushur këtyre objekteve, përkatësisht me 11 dhe Mesha e parë solemne për një numër me data e ngjarje me dhe pa rëndësi. 16 nëntor 1990, morën pjesë besimtarë të të madh qytetarësh shkodranë, u mbajt Shkodra, qyteti i vlerave të shumta dhe të gjithë feve, që punuan së bashku për tek kisha tek varrezat e Rrmajit, më 11 më i persekutuari i regjimit komunist, të rivënë në funksionim objektet fetare të nëntor 1990. Mbajtësi i saj ishte një klerik, do t’i printe këtij veprimi të guximshëm mbetura nga shkatërrimi ateist i 23 viteve. i cili kishte kaluar gati gjysmën e jetës në për kohën dhe do të sfidonte diktaturën, Asnjëherë, dhe në asnjë rast, qytetarët burgjet e komunizmit, Dom Simon Juba- duke rihapur pas 23 vjetësh objektet e shkodranë nuk kishin qenë aq të bash- ni. Duke iu përgjigjur kërkesës së disa kultit dhe duke zhvilluar dhe ritualet kuar pavarësisht besimeve fetare, për një besimtarëve shkodranë, që ndonëse jo të përkatëse. Por përveç rëndësisë së kësaj qëllim, sfidimin e frikës së diktaturës dhe organizuar, mendonin se kishte ardhur NENTOR 2015 18

rrugën vetvetiu. Ishte një sipërmarrje e Sot në varrezat e Rrmajit cila nuk njihte frikën, pavarësisht se të gjithë ne e mendonim. Të gjithë ne, ai grup njerëzisht, por dhe të tjerë që na ndoqën gjatë një jave, shkonim tek kapela e kishës së Rrmajit, për ta rindërtuar. Nuk kishte lider, gjithsecili mundohej të kryente atë punë që i takonte në mënyrën më të mirë të mundshme, me qëllim që më 11 nëntor gjithçka të ishte e përsosun”, thotë Zefi. Gjatë gjithë javës organizatorët ishin në tension për sigurinë e klerikut 63-vjeçar Simon Jubani. Ai lëvizej çdo ditë në banesa të ndryshme, duke shmangur ndonjë të papritur që mund të ofronte sigurimi i shtetit. Çdo frikë, çdo ndjenjë pasigurie ishte larguar përfundimisht nga koha që duhej bërë ky hap, Dom Simon vet mbeti një fakt i izoluem, por shërbeu qytetarët, të cilët paraditen e së dielës, Jubani pati guximin të ndërmerrte një si fillim i atij organizimi që një javë më pas më 11 nëntor, u drejtuan për në varrezat hap të tillë. Dëshmitarët e atyre ditëve , solli 11 nëntorin, meshën solemne të rik- katolike. Shkodranë të cilët i përkisnin tre tregojnë se gjithçka kishte nisur spontan- thimit të besimit”, kujton Jubani në librin besimeve fetare, kishin bërë zgjedhjen e isht, madje një javë më parë, më 4 nëntor, e tij. Dëshmitarë të asaj dite kujtojnë se tyre që më parë. Për të qenë dëshmitarë por që shumë shpejt ishte kthyer në një 4 nëntori ishte një ditë me shi dhe disi e të ngjarjes më të madhe nën diktaturë, veprim të organizuar deri në detaje. Siç ftohtë. Ishin ditët e para të muajit të pur- dëshmitarë të ditës që do të sillte ndry- kujton në librat e tij vetë Dom Simon gatorëve dhe qytetaret disi në mënyrë të shimin e shumëpritur. Të gjithë ato që Jubani,( 1927-2011), gjithçka nisi më 4 fshehtë shkonin për t’u lutur pranë varreve kanë qenë të pranishëm në atë meshë, e nëntor 1990. “Më 4 nëntor, në orën 09:00 të të vjetra të të afërmve. Disa nga të rinjtë mbajnë mend 11 nëntorin 1990, si një ditë paradites, vjen në shtëpinë time një qytet- që ndodheshin atje atë ditë, drejtohen në të bukur me diell. Qytetarët ishin veshur si ar shkodran, Mark Murana, i cili punonte kapelen e varrezave dhe nisin ta pastrojnë për festë dhe nxitonin të pozicionoheshin shofer autoambulance. Ai më tha se do nga barërat e shkurret përreth. Pak minu- sa më pranë kapeles, ku do të thuhej me- njerëz të mbledhun tek vorret katolike, ta me vonë në varreza shfaqet Dom Simon sha e shenjtë, shumë prej tyre pa ditur ku kanë të dashtunit e tyre, ndërsa janë Jubani, një klerik i njohur për guximin se nuk do të kishin mundësi të hynin as duke i pastru ato, dojshin me ba meshë dhe mosnënshtrimin ndaj torturave dhe në oborrin e varrezave të tejmbushura dhe e kishin dërgu Markun me më thirrë terrorit komunist. Dukej si diçka e bërë nga ato që kishin ardhur të parët, por do mue, që isha meshtari që e kishte shpinë pa shumë përgatitje, por në fakt rezultoi detyroheshin ta ndiqnin ceremoninë nga ma afër. Dhe unë, tue shpresue se askush e suksesshme. Pa shumë zhurmë akulli jashtë, vetëm përmes altopolantëve, në të nuk do të guxonte me më thane gja, për ishte thyer. Kishte mbetur vetëm për t’u cilët ushtonte zëri i Dom Simon Jubanit. shkak të fjalëve që ishin përhapë se komu- riprovuar dhe e diela e radhës ishte data 11 Ai do të sillej në kapelën e varrezave, nizmi në lindje po binte shpejt, bana gati nëntor. Por më përpara duheshin lajmëru- ku dhe do mbante meshën, i rrethuar nga valixhen me gjitha orenditë e meshës dhe ar qytetarët. Nga data 5 e deri në orët e shumë burra e të rinj që kishin vendosur të u nisa. Ai popull i paktë që ishte mbledhë para të datës 11 nëntor, varrezat katolike jepnin gjithçka për ta mbrojtur. Ceremo- në varreza, pasi ishte muaji i të vdekurve të Rrmajit u kthyen në një shesh ndërtimi. nia zgjati jo më shumë se 40 minuta. Dom apo i purgatorëve sipas besimit katolik, Murator, marangozë, bojaxhinj, punonin Simoni ishte i përqendruar në dhënien e ishte t’u pastru vorret e të afërmve të pa pushim për të kryer punën e krijuar meshës, duke treguar një ftohtësi të ad- tyre dhe nga frika e ndonjë pasoje as më një mjedis të përshtatshëm për meshën mirueshme ndaj regjimit. Asnjë fjalë, asnjë përshëndetën, duke u dukur sikur nuk që do mbahej para popullit. Dhjetëra të falenderim, asnjë dëshirë për shtrirje dore. kishin punë me mua. Unë shkova drejt rinj merreshin me pastrimin dhe rregul- Pas fjalëve të fundit ai rrethohet men- vendit ku dikur kishte qenë elteri, Marku limin e hapësirave mes varrezave. Të tjerë jëherë nga mbrojtësit e shumtë dhe më erdhi me një tavolinë në dorë. Aty mbajta hiqnin suvatimet e kishës së vjetër, që për pas largohet përmes turmave që krijojnë meshën pas gjithë asaj kohe ndalimi, pa e 23 vite kishin mbyllur kryqet në murin e një korridor gjatë gjithë rrugëzës së varre- pasë mendjen se çfarë mund të ndodhte, jashtëm dhe me pas i lyenin me bojë. Zef zave. Çdo gjë ishte mbyllur në mënyrën më E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, por vetëm duke u përfshi nga bërja e Gjoni, një nga më aktivët në këtë ngjarje, të mirë të mundshme. Dom Simon Jubani, sakramenteve dhe entuziazmi që arrita në kujton se ajo nuk ishte diçka e organizuar, lidhur me këtë ditë, në kujtimet e tij shpre- këtë ditë .Dalëngadalë turma drejt elterit por gjithçka nisi spontanisht. “Ishim një het se, “ajo ditë ishte diçka hyjnore. Ishte u shtua. Mesha e parë në madhështinë e grup prej 6 vetash, më pas gjithçka mori vetë mrekullia e zotit se si në një hark ko- NENTOR 2015 19 hor prej 35-40 minutash sa zgjati mesha, u drane, duke marrë bekimin e prindërve këtë ritual dhe t’ia jepte fjalën atij. Rasim arrit të thyhej ai regjim i cili kishte ndaluar dhe të moshuarve iu përvesh punës. Do Sokoli ishte ai që mes njerëzve të mbled- për aq vite fenë në Shqipëri. Nuk mund t’i të ishte kleriku i njohur e i nderuar mys- hur, thirri një djalë, Ardian Golemin, i nipi jap përkufizim tjetër përveç se një gjesti liman, 69-vjeçari Haxhi Hafiz Sabri Koçi, i Haxhi Hafiz Abaz Golemit, dhe bashkë hyjnor. Ishte një ditë e papërsëritshme, i burgosur për shumë vjet nga regjimi ko- me të dhe Hafiz Sabri Koçin, hipën në tri- kur rinia shkodrane, pa dallim feje, më munist, ai që do këndonte Ezanin dhe do bunë, ndërsa i gjithë sheshi para xhamisë thirri, më mbrojti, më barti në krahë deri falte xhumanë pas 23 vitesh heshtje. Në ishte mbushur si asnjëherë. Atë ditë e tek elteri, për me kremtue meshën e parë shtëpinë e familjes Myftia, u bënë shumë gjithë Shkodra ishte në këmbë. Që në orët në mjedis të terrorit komunist”, kujton takime nga rinia dhe besimtarët e vjetër e para të mëngjesit, njerëzit lëviznin nga ai. Dhe ko ngjarje ua hoqi frikën gjithë shkodranë. Kjo familje me tradita të vjetra të gjitha drejtimet: nga ura e Bahçallëkut, shqiptarëve dhe hapi në vendin tonë një kulturore, fetare dhe atdhetare, nga gjiri nga ura e Bunës, nga Tophana, nga Par- epokë të re, atë të lirive fetare që janë i së cilës kishin dalë klerikë të nderuar të ruca, nga Perashi, nga Tepja dhe Ajasma në themel të gjitha lirive të tjera. “Asnjë besimit mysliman, në ato ditë të vështi- po grumbulloheshin në sheshin e Xhamisë prej rreth 50000 vetëve që u grumbullu- ra, kur diktatura komuniste vazhdonte së Plumbit, në oborret e shtëpive. Lajmi an atë ditë, nuk ishe i sigurt nëse do të krimet e saj, pa marrë parasysh rreziqet, ishte përhapur në çdo familje, në heshtje, kthehej në shtëpi. Shumë prej tyre në priti me bujari Hafiz Sabri Koçin. Të rinjtë, dhe tashmë ishte fakt i kryer. Besimtarët ditët e pastajme u rrahën, u torturuan e për siguri nga ndonjë incident i organizuar myslimanë dhe bashkë me to të gjithë bënë disa muaj burg, përpara se të vinin apo dhe i rastit, e morën Hafizin natën, pa qytetarët shkodranë pa dallim feje, do ndryshimet e mëdha dhe të përmbysej gdhirë, dhe e çuan në shtëpinë e familjes së i riktheheshin riteve fetare. Hafiz Sabri përfundimisht regjimi Ai oqean njerëzish nderuar Myftia, pranë xhamisë. Djemtë e Koçi në një prej intervistave të tij kur ishte ishte i pushtuem nga dy ndjesi, ajo e jetës kësaj familjeje e shumë qytetarë të tjerë, e gjallë, shprehet se, “duke kujtuar të gjitha dhe e vdekjes. Secili e ndjente veten më përcollën përmes popullit deri në tribunën vuajtjet e mundimet nuk kisha se çfarë të shumë se kurrë pranë atyre që pushojshin e ngritur para Xhamisë së Plumbit. Dësh- humbja. I përkrahur nga djemtë dhe i ftu- në paqe aty poshtë. Por kur filloi mesha, mitarët e asaj kohe kujtojnë se si pak çaste ar nga rinia e mrekullueshme shkodrane, ekstaza e paprovueme prej vitesh i push- para fillimit të ceremonisë, Hafiz Sabri unë e ndieja veten superior ndaj atyre që toi të gjithë. Në atë ditë kurrkush nuk Koçi kërkoi që një djalë i ri duhet të hapte duhej të kisha frikë. Dita e 16 nëntorit do ndihej mysliman, katolik apo ortodoks, fantazmat e përçamjes kishin marrë ar- 16 nëntor1990, Xhamia e Plumbit, ratinë dhe të gjithë e ndjenin veten bij të Shkodër, pas 25 vitesh besimtarët i të njëjtit Zot. Frynte fuqishëm era e ring- rikthehen vendit të shenjtë jalljes, 11 nëntori është i papërsëritshëm përsa i përket guximit dhe masivitetit të pjesëmarrjes së besimtarëve pa dallim feje”, shprehet Dom Simon Jubani. Pas 23 viteve ndalim të lirisë së besimit dhe riteve Referencat per publikimin e emrave të deshmorëve: të tij, shqiptarët kishin ndjekur për herë të 1.”PASQYRA” e Diteve të Pergjakshme në të Pestin Shekull të Shqipnisë Robnueme. parë një ceremoni fetare. Ajo që u përgatit Risto LL. Siliqi –Trieste 1912. me aq përkujdesje nga organizatorët, mes 2.Pater Gjergj Fishta “HYLLI I DRITES”; Lot Gjakut, pjesa e parë :Kryeqitja tyre edhe të rinj të besimeve të tjera fetare, Shqiptare e vjetit 1910-1911-1912 (Kryeqitja Malësore)-I /1914, nr.9 ff.228-292. 2. P. Gjergj Fishta”HYLLI I DRITES”, Lot Gjaku, pjesa e pare-Kryeqitja Shqiptare ishte konkretizuar me një sukses, jehona E vjetit 1910-11-12 (Lufta e Malësisë)-I /1914, Nr.10 ff.323-325. e të cilit u përhap me shpejtësi jo vetëm 3.P. Gjergj Fishta, “LAHUTA E MALËSISË”, fq.471-494, botim i tretë-1991- në Shqipëri. Tashmë gjithçka zhvendosej Romë. në një tjetër objekt kulti, i cili duke qenë 4.Revista “LEKA”, viti 1932/11, fq.346. monument kulture nuk ishte prishur nga 5.”HYLLI I DRITES” 1932, nr.11, nanduer VIII, ff.574-584, Data që komi nuk i komunizmi. harron (P.Jakob…). 16 nëntor 1990, te Xhamia e Plumbit, 6.Revista “HYLLI I DRITES”, nanduer 1937, nr.11, Flamuri kombetar në kra- Shkodër hinat e Shkodres (Donat Kurti). Xhamia e Plumbit përgatitej që pas 7.Gjokë Luli “KASTRATI”, fq.50-70, Shkoder 1999. pesë ditësh, që të premten e 16 nëntorit, 8.Palok Luni ; Historia e Bajrakut të Kastratit (vargje rapsodike), fq.50-83, Shkoder 2006. të bënte faljen e namazit për të gjithë 9.Palok Luni ; Dedë Gjon Luli, gjenerali me kapuç të bardhë, Shkoder 2010. shkodranët, që pa dallim feje do merrnin 10.Gazeta “Shqiperia Etnike” nr.21, dt.9 prill 2002, “Kryengritja antiosmane e guximin ta ndiqnin këtë ceremoni. Kjo vitit 1911, amaneti i trashiguar per nje Shqiperi të vertet, nga N.Bacaj). ditë nuk erdhi rastësisht. Ishin dëshirat 11.Romeo Gurakuqi, “Kryengritja e Malesisë së Mbishkodres 1911, PHOENIX- dhe ëndrrat e një populli, të ndrydhura e të SHKODRA 2002. heshtura, që u përpin me vrull. Rinia shko- 12.Lulash Nika Palushaj, Malesia dhe fiset e saj (shenime historike), pj.I. fq.213- 236. Lezhë 1996. NENTOR 2015 20

të mbetet e paharruar në jetën time. E dhe njerëzit po shpërndaheshin duke 11 nëntor1990, dhe në ceremoninë fetare kam të freskët momentin kur u ndodha mbajtur me vete gëzimin e harenë e asaj të organizuar në Xhaminë e Plumbit më para një mitingu prej 55 mijë vetësh. dite të madhe, në Xhaminë e Plumbit u or- 16 nëntor, merrnin pjesë besimtarë të të U entuziazmova dhe mu deshën disa ganizua një mbledhje vogël nga përmasat, gjitha besimeve. Ato ishin shenjat e para se çaste për të më kaluar emocionet. Nuk por me një rëndësi të veçantë historike për Shqipëria po hapej dhe se komunizmi po përshkruhet gëzimi e kënaqësia e asaj të ardhmen e Komunitetit Mysliman të rrënohej. Këto dy data kujtohen çdo vit nga dite”. Një tjetër pjesëmarrës në këtë ng- Shqipërisë. Në këtë mbledhje, si të themi qytetarët shkodranë e besimtarë të të tre jarje, Eljaz Pateriku, kujton se si dy ditë në ilegalitet, u vendos krijimi i “Bashkë- besimeve, drejtues të religjoneve në Shkodër para datës 16 nëntor, bashkë me të tjerë, sisë Islamike Shqiptare”, me qendër në etj., si ditët që jo vetëm rikthyen lirinë e besi- u morën me përgatitjen e Xhamisë së Shkodër. Krijohet kryesia e përbërë nga mit dhe shënuan rihapjen e institucioneve Plumbit. “Ajo ishte e mbyllur me zinxhirë, 20 anëtarë të përkohshëm. Menjëherë, fetare pas 23 vitesh, por treguan dhe bash- shkova në shtëpi mora një kmesë dhe pa humbur kohë Shoqata harton 3 doku- kimin e qytetarëve shkodranë pa dallim feje, darë dhe bashkë me të tjerë pastruam mente themelorë: si dhe ishte fillimi i vërtetë i shkatërrimit të nga ferrat ambientet jashtë xhamisë dhe 1 – Kërkesën për të miratuar shoqatën diktaturës komuniste. Me kaq thjeshtësi, 23 në mbrëmjen e 15 nëntorit. Thyem drynin “Bashkësia Islame Shqiptare” vite më parë do të kthehej Zoti publikisht dhe këputëm zinxhirët. Kështu e shpër- 2 – Statutin e shoqatës “Bashkësia Is- në Shqipëri, që me shpirt nëpër dhëmbë po thyem Xhaminë e Plumbit dhe të nesër- lame Shqiptare” dilte nga diktatura më e egër komuniste që men gjithçka ishte gati që aty të bëhej 3 – Programin e veprimtarisë së Sho- ishte regjistruar ndonjëherë në historinë e falje xhumasë, pas shumë vitesh ndalim qatës një populli. Atë ditë ju hoq frika gjithë shqip- të fesë”, thotë Pateriku. Ceremonia e 16 Realizimi i këtyre detyrave, i statutit dhe tarëve. Prej asaj dite nuk do të ndaleshin më nëntorit 1990 nuk qe thjeshtë një ceremoni i programit, filloi menjëherë, pavarësisht kremtimet e shenjta, kurorëzimet, e Zoti do fetare, ajo krahas vlerës së vet të ringjalljes nga vështirësitë e shumta, pa pritur ende të thirrej pa frikë haptas dhe jeta shpirtërore së fesë, mori një karakter të hapur politik. miratimin e Shoqatës. Ashtu si në meshën do të merrte një hov të jashtëzakonshëm. Ndërsa mitingu madhështor përfundoi e parë të mbajtur në varrezat e Rrmajit, më ANILA DAUTI

16 nëntor1990, Xhamia e Plumbit, Shkodër, pas 25 vitesh Hafiz Sabri Koçi u flet besimtarëve E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, NENTOR 2015 21 At Gjergj Fishta, patrioti i madh, penda e artë e kombit shqiptar

Nga Ndue BACAJ

(Kumtesë me rastin e 144 vjetorit të lindjes (1871-23 tetor-2015) Pervjetoret e ditlindjeve janë momente perkujtimi ,vlersimi ,nderimi e kujtese ,veçanarisht kur ato u perkasin gjenive të një vendi apo kombi . Ne shqiptaret si popull kemi pasur fatin të mos na mungojne kurrë keta pervjetore ,edhe pse shpesh në kushtet e mbijeteses apo”harreses” jemi detyruar tu mbetemi borxh…E nëse mbi shpinen e dikujt rendon një borxh si guri i pendeses , Shqiptaret , e veçanarisht ne malësoret e Malesisë së Madhe rrezikojmë të mbetemi “gungaçe” përgjithmon nga borxhi që i kemi , kolosit të mendimit e veprimit ,Poetit kombëtar , publicistit , diplomatit , filozofit ,dijetarit , fetarit e mbi të gjitha Patriotit të madh At Gjergj Fishta ,patriotizmin e të cilit e gjejmë të memo- rizuar në çdo hap të jetes , në çdo varg të rreth 50.000 vargjeve të tij poetike dhe në mbi 700 faqe në prozë , në mediat e shkruara , në parlament , në poltiken shqiptare të kohes , në konfernca e perfaqësime At Gjergj Fishta dinjitoze zyrtare e jozyrtare , kombetare e NENTOR 2015 22

frymezim te çastit. Ndersa gjatë studimeve Zefi student (apo Gjergji i ardhëshem fumulltar) , studionte veprat e Aligerit , Goldonit , Aliferit ,Monzoni , Pascolit e tjer ,por edhe veprat epike të Kaçiqit ( i cili u kishte kenduar edhe bëmave të Gjergj Kastriotit) , të Martiqit e të tjer poeteve kroatë… Fishta arriti të zoteroje gjuhet : Latinisht , italisht, kroatisht , frangjisht e gjermanisht..Pas perfundimit me sukses të studimeve famulltari i ri (tashma me emrin fetare) At Gjergji kthehet në atedheun e tij të dashur dhe me daten 25 shkurt 1894 celebron meshen e parë ,dhe njëkohësisht fillon rrugen e bukur ,por të veshtirë e me privime të meshtarisë në Shqipëri… Veprimtaria Letrare- patriotike e At Gjergj Fishtes… Është thuajse e pamundur të ndash vepren letrare me atë patriotike të At Gjergj Fishtes ,pasi e gjithë krijimtaria e tij ; si poetike , prozë e publicistikë , histori , politikë , diplomaci ,si dhe satirë ,ajo është në sherbim të palekunder të patriotizmit të kulluar shqiptar . Veprim- taria letrare- patriotike e At Gjergjit është shumëdimensionalshe , ajo i ngjanë një fanari ndriçues që perbehet nga një tufë rreze-drite që mund të krahasohen me meteorë të pashuar. Ne me ketë rast po mundohemi të veçojme vetem disa nga nderkombëtare të Shqiperisë. meve , prrallave ,por edhe në mes ninullave keto rreze drite atdhetarie , drita e të cilave Kur lindi dhe u pagëzua Zefi shek- dhe kengeve të trimerise ,që në pergjithsi sot na ndriçon pa pushim rrugen e enderres ullar (apo Gjergji meshtar) ?.. mesoheshin pranë votres ,shkolles epike sonë Europerendimore… Në Me 23 tetor te vitin 1871 në Fishtë të Za- të trashigimisë historike nga njeri brez në keto “kushte” unë detyrohem të filloj që drimes , ose në Sapen e Shenjt historike , në tjetrin… Inteligjenca e ketij femije ende pa me poezinë e parë të tij që e njohim me shtepinë plot atdhedashuri e filiza të njomë mbushur gjashtë vjeç ishte e dallueshme titullin “Zotit Anselmo Lorecchios n’Vjenë” (femijë) të Ndokë Simon Ndocit dhe bash- me moshataret ,por edhe me më te rrit- botuar në revisten Albania me 30 nentor keshortes së tij Prenda Lazri u degjua e urit ,ndaj në ketë mosh Fishten e vogel e 1899 me pseudonimin “E popullit”. Po në qara e një femije qe po vinte në jete. E qara futen në seminarin e Shkodres, e pastaj në vitin 1899 Atë Gjergji në bashkëpunim e ketij femije nuk vinte thjesht nga natyra atë të Troshanit ,që u hap nga austrohun- me abatin e madh të Mirdites ,Prengë e nje lindje , por edhe nga hallet e mjerimet garezet… Inteligjenca e Fishtes po arrinte Doçin , me Dom Ndoc Nikajn , At Pashko që e kishin zënë Shqiperinë e katandisur si maja të larta kur Kuvendi Françeskan e Bardhin ,, At Ambroz Marlaskajn , Luigj mos më keq nga pushtuesit otoman ,dhe dergoi ne vitin 1886 per studime teologjike Gurakuqin e tjer…punuan per formimin sherbetoret e tyre “shqiptarë”.. Ndersa e filozofike ,te cilat i perfundoi ne -Ma e shoqerisë kulturore-patriotike “Bash- famulltari i njohur arbëresh Leonard de nastirin e Livnos e te Sutiskes në Bosnje , kimi” Po ketë vit shkruan poezinë “Gjak- Martini do ta pagzonte me emrin Zef , ku edhe ketu inteligjenca e studentit nga soreve”,kur ai falë edhe gjakun e vellait duke e bekuar ketë filiz të njomë , që i Fishta e Zadrimes terhoqi vemendjen e dhe me familjen e gjaksit lidh kumari… shtohej grigjes katolike të shqiptarisë .. profesoreve të filozofisë e teologjisë , madje Ketë poezi e boton në revisten “Albania” Gjergj Fishta nga Edukimi tradicional me një profesor serb pati edhe mjaft de- (nr.10 te vitit 1901). Në revisten “Albania” në Arsmimim “Profesional”… bate filizofike e historike…Nderkaq sipas Fishta boton edhe disa kengë trimerie Femijrinë e parë Zefi i vogel (apo At deshmive të lëna nga shoket e tij student E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, dhe saterike me permbajtje politike. Keto Gjergji famulltari i ardheshem) e kaloi në ,veprimtarinë poetike Fishta e filloi pikrisht poezi e kanë burimin nga gurra popullore katundin e vetë Fishtë , në mes tufave të në Bosnje që në vitin 1886, dhe ateherë dhe i perkisnin dialektit të vlefshem Gegë.. bagetive dhe luleshqerrave ,në mes tregi- vjershat e Fishtes i “quanin” si vjersha me Thuajse në të njejten kohë (por edhe më NENTOR 2015 23 vonë) At Gjergji boton edhe në revisten shqiptaret e Shqiperise Etnike ,si dhe nga Fishtes kishte këtë mison patriotik..Ku per Elçija me psudonime të ndryshme (si ; frymezimi i fituar nga koha kur kishte qënë të kujtuar ketë po citojmë pakë vargje nga Rushman Sokoli ,Mar Pepa ,Gastigat Ri- ndihmes-famulltarë në famullin e Shen kenga e nantë “Lidhja e Prizrenit “: dendo , Sula , Fushk n’Dushk ,Bibë Gjeta Gjonit (në Brigje) Hot.. Ndersa Blenin e “.. janë Krenët e Shqiptarisë / Krenët e ,Gegë Toska , e tjer..). Në vitin 1902 ,pas dytë të kryevepres “Lahuta e Malesise” Gegëve e të Toskenisë / një sherbimi të shkurter si ndihemes-fam- Fishta do ta botonte një vit më vonë (në Që kanë dalun në ketë dhe / Me ulltare në Hot (Brigje) të Malesise Madhe vitin 1906). Në të dy keto blene Fishta do lidhë besë me lidhun fe / emrohet drejtor në shkollen Françeskane të pasqyrohen luftrat e malesorëve e shqip- Edhe n’armë këta me u shterngue / (Iliricum) në Shkoder. Sipas deshmive të tarëve në mbrojtje të trojeve të tyre (që Europes fjalen me ja poshtnue / kohes mesohet se Fishta ka qenë i pari nga lufta e Vranines 1862 me në krye trimin Që me Mbret paska pleqnue / Me i drejtues i kesaj shkolle që ka futur si lendë Oso Kuka ,Lidhjen e Prizrenit dhe luftrat dhanë dorë Malit Zi / të detyrueshme mesimin e Gjuhes shqipe. mbrojtese të malësorëve e shqiptarëve në Ta coptojë t’mjeren Shqipni..” Gjate ketyre viteve me gjithë angazhimin vitet1878-1881 , kryengritjen antiotomane per të vijuar në Lahutë (në “lavd”) me si meshtar e mesues At Gjergji nuk harroi 1911 ,luftrat mbrojtëse të viteve 1912-1913 e disa nga krenet mabrëshqiptar të lidhjes per asnjë moment punen e tij pasionante tjer..). Iliaden shqiptare At Gjergji e kishte Prizreni si : të “letrave” shqipe. Në vitin 1905 në Zadar “pagëzuar” me “emrin” d.m.th.“Lahuta e “ …Që se trandë as topa as shpata / E të Kroacise boton blenin e parë të“Lahutes Malsisë” , me emrin e “vegles” muzikore i thonë emrit Marash vata / së Malesisë”, i cili ishte fruti i nektarit të autoktone të trojeve tona që shoqeronte e Mandej vjen një Qefali / Prengë Bib parë që kishte mbledhur nga trashigimia “lavdronte” jeten , veprat dhe trimat e urtë Doda djal zotni / ……. historike e heroike e ketyre trojeve nga më -atdhetar të Shqiptarisë. Edhe Lahuta e Kur të duej me folë urti / Ai asht zanë

Ndenjun ulun: Lasgush Poradeci, Gj. Fishta, Asdreni, Ernest Koliqi. Nga ditët festive të zhvillueme, më shkurt 1938 me rastin e ardhjes në Shqipní të poetit Asdrê. Foto marrë nga Marie Gusho, bâmë te Gjimnazi i Shkoders. NENTOR 2015 24

duke shkruar e pershtatur pjesë dramatike kryengritjes antiotomane të vitit 1911, ku ,por edhe duke e drejtuar vetë ketë akti- u valvit në Deçiq (me 6 prill) per herë të vitet artistik-patriotik… At Gjergj Fishta parë pas 432 viteve mungesë edhe flamuri ne vitin 1908 ishte një nder organizatoret kombëtar i Gjergj Kastriotit nga trimi I , pjesemarresit dhe veprimtaret më të urtë Dedë Gjon Luli me shokë shumë . rendesishem të kongresit të Manastirit Ketë epope Fishta i madh e memorizon me ,kongres që jo vetem unifikoi alfabetin në një cikel shkrimesh me titullin e spikatur mes shqiptareve ,por edhe na afroje rruget “Lot Gjaku” , “A janë t’zot shqiptaret me e komunikimit (në të shkruar me shkronja u majtë n’vedi” ,etjer. Me daten 7 mars latine) me Europen dhe Boten Perendi- 1913 ,kur Shkodra ishte në duar të per- more .Vlen të theksohet se At Gjergji u faqesuesve ushtarakë të fuqive të mëdha zgjodh kryetari i komisionit te Alfabetit ,të At Gjergj Fishta në kishen Françeskane perberë nga 11 antarë . Por per të “ardhur” (në Gjuhadol) ngriti flamurin shqiptare deri ketu Ai u zgjodh në mes 400 pjesmar- dhe njekohesisht lidhi me drita kishen me resve ,150 delegateve dhe 50 të zgjedhurve xhamin e Fush-Çeles në shenjë soldariteti me të drejte vote. Në kongres u mbajten të katolikeve dhe muslimaneve shqiptare.. mjaftë kumtesa interesante ,por ajo e at Me kete rast koloneli anglez De Filips i Gjergj Fishtes ishte më e shkelqyera per kerkoi Fishtes të ulte flamurin shqiptarë, vlerat e së ciles shkruajnë edhe person- Fishta e kundershtoi ,por koloneli i tha : alitete të huaja, si misionaria amerikane “keshtu po na detyroni që flamurin tuaj ta Fineas Kenedi , e cila ndër të tjera thotë se ulim me topa” ,ndersa Fishta i pergjigjet : kumtesa , e poetit Gjergj Fishta nga Shko- “Ju faleminderit për nderimin që po i bani dra ishte ma e mira dhe i beri degjuesit flamurit shqiptarë. Atij me të vertet i ka tu rridhnin lotet…Ndersa studiuesi dhe hije me u pershendetun me topa”. Gjergj historiani italian Gaetano Petrotta shkru- Fishta ishte mik i komandantit Hasan Riza ante se (Gjergj Fishta) si gojtarë shkelqeu Pasha ne mbrojtje te Shkodres ne vitet e mbi të gjithë gojtaret shqiptare ,ku foli per lakmive shovene Serbo-Malazeze të 1912- Dom Ndre Mjeda, At Gjergj Fishta dhe Luaigj Gurakuqi, foto ma se një orë e gjysem në mes mahnitjes 1913…Me ketë rast në shenjë harmonie me e Kel Marubit, Shkodër, 1923 dhe admirimit të të pranishmeve…Në sivëllezerit musliman patriot ai shkruan njaj Kapidani / Kapidani prej Mirditet / vitin 1909 Fishta boton permbledhjen e vargjet brilante: Per të cilin larg perflitet ……./ Atëherë parë te librit “Pika Voesët” ,që në botimet “ Edhe unë frati thom të verteten / Me vjen në rend Toptani / e tjera do të thirret “Vallja e Parrizit” ,te musliman e baj fli jetën / Që edhe ketij larg i vojti zani…./ Perbri cilen ia kushtoi “Shqyptarit t’vlefshem , Varem në krrabë , lidhen në vargoj / E tij vjn prap Zagolli / Luigj Gurakuqit , nderës s’djelmnisë së shqipninë unë nuk e lshojë”. Gjeto shllaku dhe Begolli / Vjen Çun Shkodres” ,per të vijuar me poezitë plot Po në vitin 1913 boton per herë të parë Mula e vjen Mar’ Lula / pathos patriotik të titulluar “Mrizi i Za- në Shkoder poezit brilante patriotike Njani Hot e tjetri Shalë / T’fortë per nave” , poezi që i kushtohen gjuhes shqipe me titull“Mrizi i Zanave”.. Në vitin 1914 pushkë e t’urtë per fjalë / , Shqiperisë së “lire” ,trimave shqiptar e më shkruan të paren tragjedi me titull “Juda Si ai Dodë Preçi prej Kastratit / Me atë gjërë. Në vijim të aktivitetit të tij letrar e Makabe”,që vlersohet si kryevepra e kohes Vrionin e Beratit …../ patriotik në vitin 1911 çfaqë melodramen në ketë gjini..në të cilen spikat At Fishta Por pertej m’ atë tjetren anë / ai asht zjarm per atë kohë, “Shqyptari i Qytet- si patriot kur “bënë gjyq” me Zotin , kur i zanë një burr shkodran / nuem” ,ndersa në vitin 1912 melodramen “viketë” : asht Shan Deda i Dedë Jakupit…./ Ai “Vllaznia ase Shen Francesku i Assisit”. Në “O Perendi a ndieve / Tradhtaret na asht Abdulla Dreni / vitin 1913 themelon revisten brilante “Hylli lanë pa atdhe / pa të cilin s’hecë kuvendi …./ Atje poshtë i Drites” , drita e seciles nuk u shua e nuk E ti rri e gjuan me rrfe / Lisat nepër në Prizren / do të shuhet kurrë ,pasi kjo revistë ndriçoj male kot.” Abdyl Frashëri i toskë me mend / Keshtu rrugen e autoktonisë (historike ,kulturore Po në vitin 1914 zënë fill edhe poezit (apo ka nisë të çilë kuvend….” e fetare) të shqiptarisë ,së bashku me poemthat melodramatike siç i quan ai) me Në vitin 1907 në Sarajevë sheh driten e çmimin e kesaj rruge ,anes së ciles versho- titull “Jerina ase Mbretnesha e Luleve”. botimit vepra e parë saterike “Anazat e nin lumenj gjaku ,djerse e sakrificash. Nga Keto peozi plot pathos e dashni të dlirtë Parnasit” me të cilat Fishta fshikullon ata “drita” e Hyllit drites po veçojmë trajtimin ,rrezatojnë gjigandizmin e Fishtes si poet

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, shqiptarë që per atdhe njihnin kuletën e shkencore , historik e patriotik të epopes ,që dinë ti kendojë hijeshem natyres së tjer. Po ketë vit zë fill teatri françeskan ,ku së lavdishme të malesoreve të Malesisë bukur më simbol Lulet , dhe asaj që rritë si krijues i tij njihet At Gjergj Fishta , i cili Madhe (së bashku me Dukagjinin , Mir- lulet e mbush ma dashni boten ,femrave në ketë fushë arti vuri gurin e themelit , diten ,Lezhen ,Shkodrën e më gjërë), të (shqiptare). Poezit pergenjeshtrojnë edhe NENTOR 2015 25 ish kryeministrin e Serbisë Vladanj Gjorg- veçanti e Shqiperisë në Pergjithsi ,ai nuk atehere konferenca do të bajnë një krim jeviç, i cili në një liber të shkruar mbas nguroi ta denonconte ketë perandori (si të rendë ndaj gjuhes sonë ,religjionit tonë luftrave turko-ballkanike i quante shqip- dhe fuqit e tjera Europiane),kur ajo heshte dhe historisë sonë. Katoliket e muslimanet taret si të pa qytetnuem ,ku si “shembull” apo shkelte të drejtat e Shqiptareve ,ketë janë vellezer,dhe si të miren ashtu edhe të merrte vrazhdesine e burrave shqiptare fakt e verteton vepera e tij me titull “Te- keqen e ndajnë sëbashku...” ** Nder- që gjoja nuk dinë ti kendojnë femres , per- atri i Diplomacisë”..At Gjergj Fishta ishte sa ne vitin 1923 ,atë Gjergji boton në Shko- veçse duke e fyer… Në Qershor, të vitit 1916 edhe njeri ndër patriotet “flamur” që der vellimin me vjersha saterike“Gomari i At Gjergj Fishta në Universitetin katolik mahniti konferencen e paqes (ne Paris) ne Babatasit” që fishkullon të gjithë ata zyrtar të Parisit mbanë një ligjeratë, që është një vitet 1919-1920, kur ai ishte caktuar me e rrogtor shqiptar që nuk duan tja dine per mbrojtje e fortë në përkrahje të të drejtave detyren fisnike të sekretarit të kryetarit të punë e Kastriotit / dhe as per njatë trimnin të kombit të papërkulur , të kombit shqip- delegacionit shqiptare ,Imzot Luigj Bumçit. e të parit / pasi janë dhanë pas rrogave të tar .. At Gjergj Fishta, përveçse tregon se Fishta mbajti fjalen në ketë konferencë me arit…Pa harruar edhe botimin e një perm- kush janë e çka janë Shqiptarët, dhe të cilat një oratori të mrekullueshme ,që kishte bledhje tjeter brilante saterike me po- janë të drejtat e tyre, ai në të njëjtën kohë brenda ; diplomaci ,histori ,të drejta të emthin heroiko-komik NIKOLEJDA .. At kritikon Fuqitë e Mëdha të asaj kohe, përf- vetvendosjes së popujve, dhe nje artë te Fishta nga viti 1920-1924 ka qënë i zgjidhur shirë edhe Francën ku mbajti fjalimin . Po papare deri atehere në të tilla evenimente deputet i ligjeslaturës parë si perfaqesues në vitin 1916 themelon shtypshkronjen nderkombetare…Fjala e Fishtes është një i grupimit “Ora e Maleve” që u rrjeshtua në franceskane nga e cila botohet revista model i pavdekshem i një patrioti të vertet një bllok me “Opoziten” kunder “Pop- “Posta Shqiptare”.. Gjithashtu në keto vit diplomat , në mbrojtje të të drejtave të ullores”. … Fishta gjatë kohes si deputet në bashkepunim me Luigj Gurakuqin for- shqiptareve kudo që jane në trojet e veta ka qënë i zgjedhur edhe N/Kryetari i parla- mon “Komisinë (komisionin) letrar” te Etnike …edhe sot… Vlen te kujtohet se mentit dhe kryetari i komisionit të buxhe- gjuhes shqipe. Vlenë theksohet se Gjergj serbo-malazezet (me ndihmen e dados tit e arsimit. Në vitin 1922 Gjergj Fishta Fishta megjithse shpesh kishte perkrahë tyre Rusis e dhe Frances të asaj kohe), në shkoi ne Washington dhe duke shfrytezuar perandorin Austrohungareze , pasi ajo në konferencen e paqes propoganduan “iden” njohjet e tij me personalitete të ndryshme vitet e veshtira të pushtimit otoman ,disa se popullsia katolike e Malesise Madhe intelektuale dhe senatorë katolik arriti që here kishte luajtur rolin e një “engjelli” ,Shkodres , Lezhes e Mirdites ,eshte da- qeveria Amerikane të njohë zyrtarisht mbrojtes per katolicizmin shqiptare në kord ti bashkengjitet shtetit Malazez me Shqiperinë. Pas dhjetorit 1924 ,kur qeveria popullsi orto- e Nolit deshtoi at Gjergji si simpatizant i dokse ,pra kris- saj u largua nga Shqiperia deri ne vitin tiane. Me inisiat- 1925,kur qeveria e Ahmet Zogut shpalli iven e At Gjergj amnestinëNë vitin 1930 At Gjergji ishte Fishtes , imzot njeri ndër antaret më sinjifikativ të konfer- Luigj Bumcit dhe ences Nderballkanike të zhvilluar në patriotit Luigj Athinë. Fishta u prezantua në parlamentin Gurakuqi , nga grek nga poeti më i madh i Greqise Palamas keto zona ju der- ,ku me ketë rast mbajti një fjalim të mrekul- gua një protest lueshem….Në vitin 1931 ,perseri Fishta energjike konfer- ishte antare i perfaqesisë shqiptare në ences dhe lidhjes konferencen Nderballkanike të Stambollit së kombeve ,ku ,dhe pas një viti (1932) edhe ne atë të ndër të tjera Bukureshtit..Në muajin prill të vitit 1933 shkruhej : “Pop- me një dekret mbretërorë u mbyllen të ullsia katolike gjitha shkollat private , veçanarisht ato me shqiptare , ka in- mbeshtetje fetare ( Katolike ,Muslimane teresin më të dhe Ortodokse) ,ku më i demtuari ishte madh të qendroi komuniteti katolik. Per ketë protestoi në e bashkuar në një menyre energjike Episkopati shqiptare me Shqiperi të lirë , zerin e tij ma të fuqishem At Gjergj Fishten dhe per ketë e , i cili me kete rast mbajti një fjalim model shtyjnë motive në mbrojtje të historise së arsimimit shqip- kombetare dhe tarë të lidhur pazgjedhesisht me kontrib- fetare. Po qe se utin e besimit Katolik e perendimorë. do të kerkoni të Fishta pas fjalimit u largua nga Shqiperia na “bashkoni” ,dhe menjeherë çoi shtetin shqiptare në me Malin e Zi, gjyqin e Hages. Pas rreth dy viteve seanca NENTOR 2015 26

gjyqesore Fishta ( me ndihmen e një avoka- jashtëzakonshem ,çka nuk e paten popujt ti francez që zgjodhi vetë) fitoi gjyqin e e tjerë veçse mbas qindra vjetesh të një jete Hages (1935) ,ku edhe u rikthye e drejta e letrare ; pat të madhin , të naltesuemin rihapjes të shkollave private…Fishta pasi per mbi të gjithë ,atë qe u mbeshtet në u kthye në Shqiperi u takua (në vitin 1935) popullin e vet e në gjuhen e tij e që me me mbretin (Zogu i I ) te cilit gjatë takim- vjersha të veta ndezi flakë zemrat në pop- it i thotë : “I ke çua me studiua disa stu- ull ,pat zhenin poetike në Fishten.”.Ndersa denta në Bashkimin Sovjetik ,por ata që per “ILIADEN” shqiptare “Lahuten e Male- kanë me u kthye kanë me kenë të gjithë sise” po ky personalitet gjerman ,do të komunista . E ta dish se parimi ma i parë i shkruante : “Lahuta e Malesise e Gjergj komunizmit asht me mbytë ty (mbretin). Fishtes , jo vetem se ka rendesi në pikpam- Prandaj hap sytë e mos shko mbas keshil- jen hartistike e historike ,por edhe pse ajo lave të atyre të marreve që per inat të si vëna e mirë sa ma shumë vjet të kalojnë klerit katolik të thonë me çua studenta në aq ma vlerë merr , tue kenë se ajo asht Rusi..”. Po në vitin 1935 u zgjodh provincial pasqyra ,magazina dhe kopja besnike e i kuvendit Françeskan , (detyre qe e kreu jetes , e shpirtit , e deshirave , e perpjekjeve deri ne vitin 1938).. Gjate kesaj kohe (në ,e luftes dhe e dekes së shqiptareve. Por vitin 1937) i dha doren perfundimtare Ili- megjithë këto vepra letrare , artistike ades shqiptare ,Lahutes së Malesisë.. Edhe ,publicistike , filozofike , historike ,diplo- pushtimin fashist Fishta e perjetoj me matike e mbi të gjitha patriotike të At dhimbje (gjë që Fishta e kishte paralajm- Gjegj Fishtes (pak vite pas vdekjes tij me ruar..) ,edhe pse italianet i bene mjaft 30 dhjetor 1940), ai në vend që të nderohej elozhe e “privilegje”, ku me 6 qershor , në Shqiperi kur sundoi dreqi i kuq (1944- (1939) e zgjodhen antar nderi i Akademisë 1991) siç e quante ai komunizmin , per të Italisë…Por Fishta kishte refuzuar edhe hater të sllavëve, ky dreq i kuq , Fishtes i një dekorat të shtetit fashist italian.. At ndalojë librat , i shkatërrojë vorrin , por Gjergji per vepren e tij patriotike ishte nuk munden kurr ti shkatërrojnë vepren e vlersuar e dokoruar , nga “Klubi gjuha tij që në popull quhej dje , quhet sot , e do Shqipe” më 1911 me kurorën e argjendë . të quhet nesër “Ungjilli” i atdhetarisë… Per Fishten si mendje e ndritur bënë vler- At Gjergji kudo që të pushojnë eshtrat sime edhe vende të tjera të Europes duke e tu .. paç driten e pambarueme ,ashtu siç perfshirë edhe vetë shtetin turk që (nën na ke lanë vepren tande të pavdekshme At Gjergj Fishta influencen e mikut tij Hasan Riza Pasha ) letrare e mbi të gjitha patriotike… në vitin 1912 i dha dekoraten “Mearit kla- sit II” , në vitin 1912 Perandori i Austrisë i BIBLIOGRAFIA: 1.Lahuta e Malesisë ,At Gjergj Fishta Bot.III ,Romë 1991. akordon dekoraten “Ritterkreuz” , më 1917 2.Vallja e Parrizit , Mrizi i Zanave , Anzat e Parnasit (At Gj.Fishta),Lezhë 1994. qyteti i Beratit i dhuron “Pendën e Artë” 3.Nikolejda ,Gomari i Babatasit (At.Gj. Fishta). , në vitin 1925 Papa Piu i IX-të i jep deko- 4.At Zef Pllumi ,Histori kurr e shkrueme ,Tirane 2006. 5.Zef Simoni – Ipeshkëv ,Letersia shqipe e pame ndryshe ,Shkoder 2006. raten “Medaglia al Merito”, me 1929 Paria 6.Willy Kamsi ,”Hylli i Drites” (1913-1944),bibliografi kronologjike ,Shkoder 2008. e Përgjithshme e Urdhërit Françeskan i e 7.Ndue Bacaj : Ditlindja e At Gjergj fishtes , ose 140 vjetori i lindjes (1871-2011) të gjeniut të kombit shqiptar , www. nderon me titullin “Lector Jubilatus” , Albdeream.net,dt.25.10.2011. 8.Vehbi Bala ,”Gjergj Fishta , Jeta dhe vepra “. Greqia në vitin 1931 i jep çmimin “Phoe- 9.Maximilan Lambertz ,”Gjergj Fishta und das heldenepos Lahuta e Malesisë ,Leipzig 1949”. nix”. Ndëra në vitet e demokracisë ish 10.Arshi Pipa “Koha Jonë” 1986 ,nr.10-12 ,Firenze.. presidenti i Shqiperisë Alfred Moisiu e 11.Pshko Bardhi “Zani i Shna Ndout” nr.2 , viti 1919. dekoron (pas vdekjes) Gjergj Fishten me 12.Gaetano Petrota ,” Popolo , Linguae letteratura Albanese”.. 13.Histori e Shqiperisë ,Pjesa e III ,1955. urdherin më të lartë “NDERI I KOMBIT”.. 14.Viktor Volaj “Semundja e Deka ,në At Gjergj Fishten”. Vlen të theksohet se Fishta është shqiptari 15.F. Ercola “ Giorgio Fishta” ,revista Albania ,mars 1941. i Parë i propozuar për çmimin Nobel. 16.Kol Kamsi “Vepra poetike e Fishtes dhe kritika”. 17.Eqerem Çabej “Epika e Gjrgj Fishtes”. Për ketë veprimtari poetiko-letrare , artis- 18.Norbert Jokli “Gjykime mbi At Fishten dhe vepren e tij”. tike , patriotike ,të shendriteshme dhe 19.Kostaq Cipo “At Gjergji dhe Lahuta e Malesisë ende të paperseritshme në trojet tona e më 20.Fletore Zyrtare te viteve 1914-1923. 21.Tajar Zavalani “Histori e Shqiperisë” (Phoenix 1998). E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, gjërë ,studiuesi ,gjuhtari dhe albanologu i 22.At Marin Sirdani ,Franceskanet në Shqipni dhe shqiptaret katolik në Lamë të Atdhetarisë (Shpresa ,Prishtinë 2002). shquar gjerman Maximilian Lambertz do **.Protesten e nenshkruajne : Imzot Jak Serreqi – arkipeshkev i Shkodres , Imzot Gjergj Koleci – ipeshkev i Sapes , të thoshte nga Lapcigu (në vitin 1949) : Don Zef Gjinali –administrator i abacise Mirditë ,Don Pjeter Gjura –famulltar i Shkodres ,At Vincenc Prenushi dhe At “Shqipnija pat nji fat fort të madh e të Engjell Serreqi...gaz,”55” ,dt.03.10.2009). NENTOR 2015 27

Kolë Miri Dedvukaj, simbol i besës dhe

PORTRET traditës malësore yert e shpërnguljeve biblike mëdha meriton studime dhe analiza të të dashurit e tyre. Nëna e tyre Djellushë të shqiptarëve nga Mal i Zi u shumta nga ekspertët e shoqërisë shqip- Lekja i kishte vizituar 9 herë brenda një Dhapën në fund të viteve 60’ dhe tare. Rrugët e shpernguljeve nuk ishtin të viti,ngase ajo e përjetonte rëndë mungesën qysh atëherë e sot nuk u mbyllën kurrë. shtruara me lule,por me lot e dhimbje të e tyre.Para nisjes së tyre për në Shtetet Lamtumira(goodbye) vendlindjes është mëdha. Historia e mërgimit ishte ndon- e Bashkuara,prindërit kishin shkuar në akt trishtues,sidomos për gra e burra në jëherë edhe tragjike. E tillë kishte qënë për Romë për t’u thënë udhën e mbarë. Pasi moshë të shtyrë. Prindërit tonë relativisht familjen e Kolë Mirit të Hotit. Dy djemtë kjo bijë fisnike e shtëpise së përmendur të moshuar nuk erdhën në Amrikë për një e Kolës dhe nusja e djalit të madh kishin të Zek Nikut të Kojës ishte përqafuar jetë më të mirë, dhe jo se jo për t’u pasuru- emigruar nga vendlindja në vitin 1971,dhe e përshëndetur me djemtë e saj aty në ar,por për të mos u ndarë nga njerëzit e tyre ishin vendosur në Itali. Gjatë pritjes për vend i kishte rënë pika në zëmër dhe një më të dashur. Kjo periudhë mërgimesh të emigrim ata ishin vizituar shumë herë nga ditë vonë kishte dhënë shpirt në spitalin e NENTOR 2015 28

Romës,në moshën 43-vjecare. Ndërsa ata kishin arritur në New York ,nëna e tyre qëndronte e vdekur në morgun e Romës në pritje për t’u kthyer në Hot të Malësisë. Përsëri Kolë Miri “mes dy zjarresh”,do të kishte kënduar rapsodi shqiptar Sali Mani. Kola kishte mbetur qyqe vetëm në rruget e Romës. Për vdekjen e gruas së tij kishte njoftuar menjëherë kushririn e tij besnik Patër Daniel Gjecaj. Ky meshtar françeskan shqiptar shumë i nderuar i kishte qëndrua pranë deri atë ditë që Kola dhe gruaja e tij e vdekur ishin nisur për në vendlindje. Kolë Mirit kjo vdekje i kishte shkaktuar çrregullime që nuk i kishte paramenduar kurrë. Njëra nga ato ishte vendimi për t’u larguar njëherë e përgjithëmonë nga Malësia. Kola nuk e kishte imagjinuar asnjëherë largimin nga ajo tokë.Por pas vdekjes së gruas kishin ndryshuar planet e tij familjare.Nuk shihte rrugë tjetër përveçë bashkimit familjar. Një vit më vonë, së bashku me 4 fëmijet e tij, imigroi në Shtetet e Bashkuara. Ashtu siç e kishin traditë ata punuan ditë e natë dhe pas disa vjetësh u rregulluan shumë mirë në pikëpamje ekonomike. Kolë Miri gëzonte respekt të madhe tek malësorët shqiptarë dhe emëri i tij ishte garanci për shumë suksese të familjes dhe shoqërisë. Ai bënte fushata për ngritjen e qëndrave fetare dhe shoqërore në New York dhë në Detroit. Merrte pjesë aktive në mbledhje e ceremoni të ndryshme dhe vepronte si një misionar për paqë e marrëveshje midis malësorëve kudo. Kolë Miri dhe Mark Miri kishin një të kaluar të lavdishme sepse ishin kryqëzuar në “Kalvarin e Hotit” nga bandat kriminale komuniste të Toger Babës dhe Bajo Stankut. Marku dhe Kola kishin pësuar mundimet e Krishtit për të shpëtuar kapiten Gjelosh Luli nga mizo- ritë barbare staliniste. Për qëndresën e tyre legjendare flitet sot e kësaj dite. Kolë Miri ishte tepër i sinqertë dhe modest. Ai ishte natyrisht i zgjuar,fliste nga përvoja dhe përjetimet personale. Nuk kishte prir- je për dukje as për krye të vendit.Ai ishte natyrisht i mirë dhe besnik. Per mortin e tij para 23 vjetësh me rastin e vdekjes e kisha shkruar se besa e Kolë Mirit ishte më

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, e fortë se Mali i Veleçikut. Për çudi, Kola i kishte mësuar përmendësh lagjet e New Kolë Miri Dedvukaj Yorkut ku jetonin malësorët. Nuk lexonte dhe nuk shkruante por në aparatin e tij NENTOR 2015 29 të kujtesës ishin fotografuar Kolë Mirin si për asnjë shqiptar pikat kryesore te orientimit. tjetër ishin bërë tri ceremoni Kur i mbushej mendja Kolës mortore. Një në New York, për vizita nuk bente lutje e një në Hot të Ri në Shtoj të duva për ndihmë ,por merrte Mbishkodrës në Shqipëri tek shkopin dhe nisej tek miqtë dhe nipat dhe mesat e tij ku kishte dashamirët e tij. Pavarësisht se jetuar 25 vjet dhe nderimet nuk ishte i shkolluar Kolë Miri më të fundit dhe varrimi ishin ishte malësori shqiptar më i bërë në Vuksanlekaj të Hotit nderuar në këtë vend. Mer- në Mal të Zi. Historianët amer- rte pjeë në dhimbjet e mëdha ikanë thonë se për Abraham shoqërore,sidomos në morte Lincolnin ishin bërë ceremoni qofshin ato në Shtetet e Bash- mortore në disa qytete të Amer- kuara ose në Malësi, Prej vitit ikës para se të bëhej varrimi 1975 e deri në vitin 1990,Kolë në vendlindjen e tij në Illinois. Miri kishte kaluar Atlantikun, Misioni i Shqipërisë pranë OKB vajtje e ardhje mbase 100 herë, në New York ia dha vizën Kolës të gjitha për morte në vend- së vdekur dhe 32 malësorëve lindjen e tij.Ai mbante titullin tjerë për varrimin e tij në vend- e kampionit për udhëtime të lindje. Ky ishte malësori i parë kësaj natyre. Asnjë shqiptar ose i vdekur që kaloi nëpër tokën amerikanë,bile as ndonjë i huaj e Shqipërisë pas rënjes së dik- tjetër nuk mund të ketë bërë taturës.Ky ishte mort i madh aq shumë udhëtime për vdekje dhe ceremonial,që nuk ishte jashtë Amerikës. Shumë herë parë asnjëherë më parë dhe malësorët pyesnin pse nuk po e natyrisht kishte pasur shumë mbyllim këtë ceremoni cka po gojtarë,vajtore e gjëmtarë. Por presim? Dikush atje më largë një tragjedi shumë herë më e përgjigjej po presim Kolë Mirin madhe se kjo u përsërit edhe një nga Amerika.Gjatë këtyre ud- herë në shtëpinë e Kolë Mirit hëtimve Kola kishte përjetuar në New York më 11 Shtator episode të ndryshme,ngase nuk 2001,kur nipi i tij Simon Ded- fliste asnjë gjuhë tjetër përveç vukaj ra dëshmor në Kullën gjuhës shqipe. Në një rast në Binjake(World Trade Center) Londër e kishte humbur lidhjen në Manhattan. Kjo tregonte se e aeroplanit për New York. Dhe rrugët e tyre të mërgimit kishin për këtë autoritetet e aeroportit qënë të shtruara me gjëmba e jo kishin sjellur një përkthyes nga me lule. Por kjo familje fisnike gjuha shqipe në sërbisht,por i përballoi të gjitha me nder e Kola nuk merrte vesh sërbisht. Pas pak pjesë në mbledhje partish politike,Kola faqe të bardhë.Prej Kolë Mirit mësuam ata kishin prurë një përkthyes shqiptar,por ishte zogist i vërtetë. Në vitin 1944 ishte të gjthë.Ai ishte mësuesi ynë më i mirë i as atë nuk e kuptonte sepse perkthyesi kthyer përgjithëmonë në vendlindjen e tij jetës,sepse fliste nga përvoja personale. fliste dialektin tosknisht. Mosha e shtyrë në Traboin të Hotit në Mal të Zi, ku jetoi Kurrë nuk kam parë asnjë shqiptarë si dhe vështirësit e komunikimit kishin qënë deri në vitin 1973. Kolë Miri vdiq me 21 Kolë Mirin që mund t’i ketë zbatuar aq pëngesë e madhe gjatë këtyre udhëtimeve. Maj te vitit 1992 në moshën 82-vjecare. bindshëm normat e Kanunit të Lekë Du- Para Luftës së Dytë Botërore,Kola kishte Gjatë kohës në spital e kisha vizituar disa kagjinit dhe urdhënimet e Tëzot që janë jetuar në Shqipëri në Hot të Ri në Shtoj herë,duke i thënë fjalë të mira e kurajo 10. I tillë kishte qënë edhe vellau i tij Mark të Mbishkodrës. Kishte jetuar atje një se do të bënte më mirë,por ato ditë nuk Miri. Por Markun e kam takuar vetem një çerek shekulli me vëllezër e motra.Ai ru- ishte aspak optimist. Nje ditë më vonë herë gjatë një vizite në New York. Mark ante kujtime të mrekullueshme nga jeta vdiq në Spitalin Lawrence në Bronxville Miri dhe Kolë Miri kishin një kod të tyre në Shqipëri. Kolë Miri tregonte shumë të New Yorkut,në qytetin ku kishin jetuar moral të veçantë dhe për këtë meritojnë për Shqipërinë e asaj kohe. Kishte parë e shumë familje të njohura amerikane,midis monument në tokën shqiptare. Ata ishin takuar personalitete të larta të shoqërisë tyre edhe Familja Kennedy. Nderimet dhe nderi i kombit,dhe duhet të respektohen shqiptare. Ai e kishte pëlqyer shumë ceremonitë mortore u bënë për dy ditë si të tillë sot e përgjithëmonë. kohën e Zogut. Pavarësisht se nuk merrte me radhë në Memorial Day Weekend. Për Gjekë Gjonlekaj/New York NENTOR 2015 30

(Nga e majta në të djathtë) Qazim Doda dhe Rrok Nikçi PROFIL Rrok Nikçi, kelmendasi që vlente më shumë se dy qeveri

ktiviteti i tij patriotik ku e përhapte frymën e bashkë-veprimtarëve hqiptarët e Amerikës me plot të drejtë krenohen për veprim- të tij nga Kosova duke e lëkundur rehatinë e pushtuesëve sllav në tarinë e tyre patriotike që kanë E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, S AGuci e detyroi Rrokun që të largohej në drejtim të Italisë në vitin lënë gjurmë të pa shlyera në histori. Ky 1973. Ai nuk qëndroi gjatë në Itali duke e vazhduar rrugëtimin e tij për në komunitet shquhet për ruajtjen e iden- SHBA e më konkretisht në New York. titetit kombëtar duke hapur shkolla, NENTOR 2015 31

Familja e Rrok Nikçit ishte në shënjestër përparimtarë. të xhandarmërisë dhe policisë sekrete sl- Duke i pare të gjitha këto malltrajtimr lave. Atyre ua bastisnin shtëpinë shumë në familjen e tij dhe të atyre që kishin shpesh duke i malltrjatuar fizikisht dhe orientim patriotik në atë rreth, Rroku duke u thyer çdo gjë që kishin në shtëpi rrebelohet që në fëmijëri duke pyetur për t’ua bërë të pamundur jetën në atë edhe në shkollë mësuesin e tij se për shtëpi. çka shqiptarët duhet të mësojnë në një Rroku vinte nga nje familje e njohur gjuhë të pa-kuptueshme e jo në gjuhën për patriotizëm e bujari. Pra, ishte famil- shqipe sic e flasin në shtëpi. Në vend të ja e Kolë Shytit e cila në vrullin më të përgjigjes nga mësuesi i tij, të njëjtën madh të asimilimit të shqiptarëve kur ditë këtë përgjigje e kishte marrë nga popi Gjorgje Shekullarac e kishte ndër- policia sllave të cilët i kishin shkuar në tuar kishën Pravosllave Ortodokse në shtëpi dhe para syve të tij ia kishin rra- Guci, në të njëjtën kohë Kola e kishte hur nënën. ndërtuar Kishën Katolike Shqiptare që Më vonë, pas përfundimit të shkollës ta kundërshtonte asimilimin nga shqip- fillore në Guci, Rroku u regjistrua në tarë në sllav. Kjo familje për herë të parë gjimnazin e Pejës. Atje u frymëzua edhe kishte sjellur edhe rrymën elektrike dhe më shumë nga rinia e Kosovës të cilët kishte blerë veturë duke i bindur sllavët kishin marrë pjesë në demostratat an- se shqiptarët ecin me kohën dhe janë ti-sllave të vitit 1968. Këtë frymëzim

gazeta e shtëpi të kulturës që kanë ndi- kuar shumë në sensibilizimin e çështjes shqiptare. Kësaj radhe po ndalem tek shqiptari që e hapi shtëpinë e parë të kulturës në New York. Ai vinte nga Kel- mendi i Malësisë dhe një jetë i shërbeu çlirimit dhe bashkimit të Shqipërisë. Ishte pra Rrok Nikçi që në SHBA quhej Rrok Flamuri. Familja e Rrok Nikçit Rrok Nikçi u lind në fshatin Dol të Gu- cisë në vitin 1951, vitet e 50’ të shekullit të kaluar ishin ndër vitet më të errëta për shqiptarët që jetonin në trojet e tyre të pushtuara nga ish-jugosllavia sepse në atë kohë dhuna e koordinuar nga Aleksander Rankovici ishte përhapur në Rrok Nikçi të gjitha trevat e pushtuara shqiptare. NENTOR 2015 32

Gjeto Sinishtaj, Kol Gojçi, Gjokë Mar- tini, Gjergj Kalaj e shumë të tjerë që e përkrahnin Shqipërinë dhe me veprim- tarinë e tyre kishin dëshmuar se ishin kundër pushtimit jugosllav në trojet shqiptare. Vlen të dallohet se pasi Ahmet Zher- ka e kishte vrarë një njeri vetëm pse ja kishte shkelur flamurin kombëtar në mes të Manhattan-it, NY në vitin 1976, RRoku dhe shokët e tij vetëm sa u për- forcuan dhe u organizuan edhe më mirë. Hapja e pare e Shtëpisë së Kulturës në New York dhe formimi I Klubit Kom- bëtar Jusuf Gërvalla Rroku shkonte në restorantet ku kën- dohej serbisht dhe ua ndalonte muzikën, ua thente pajisjet dhe i këshillonte që të këndojnë vetëm shqip. Në fund të vitit 1979 dhe në fillim të vitit 1980, Rroku pati fatin dhe doli shumë i suksesshëm në shitblerjen e pasurisë së patundshme, ai në ndërtesën e tij e kishte hapur shtëpinë e kulturës dhe e vendosën emrin Naim Frashëri. Në atë shtëpi të kulturës mblid- heshin shqiptarët që e donin Shqipërinë dhe organizonin planet për demostratat anti-jugosllave. Rrok Nikçi Në vitin 1982 Vriten vëllezërit Gërval- la dhe Kadri Zeka, në atë kohë UDB-ja Rroku e shfrytëzoi për t’i hyrë rrugës në Detroit festohej ditëlindja e Titos me tentonte të bënte vrasje edhe në Amer- anti-sllave deri në frymën e fundit të nga 1,000 veta në sallë. Kompania ajrore ikë. Shfrytëzoheshin raportet e mira jetës së tij. e fluturimeve (JAT-Jugosllovenski Aero Jugosllavo-Amerikane dhe rrjeti kundër Aktiviteti i tij patriotik ku e përhap- Transport) sillte drogën në SHBA dhe Shqipërisë sa vinte e forcohej. Shumë te frymën e bashkë-veprimtarëve të tij prej këtu shpërndante edhe në shtete zyrtarë amerikan kishin shtëpitë e tyre nga Kosova duke e lëkundur rehatinë të tjera. në Budva, Rijekë dhe Dubrovnik. Në e pushtuesëve sllav në Guci e detyroi Shqiptarëve që nuk e donin Shqipërinë shtëpitë e shumicës së shqiptaro-amer- Rrokun që të largohej në drejtim të Ital- u pëlqente kjo dhe inkuadroheshin në ikanëve qëndronte portreti i Titos varur isë në vitin 1973. Ai nuk qëndroi gjatë në këtë rrjet kriminal. Më vonë erdhi edhe në murin e dhomës së pritjes për mysafir. Itali duke e vazhduar rrugëtimin e tij për Millosheviqi dhe e përforcoi rrjetin Një grup shqip-folësish kishte shkuar në SHBA e më konkretisht në New York. kundër Shqipërisë duke u dhënë para nga Amerika kinse për të luajtur futboll Ardhja e Rrok Nikçit në Amerikë dhe për blerjen e pasurisë së patundshme. në emër të grupit Jugosllav “Besa” nga kyçja e tij në veprimtarinë patriotike Sot, disa nga ata shqiptarë që përfitu- Detroit, MI. Ata nga dashuria e madhe Kur erdhi në SHBA, Rrok Nikçi nuk an nga Millosheviqi apo nga paratë e që kishin për Titon i shkuan tek varri dhe gjeti përkrahje të madhe në idenë e tij drogës më herët zotërojnë pasuri mar- vendosën lule duke derdhur lotë krokodi- për të punuar në të mirën e Shqipërisë. ramendëse në SHBA. li. Pra, në atë kohë ishte shumë vështirë Në atë kohë mbizotëronin grupacionet E tërë kjo pasuri dhe mbështetje që t’i dilej përballë rrymës pro-jugosllave e krijuara nga Shërbimi Sekret Jugosl- Jugosllavia i kishte ofruar komunitetit në SHBA. Shoqëria “Naim Frashëri” në lav UDB-a, ku punohej me të madhe shqiptaro-amerikan për Rrok Nikçin New York vendosi të ndërronte emrin E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, kundër Shqipërisë. Ishin njerëzit që i ishte vetëm një tradhëti ndaj atdheut, duke e marrë atë të Jusuf Gërvallës dhe kishin rekrutuar si diversantë për të ai nuk e përqafoi këtë rrjet. Në SHBA u quhej Klubi Kombëtar Jusuf Gërvalla. vrarë shqiptarë. ofrua me rrjetin e shqiptarëve që e do- Në këtë veprimtari Rroku i furnizonte Në New York, Chicago dhe sidomos nin Shqipërinë siq ishin: Ahmet Zherka, me armë disa nga veprimtarët dhe kishin NENTOR 2015 33 krijuar një imazh se këta janë si një ushtri Pas vrasjes së Rexhep Malaj-t dhe Nuhi e mbante plisin e bardhë me krenari. e rregullt. Bashkëpunonin ngusht me Berishës në Janar të vitit 1984 mbi 2,500 Na mësonte neve që kishim ardhur më shtetin shqiptar dhe e përkrahnin në çdo veta ishin mbledhur në New York për të vonë në SHBA se si duhet të mos deku- mënyrë. Në anën tjetër, organizatat që protestuar kundër shtetit Jugosllav. Në rajohemi kur të hasim në shqip-folës që ishin kundër Shqipërisë ishin bërë edhe atë rast më së keqi e kishte përjetuar nuk e duan atdheun. Rroku ishte shër- më agresive pas humbjeve të një-pasn- grupi i dërguar nga UDB-ja në cilësinë bëtor i kombit dhe besonte në ndjenjën jëshme të grupeve diversante të cilët e gazetarëve. e pastërt si shqiptar. Edhe mjekëve ju zbuloheshin dhe vriteshin menjëhere ose Diagnostifikimi i Rrokut me kancer kishte përgjigjur me rastin e diagnosti- dënoheshin me pushkatim. dhe lufta e tij për të mposhtur këtë së- fikimit me kancer kur ata i kishin thënë Klubi Kombëtar Jusuf Gërvalla kishte mundje se do të jetonte vetëm 6 muaj: Une jam filluar t’u shkonte derë më derë bash- Viteve të fundit, para se të vdiste Rrok shqiptar dhe vdes kur dua unë e jo kur këpunëtorëve të UDB-së duke u bërë Nikçi konsiderohej si Rrok Flamuri, ai thoni ju! presion. Në New York, Detroit dhe Chica- ishte i pari që e përkrahte çdo aktivitet Ashtu i doli, Rroku jetoi 4 vite më go shkonin dhe i prishnin manifestimet anti-sllav në SHBA. I pari vinte në çdo shumë dhe nuk u dorëzua deri në frymën për bashkim-vëllazërimin Jugosllav. protestë me katër flamuj dhe në kokë e fundit. Rroku do të mbahet në mendjen e shqiptarëve të Amerikës si i pari shqiptar që hapi shtëpinë e kulturës në New York të cilën sot nuk po munden ta hapin dy qeveri shqiptare. Ai i kushtoi atdheut një jetë dhe meriton çdo respekt nga të gjithë shqiptarët. Kuptohet se në këto kohë të turbullta presidentja e Kosovës dhe Presidenti i Shqipërisë janë të zënë duke i dekoruar ish -bashkëpunëtorët e UDB-së me Dekorata ”Nderi i Kom- bit”. Por, Rrokun e nderon historia me çdo dekoratë dhe çdo shqiptar që e don atdheun e kujton Rrokun me respekt përjetësisht. Varrimi i Rrok Nikçit u kthye nga dhembje në krenari Pas ceremonisë fetare në kishë Zoja e Shkodrës, në Hartsdalle, NY, tek dera e kishes i kishte dalur përpara ish-shoku i klasës së parë Rexhep Vuçetaj bashkë me disa nga shokët e Rrokut që kishin bashkëvepruar tërë jetën. Ai e ndali arkivolin dhe me një flamur në dorë ju drejtua masës: “Rrok Nikçi, tërë jetën i shërbeu flamurit dhe e kemi për detyrë që në banesën e tij të fundit ta përcjellim të mbështjellur me flamur kombëtar!” Ashtu edhe ndodhi duke e kthyer varrimin nga dhemja në krenari. Bashkë-veprimtari i tij për tri dekada Naim Balidemaj, në varrimin e Rrokut do të shprehej: “Ishe në ballë të çdo demon- strate anti-sllave me flamur kombëtar, e doje shumë njeriun dhe jetën dhe kjo të ka bërë që të mos i frikësohesh as vdekjes. Kjo është arsyeja se ti Rrok do Rrok Nikçi me bashkëshorten Liza të mbetesh i përjetshëm në mendjen dhe zemrat tona. Qazim Doda NENTOR 2015 34

Ja kush është Tonin Marinaj që theu mitin në Malësinë e Madhe

PERSONAZH Tonin Marinaj, malësorët antikomunistë që E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, votojnë si socialistë NENTOR 2015 35

Që nga dita e zgjedhjeve lokale të 21 munist. Tonini është djali i vetem i bash- qershorit (2015) Malësia e Madhe me një keshorteve Luxhe e Zef Marinaj. Babai i siperfaqe rreth 1000 km2 (ose sa 1/28 e Toninit - Zefi ka punuar per shumë vite siperfaqes së rep. Shqqiperisë) dhe me një (magazinier) në rrjetin e tregtisë në Koplik popullsi prej 55 mijë banoresh është një e më gjërë ku me gjithë veshtirsitë e kohes nga 61 njesitë administrative të Shqiperisë ai është njohur vetem si burrë i mirë , i politike. Bashkimi i 5 komunave dhe një mençur dhe babaxhan . Z. Tonin Marinaj bashkie në një njesi të vetme , siç dihet pasi ka perfunduar shkollen e mesme në është bërë nën emertimin Bashkia e Koplik , per disa kohë para pluralizmit e Malësisë së Madhe ,me qender qytetin demokracisë ka punuar si administrator e Koplikut. Kjo Bashki ka një të veçant në ish kampin e puntoreve në Razem ,nga “domethenëse”, se ndonse ka një emër ku trashigon vetem fjalë të mira. Në vitet të madh të një treve historike me troje e demokracisë z. Tonin Marinaj ka qenë e popullsi autoktone prej mijera vitesh , per shumë vite antar dhe kryetar i Deges gjysmen e saj e ka të “falur” nga Europa së Partisë Demokristiane të Malesisë së plakë (por kurr nga malesoret shqiptar) Madhe. Z. Tonin gjatë ketyre viteve ka te shteti i vonë i shkjeve të Malit Zi…”G- perfunduar arsimin e lartë (Universitetei jithsesi” Bashkia e Malesisë së Madhe pas i Shkodres “Luigj Gurakuqi”) dhe është zgjedhjeve lokale të 21 qershorit (2015) ka i njohur edhe si një biznesmen e afarist i kryetarin e saj të pare e të ri zotin Tonin sukseshem ,kryesisht në fushen e nderti- Marinaj ,perfaqesues i PS dhe koalicionit meve,që nga Malesia ,Shkodra ,Tirana e të majtë me sloganin “Drejtim i duhur”. Ta tjer. Z. Tonin Marinaj në kohen kur PDK-ja themi hapur se fitorja e z. Tonin Marinaj ka qenë në koalicion qeverises me Partinë erdhi më shumë si rezultat i besimit të Demokratike , per rreth dy vite ka qenë madh që malësoret kishin te vetë Tonini Drejtor i burimeve njerzore në qendren , origjina e tij dhe trashigimia nga babai - spitalore “Nënë Tereza” Tiranë. Per hirë të Zef Marina i cili ndër vite ishte njohur si vertetes duhet thënë se ky malsor nga ajo një malesor i mirë , i mençur dhe babax- kohë ka të “arshivuar” vetem punë e fjalë han i vertet në ditët e veshtira të kohes të mira. Prej disa disa vitesh zoti Tonin të regjimit komunist , ndersa po të ishte është larguar nga PDK-ja ,dhe është afru- per besimin që kanë malësoret te Partia ar pranë Partisë Socialiste (apo më sakt i Socialiste dhe alternativat e saj ,rezultati është afruar PS-ja atij se ka paur nevojë do të ishte ndryshe. Një fitore e till zotin per një djal të till) , ku pas kësaj PS-ja dhe Marinaj e ngarkon me pergjigjësi që i ka- koalicioni i majtë i besuan ta kandidojnë lonë ato ligjore e shtetrore ... per kryetar të Bashkisë Malesi e Madhe Një curriculum i vogël per kryetarin e ,per zgjedhjet e 21 qershorit (2015). Z. Malesisë së Madhe ! Marinaj e kishte pranuar ketë kandidimin Tonin Zef Marina ka lindur në Katund ,per ti sherbyer Malesisë së Madhe ,me të Kastratit në vitin 1966 në “djepin” e eksperiencen e tij si bisznesmen e afarist shumices të para-ardhesve të banoreve i sukseshem. Ai gjatë fushates elektorale të sotem të Kastratit ,në fisin e njohur vazhdimisht thoshte se kishte besim se “MARINAJ”,fis nga i cila kanë dalur do të fitonte ,pasi atë e mbeshtesin jo shumë burra trima e të urtë që ndër mote vetem socialistet dhe forcat e tjera poli- e shekuj u dualen zot trojeve shqiptare tike që perbejnë koalicionin e majtë ,por në Malesi të Madhe e më gjërë.Nga ky fis edhe shumë malesor të tjer që e njohnin është shkrimtari dhe profesori i njohur në dhe e respektonin ,pavaresisht bindjeve Shtetet e Bashkuara të Amerikes Gjekë politike. Dhe siç tregoi edhe rezultati i Marinaj ,i cili në vitin 1990 shkroi poezinë zgjedhjeve besimi i tij u bë realitet ,ku “hymn” të titulluar “KUAJT”, poezi e cila zoti Tonin Marinaj tashma është kryetari portretizoi “saktesisht” regjimin antinjer- i bashkisë së Malësisë Madhe ,jo vetem zor komunist, ku pas publikimit të kesaj nga emri e historia por edhe nga hallet e poezie ai u detyrua të largohet nga Shqipe- mëdha të trashiguara , ku ketij kryetari ria. Gjithashtu z. Tonin Marina është nipi besim-plot i duhet tju zgjidhë e lehtësoj i Lush Gjelosh Vukelaj-t , i denuar me Kryetari i Bashkisë, Malësi e Madhe, Tonin Marinaj hallet e problemet Malesisë dhe Malsoreve burg politikë per disa vite nga regjimi ko- ,të cilet shpresojnë dhe besojnë… NENTOR 2015 36

Nga 300 kryengritje apo beteja luftarake në mbrojtje të lirisë, pavarësisë dhe identitetit, që ka të regjistruara historia e trojeve etnike shqiptare në harkun kohor të rreth dymijë vjetëve, mbi 250 kanë epiqendrën në trojet e Shqipërisë Veriore, apo më saktë Gegnisë. Por brenda trevave të Gegnisë kampion qëndrese e mbijetese janë trevat “binome” Malësi e Madhe – Shkodër, së bashku me Malet e palëkundura të Dukagjinit, Mirditës, e tjerë, ku çdo pjesë e këtyre trojeve përbën një histori të veçantë shqiptarie që brezat nuk duhet ta harrojnë kurrë, nëse nuk duan të harrojnë vetveten… Gjithsesi këtë radhë do të përpiqemi të përkujtojmë një ndër betejat luftarake më famëmadhe të trojeve shqiptare nga lakmitë e fqinjëve serbo-malazezë, që në dokumentet historike njihet me “emrin” Lufta e Vraninës, ku si kulm të saj kishte hedhjen në erë të kullës së barotit nga kryeheroi i kësaj lufte, Oso Kuka, që së bashku me kullën hodhi në erë rreth 200 ushtarë e oficerë malazezë. Gjëmimi i këtij shpërthimi final ishte aq i madh sa tronditi nga themelet sarajet e Kralit të Cetines, por edhe sarajet e kryeqyteteve të Europës plakë që kishin “harruar” se trojet shqiptare, ndonëse të pushtuara nga Perandoria Otomane prej shekujsh kishin Zot, që nuk kishin mundur tja “vrisnin” kurrë… Pak histori për Vraninën Ishulli i Vraninës ka ekzistuar të pa- ktën që 2500 vjet më parë. Këtë e dësh- Legjendari Oso Kuka në Kullën e Barutit, ilustrim mojnë mbetjet arkeologjike të zbuluara shumë më parë, por edhe gojëdhënat e Lufta e Vraninës dhe akti heroik E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, i Oso Kukës (1862) NENTOR 2015 37 trashëguara deri sot të cilat na dëshmo- me rëndësi, duke bërë edhe ndërtimet lueshëm të Vraninës. Përgatitjet ushtarake jnë se në ishullin e Vraninës kishte dy përkatëse… dhe ndihmat nga Rusia për Kral Nikollën tempuj. Tempulli i parë është ai i Teutës Lufta e Vraninës ishin realizuar dhe nga çasti në çast pritej (mbretëreshës ilire) dhe tempulli i dytë Shekulli i 19-të me zhvillimet e tij futi sulmi mbi Vraninë, por për këtë duhej të quhej “Rrasa e Yllit të Bardhë”. Tempujt shqiptarët më shumë se asnjëherë në mes gjendej “shkaku”, që natyrisht u sajua pa ndodheshin në dy kreshta të Vraninës, dy zjarresh: perandorisë pushtuese oto- u vonuar… Shkaku ishte banal dhe thuhej dhe çdo pranverë banorët vendas dhe mane dhe rizgjimit të lakmive grabitqare se gratë e shkjeve që banonin në një fshat të zonave përreth liqenit (Shkodrës) ng- të fqinjëve sllavë. Perandoria aziatike në jo shumë larg Vraninës, kur shkonin në jiteshin atje dhe thernin bagëti duke i bërë shekullin e 19-të në fakt ishte futur për gjini të tyre në një fshat tjetër ushtarët kurbane (ferliqe), duke festuar kështu vete në mes shumë zjarresh, si luftërat (rojet) kufitare të Vraninës i plaçkisnin dhe ardhjen e pranverës. Këto rite u përkisnin çlirimtare të popujve që kërkonin lirinë i dhunonin, ku për ta paraqitur me nota sa riteve pagane që u trashëguan edhe deri dhe fuqive europiane që ishin rrezik i më realiste po citoj pak rreshta nga libri vonë pas lindjes së doktrinës kristiane, që përhershëm për shembjen e saj. Në këto “Shkodra dhe Motet” të H. Bushatit, vëll. I, vraninasit si gjithë ilirët e tjerë e përqafuan kushte aziatikët filluan të lëshojnë mjaft fq. 512, ku ndër të tjera lexojmë: “… Venda- pa mëdyshje. Emri Vraninë deri së “voni” nga kërkesat e Europës plakë..Rusia, si sit e Lesendrës (Leshandrës, N.B.) me ata (shek.XIII-XIV) nuk ekzistonte, ishulli një ndër fuqitë e mëdha mbështeste fuq- të Liubotinës kishin krushqi në mes tyre, kishte emrin “Syni i Liqenit”, ku thuhet ishëm vëllezërit e vet, sllavët e Ballkanit kur shkonin në gjini, në kthim përcilleshin se ka ekzistuar një qytezë mjaft e zhvillu- dhe fqinjët e shqiptarëve, për të zgjeruar me perpeqe për në shtëpitë e veta. Në këso ar, që mendohet se ishte pjesë e Hotit të territoret e tyre nga pjesët e majme të rastesh disa ushtarë të Oso Kukës ua mer- hershëm. Në këtë qytezë ka gojëdhëna se “Turqisë” europiane, që në fakt ishin tro- rnin perpeqet grave që po ktheheshin në kanë banuar përkohësisht edhe prindërit je të Shqipërisë etnike. Në këto kushte shtëpitë e veta. Këtë vepër të shqiptarëve e Perandorit romak me origjinë ilire, Dio- malazezët fqinjë kërkuan të përfitojnë sa burrat e këtyre familjeve e konsideronin klecianit. Emri Vraninë mendohet se ka të mundnin troje nga trevat e Shqipërisë çështje nderi… Për malazezët ishte një zëvendësuar emrin “Syni i Liqenit” kur Veriore e Veriperëndimore. Pikërisht për pretekst çështje e perpeqeve të rrëmbyera hordhitë aziatike sulmuan e shkatërruan të realizuar këto synime grabitqare në prej shqiptarëve, qëllimi kryesor i tyre këtë “qytezë” 2000 vjeçare. Përveç dëmeve qershor të vitit 1862 malazezët ia kishin ishte pushtimi i Vraninës, sepse ishulli i të ndërtimeve e qytetërimin në këtë qytezë vënë syrin ishullit strategjik e të mrekul- Vraninës ishte i ndarë pothuajse krejt prej u vranë aq shumë banorë (që mbronin këtë truall shqiptarie) sa filloi të quhej “Syni i Gjakut”. Vrasjet e tmerret vazhduan edhe pas pushtimit osman, por mbi të gjitha u bë qendër ku osmanët grumbullonin e vrisnin të gjithë kundërshtarët e peran- dorisë, qofshin këta shqiptarë e tjerë ballkanas. Ky vend tashmë filloj të njihej me emrin e vendit ku vriteshin njerëz, madje për shkurt thuhej Vra-njerëz, deri sa mori trajtat e emrit të bashkuar Vranierz, që dalëngadalë shkruesit osmanë, që në përg- jithësi paguanin si të tillë rrogtarë sllavë (shkje) e transformuan në emri e njohur Vraninë, duke i dhënë kështu trajtat e një fjale sllave, që më vonë fqinjët malazezë e përdorën si argument për t’i mbushur mendjen Europës plakë se ky ishull strategjik u përket atyre, që gjoja turqit ndër shekuj e kishin “shqiptarizuar”. Ishulli i Vraninës ishte një vend i mrekullueshëm për banorët në të gjitha stinët, ku verimi kishte vlera të mrekullueshme klimaterike. Gjithashtu ishte një vend i përshtatshëm peshkimi dhe pikë kontrolli e “garnizone- ve” ushtarake të liqenit dhe zonave për- reth… Natyrisht edhe pushtuesi otomanë Kalaja e Vraninës e shfrytëzoi këtë ishull si “pikë” ushtarake NENTOR 2015 38

paska mbetë Shqipnia n’vasha, Galo Keqi e Sinanaja, qyshë se s’leka mbrendë nji djalë, Vuksan Gjeli e Met Zeneli, n’atë Vraninë mue sot me m’dalë, e ndër t’gjith porsi hyllë drite, n’atë Vraninë, n’atë t’zezë terthore, Preng Markola prej Mirdite…” ku mben shkret sa armë mizore, E kështu me rradhë të gjithë trimat ku mben djerrë sa tokë gratçore, që u nisën për Vraninë ishin më të zgjed- ku mben vathnat pa bagëti, hurit e të zgjedhurve nga trevat veriore veç prej cubave të Malit t’Zi, të Shqipërisë, të cilët justifikuan para që po vrasin djelmtë e ri, atdheut detyrën e shenjtë në mbrojtje të që po marrin lopët me viça, çdo pëllëmbe truall të Shqipërisë etnike, që po presin dhentë me ogiça, e konkretisht të Vraninës historike… Në që po djegin kulla e stane, këtë luftë të shenjtë morën pjesë edhe e po thajnë kaq zemra nane! qindra trima të tjerë malësorë e më gjerë, …………………………………….. ku vlen të theksohet trimëria e malësorëve Oso Kuka paska ndi: të Hotit e Grudës që në muajin maj (1862) paska ndi, po, e kenka idhnue; kishin arritur të prisnin 30 koka shkjesh e … Por i urti kurr nuk ngutet t’i binin në Shkodër, si shenjë trimërie e prej burrnisë e jo prej tutet, qëndrese në mbrojtje të trojeve shqiptare … Avdi Pashë, tha ma kadalë që shkjau po i lakmonte, por edhe po i mos e thuaj dy herë atë fjalë, “paguante” mjaft shtrenjtë. Gjithsesi Mali se për Dinë e për Imanë, i Zi ishte tashmë “shtet” që Turqia i kishte t’baj që t’kjajnë e zeza nanë… njohur pavarësinë dhe vëllezërit serbë e … Avdi Pasha kenka çue veçanërisht ata rusë po i gjindeshin pranë Osos dorën ka shterngue, në synimet grabitqare… Mali i Zi kishte një Kulla e legjendarit Oso Kuka aferim, bre ti Oso Kuka ushtri të organizuar në numër të konsider- se ty t’thotë fjala dhe duka, ueshëm dhe një teknikë luftarake mjaft Shkodre…”. Në fakt sipas dokumenteve të që ke le një sokol mali moderne për kohën, ndërsa shqiptarët një kohës mendojmë se Oso Kuka në atë kohë zgjidh ku t’jetë pika e djalit…” organizim gati “spontan” që shteti turk ishte komandant i rojeve kufitare dhe për Dhe vërtet Oso Kuka zgjodhi djem trima më shumë i pengonte se i ndihmonte, i ankesën e Liubotinasve kishte marrë ma- e pikë sokolash, nga Shkodra, Mirdita, Du- vetmi “element” që organizonte shqiptarët sat e nevojshme të mos përsëriten kurrë kagjini e veçanërisht nga Malësia e Madhe, ishte atdhedashuria, amaneti i të parëve më, ndonëse ky mund të kishte qenë edhe çeta që krijoi ai thuhej se ishte me 40 vetë për liri e mvehtësi, kushtrimi i trojve tona ndonjë “improvizim” i vetë malazezëve… që vetëm me i pa dukeshin duhi mali që që ishin të tejngopura me gjak shqip- Sidoqoftë malazezët fillojnë plaçkitjet nuk kishte djalë shkine me u dalë përpara. tarësh ndër shekuj.. Megjithë qëndresën e dhe raprezaljet mbi popullsinë e Vraninës. Ja si i përshkruan At Gjergj Fishta tek “La- pashoqe të shqiptarëve, Vranina po binte Rojet kufitare dhe vendasit e kishin të huta e Malcisë”, këta trima që po niseshin në duart e malazezëve, në këto momente pamundur të përballojnë cubat dhe ush- në drejtim të Vraninës që me siguri i priste tragjike trimi Oso Kuka, së bashku me tarët malazezë. Avdi Pasha (sundimtari lufta e vdekja e jo dasma: rreth 30 burra kishin kaluar në mbrojtje i Shkodrës që thuhe se ishte nip i derës “… Oso Kuka n’jelek arit, duke hyrë në kullën e barotit. Kulla u së Karagjeorgjeviçëve të Beogradit) nuk pash e m’pash po i bjen pazarit, rrethua me rreth 3000 ushtarë e oficerë kishte ndërmend të dërgonte ushtarë të ngjitë pas tij vjen shpata e dekës, malazezë, thuhet se kësaj ushtrie i printe Perandorisë në mbrojtje të Vraninës, por Soko Tona i Gurit t’Lekës… vetë (Princi) Kral Nikolla. Lufta u ndez në thërret në Shkodër Oso Kukën dhe i thotë … Mbrapa i shkon qa’i i biri i t’mirit mes qëndrestarëve të rrethuar shqiptarë se tash që ti je këtu, malazezët me në krye Taro Pëllumbi i Jugumirit. dhe malazezëve, të cilët u bënin thirrje të Vulo Serdarin në Vraninë po vrasin, presin Mandej vinë dy re mizore, dorëzoheshin luftëtarëve me në krye Oso e bëjnë kërdinë, ndërsa nuk paska asnjë dy djelmoça prej Zagore: Kukën, por trimat luftonin si luaj malesh, shqiptar që shkon për t’i dalë zot këtij Kaçel Doda e Kerni Gila, në çdo frëngji e cep të kullës. Oso Kuka, vendi… Këtë “situatë” dramatike në mes Rritun mocë si karajfila… megjithëse u plagos, qëndronte dhe u jepte komandantit trim shqiptar Oso Kukës dhe … Po a thua e njeh njatë kimezi, kurajo shokëve që tashmë i priste vdekja e Avdi Pashës (sundimtarit të Shkodrës) po që e ka ballin si sini, sigurtë. Populli për këto momente tragjike e paraqes me vargjet e mrekullueshme të që e ka synin si duhi “ruan” në kujtesën e tij vargjet brilante

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, At Gjergj Fishtës tek “Lahuta e Malcisë”, që i ka shpatullat si ari? popullore që ia atribuon se i këndon me la- vargje që nuk kanë nevojë për asnjë ko- Ai asht Çoku i Mar’Kol Dinit hutë njëri nga luftëtarët e kullës, ndonëse ment: prej Kabashit t’Dukagjinit… ishte i plagosur: “Zot, ç’ka thanë njaj Avdi Pasha: … danë ma në shej njaj Jup Qehaja, … Një grusht trima në Vraninë NENTOR 2015 39

Osmanllisë nuk duan t’ia dinë, Oso Kuka, lindi e u rrit në Shkodër , sublime, së bashku si shqiptarë që i bas- Luftojnë me Knjaz e me Mbret, por para-ardhësit e tij ishin nga Marsheji hkon shqiptaria… Duke e mbyllur këtë Me nderë e besë për truall të vet… i Malësisë së Madhe, madje për këtë kas- shkrim përkujtimor të Luftës së Vraninës Në këto momente municioni po u mbar- tratasit krenohen edhe sot. Ai nga viti 1859 për të nderuar sadopak heronjtë e pavdek- onte, luftimi trup më trup ishte i pamun- sherbente si kapiten i rojeve të kufirit me shëm që “tronditën” Europën plakë, dhe dur, atëherë Osoja me shokë vendosi të Malin e Zi… Salë Behri, nipi i Oso Kukës i zbardhën faqen shqiptarisë, unë nuk po hedhë në erë kullën e barotit, ku do të shkruhet se ishte fare i ri, 15-16 vjeç. Musa mundem të gjej fjalë më lapidarë se sa hidhte në erë jo vetëm veten me shokë, Golemi, Met Begoja, Ibrahim Kopliku, vargjet e Poetit Kombëtar, At Gj. Fishta por qindra malazezë. Kështu malazezëve Pjetër Berisha, Jusuf Bushati, Met Mala, (“Lahuta e Malcisë”), ku për këta heronj do t’u jepte një mësim të mirë se tokat Sadik Lapi, Myrto Zylfoja, Ferid Hoti , Sali të Vraninës “këndon”: shqiptare nuk lëshohen pa e paguar me Sakica , Sinan Kerni, Gjergj Cemi (Grud- “… Lehtë u kjoftë mbi vorr ledina, gjak, ndërsa trimat shqiptarë nuk dorëzo- jani), Avdi Hisa, Taro Pëllumbi, Mahmut butë u kjoftë moti e stina, heshin kurrë të gjallë, por do të vdisnin Zyberi , Met Zeneli, Vuksan Gjeli, Gjeto aklli, bora e serotina kur ta lanin veten dhjetra herë. Pasi Osoja Gruda , Mal Spahia ,Galo Keqi , Çok Mark e deri t’këndojnë n’mal ndo’i Zanë, “lejoi” që kulla të kishte rreth saj dhe tek Kola (Dini), Preng Markola, Sokol Tona e deri t’ketë n’dete ujë e ranë, dera sa më shumë malazezë, barotit ia vuri dhe dy “retë mizore” prej Zagore (Malësisë der’sa t’shndrisin diell e hanë, flakën, kulla shpërtheu duke marrë me së Madhe), Kaçel Doda dhe Kerni Gila, ku ata kurrë mos u harrojshin, vete rreth 200 ushtarë e oficerë malazezë malësorët edhe sot jo vetëm krenohen për n’kangë e n’valle por u këndojshin. që së bashku me vetë shqiptarët trima këta dy heronj, por me kreni tregojnë edhe E njaj gjak që kanë dikue, u bënë copa-copa duke u shpërndarë në trojet ku kanë lindur…Këta emra dësh- bane Zot që t’jesë tue vlue truall të Vraninës dhe në ujërat e liqenit. morësh të pa harruar i siguruam nga disa per m’i nxe zemren shqiptarit, Shtëllunga e tymit dhe e flakës u pa deri materiale historike të librit “Shkodra dhe për kah vendi e gjuha e t’parit…” në sarajet e Cetinës dhe Shkodrës, ndërsa Motet”, v. I, të H. Bushatit, “Oso Kuka”, Mjerisht, megjithë qëndresën, luftërat shpërthimi u dëgjua edhe më larg deri tek të S. Krasniqit (roman historik), “Lahuta e gjakun e derdhur ne shqiptarëve ndër pallatet e kralnive të Europës plakë, duke e Malcisë” të At Gj. Fishtës, Fletë të reg- mote na është dashur të “lëshojmë” tro- u treguar se trojet shqiptare kanë zot, që jistrave të famullisë Shkrelit (Bzhetë) , si je (si ndodhi edhe me Vraninën), por nuk i lëshon deri sa mbi to të kenë këmbë dhe gojëdhënat që qarkullojnë edhe sot në shpresojmë kurrë zemrën dhe ndërgjegjen shqiptari. O Zot, pas kësaj qindra nëna, Malësi e në Mal të Zi…Per luften e Vraninës kombëtare… motra, gra, fëmijë e baballarë u veshën në dhe aktin trimeror të Oso kukes me trimat (Shenim: Me gjithë perpjekjet e mia per zi, në Mal të Zi u veshën jo vetëm me rroba e “tij” ka shkruar edhe studiuesi dhe alban- të gjetur daten e sakt të Luftes së Vranines të zeza, por edhe me shpirt të zi e zemër ologu Franc Nopça , cili tregon se në keto ,unë në asnjë dokument , liber të shkruar të zezë, ndërsa shqiptarët u veshën vetëm kohë kur shqiptaret u delnin zot trojeve apo gojëdhënë (të besueshme) nuk e kam me “ruba” të zeza, por me zemra e shpirtra të tyre ,pushtuesi rreth katë-shekullor gjetur ,veçse percaktimin se kjo luftë u zh- krenarë për bijtë e tyre që i dilnin zot Atd- Turqia u kishte lënë dorë të lire per të gra- villua në muajin qershor 1862..Gjithashtu heut…Oso Kuka dhe shokë e tij të dekës bitur troje shqiptare fqinjëve ,që ju kishte në numrin e ardhëshem të gazetes “MALE- ,me ketë akt vetflijues u treguan shkjeve njohur edhe pavaresinë , madje kur u zh- SIA” do të publikojmë edhe historinë e të Malit Zi se trojet shqiptare nuk kanë villua kjo luftë ata ishin në “paqe”me njeri “plotë” të Vranines si trashigimi ndertimi mbetur as nuk do të mbesin kurr pa djal tjetrin. Është interesant se Nopça luften e ,qytetrimi e risi të tjera Iliro-Shqiptare në voter që u del perzot , ndaj At Gjergj Vraninës e”vendosë” në muajn shtator ,e jo , me një hark kohor rreth 2300 vjeçar..).. vargëzon fjalet kushtrim të trimit Oso në muajin qershor që u zhvillua në fakt kjo AUTORI.. Kuka që u drejtohet nga “qielli” atdhetar luftë , gjithashtu ai shkruan se mbrojtesit Referencat: shkinave të Malit Zi : e Vranines ishin 28 trima me në krye Oso 1.Hamdi Bushati , “Shkodra dhe Motet” “Eni ,eni more shkina , Kuken.(Fiset e Malësisë së Shqiperisë Veri- Vll.I. ,Shkodër 1998 ,fq.509-514. Eni , eni te Vranina , ore dhe e Drejta Zakonore e tyre)…Intere- 2.Sulejman Krasniqi ,”Oso Kuka” ro- Mblidhni vetë nepër shpat e përrue sant është fakti se regjistrat e famullisë së man historik , Tiranë 1990… Ehu ! kortarët e djelmve tue ; Shkrelit që u shkatërruan në çmendurinë 3.Gjergj Fishta , Lahuta e Malsisë (bo- Edhe mësoni fëmijët mbas sotit e komunistëve në vitet 1967-1968, shëno- tim tretë) ,Romë 1991 ,fq.17-62 . Mos t’lakmojnë tokës të Kastriotit , nin emrat e dy zogorianëve si të vrarë në 4.Franc Nopça ,Fiset e Malësisë Veriore Pse u bjenë shtrejtë, qe besa e Zotit ! Luftën e Vraninës (qershor 1862), por që dhe e Drejta Zakonore e tyre , Tiranë 2013 Njasi gjaku që Oso Kuka tashmë mjerisht këto materiale historike ,fq.78-79. Sot ka derdhur ke ato suka , nuk ekzistojnë… Lufta e Vraninës vërtetoi 5.Fletë të regjistrave të famullisë së Si per mbret ,si per dhe t’parëve edhe njëherë (si qindra herë) se shqiptarët Shkrelit (Bzhetë) të viteve 1860-1870. Vëlon se vëlon ndër dej t’shqiptarëve.” ndonëse ishin me “besime” të ndryshme 6.Gojdhëna popullore të mbledhura nga Emrat e pavdekshëm të heronjve leg- fetare, kishin vetëm një besim, për t’i dalë autori.. jendarë të Vraninës zot atdheut, qoftë edhe me sakrificën më NDUE BACAJ NENTOR 2015 40 Arbërori Lek Dukagjini

ëkë Dukagjini është figura e dytë arbërore e shekullit të XV-të pas LSkënderbeut, që u mundua dhe e vazhdoi luftën edhe pas vdekjes së Heroit Kombëtar. Për studjuesit, ai me përmbled- hjen e pjeserishme të “Kanunit”, gjykohet si një figurë ë plotësuar e Arbërisë Mes- jëtarë, që ka luftuar për identitet, duhet thënë se, deri më sot, nuk mjaftojnë dokumentet për të treguar fytyrën ë vërtëtë të Lëkë Dukagjinit[1]. Lekë Dukagjini thuhet se ka lindur në Velekincë-Gjilanit në vitin 1410. Velekinca gjendët në rrethinen e Gjilanit, Kosovë. Fshati shtrihet në jug-lindje të Kosovës në rrugën për Preshevë, rreth 4 ki- lometra larg qendrës së qytetit të Gjilanit. Në krahasim me Velekincën qyteti i Gjilanit si vendbanim është formuar shumë vonë dhe përmendet rreth shekullit XVIII dhe atë me emrin e lumit Morava, lum i cili rrjedhë nëpër Velekincë. Sipas gojëdhënave të ruajtur në popull thuhet se Velekinca ka qene qytet dhe se i takon fisit bytyq. Sundimi i egër e mizorë turke dhe serb në trojet shqiptare ka bërë që shumë vendbanime të vjetra në tërë Kosovën të zhduken dhe t`i humbin gjurmët iliro- dardano-shqiptare, po ashtu këtë fate ka pasur edhe vendbanimi i Velekincës. Në mungesë te fakteve dhe dëshmive të sakta ka sjelle paqartësi rreth emrit Vele- kinca. Emri Velekinca në gjuhën shqipe nuk ka kuptim të caktuar , po nëse e zbërthejmë emrin VeLEKinca, duke ia hek E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, prapashtesën turke –inca , e fitojmë fjalën Ve + Lek, bazës se fjalës ia shtoje kësaj fjale Lek Dukagjini, ilustrim grafik ia shtojmë shkronjat –nd dhe e përfitojmë PERSONALITETE NENTOR 2015 41 fjalën Vend Lek e që në trajtën e shquar Lëkë Dukagjini gjeti strehim në thellësi bënë Vendi i Lekës. të maleve të principatës së tij, ku ndërtoi Nëse i marrim të gjitha këto parasysh saraje e kështjella së bashku më banorët e bazohemi në toponimin Kodra Lekës, e lirë të atyre anëve, të cilët kryezotin e si dhe në rrënjën kryesore të fjalës Lek, tyrë të derës së Dukagjinëvë me gruan e mund të supozohet se prejardhja e fjalës tij, Teodorën e Muzakajve të Beratit dhe Velekinca është Vendi i Lekës. Se për cilin të gjithë oborrtarët që i shkonin pas, i Lek bëhet fjalë mund te vërtetohet vetëm rrëthuan me mikpritjë e respekt, duke u nëse arkeologët dhe shkencëtaret hulum- referuar dokumentave të kohës, ishin po tojnë në këtë drejtim. këta malësorë të Principatës së Dukag- Nuk jam i sigurt se cili Lek ka jetuar ne jinëvë, të njohur për trimëritë e tyre, që jo Velekincë Leka i madh Lek Dukagjini apo vetëm e ndihmuan për të ngritur fortesat ndonje Lek tjetër, por unë shumë i sigurt e tij, por edhe të siguronte kuotën e ush- se një hulumtim i hollësishëm do të pasqy- tarëve, që duhej të shërbenin nën flamurin ronte shumë gjëra. e Lidhjes së shqiptarëve. Por, në këtë kohë Tutje Leka ishte bashkëkohës i Skën- është dukur edhe madhështia e Lekës. Ai, derbeut. Babai i tij Pal Dukagjini, vdiq në duke iu përgjigjur besimit të ushtarëve të vitin 1446. Me qendër në Lezhë, Principata tij, u siguroi ushtarëve të tij mbrojtje dha e Dukagjinëve, përfshinte Zadrimën, zonat kur vdiq Skënderbeu edhe lirinë e tyre, në veri dhe verilindje të Shkodres, që sot brenda organizimit fisnor. Të cilën, në janë të mbytyra nga uji i Drinit dhë shtrihej kushtet e krijuara, e institucionalizoi me me nje kryeqendër të dytë, me qytetin e riorganizimin e pleqësive mbi bazë fshati Ulpianës (Lipjani i sotëm), dhe zotërimet e krahinë. ishin deri afër Prizrenit. Lëkë Dukagjini Gjatë kësaj periudhë (1458-1481), kur kishtë marrë një kulturë të gjithanshmë, ai udhëhiqte te gjitha kuvendet dhe ple- që në atë kohë i shkonte për shtat frymës qësitë e malësorëve, u be nje permbledhj humanistë të Rilindjës evropiane dhe ne e Kanunit mijravjeqare te vjeter, që u qytete të tilla si në Venecia, Raguza apo trashëgua brez pas brezi, si praktikë gjy- Shkodër. Dukë iu kthyër kohës së tij, kon- kimi dhe përmes fjalëve të urta, të formu- takti i parë më Skenderbeun, ka qënë në luara apo të rithëna prej tij, rast pas rasti, Lidhjën ë Lezhës më 1444. si sentenca juridikë. Duhet thënë se për Lëkë Dukagjini ishte princi më i fuq- shekuj me rradhë, Kanuni mbeti i pashkru- ishëm shqiptar pas Skenderbeut Pas këtij ar dhë vetëm do të vintë koha e Shtjefën viti, venecianët pushuan së përfoluri Lekë Gjeçovit, që filloi të grumbullonte, atë që Dukagjinin, thotë Tonin Çobani, në një populli e kishte plazmuar në mendjën e tij, nga studimet e tij, kushtuar Dukagjinit të për mileniume me rradhë. Në ditët tona, Ri, por duhet thënë së kronikanët e kohës lavdia e tij e prekshmë, mund të ndjehët kanë shkruar për disa prej bëmave të Lekë nga rrënojat ë Shurdhahut, afër Vaut të Dukagjinit përkrah Skënderbeut, deri në Dejës, ish rësidënca ë tij; ndërsa ajo lig- vdekjën e heroit (1468) dhe më pas në krye jvënëse, mund të shijohët nga vepra e tij të trupave shqiptarë, përkrah forcave ve- monumentale “Kanuni” mbledhur nga At neciane, derisa Sinjoria nënshkroi paqen Shtjefën Gjeçovi, në fillim të shekullit të me Portën e Lartë (1479). Pas kësaj, histo- kaluar. rianët heshtin. Gojëdhëna na bën me dije Kronologjia e jetes se tij se Lekë Dukagjini e vazhdoi rezistencën në Shek.VII Permenden per here te pare krye të trimave të principatës së tij derisa “Dukagjinet e Arberise”. Disa mendojne se ishtë gjallë. mbiemri Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Pas betejës së Kosovës (1389), filloi Dukagjin, diku ne kufirin e rrethinave te Pukes depërtimi turk në Ballkan. Peja deri më me Mirditen, afer fshatit Dardhe, ku kane 1462, qeverisej nga Leka III Dukagjini i qene te vendosur fillimisht te paret e Princi- cili ishte lesak i sulltanit dhe kishte marrë pates se Dukagjineve. pjesë edhe në betejën e Kosovës të push- 1202-4 Dukagjinet pushtuan Zadrimen dhe tuar në kohën e Sulltan Mehmetit II, me u shtrine shume shpejt ne Shqiperine e veriut 26.IX.1462 me ç’rast u formua “Sanxhaku me kryeqender Lezhen. Disa mendojne se ne i Dukagjinit”. kete kohe Dukagjinet u shfaqen ne trojet ar-

Lek Dukagjini, Shtatore në bronx NENTOR 2015 42

berore te ardhur nga Franca si kryqtare dhe para Prizrenit. se mbiemri Dukagjin u formua nga perngjitja 1458 Leke Dukagjini pushton keshtjellen e e titullit Duke me emrin Gjin ose Duka i Gjinit, Shatit qe ishte ne zoterim te venedikasve. qe do te thoshte Djali i Gjinit. Skenderbeu nderhyn me trupat e tij dhe ua 1356 Kur osmanet shkelin per here te pare kthen venedikasve. ne Ballkan, Principata e Dukagjineve eshte 1458-81 Leke Dukagjini nderton disa kes- zgjeruar ne Shqiperine veri-lindore dhe ka nje htjella ne thellesi te trojeve te principates se qender te dyte ne Fand, krahine e Mirdites se vet, forcon pushtetin vendor te malesoreve, sotme. Disa mendojne se aso kohe Principa- shtetas te tij, qe jetonin brez pas brezi ne ta e Dukagjineve perfaqesohej me dy dege. gjendje te lire dhe institucionalizon permes 1389 Beteja e Fushekosoves. Thyhet nga praktikave gjyqesore nje sistem juridiko-pop- osmanet koalicioni ballkanas, ne te cilin ullor, qe do te trashegohet permes fjaleve te bente pjese edhe Principata e Dukagjineve, urta te thena nga ai, si nje veper fondamen- sadoqe nder burime nuk permenden. tale e kultures humaniste shqiptare. Kjo vep- 1393 Dukagjinet ua dorezojne qytetin e er, e ruajtur ne nje shqipe kaq te bukur, qe u Lezhes venedikasve, qe te mos binte nen mblodh nga Shtjefen Gjecovi ne kapercyellin sundimin e osmaneve, duke ruajtur te drejten e shek.XIX-XX eshte Kanuni i Leke Dukagjinit. e nje te tretes se te ardhurave. Stema e Dukagjinëve 1461 Perflitet Leke Dukagjini se u eshte 1406 Princi Pal Dukagjini (1384-1446), i per- 1446 Vdes Pal Dukagjini. Vendin e tij ne drejtuar turqve per aleance. Papa Piu II e mendur per urtesi, vihet ne krye te Principates krye te Principates se Dukagjineve e ze i biri, kercenon me ckisherim. se Dukagjineve me kryeqender Ulpianen Leke Dukagjini. 1463 Papa Piu II nderhyn per pajtimin e (qytet i themeluar prej tij), ku mbreteron se 1447 Vriten ne pusi Leke Zakaria se bashku Leke Dukagjinit me Skenderbeun. bashku me te vellane Nikolle Dukagjinin, i me Bozhdar Cernovicin dhe per kete perflitet 1463 Pajtimi i dyte me Skenderbeun. Leka shquar per trimeri. Leke Dukagjini. bashkohet me Lidhjen e Skenderbeut, Vene- 1410 Lind ne Ulpiana princi trashegimtar i 1447 Nikolle Dukagjini, i nxitur nga njerezit dikun dhe Ivan Cernovicin e Malit te Zi. Pal Dukagjinit, Leke Dukagjini, formimi kulturor e Skenderbeut, pushton perkohesisht Shatin, 1465 Ne betejen e Sfetigradit, Leke Dukag- i te cilit mendohet te jete bere ne qendra nderkohe qe Dejen e kane marre venedika- jini shpeton prej vdekjes Skenderbeun. te zhvilluara te kohes, si Shkodra, Raguza, sit. Skenderbeu i shpall lufte Venedikut. 1466 Leka dhe Nikel Moneta komandojne Venecia. Leka ka pasur edhe nje vella, Pal- 1447 Leke Dukagjini martohet me Te- 13 mije forca shqiptare perkrah Skenderbeut in, me zgjuarsi te jashtezakonshme, por te odoren, motren me te vogel te Gjon Mu- kunder Ballaban Pashes. verber; nje moter, Roza, me bukuri te rralle e zakes se Beratit. Nuk paten femije. Dukagjinet 1468 Ne Shkoder thyhen trupat osmane shume krenare dhe, ndoshta, nje tjeter me qe do te permenden pas Leke Dukagjinit ne prej ushtrise shqiptare pa pjesemarrjen e emrin Maria, qe do te behet gruaja e Gjon Itali apo ne sherbim te Perandorise Osmane, Skenderbeut. Mendohet se kjo fitore eshte Muzakes se Beratit. rrjedhin nga familje te adaptuara prej Pal arritur nen drejtimin e Leke Dukagjinit. 1432 Pal Dukagjini me te vellane, Nikollen, Dukagjinit ose prej Lekes. 1468 Vdes Skenderbeu. Leke Dukagjini mbeshtesin se bashku me Topiajt Aranit Kom- 1447-8 Skenderbeu rrethon Dejen, Shko- eshte nder kryetrimat shqiptare qe iu ndodh nenin, vjehrrin e ardhshem te Skenderbeut, dren dhe Durresin, qytete ne zoterim te prane deri ne castet e fundit te jetes. ne kryengritjen e tij te suksesshme kunder venedikasve. Perkrah Skenderbeut eshte 1477 Leka ne mbrojtje te Krujes, ku duhet forcave osmane. Motra e Aranit Komnenit ka Nikolle Dukagjini. te kete mbetur i plagosur, pasi u perfol se qene gruaja e Pal Dukagjinit, e ema e Lekes. 1448 Paqja e Skendebeut me Venedikasit. mbeti i vrare. 1444 Pal dhe Nikolle Dukagjini jane pjese- Leke Dukagjini nuk merr pjese. 1479 Venecianet nenshkruajne pushtimin marres te Beselidhjes se Skenderbeut ne Le- 1451 Martesa e Skenderbeut. Leke Dukag- e Shqiperise prej turqve, por Leke Dukagjini zhe. Ata mbeshtesin Lidhjen me 5 000 ushtare jini nuk merr pjese. vazhdon rezistencen keshtjellave, qe kishte nga 15 000 qe kishte gjithsej Skenderbeu. Pali 1451-2 Komploti i Krrabes kunder Skender- ngritur thellesive te maleve te principates shoqeron Skenderbeun ne Kruje. beut. Perflitet Leke Dukagjini. se tij. 1444 Beteja e Torvjollit ku marrin pjese edhe 1452 Pajtimi i pare i Leke Dukagjinit me 1481 Leke Dukagjini permendet per here trupat e Principates se Dukagjineve nen Skenderbeun ne Durres. te fundit ne dokumentet e kohes, duke kaluar komanden e Tanush Topise. Pali, se bashku 1454 Breksamus, diplomat i Leke Dukagjinit, nga Raguza per ne principaten e tij. me princer te tjere, do te prese ne Kruje perfaqeson Skenderbeun te mbreti i Napolit. 1481 Mendohet vdekja e Leke Dukagjinit, Skenderbeun per ta pershendetur per fitoren. Pensioni 300 dukatesh per Leken prej mbretit pinjolli me i fundit i Principates se Dukagjine- 1445 Ne dasmen e Mamices, se motres Alfons. ve. Asnje dokument nuk flet per vendvarrimin

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, se Skenderbeut ne Muzakine, shfaqet per 1458 Bie Prizreni, qendra me e zhvilluar e tij. Gojedhena thote se iku duke bekuar here te pare princi Leke Dukagjini. Dueli i tij tregtare e kulturore e Principates se Duk- lirine e viseve shqiptare dhe duke mallkuar me Leke Zakarine per doren e princeshes se agjineve, nderkohe qe kryeqyteti, Ulpiana, roberimin e tyre, derisa te zotet te kthehen bukur Jerina Dushmani. duhet menduar i shkaterruar nga themelet ne trojet e veta NENTOR 2015 43

At Gjergj Fishta gjatë punës në Kuvendin Françeskan

jala kanûn s’ká dyshim, se etimol- ogisht rrjedhë prej fjalet greqishte F«kanón», qi don me thânë : mas- tár – njajo vegel drunit a e ndonji brumit tjeter, qi vien me terhjekë viza të ndrejta. Metaforikisht shenjon shtillin e ligjvet gojdhânse e të pa kodifikueme, mbas të cillave hecte dikúr hullija e jetës e e veprimit të popullit shqyptár. Por pse i thonë: i Lekë Dukagjinit? qe nji çashtje e cilla enè nuk âsht zhvillue krejt mirë e me sugurí të plotë. Nji palë thonë, se quhet i Lekë Dukagjinit, per arsye qi Kanuni i Lekë ky Leka e paska mledhë e kodifikue i pari. Ktij mendimi duket se ká kêne edhè Dr. Milan Šufflay, i cilli ne librin e vet «Serbtë edhè Shqyptarët» (perkthye prej slavisht- es) thotë në faqe 90 – «Gojdhâna, mbas së cillës këto zakone ligjare të quejtuna me Dukagjinit sipas êmnin «Kanuni i Lekës», âsht në lidhje me Lekën III. Dukagjinin» (1459-1479). E vertetë se Auktori i famshem, nuk thotë, se ky Lekë Dukagjini III. ká permbledhë e kodifikue Kanunin në fjalë; por prej do vendeve tjera të librit të tij të sypripermend- At Gjergj Fishtës un mund të thohet edhè, se pernjimend Kanuni ká mûjtë me kênë kodifikue prej Lekës III. Prej vepret të citueme të Dr. Šufflay gjindeshin zyre noterjale, kû u shkruejshin të gjytetevet...» theksohen do fakte, qi mund të kenë e prej kahë u perhapshin lajmet gjygjtare Në nji tjeter vend mandej shton (f. 27) «... të perpjekun me kodifikim të ligjvet në të vendit. «Prej trajtës e prej mbrendsís së qytetasit e Durrsit kishin qenë të shtern- Shqypní. Qe nji herë Auktori thotë, (f. lajmevet noterjale shqiptare – dukljane, guem t’i mshehshin statutet e veta. Në 23 et seq.) se që prej së të tremdhetes shkruen mandej (f. 25 et seq.) mund të fillimin e periudhës së Venedikut (1398) qindvjete nder do gjytete të Shqypnís xjerrim ndonji gjâ mbí faret e statutevet u gjet vetem nder Franciskâjt e atjeshem NENTOR 2015 44

neni i 35 i nji Statuti, i shkruem mbí pa- n’interland të verit të Shqypnís – ká pasë të Turqvet në Shqypní, «Kanuni i Lekës» pír». Paska pasë pra aso kohe statute të Statutin e vet të kodifikuem (op. c. f. 25) ká hupë si formë kodi, e âsht perdhosë si shkrueme në Shqypní. nuk âsht krejt fjalë e pa vend, me thâne, landë drejtsije. Mâ teper (op. cit. f. 87 et seq.) Dr. Šuf- se edhè kto republika kan mûjtë me pasë E po nder cillat vise të Shqypnís qitej në flay kallxon, se si rreth së të tremdhetës të kodifikueme ligjët e veta – mos seecilla punë, a – si thonë sot – zbatohej «Kanuni i qindvjetë filluen me u trajtue në Shqypní m’vedi, nji kanûn të perbashktë të gjitha. Lekë Dukagjinit»? Qe nji tjeter pvetje, së si do republika të vogla të permbâme prej Masandej Auktori shkruen, (f. 91 e 180 cilles nuk mund t’i pergjegjet me sugurí; disá fshatesh a bajrakësh, «tue marrë me op. c.) se disá nder kryetarë fisesh në pse mjerisht per shum do arsye mungojn vedi dý elemente të reja: nji ushtarak e nji Shqypní u naltsuen në dinast të pamvar- shenime pozitive mbí ket çashtje. Por, per ligjuer» Kshtû (1414 «e mâ tutjè») bâhet un. T’a merr mendja prá, se kta dukë e me folë pergjithsisht, mund të thohet se jashtzaonisht i fortë fisi i Hotit, kryetari princa, qi drejt per së drejti e n’êmen të ká pasë vlerë legale nder Lekë (Malsorë të i të cillit quhej: Kapetan (Capitaneus vet lidhshin besë e merrshin e epshin me Mbíshkoders) e në Dukagjin. – Dukagjini montanae Hottorum), e rreth vjetit 1415 Shtete të mdhá t’Europës, s’do të kenë nder kohë të kalueme perfshîte Shalë e trajtohet lidhja e barjakvet të Mirditës, e lânë mbas dore kodifikimin e ligjvet per Shosh, Pukë e Iballe, Mirditë, Kthellë e cilla aso kohe mund të dyndte nji ushtrí vise të veta: mbasì aso kohe u gjindshin Selitë e Zhuben (Malsín) e Lezhës. – Per 12,000 luftarësh. – Se do të ketë pasë dikúr kso ligjësh e kso statutesh të kodifikueme. ket punë thonë nji palë, se Kanuni quhet i kso republikash të vogla në Shqypní, na Prandej âsht të gjith gjasa se «Kanuni i Lekë Dukagjinit, jo pse ká kênë kodifikue difton – mbas mendimit t’êm – fakti, qi ktû Lekë Dukagjinit» dikúr ká kênë i kodifi- prej Lekë Dukagjinit, por pse ká kên zbat- ka vise, qi quhen me dy êmna pllojcë. Per kuem. Ket punë e dishmojn edhè analogít e ue nder «Lekë» e «Dukagjin»; pra: «Kanuni shembull: Shalë e Shosh, Pukë e Iballe, shumta, qi ligjët e Kanunit te sodshem kan Lekë-Dukagjin», e jo i «Lekë Dukagjinit». Shllak e Temal, Mat e Çidhen etr. Tash, me ligjë të Romës, të Byzantit, të Serbvet. Kto çashtje tash i zhvillon me kohë his- tue kênë se Auktori thotë, se edhe Drishti – Merret vesht prej vedit, se, mbas të hîmit torija. Kodi i Lek Dukagjinit, më e vjetra ligjësi në Europë

as Skënderbeut, personaliteti më 1933. Kjo vërtetë është një vlerësim i lartë Në vitin 621 para Krishtit, ligji gojor i i spikatur i kohës së tij ishte Lekë për personalitetin e Lekës. Athinës u kodifikua nga një fisnik me em- PDukagjini. Për 25 vjet Skënderbeu Kodi i Hammurabit rin Drako, i cili e hoqi interpretimin e tij e mbrojti fuqishëm Shqipërinë kundër sul- Është historikisht e saktë të thuhet se nga duart e aristokratëve. Për më tepër, ai meve të furishme të turqve, dhe kontributi me zhvillimin e njerëzimit u zhvillua nevoja vuri kompetencat për krimin nën shtetin, i tij ushtarak nuk do të harrohet. Bëmat për ligjet dhe rendin. Në shoqëritë primi- në vend të duarve të një fisi apo familjeje. e tij janë të përmbledhura në thënien tive, megjithatë, ligji duhej të trashëgohej Megjithatë, ligjet e tij, nuk ishin shumë angleze: “shpata e Skënderbeut kërkon nga tradita gojore, dhe drejtësia përsosej popullorë sepse ishin shumë të ashpra, dhe krahun e Skënderbeut “Edhe pse Leka sipas zakoneve fisnore. Shumica e kri- një kritik mendohet të ketë thënë se kodi ishte gjithashtu një luftëtar i shkallës së meve dhe ankesave zgjidheshin nga vetë është shkruar jo me bojë, por në gjak. Një parë dhe luftuan me Skënderbeun për të njerëzit, dhe gjakmarrjet midis familjeve tjetër athinas, Soloni (640-559 para Krish- sprapsur pushtuesit, ai mbahet mend më ishin në rend të ditës. Me përparimin e tit) i njohur si një nga “Shtatë të Urtët e shumë si pionier i nxjerrjes së ligjeve. Ishte qytetërimit vënia e drejtësisë u mor nga Antikitetit”, u porosit që të rishikojë ligjet ai që kodifikoi ligjin tradicional të pashkru- duart e individëve dhe ligjet u kodifikuan dhe shpalli të famshmen Kushtetutë So- ar të Shqipërisë së Veriut, që besohet nga dhe u përcaktuan me shkrim. Ligji më i loniane. shumë autoritete të jetë ligji ekzistues më vjetër i shkruar në ekzistencë është Kodi Ligji romak mbeti i pashkruar deri nё E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, i vjetër në Europë. Kanuni i Lekë Dukag- i Hammurabit, i formuluar nën mbretin e vitin 449 para Krishtit kur u miratua Ligji jinit, ose Kodi i Lekë Dukagjinit qeverisi famshëm të Babilonisë me atë emër i cili i Dymbëdhjetë Tabelave. Megjithatë, një malësitë për afër 500 vjet, edhe pse ai nuk ka jetuar rreth 2100 para Krishtit. nga emrat më të famshëm në historinë e ekzistonte në formë të shkruar deri në vitin Disa Ligjvënës të famshëm jurisprudencës është perandori Justinian, NENTOR 2015 45 shqiptar “i pagdhendur”, i cili nga 527-565 ardhur me ftesën e Skënderbeut për të dis- shquar i cili shkroi një hyrje të librit. Për drejtoi Perandorinë Lindore. Nën Justini- kutuar në Asamblenë e Përgjithshme të të një përshkrim të Shqipërisë së Veriut janë anin u bë mbledhja më e plotë e ligjeve ro- gjitha fiseve të vendit mbi disa gjakmarrje. dy libra të admirueshëm shkruar nga Edith make nën emrin Corpus Juris Civiliis, duke Skënderbeu kundërshtonte parimin “një Durham – “High Albania” (1909) dhe “Disa ruajtur kёshtu thesaret e jurisprudencës së jetë për një jetë” me arsyetimin se jo të Prejardhje, Ligje dhe Zakone Fisnore të lashtë. Për më tepër, Corpus Juris Civiliis gjithë njerëzit janë të barabartë; gjaku i një Ballkanit” (1928). Të dyja këto vepra japin është edhe baza kryesore e ligjeve moderne njeriu fizikisht te aftë ishte i ndryshëm nga një informacion të shumtë mbi Kodin e civile në botën perëndimore. ai i një të dobëti. Megjithatë, me sugjerim e Lekë Dukagjinit. Libri i fundit që ka dalë Grindje midis Lekës dhe Skënderbeut Lekës, ai pyeti nënën e tij, në besë, se çfarë në këtë temë është ai i Margaret Hasluck, Historia e Skënderbeut është vënë në lloj njeriu kishte qenë babai i tij. Kur më- “Ligji i pashkruar në Shqipëri”, botuar dispozicion të lexuesit në anglisht përmes soi se ai kishte qenë i dobët, Skënderbeu pas vdekjes në 1954. Në diskutimin për studimit të thellë të Kryepeshkopit Noli, në Kuvendin e ardhshëm ra dakord për rëndësinë historike të Kodit të Lekë Du- “George Castrioti Scanderbeg”. Biografia parimin e barazisë”. kagjinit, J.H. Hutton, një antropolog bri- e Lekë Dukagjinit ende mbetet për t’u Kodi i qëndroi kohës tanik dhe redaktori i librit, bën deklaratën shkruar, sepse deri tani fama e tij ka qenë Pas disfatës së Shqipërisë, turqit nuk e mëposhtme: “Por ligjet zakonore shqip- e kufizuar kryesisht në malësitë shqiptare. mundën t’i nënshtrojnë njerëzit e malësisë. tare janë me interes të veçantë për atë që Megjithatë këto janë disa fakte të njohura Ndërsa pjesa tjetër e Shqipërisë qeverisej, ne tani i kemi të shënuara me detaje kur interesante në lidhje me këtë njeri dina- pak a shumë, në përputhje me ligjet e ndodhi kalimi në nga faza thjesht zakonore mik. Para së gjithash familja e tij, Dukagjini Perandorisë turke, veriu i Shqipërisë për me atë të ligjit të miratuar dhe të shkruar. apo Duka Gjin, ishin paria më e fuqishme afër pesë shekuj ka qenë i qeverisur nga ”Ndoshta, disa nga këto fakte mund të e Shqipërisë së Veriut. Edhe pse Leka dhe Kodi i Lekë Dukagjinit, të cilin malësorët çojnë ndonjë student të Shqipërisë për Skënderbeu ishin fqinj, të dy burrat nuk e mbajnë aq të shenjtë sa Shkrimin e të bërë kërkime të mëtejshme në një fazë ishin tamam miq. Për një kohë, një grindje Shenjtë. Ligjet e Lekës kanë qene ne fuqi kaq të rëndësishme të kulturës shqiptare. ekzistoi mes tyre, dhe shumë kishin frikë imtësisht në të gjitha fazat e jetës në se armiqësia në mes të dy burrave mund malësi, duke përfshirë edhe gjakmarrjen të çonte në luftë civile. Pajtimi mes tyre u dhe martesat. Në to, gjithashtu, bëhet realizua nga Peshkopi i Drishtit me urdhër thirrje vetëm për dy dënime: gjobën dhe të Papës në fuqi. djegien e shtëpisë së fajtorit. Dënimi me Siç është e regjistruar nga Kryepesh- vdekje ishte i panjohur. Edhe pse primitive, kopi Noli, Leka morri pjesë në rrethimin ligjet ishin të bazuara në idealet e nderit e Krujës, në të cilën turqit u thyen, dhe dhe të vdekjes heroike, dhe në lidhje me ishte këshilla e tij, dhe jo e Skënderbeut, këtë, është interesante të theksohet se që mbizotëroi në mesin e parisë që të mos shumica e këngëve popullore shqiptare lejonin ushtarët e dorëzuar turq të largo- kanë origjinën në veri të Shqipërisë. Sip- heshin për në atdheun e tyre të paarma- as studiuesve, mjedisi kulturor në të cilin tosur. Megjithatë, kur Skënderbeu vdiq ligjet u zhvilluan është i ngjashëm me atë ishte Leka që thirri nekrologjinë, “njoftim të përshkruar në poemat homerike dhe për të katër erërat vajtime shurdhuese sagat islandeze. Tipar negativ në lidhje me dhe zemër-thyerëse në mënyrë që e gjithë Kodin e Lekë Dukagjinit, megjithatë, është Shqipëria të mund ta dëgjonte lajmin.” fakti se ai mbajti popullin e malësive në një Leka shpall ligjet gjendje të thellë të injorancës, aq të rëndë Pushteti i Lekës, thuhet, zgjaste deri sa një antropolog i njohur ka deklaruar në jug në qytetin e Lezhës, e cila u bë se “gjuha dhe zakonet i kanë kthyer ata kryeqytet i tij. Atje ai mblodhi krerët e ma- në epokën e hekurit”. Nën Zogun, u bënë leve në parlament që të formulonte ligjet përpjekje për t’i zhdukur ligjet, dhe nuk e tij. Edhe vetë Skënderbeu personalisht, ka nevojë të thuhet, ato nuk janë toleruar ishte në mesin e deputetëve të cilët pesho- aspak nga regjimi komunist në fuqi. nin argumentat e çështjeve të ndryshme të Me interes për studiuesit paraqitura nga Leka. Thuhet se njëherë të Historikisht Kodi i Lekë Dukagjinit dy liderët, në fillim nuk u pajtuan dhe më është me interes të madh për studiuesit. vonë ranë dakord në parimin se të gjithë Në vitin 1913, studiuesi Françeskan Shqip- njerëzit janë të barabartë perpara ligjit. tar, Shtjefen K. Gjeçovi mblodhi nenet Kështu paraqitet një legjendë në librin e kodit, të cilat u botuan pas vdekjes së e Margaret Hasluck “Ligji i pashkruar në tij në 1933, si “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Lek Dukagjini, ilustrim grafik Shqipëri.” Në një rast Lek Dukagjini kishte Faik Konica ishte një nga shqiptarët e NENTOR 2015 46 PROTESTA E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR,

Fotot nga protesta e organizuar NENTOR 2015 47 Protestë për tu harruar apo analizuar?

dhe kete vite ashtu si nje vite me pare,por kesaj here ne New York,dhe jo ne Uashington. Disa Shqiptare me Ebanim ne SH.B.A,te ardhur nga.Trojet shqiptare te pushtuara nga Mali i Zi,kane organizuar nje protest perpara selise se O.K.B.dhe konsullates malazeze.Per te drejtat e shkelura te shqiptareve ne Mali e Zi,ndryshe nga protesta e vjetshme per te cilen sa i takon pjesmarrjes duhet thene se ka qene e kenaqshme.Por qe u tralltua pas zhvillimit te saj,kur nje perfaqesi e pa artorizuar nga pjesmarresit,u takua me ministerin e jashtem Malazez.Ne protesten e ketij viti numeri i pjesmarreseve ka qene vetem prej 38 personash,nga te cilet vetem 8 te ardhur nga Micigeni,edhe pse ne SH.B.A jetojne afersisht 600 mij shqiptar, te ardhur nga ballkani. Po si lindi kjo protest qe vetem e tillle nuk mund te quhet,ajo lindi ne micigen me inisiative te shoqates.Malesia e Madhe vendimi i se ciles nuk eshte perkerahur nga asnje shoqate tjeter e shqipetareve te ardhur nga mali i zi.Dhe qe jane 7- 8 te tilla e biles c eshte me e keqja ase nga shoqata Malesia ne New York,vendimi i te cilave ka qene jo vendim per protest pore,perkerahje ne menyre individ- uale. Nderkohe qe shoqata Plave- Guci nuk eshte paraqitur ase ne takim e organizuare perpara,zhvillimit te te ashtuquajtures protest. Dhe qe do te thote se pjesmarr esit ken qene,kryetaret ,sekretaret,n\kryetaret si dhe financieret e ketyre shoqatave.Te cilet dhe me statut nuk pranojne asnje anetar nga trojet e tjera shqiptare, c ka ka cuar edhe ne reduktimin maksimal te anetare- sise.Gje qe ndolli edhe ne rastin konkret pasi ata pra drejtuesit tralltuan edhe anataret e shoqatave,qe thon se drejtojne. Duke u then se beni si tu themi ne dhe jo si bejme ne,ne keto kushte se paku. Kryetaret duhej te kishin dhen doreheqje.Pasi rezulton se jane Komandante pa ushtar,te kthyer ndonjeher vetem e vetem ne organizata bamiresie,te cileve ne menyre urgjente nese duan te egzistojn u duhet.Te ndryshojne kursin si dhe programin, per ti sherbyer misionit qe duan dhe duhet qe te kryejne duke funksio- nuar vetem si nje Shoqate e vetme Shqiptare,se paku per shqiptaret qe vine nga Mali i Zi meqenese te tjeret,ata nuk i pranojn pa patur.Pasaport Malazeze.dy te vecantat kan qene pjesmarrja e kryetarit te vatres si dhe mbajtja e banderolave duam bashkim me Shqiperin. Vasel Gilaj NENTOR 2015 48 AKTIVITETI Fotot nga Festivali i 25 i Këngës e Valles Shqiptare në Amerikë (Dritan Haxhia)

Festivali i Këngës e Valles Shqiptare në Amerikë, 25 vjet një urë e fortë lidhëse midis vendlindjes dhe diasporës

estivali i 25 -të, vjetor shqiptar për të Kishës Katolike Shqiptare Zoja e Shko- ku ne si një popull edhe në mërgim me një çerek shekulli këndoi dhe vallëzoi drës, dhe konsiderohet si festa më e madhe kultur të pasur që sjell visari ynë popullor Fvetëm Shqip. Festa më e madhe shqiptare e kulturës tonë në diasporë. nga të gjitha trevat.

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, shqiptare, në Amerikë, me këngët, vallet, Festivali gjithëshqiptar! është dita kur Shqipëria, Kosova, shqiptarët nga Mali kostumet folklorike shumëngjyrshe dhe shqiptarët e Amerikës, festojnë së bashku i Zi, nga Maqedonia, Presheva, Bujanovci, traditat nga të gjitha trevat shqiptare, në kulturën tonë, festojnë trashëgiminë tonë, Medvegja, Çamëria, Arbëreshët dhe Dias- Amerikë, vjen nën kujdesin shembullorë festojnë atë që na sjell dhe na bënë së bash- pora – këto ishin ngjyrat e pikturës folklor- NENTOR 2015 49

Nëntorit 1912 – Ditës së Flamurit – Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, New Yorku, mbrëm për 5 orë rradhë u zhvillua edhe festival që u bë vendtakimi i kulturave të të gjitha trevave shqiptare – brenda dhe jashtë trojeve etnike. Këngëtarë, muzikantë dhe valltarë, të shoqëruar nga orkestra “Alba”, me drejtues maestro Edmond Xhanin me pigmentet e muzikës “pikturuan” me ngjyrat më të bukura të kulturës tonë para syve të mërgimtarve shqiptarë në Amerikë, Festivalin e XXV-të Shqiptar, që u zhvillua të djelën në mbrëmje në” Lehman Center for the Performing Arts” në Bedford Park Boulevrad, Bronx, New York, dhe e ndoqën më shumë se 3500 vetë, nga zona e “Tre Shtetshit”. Përveç këngëve dhe valleve, kostumeve plot ngjyra, programi i festivalit përfshinte dhe shkollën e këngëve dhe valleve shqiptare, nga Bostoni, Detroiti, Nju Jorku, Nju Xhersi e tjer.. Me valle dhe veshje popullore u prezan- tuan traditat dhe anët folklorike nga të gjitha trevat prej Grupit “Rozafati”, Kisha Katolike Zoja e Shkodrës, Grupi “Gjergj Kastrioti”, Rochester Hills, Michigan, Ans- ike, që pamë gjatë çerek shekulli në skenën ambli Rugova i Nju Jorkut,, grupi Kenga e e festavlit : Festivali i Këngës e Valles Shqip- Vallja Shqiptare e Valbona Çoba, Ansambli tare në Amerikë. Festivali ky që organizohet Bashkimi nga Bostoni me koregraf Bash- për të njëzetë e pesë herë, nën patronazhin e kim Braho, Studentët e Montclair State Kishës Katolike Shqiptare Zoja e Shkodrës University, me një performance shumë të – Qendrës Kulturore “Nëna Tereze”. suksesshëme, drejtuar nga profesorët e tyre Kështu në kulmin e aktiviteteve që po Merita Halili dhe Raif Hyseni. zhvillohen gjatë muajit nëntor në kuadrin 28 Dhe, supriza e festivalit me një perfor- mancë të mrekullueshme erdhi edhe vend- lidnja jonë me Ansamblin “Ana e Malit” nga Ulqini i ftuar nderi i festavlit shqiptar në Amerikë. Ndër pjesëmarrësit ishin kryetari i Vatrës dr. Gjon Buçaj, me bashkëshorten Ni- turore Shqiptare, në Nju Jork. koleta, dhe anëtarët e kryesisë Zef Balaj dhe Hapjen dhe udhëheqjen e Festivalit të Zef Përndocaj, si edhe shumë presonalitete, XXV-të, Shqiptar, në Nju Jork, e bën kon- veprimtar dhe lider të komunitetit, afaristë, ferencierët Dr. Dritan Dragu nga Detroiti gazetar, artistë, muzikantë dhe studnetë e dhe Nichole Zagreda nga Nju Jorku: me stduente. Asambleisiti i parë shqiptar në sipasrin se saj se sot do të “Kumbojnë fuq- Asamblenë e Nju Jorkut, zoti Mark Gjonaj, ishëm dashuria e malli për atdhe, lartëso- i cili në përshëndetjen e Festivalit Shqiptar hen e shkëlqejnë ndërgjegja dhe krenaria të XXV, tha se “ky festival për çerek shekulli kombëtare” prezantoi folklorin e bukur shqiptarë, duke Në skenën e festivali dolën grupe u bërë një urë lidhje e fortë me Shqipërinë vallëtarësh, këngëtarësh e instrumentistësh e të gjitha trevat dhe që në diasporë, që të nga të gjitha trevat, duke interpretuar sipas ruhet muzika, vallja dhe kënga shqiptare programit më se 30 pika të ndryeshme. Fes- në Amerikë”. Asamblesiti Gjonaj, solli edhe tivali, ishte i pasur me këngë e valle, humor lajmin ogurmirë se New Yorku - ka miratuar e pjes instrumentale, skeçe e parodi, valle e një fond 2 milion dollar për Qendrën Kul- melodi të zgjedhura shqiptare, të të gjitha NENTOR 2015 50

Grupi “Bashkimi” Boston, Massachu- setts, edhe kësaj radhe erdhi në këtë festival me “Valle me motive Çame” koreografia nga Bashkim Braho, ashtu si këngëtaria e njohur Entela Illiriani që i këndoi magjisë së këngës së Çamërisë. Në pjesën e dytë këngët e vallet me motive patriotike entusiasmuan jashtëzakon- isht të tre mijët pjesëmarrësit , me zërin e tyre dhe motivin patriotik, duke krjiuar një atmosferë mjaft emocionante, të shoqëruar vazhdimisht me duartrokitje të zjarrta . Këngën e bukur nga treva me veriore e Shqipërisë, me një kolazh me motive nga Shkodra dhe Ulqini - e sollën në këtë festival Grupi Ana e Malit, i cili kishte ardhur enkas për këtë festival . Ansambli Ana e Malit nga Ulqini u dallua për repertorin e tyre të pasur burimor nga krahinave dhe trevave shqiptare. Zotit, që festivali vazhdon dhe ne sot kemi kjo krahinë, kurse studentët e Montclair Ndërsa përshëndetja tradicionale, dhe mbi 3 mijë vetë “ State University, të cilët dolën në skenë me bekimi i festivalit erdhi edhe kësaj rradhe Kemi argëtues nga të gjitha trevat shqip- një performance shumë të suksesshëme, nga famullitari i Kishës Katolike Shqiptare tare brenda dhe jashtë torjeve tona etnike, drejtuar nga profesorët e tyre Merita Halili “Zoja e Shkodrës” Dom Pjetër Popaj, i cili çka e bënë edhe më interesant është se shu- dhe Raif Hysenii- ishte dhe grupi që mori ndër të tjera tha se është nder dhe knaqësi mica janë të rinjë e të reja që dalin në skenë më shumë duartroktitje. të ju përshëndes e të ju them mirësevini dhe vallëzojnë e këndojnë shqip megjithse Këngë të vjetra Arbëreshe, solli në skenën në Festivalin e 25 Shqiptar organizuar nga kan lindur në Amerikë, tha kryefamullitari, e festivalit shqiptar solisti i talentuar, bari- Qendra Nëna Tereze e Kishës Katolike Dom Pjetër Popaj. toni i njohur Ergin Oda dhe flautistja e Shqiptare - Zoja e Shkodrës, në Hartsdale Me këtë rast si një nga organizatorët talentuar Lule Bllata, kruse në piano luajti , Nju Jork. kryesore të këtij festivali Popaj, dha një Lek Salihu. “Para 25 vjetëve , kujtoj në fjalën e tij faleminderim të posaçëm për Komisionin Ndërkohë, këngëtarët, Agim Gerbeshi, Popaj, Festivali, filloi me nji grupë të vogël organizativë, që si u shpreh ai me një dedik- Lujeta Pëllumbi, Luigj Tinaj, Ylli Sufaj Pël- njerëzish të talentuar dhe që gradualisht im të jashtëzakonshëm - talentet e dalluara lumb Nacaj, Indrit Milika, Besjana Kërtu- vit pas viti erdhën duke e rritur numërin e e skarifica të panumërta kanë bërë, që ky argëtuesve dhe pjesëmarrsve, dhe pikërisht festival të dalë më me sukses për 25 vite me për këtë ne të gjithë themi Faleminderes radhë, pa u ndërpre, përfundoi famullitari i Kishës Katolike Shqiptare “Zoja e Shko- drës” Dom Pjetër Popaj. Festivalin kushtuar 25 vjetorit të krijimit të saj, e hapi grupi folklorik me solist Shabn Lajçi dhe Fran Shala me pjesën “Festivalet Tona”, dhe këngën e vogëlushes 4 vjeçare Nora Ivezaj, “Jam Malësore Jam Shqiptare “ - ndjekur nga “Kënga jonë e Parë”, nga grupi i Kishës, dhe “Vallja e Bilbilit” Lulet e Festivalit nga Grupi Rozafa me Agelina Nikaj. – Grupi “Gjergj Kastrioti”, Rochester Hills, Michigan, pranë Kishës Katolike Shqiptare Shën Pali,” i cili është një ndër mysafirët e dëshiruar dhe pjesëmarrëse e

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR, rregullt e çdo festivali, erdhi në skenën e këtij festivalit me një valle, me koreografen Joli Paparisto e kampionin i kik-boksit, Adrian Hadarbeaj . NENTOR 2015 51 sha, Anilda Jaupllari, Franc Pali, Sead Asl- lani, vëlla e motër Buja, i “ranë” mes përmes Shqipërisë, Kosovës, dhe trojeve shqiptare, me këngë popullore, me një kolazh të pasur burimor me motive nga Kosova, Mal i Zi, Maqedonia, Shqipëria e Mesme dhe e Jugut, Arbëria, dhe Çamëria. Festivali i Këngës dhe Valles Shqiptare, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës Është, një festival madhështor kulturor mbarëkombëtar, në rang komunitar. Festi- vali është manifestimi më i madh kulturorë i botës shqiptare, i organizuar për çdo vit, nga Qendra ” “Nënë Tereza” e Kishës Kato- like “Zoja e Shkodrës”. Qysh nga edicioni i autentik kombëtar shqiptar, edhe në një shërbimeve fetare, meshtarët dhe Këshilli tij i parë në vitin 1990 e deri tani janë orga- largësi kaq tejet oqeanike, nga vend-lindja i Kishës i dhanë rëndësi të veçantë ruajtjes nizuar 25 edicione, duke ushtruar një ndik- e tyre. Festivali Folklorik i këngës, valles dhe së gjuhës, kulturës, folklorit dhe traditave të im të madh si brenda dhe jashtë Amerikës, melodisë shqiptare në Nju Jork, është një mira shqiptare. Kohë pas kohe u organizuan tek shqiptarët. Krahas përhapjes së emrit pasuri e madhe dhe një famë e madhe, për seminare kulturore e festivale folklorike. të këtij festivali në botën shqiptare, në këtë gjithë folklorin e bukur shqipëtar. Pikërisht, Festivali Folklorik i këngës, valles dhe mel- festival janë tërhequr çdo vit më shumë kjo i bënë shqiptarët në Amerikë, të dallojn odisë shqiptare, u bë një ent kulturor, për trupa të njohura vallëtarësh, muzikanësh, nga popujt e tjerë këtu(SHBA) me këtë të cilin, ka shkruara mjaft favorëshëm edhe këngëtarësh e recituesish, edhe nga më të manifestim të madh kulturoro-artisitk. gazeta e famëshme amerikane “The New njohurit në bashkësinë shqiptare në Amer- Festivali Folklorik i këngës, valles dhe York Times”. Prej pesmëdhjetvjetësh me ikë, por edhe në vendlindjen e tyre. melodisë shqiptare, në Nju Jork, ka bërë rradhë ky manifestim kulturor, vazhdon Festivali Folklorik i këngës, valles dhe traditë dhe është një prej aktiviteteve të ende të tubojë mbarë komunitetin shqip- melodisë shqiptare në Nju Jork, është komunitetit shqiptar më të vlershëm, që tar, pa dallim feje - apo ideologjije. Festivali padyshim një ndër evenimentet më të mund t’i japin dinamizëm e gjallërimin e Shqiptarë, i sherben ruajtjes dhe kultivimit mëdha kulturor, që mbahet në diasporë, jetës kulturo - artistike kombëtare shqip- të muzikës, këngës e valles popullore tek dhe, tregonë më shumë se çdo gjë, se: në tare, këtu në SHBA-s. Asgjë tjetër nuk shqiptarët e Amerikës, Folklori shqiptar komunitetin shqiptar në Amerikë, shqip- mund të bashkojë njerëzit kaq shumë, po tregon, si ai është shpirti artistik i kom- tarët janë njerëz të apasionuar, cilët, dinë ashtu siç i bashkojnë e lidhin vallet tona bit tonë, ngjizur në rrjedhën e shekujve si të respektojnë dhe e paraqitin folklorin dinamike, këngët e bukura dhe melodit e pashaporta e tij etnike. Ai karakterizohet ëmbëla të folklorit të blirant shqiptar nga nga këto tri veçori” Lashtësia, unitetit dhe të gjitha trojet Etnike, prej nga Shqiperia, diversiteti”. Dritan Haxhia Kosova, Plave, Gucie e Ulqini, Presheva, Bujanovci e Medvegja, Tetova, Gostivari, Struga, Kumanova, Dibra, Çamëria e tërë Diaspora. Në këtë këndëvështrim, është me shumë rëndësi të ceket, se me këtë Festival - lidhet edhe Historiku i famullisë “ Zoja Shkodrës”. I cili, është e nevojëshme së pari të japim një përshkrim të të dy en- teve që i paraprinë asaj: Qëndrës Katolike Shqiptaro - Amerikane “ Zoja e Këshillit të Mirë”, e themeluar nga i ndjeri Msgr. Zef Oroshi, në 1969, dhe Qendrës Katolike Shqiptare “Shën Pjetri e Pali” , e themeluar nga i ndjeri Dom Lazër Sheldia, në 1973. Si rezultat i bashkimit të tyre, u formua ajo që sot, është krenaria jonë - Kisha Ka- tolike Shqiptare: “Zoja e Shkodrës”. Për këtë, është e rëndësishme të theksohet, se gjatë gjithë historisë të të dy qendrave, si dhe gjatë ndërtimit të kishës, përveqse NENTOR 2015 52 E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKE INFORMATIVE, E PAVARUR,