krimp : thema de Helliπ∆  �   � €, � kwartaalblad voor linkse politiek de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

2

Fotograaf Marleen Kuipers documenteert Twente. Boven: op de grens met Duitsland. Onder: jongens bij de motorcross. het grootste Wetenschappelijk Bureau-blad van Nederland! de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

De Helling blijft :  3 Op het laatste GroenLinks ­congres op 18 april dien- 6 den drie oud-redacteuren en een redacteur van Zei er iemand Krimp? de Helling een motie in waarin het partijbestuur Essay over het spiegelbeeld van groei — Willem Schinkel gevraagd werd De Helling in zijn huidige, papieren 12 vorm, te behouden en niet zoals gepland te veran- Stemmen aan de rand deren in een digitaal blad. Kees Vendrik, Maarten Electorale gevolgen van krimp — Josse de Voogd van Poelgeest, Jos van der Lans en Natasja van 14 den Berg vonden dat daarmee de erfenis van meer Paul Kuypers: “Krimp is een zegen” dan twintig jaar De Helling in de waagschaal werd Pleidooi voor een trage bestuurscultuur — Erica Meijers gesteld, omdat, aldus de motie: Meer stad en meer land 18 1 De Helling in zijn huidige vorm al jaren het beste Adriaan de Geuze en Maarten van Poelgeest over ruimtelijke ordening — Jelle van der Meer wetenschappelijke blad van alle politieke vereni- 22 gingen is, dat bovendien de meeste abonnees Kramp over krimp heeft van alle politiek-wetenschappelijke bladen, Economische consequenties — André van Hoorn en Esther-Mirjam Sent 2 De Helling een uitgave is waar veel interessante 26 denkers en schrijvers voor willen werken, Marleen Barth: “Volmaakt zijn zit er niet in” 3 De breed samengestelde en onafhankelijke Voorstellen voor een kleinere zorgsector — Erica Meijers ­redactie van de Helling een verrijking is als 30 podium ­binnen GroenLinks. Gedwongen dialoog Naar school in een krimpgebied — Ruard Ganzevoort De motie werd aangenomen en hoewel het Weten- schappelijk Bureau GroenLinks als onafhankelijk 34 instituut deze motie formeel naast zich neer had Referendum naar rechts? kunnen leggen (overigens was dat niet eenvoudig Links en directe democratie — Dick Pels geweest vanwege de financiële banden met het 42 partijbestuur), heeft de nieuwe directeur, Dick Pels, De Griekse tragedie en het Duitse Drama besloten de motie uit te voeren, met dien verstande Red Europa met een nieuw financieel model — Dirk Holemans dat De Helling zich financieel zelf zal moeten bedruipen, met uitzondering van het salaris van de hoofdredacteur. We hopen dat geld vooral binnen  te halen met nieuwe abonnees, waarbij uw hulp 38 uiteraard zeer welkom is. Meer actie op dit vlak zal Vijftig jaar Sharpeville volgen. Zuid-Afrika toen – en nu: foto’s van Ulric Roldanus 44 In elk geval betekent dit dat De Helling blijft bestaan The Power of Puppetry en u het blad elk kwartaal als vertrouwd in de bus Stijn Decorte fotografeert project van Evelien Pullens — door Aysel Sabahog˘lu krijgt. Wel komt er daarnaast een nieuwe website met blogs en een digitaal maandblad. Dit opent voor De Helling nieuwe mogelijkheden om papier  en digitaal te combineren, zoals de redactie vanaf Verder lezen en kijken 32 het begin al heeft voorgesteld. Te denken valt aan WB-Berichten 40 het tussentijds reageren op Hellingartikelen op deze Menno Hurenkamp vanuit Moskou 41 nieuwe website, een PDFabonnement en debat- (Marijntje Denters is op reis) ten met een papieren eind en begin en daartussen digitale dialogen. Naar verwachting gaat deze site aan het eind van dit jaar de lucht in. In het volgende nummer zal de redactie nieuwe plannen voor deze samenwerking tussen digitaal en papier aan uw voorstellen.

Erica Meijers . deHelliπ∆ ,  € ): ):  worldmail.nl)  2  @ Utrecht t.n.v. tijdschrift t.n.v. ,    zomer , ·

   lu EricaMeijers ˘ g  nr · ­ matischvoor één jaar verlengd.

 gmail.com % recycled% 

 @ StichtingWetenschappelijk 

,  Jack vanMildert namens Bureau 

Drukkerij Raddraaier    Omslagbeeld: Stijn Decorte, zie p. 44 Lossenummers: € GroeiDoor Stilstand (sap www.dehelling.net  dehelling jaargang Jaarabonnement:€ Jongerenabonnement (t/m  BureauGroenLinks  Postbus tel Nietvoor januari1 opgezegde abonnementen wordenauto -    Natasjavanden Berg MarijntjeDenters BasEickhout MariusErnsting AyselSabaho FaridTabarki OlavVelthuis  MarkSchalken deRuimte/ ontwerpers   Gironummer:

de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

Het behoorde tot de schrikbeelden van de jaren zeventig: 5 explosieve bevolkingsgroei die wereldwijd een tekort aan voedsel en een enorme druk op het milieu zou veroorzaken. Mijn broer, een jaar of dertien en net begonnen aan zijn politieke bewustwording, riep luidkeels dat het een misdaad was om kinderen te krijgen en dat hij daar nooit aan zou beginnen.

Nu zich in het Westen een kentering begint af te tekenen – na het uitsterven van de babyboomgeneratie wordt bevolkingskrimp verwacht –, zou je dus opluchting en blijdschap verwachten. Niets is minder waar. Aan de randen van Nederland waar nu al sprake is van terugloop, wordt steen en been geklaagd. Want het valt tegen: er is, althans op korte termijn, sprake van terugloop van voorzieningen, leegstaande woningen en werkloosheid. Bestuurders vragen om investeringen en starten projecten om hun dorp te profileren en zo inwoners van andere plaatsen te trekken. Het antwoord op krimp luidt alom: groei!

De auteurs in het themadeel van deze Helling pleiten vrijwel zonder uitzondering voor een andere reactie. Stop met investeren in leegloop, ontwikkel een andere ersies v

3 bestuursfilosofie en houd op met de suburbanisatie van

m., Nederland, maar zet in op een rustig platteland met minder c

58 voorzieningen en een drukke metropool waar het als 1 x vanouds booming business zal zijn. Werkloosheid is straks geen probleem meer: alleen al de zorgsector kan ongeveer eenderde van de beroepsbevolking opnemen. Die moet dus ook krimpen. In plaats van in te zetten op immigratie wart-witfoto,121 z (dat is ook nodig) of bevolkingsgroei (mijn broer heeft inmiddels drie kinderen), is het hoog tijd te wennen aan de etinte g

p gedachte dat het tijdperk ‘grenzen aan de groei’ nu echt o onverbiddelijk is aangebroken. lieverf o

Erica Meijers uck), D

ucky Naast de artikelen zocht ontwerper Mark Schalken L

( verbeeldingen van krimp én groei op wereldwijde

2006 en op persoonlijke schaal. , itel T onder Z

12. 2 msterdam. A allery G orch T ourtesy c

H

©Teun ocks,

uck’ D

Lucky ‘

H

Teun ocks: willem schinkel socioloog verbonden aan de Erasmus­universiteit Rotterdam de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 6 zei er iemand ‘krimp’? pleidooi voor een progressief nationalisme ‘Krimp’ is demografisch gezien nog lang niet aan de orde. Weliswaar groeit de wereldbevolking tot een voorspelde negen miljard tegen 2050 en groeit de Nederlandse bevol- Angst voor of fascinatie met ‘krimp’ zoals king lang niet zo hard, toch groeit ze tot minstens 2035 en heeft ze in 2050 nog een grotere voorspelde omvang dan die momenteel lijkt te bestaan, is feitelijk momenteel. En gezien de voorspelling van de socioloog Mike Davis dat in 2050 ruim twee miljard mensen ter wereld in het spiegelbeeld van een langdurige wil sloppenwijken wonen, is het wellicht een zegen te noemen dat de grote revolutie in de wereldbevolkingsomvang die tot groei. Met ‘groei’ en ‘krimp’ beschrijft wij meemaken niet leidt tot een enorme voorspelde influx van gelukszoekers – een vreemd genoeg negatieve aandui- de maatschappij zichzelf in economisch- ding voor migranten die recent door Joke van der Zwaard op positieve waarde is geschat. Demografisch gezien bete- evolutionaire termen. Dit concept moet kent ‘krimp’ in de Nederlandse context vooral verstedelij- king. Krimp betekent dus contractie en concentratie. Zoals dringend worden vervangen door een overal elders ter wereld, zien we in Nederland een urbani- satie die deels betekent dat het platteland ontvolkt maar die ecologisch-revolutionair vocabulaire. ook deels betekent dat de stad het land opslokt, zodat de tegenstelling tussen ‘stad’ en ‘platteland’ aan relevantie ver- Hoe kicken we af van de grenzeloze liest. Maar zelfs wanneer de bevolking wel echt zou krimpen, groeifetish – of: welke mogelijkheden zijn dan nog zegt dat niet direct iets over de economische situ- atie van het land. Als het verband tussen bevolkingsgrootte er voor Schinkels creatieve inefficiëntie? en economische toestand lineair was, zou Nederland niet de economische zwaarlijvigheid hebben die het nu heeft. Niet- temin is Nederland vooral ook vanuit economisch perspec- tief een ‘krimp’-kandidaat. Wat kan groeien kan krimpen. En na jarenlange groei is de economie in de afgelopen jaren gekrompen. Op dit moment ziet het er nog geenszins uit dat economische krimp zal blijven: 2010 heeft in de eerste kwartalen economische groei gekend en het CBS verwacht groei voor 2011. Als het idee van ‘krimp’ dus noch demo- grafisch, noch economisch direct aan de orde is, is het van belang te bezien wat het idee van ‘krimp’ betekent. Hebben we niet in de eerste plaats te maken met een ideële of ide- ologische krimp? Kennen we niet een bekrompenheid in de manier waarop het land, haar bevolking en haar economi- sche omvang en substantie nog begrepen kunnen worden? Museum Europa Ik behoor tot een generatie die het hoogstwaarschijnlijk gemiddeld genomen niet beter zal hebben dan zijn ouders. Die gedachte leidt tot een vage angst of onrust als grond- houding. Tot een gebrek aan horizon. En toegegeven, nu de wereld ‘mondiaal’ en rond is, is de horizon ook niet echt boeiend meer. Uiteindelijk lijkt ieder vergezicht toch weer bij jezelf uit te komen. En er is ook al geen nieuwe wereld meer te ontdekken. Die is al ontdekt, en terwijl wij krimpen, groeit die wereld. Wij lekken feitelijk. We lopen langzamer- hand leeg in de richting van wat ooit een aan ons onderwor- pen wereld was. Excuses, ik generaliseer. Laat ik voor mezelf spreken. Ik heb ooit, wellicht in een wat pessimistische bui, geschreven dat wij in het oude Europa in een museum leven. Museum Europa, dat is waar de wereld op vakantie gaat om het levende verleden te zien. In mijn optimistische buien denk ik dan: wat is er mis met een museum? Laten we van de kunst genieten! Maar we moeten ons niet vergissen: Museum Europa is een luchtballon die langzaam leeglopend een de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de zei er iemand ‘krimp’? 7 scheet de wereld in schiet waarvoor die wereld, als ze über- gevallen is de vraag of ze meer inhoud heeft dan lucht. haupt luistert, de neus ophaalt. Maar mijn museummetafoor Groei, dat is nog steeds de primaire manier om de rich- is natuurlijk beperkt en misschien ook, met een tegenwoor- ting van de samenleving, en daarmee de identiteit van die dig weer populair woord, ‘elitair’. ‘Leeg pakhuis’, dat zou samenleving, te denken. Eerdere samenlevingen hadden ook een werkende metafoor kunnen zijn. Het voelt soms benen, waren onderweg, bijvoorbeeld naar een quasi-uto- alsof we een winkel zijn die steeds kleiner behuisd is. Dat is pisch adres dat aan het eind van de route ‘vooruitgang’ lag. vooral een gevoel, want voorlopig is er nog niet veel van te Een samenleving die zichzelf in termen van ‘groei’ definieert, zien. Maar wie een Aziatische metropool heeft gevoeld, die die is niet langer onderweg maar zit stil. Haar enige bewe- weet wat wij missen: energie. ging is een uitdijende beweging – en ze moet blijven uitdijen De grote energiecrisis van onze tijd is in West Europa om zichzelf nog plausibel als identificeerbare eenheid voor op zijn existentiële dimensie gebracht: wij lijken geen ener- te kunnen stellen. Wil het sociaal lichaam van de samenle- gie meer te hebben, geen puf om nog iets nieuws te beden- ving niet uiteen vallen, dan moet het blijven groeien. Haar ken. Geen volk dat zo vaak op vakantie gaat, maar toch is ideaal is aan iedere horizon haar eigen vetrillen te identifice- het altijd wel ‘aan vakantie toe’. Al onze vergezichten zijn ren. Ons hele idee van vrijheid is extreem nauw verbonden blikken op onszelf, een gapen in de spiegel. Bij ons is ‘Ver- met uitbreiding van economische mogelijkheden, met groei. lichting’, ooit tegen traditie gekant, traditie geworden. We Het idee van krimp is daarom ook het idee onze vrijheid te hebben alles al een keer bedacht en het hele idee van een verliezen. Maar ook de krimpgedachte heeft een zeker nut. ‘alternatief’ is te vervelend om nog om te lachen. Afleidings- De angst voor ‘krimp’ is de negatieve vorm van het ver- manoeuvres als ‘de strijd der beschavingen’ geven ons nog trouwen op ‘groei’. Zowel krimp als groei zijn een lof der het gevoel dat we een grote beschaving zijn en dat er iets bekrompenheid, maar ze hebben nut: ze maken aanneme- groots op het spel staat, dat we meedoen met de mondiale lijk dat ‘wij’ toch echt een ‘samenleving’ vormen, een zeker meting van machten. Maar ook daarin komen we niet ver- organisch geheel van mensen bungelend onder een natie- der dan woorden als ‘integratie’ – woorden die meelderig staat, bijeengehouden door culturele en morele banden en smaken in de mond, maar wie gaapt, krijgt nog een hap. Wie door een solidariteit die pas nu, in een situatie van dreigende kan ons met droge ogen aankijken en zeggen dat onze poli- krimp, op de proef gesteld wordt. Krimp is een idee dat, net tici, met hun alleen in procenten verschillende bezuinigings- als groei, plausibiliteit geeft aan het bestaan van een sociaal plannen, ons een nieuwe horizon voorspiegelen? Wanneer, lichaam – en het idee van een sociaal lichaam is historisch na jaren van centrum-rechtse thematisering van ‘actief bur- gezien de dominante manier om over een samenleving na te gerschap’ en ‘participatie’, een ‘links’ verkiezingsprogramma denken. Machines krimpen niet, dat doen organische materi- pleit voor een ‘activerende participatiemaatschappij’, waar alen, organisaties, samenlevingen. Samenlevingen zijn er niet is dan nog frisse politieke lucht in te ademen? En wat te den- zomaar. Daar moet in geloofd worden. Het zijn dingen die ken van onze grote filosofen, die nog altijd sparren over Ver- ‘performatief’ zijn: ze bestaan zodra gedacht wordt dat ze lichting en Mao, of die – en daarmee ontpopte Peter Sloter- bestaan. Zolang ‘samenleving’ vaak genoeg geciteerd wordt, dijk zich tot museumdirecteur – voorstellen dat de rijken de bestaat ze. Operatie Obesitas gaf op een dergelijke manier armen voortaan bij wijze van filantropie onderhouden? plausibiliteit aan het bestaan van een onverdeelde samen- leving door over haar ‘groei’ te rapporteren. Maar ook een Operatie Obesitas krimpende samenleving is een samenleving. Ook krimp ver- Maar ik moet mij weer excuseren: ik spreek weer generali- onderstelt een collectief. Een collectief dat krimpt, maar serend. Ik moet voor mezelf spreken. Maar wie spreekt er dat niettemin voldoende eenheid heeft om benoembaar te namens ‘ons’? Wie opent een horizon waar we niet altijd al zijn en dat nog steeds, met CPB-prognoses in de hand, mag zelf staan, precies zoals we zijn, met misschien als het lukt hopen dat de vette jaren terugkeren. een procentje meer? Laten we beginnen bij de beelden van Dat is alvast de troost die het krimpidee biedt. Het stelt ‘ons’ die tot voor kort in ieder geval nog plausibel waren. de samenleving als een toenemend krappe ruimte voor. De Het is duidelijk dat het gedeelde beeld van ‘de wereld is groot en wij worden een stukje kleiner, maar we Nederlandse samenleving’ lang dat van een obees lichaam zijn er tenminste: samen, levend. Krimppolitiek is een vorm geweest is. ‘Groei’, dat was het vigerende doel. Groei van interieurarchitectuur: we moeten onze kleiner wor- was onze platgeseculariseerde invulling van vooruitgang. dende ruimte opnieuw behangen. De toekomstige premier Vooruitgang was een richting, had een einddoel in zicht. moet in de eerste plaats dat zijn: een interieurarchitect. Dat Groei was richtingloos, want alle kanten op. Ons doel is waarom het belangrijk is of hij of zij thee of koffie drinkt. was dik worden, ruimte innemen, niet meer via koloniale Of welk kleurtje behang we aan de muren zullen hebben. Als expansie maar via economische groei. Operatie Obesitas, we een goede democratische afspiegeling van de bevolking in dat was de preoccupatie die het collectief imaginair de politiek willen misschien grijs? Of wie weet toch nog een kenmerkte. En het collectief, dat liet zich daarom het beste keer paars proberen? Alles krimpt, dus het zal vast knusser omschrijven als ‘B.V. Nederland’. Daarom stelde (en stelt) worden. ook de overheid zich op als een bedrijf, als ‘concern’ dat ‘cliënten’ heeft. Voor die cliënten heeft de overheid niet Dieetscenario’s zonder meer ‘concern’, maar (liefst zo efficiënt mogelijke) En toch, als ik nog even voor mijzelf mag spreken (en als ik ‘dienstverlening’. Onze maatschappij is dus als een lucht­ mezelf dan mag tegenspreken): de existentiële energiecrisis ballon: ze kan groeien en ze kan krimpen, maar in beide is niet het enige dat onze hedendaagse grondstemming ken- de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

8

merkt. Er gaat ook een nieuwe creativiteit in collectiviteits- het geding zou zijn, is natuurlijk een kwestie van prioriteit, kunst achter schuil – een vermogen op een nieuwe manier zowel in het belastingregime als het belang van verdelende te komen tot een collectiviteit, een imaginaire container van rechtvaardigheid dat men voorstaat, in het relatieve gewicht sociaal leven, een nieuwe burgerbroeikas, een ‘samenleving’. van uitgaven en in de mate waarin Keynesianisme in de over- En tegenover de lof der bekrompenheid waarin het econo- heidsfinanciën acceptabel geacht wordt. Er dreigt al met al misch-evolutionaire denken ons vasthoudt, bestaat een mis- een toenemende klassenkloof tussen onszelf en de arbeiders schien wel groeiende behoefte aan een ecologisch-revo- die naar ons toe migreren om ons te verzorgen. Vergrijzing lutionair denken dat creatief met krimp omgaat. Alvorens betekent verzorgingsbehoefte. Voor zover in die behoefte daar op in te gaan, is het eerst van belang stil te staan bij de niet voorzien kan worden, zullen we migratie als optie zien, krimp-coping-strategieën die het economisch-evolutionaire zoals in de jaren tachtig Surinaamse zusters aangetrokken denken naar alle waarschijnlijkheid naar voren zal schui- werden. Maar de afbouw van rechten voor werknemers en ven of die zelfs al naar voren geschoven worden. Voor een werklozen, de participatiedwang en de reeds bestaande toe- belangrijk deel gebeurt dat op basis van het idee van ‘krimp’, name van werkende armen zullen een tweedeling betekenen maar ik stel voor om hier, juist om de positeve krachten die tussen de witte ouderen en hun vreemde verzorgers. erin besloten liggen, tevens uit te gaan van reële krimp. Dat zal mede het geval zijn vanwege een op termijn reëel Er zijn een aantal dieetscenario’s te verwachten als dreigende omvorming van de politieke ruimte tot een geron- manieren waarop het sociale lichaam zal reageren op een tocratie. Vergrijzing betekent dat een toenemend politiek meervoudige ‘krimp’. Die scenario’s hebben betrekking op gewicht licht bij een toenemend conservatief deel van de de sociale ruimte van het samenleven, op de politieke ruimte bevolking. Bij die welgestelde generatie die tegen de macht en op de fysieke ruimte daarvan. En ik moet eerlijk zeggen: tekeer ging en ze toen had. Die in de jaren zestig en zeventig mijn metafoor van het knusse collectieve huis was ironisch de Frankfurter Schule las, in de jaren tachtig en negentig New bedoeld. Onderstaande dieetscenario’s gaan allen veeleer Age, en in de jaren 2000 alles van ‘leiderschap’ tot Kluun en uit van krimp als krapte en kramp. van ‘lifestyle’ tot ‘krimp’. Die generatie is oud en dik gewor- Voor wat betreft de sociale ruimte dreigt een definitieve den. Ze heeft de jeugd niets meer te vertellen dan verha- afbouw van de zorgvleugel van het huis van de verzorgings- len uit de oude doos. De ouderen verdienen respect, maar staat. Bestaande plannen omtrent de WW zijn daar onder- een politiek verband moet er zijn energie niet van hebben. deel van. We hebben nog maar nauwelijks door wat voor Wat dreigt is een toenemend gefrustreerde jonge generatie groot goed het is dat dergelijke voorzieningen (nog) bestaan. onder een toenemend gerontocratisch gerund regime. Deze Zeker vergeleken met de meeste situaties in het buiten- dominante klasse merkt niet veel van economische krimp, land, zoals de door goedkope columnisten bejubelde VS, mocht die zich voordoen. We moeten niet vergeten dat de kent Nederland vooralsnog een extreem lage armoede, aanstaande gerontocratische klasse de eerste netwerkklasse werkdruk en criminaliteit. Dat de ‘betaalbaarheid’ ervan in was. Zij beschikt over laterale verbindingen met andere wel- de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

9

gestelden, dwars over grenzen heen. Tussen diegenen voor camera’s; ze is opgedeeld in etnisch-specifieke zones waar wie ‘krimp’ persoonlijk bespaard blijft, bestaan banden die uitzonderlijke maatregelen van kracht zijn; en ze kent gepri- zich niet aan de sociale, politieke en fysieke grenzen van nati- vilegieerde paden die ontzegd worden aan als risicovol gela- onaalstatelijke burgerbroeikassen houden. Hun gezamenlijke belde individuen. belang bestaat vooral uit het reguleren en controleren van In al deze scenario’s toont de samenleving zich als hypo- diegenen aan de verliezende kant van de mondiale econo- chonder: ze maakt zich zorgen over allerhande mogelijke mie, die even footloose en transnationaal zijn, maar met geld kwalen die ze als extern-bedreigend beschouwt, en haar noch rechten. fixatie op die kwalen is nog de enige manier om plausibel te De fysieke ruimte tenslotte dreigt het terrein te wor- maken dat die samenleving bestaat als organische eenheid den van de toenemende sociale hypochondrie die de krim- met een eenduidige identiteit. Deze dieetscenario’s maken pende samenleving kenmerkt. Dat zal zich onder meer uiten tegelijkertijd duidelijk dat een reëel krimpende toekomst in een toenemende ‘policing’ van de stad. De stad is al langer niet veel anders is dan de palliatieve zorg voor een samenle- hard op weg een laboratorium te worden van politiecom- ving die sowieso geen puf meer lijkt te hebben. Een samen- missarissen en burgemeesters met een heimelijke repres- leving met nog slechts napruttelende geslachtsorganen, siefetisj. Burgemeesters hebben in de afgelopen jaren steeds getuige de op de lange termijn krimpende bevolking. Een meer bijzondere bevoegdheden gekregen, van het uitroepen samenleving die nog het meest lijkt op Sinterklaas: een oude van lokale uitzonderingstoestanden tot individuele tram- en man die bestaat zolang er nog in geloofd wordt. gebiedsverboden. Gelegitimeerd door een bestuursfiloso- fie van de ‘innovativiteit’ is de stad in toenemende mate een Creatief met krimp belegerde zone, waar ‘interventieteams’ praktisch onbe- Dat klinkt pessimistisch, maar zo is het niet bedoeld. Toch vraagd te werk gaan, evenals ‘pandbrigades’ en ‘stadsmari- is veel van wat hierboven beschreven is al gaande. We heb- niers’ – instituten die met ‘slagkracht’ aan de ‘frontlijn’ wer- ben het veelal niet door, maar wie aan een buitenlandse ken en binnen ‘Hot Spot Zones’ aan ‘stedelijke herovering’ universiteit (ik spreek weer voor mijzelf) verslag doet van doen – een typisch museumconcept, als ware de stad al lang Nederlands ‘integratiebeleid’, van electronische monitoring verloren, en wel aan een vijand. In ieder geval is de stad nu of van de enorme toename in detentiestatistieken (Sinter- al het toneel van ‘etnisch specifieke’ maatregelen, zoals de klaas stopt iedereen die niet zoet is in de zak), die oogst ver- VIP-behandeling (‘very irritating policing’) die ‘Marokkaanse’ baasde verontwaardiging. Dat inspireert tot verbazing over jongens kunnen krijgen. En een aanhalen van de economi- het gebrek aan fundamentele discussie die ons overlegmo- sche broekriem is typisch een situatie waarin die broekriem del kenmerkt. Tegelijk bieden krimp en crisis wel degelijk ook op andere manieren gebruikt wordt. De stad dreigt de kansen om zulke discussie wel te voeren – en om die kansen infrastructuur van de onderbuikcontractie te krijgen: als waar te maken acht ik het juist van belang, ongeacht de rea- een narcistische voyeur neemt ze zichzelf permanent op via liteit ervan, om de krimpdiagnose aan te nemen en het kri- de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

10

tisch potentieel ervan vrij te maken. nationalisme dat een vorm van solidariteit voedt die noch ‘Crisis’, dat is in het Grieks een medische term die aan Operatie Obesitas gebonden is, noch aan soortspeci- betrekking heeft op een ‘kritiek moment’, een omslag. En fieke discriminatie en antropocentrisme. het betekent ook wel ‘beslissing’. Ik stel voor die oude bete- kenis van ‘crisis’ hernieuwd actueel te maken en uit te bui- Op economisch vlak – de sociale ruimte van het samen-leven ten. Een sociaal hypochondrische samenleving die met een – bestaat allereerst een noodzaak te komen tot nieuwe vor- crisis te maken heeft, ziet zich eerst en vooral voor een men van solidariteit. Eén idee in die richting is de invoe- beslissing gesteld, ook al wordt de noodzaak ervan voorals- ring van een basisloon. Dat vormt de basis van een collec- nog – met ambtelijke werkgroepen die politieke visie ver- tieve solidariteit omdat het een armoedeval voorkomt en vangen – niet onderkend. Die beslissing heeft betrekking omdat het een door alle werknemers, en door werkgevers, op het af te leggen pad. Crisis biedt de kans op een funda- gedeelde verworvenheid behelst. Tegelijkertijd blijft ‘werk’ mentele herbezinning zowel op economisch gebied als op de symbolische aantrekkingskracht van de homo faber hou- energiegebied – en de twee zijn natuurlijk innig verbonden. den. Dit in tegenstelling tot een situatie waarin werk ver- Beslissingen zijn per definitie risicovol, want ondergedeter- plicht wordt, de inhoud ervan degenereert, en de vorm mineerd en dus onzeker. Als uitkomsten zeker zouden zijn, mensen dwingt. Het dwingt bovendien steeds vaker tot was er geen sprake van handelingsvrijheid en dus niet van meerdere banen, zoals onder het mom van emancipatie ver- een beslissing. Wie een beslissing neemt, neemt altijd een kocht is dat huishoudens tegenwoordig twee inkomens moe- gok. Dergelijk risico hoort in de politiek thuis. Politiek is ten hebben om eenzelfde levensstandaard te kunnen heb- geen probleemmanagement, maar een risicovol beslissen op ben – hetgeen nog niet zo bedenkelijk zou zijn als het echte basis van een door visie gecompenseerd gebrek aan informa- financiële onafhankelijkheid en gelijke carrièrekansen bood. tie. Een basisinkomen zou de belichaming kunnen zijn van Welk type beslissing voor de toekomst valt dan aan een progressief nationalisme dat de politieke ruimte substantie te denken? Zonder te veronderstellen dat ik daarvoor de geeft. Wie ‘nationalisme’ a priori als scheldwoord ziet, heeft benodigde visie heb – ik ben iemand die te veel voor zichzelf er niet over nagedacht. Democratische instituties zijn, bij spreekt – zou ik enkele voorbeelden willen geven die duide- gebrek aan absolute macht, traditie en religie afhankelijk van lijk maken dat economie en ecologie, die voor Hippocrates nationale vormen van legitimiteit. Nationalisme is een reëel nog verbonden waren maar in onze traditie ontkoppeld zijn ervaren werkelijkheid die niet weggaat door er schande van geraakt, met elkaar verbonden zijn. Het is tijd in te zien dat te spreken, en die bovendien een positieve functie heeft, ze beiden betrekking hebben op de oikos, de huishouding. De maar die tot nog toe in Nederland alleen aangesproken vraag is welke nieuwe solidariteiten op de krimpende oikos is door diegenen die er regressieve doelen mee hebben. betrekking zullen hebben. De verbinding tussen economie Een progressieve inhoud van nationalisme kan onder meer en ecologie zou ik willen zien in de vorm van een progressief bestaan uit een vorm van collectieve solidariteit die zowel Klaas in bad Foto van Hapé Smeele de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

11

‘prikkelt’ tot werk als duidelijk maakt dat collectief gedeelde momenteel afgesloten lijken in de Nederlandse politiek. En bestaanszekerheid juist ook een verzekering is voor de wer- ondanks de voorliefde voor het doorbreken van taboes en kenden. Maar een progressief nationalisme is óók een natio- het ‘bespreekbaar maken’ van van alles en nog wat, blijkt nalisme dat voorbij de natie in strikte zin kijkt en dat tot een er veel te zijn dat onbespreekbaar is, en wel juist waar het solidariteit met een breder leefmilieu oproept. Bijvoorbeeld radicale of, minder polemisch, fundamentele visies betreft. met niet alleen wezens van het subtype ‘mens met Neder- Wat allereerst nodig is, is dat de meervoudige crisis die met landse nationaliteit’, maar, behalve met migranten en vreem- ‘krimp’ wordt aangeduid (van economie tot energie) wordt delingen, ook met dierlijke wezens, wiens collectieve leed in herkend als moment van beslissing. Anders gezegd: de crisis de bioindustrie absurde proporties heeft aangenomen. Slim- is een kairos, ook een Grieks woord. Kairos betekent ‘beslis- merikken kunnen opmerken dat de bioindustrie nog relatief send moment’, een ‘window of opportunity’. Wie de crisis energiezuinig is, maar dat geldt alleen bij gelijkblijvende con- als kairos weet te waarderen, is in staat de omslag te maken sumptie en zonder incalculatie van ‘externe’ milieukosten die mij als de fundamentele opgave van deze eeuw voor- als transport. Gezien de huidige vleesconsumptie is de mon- komt. Dat is de omslag van een economisch-evolutionair diale bioindustrie een van de motoren van Operatie Obesi- naar een ecologisch-revolutionair denken. In plaats van een tas. Een progressief nationalisme dat voorbij soortspecifieke solidariteitsondermijnende groeigerichtheid is het zaak aan solidariteit geraakt, raakt dus ook aan vragen omtrent de een groeiende solidariteitsgerichtheid te werken. energiecrisis. Dit is wat mij betreft een open uitnodiging aan diege- Waar het gaat om de energiecrisis – de fysieke ruimte – nen voor wie de politiek, in de woorden van Max Weber, zou één mogelijke beslissing daarom kunnen bestaan uit een een ‘beroep’ is – een roeping dus. Gevraagd: een radicale intra-Europese regionalisering van economische productie, interieurarchitect! Wie heeft de visie de crisis als kairos te zeker voor wat betreft landbouw en energie. Een alterna- zien? Ik moet natuurlijk voor mijzelf spreken, maar ik ver- tief mondialiseringsmodel bestaat uit onderling relatief auto- moed dat een jonge generatie smacht naar zo iemand, zo’n nome regio’s die via een met vliegquota gereguleerd verkeer partij of voor mijn part zo’n ‘beweging’. Want komt er een- verbonden zijn. We moeten inzien dat een zekere mate van maal beweging in ons obese collectieve lichaam, dan zou zich inefficiëntie van belang is voor het leefmilieuen voor de eco- een onvermoede energie kunnen vrijmaken bij een genera- nomie. In plaats van Schumpeters ‘creatieve destructie’ stel tie die zozeer de geest heeft dat ze dat vette, krimpvrezende ik voor: Schinkels creatieve inefficiëntie. Het economisch- lichaam achter zich laat om aan nieuwe collectieve huisves- evolutionaire vocabulaire dat de conceptuele infrastructuur ting te gaan werken. vormt van Operatie Obesitas is hard toe aan vervanging = door een ecologisch-revolutionair vocabulaire dat collec- tieve solidariteit met een duurzame huisvesting van het col- Literatuur lectief weet te conceptualiseren. M. Davis, Planet of Slums, Verso Londen 2006. Dat betekent ook, om nog een voorbeeld te noemen, J. van der Zwaard, Gelukszoekers. Over vrouwelijke dat eindelijk afgestapt moet worden van het monitoren van huwelijksmigranten in Nederland, Artemis, Amsterdam 2008. de gezondheid van de samenleving in de vorm van het Bruto T. Sieverts, Cities without Cities: An Interpretation of the Nationaal Product. Internationaal is op die indicator, die een Zwischenstadt, Routledge, New York 2003. typisch product van Operatie Obesitas is, inmiddels veel kri- R. Koselleck, ‘Crisis’, Journal of the History of Ideas 67(2), 2006, p. tiek ontstaan: de exclusieve focus op groei waardeert eco- 357-400. logische afbraak bijvoorbeeld positief – zowel in de produc- T. Princen, Treading Softly. Paths to Ecological Order, MA: tie die bronnen opleveren als in de kosten van het opruimen MIT Press, Cambridge 2010. (Een overzicht van mogelijke van milieuschade. Zo heeft een door Sarkozy ingestelde verbindingen tussen economie en ecologie) commissie met onder meer de Nobelprijswinnende econo- A. Gorz, Ecologica, Seagull Books, Londen 2010, met name p. 119 men Stiglitz en Sen in 2009 voorgesteld het BNP te herca- en p. 68-73. libreren en tevens andere indicatoren voor het welzijn van landen in te voeren. Waar het echter fundamenteel om gaat, is in de eerste plaats het denken voorbij de groei – en een verandering in indicatoren betekent nog niet een afkick van de groeifetish – en in de tweede plaats het denken voorbij indicatoren van individuele samenlevingen, als zouden die, zoals voor Plato, meta-individuen zijn zonder inbedding in en onontwarbare verstrengeling met hun sociale en ecolo- gische milieus. ‘Groei’ is grenzeloos, een alibi voor het niet stellen van collectieve doelen, een substantieloze economie. Een economie van de substantie vervangt groei door gren- zen, door inhoudelijk gefundeerde limieten van ‘genoeg’. Een eerste stap in die richting is wat André Gorz ‘ontgroeien’ heeft genoemd. De hier gegeven voorbeelden hebben geen geprivilegi- eerde status. Ze zijn voorbeelden van denkrichtingen die Josed s e Voogd Tijdelijk medewerker van het Wetenschappelijk Bureau en masterstudent internationale betrekkingen in Utrecht de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 12 stemmen aan de rand

Krimp roept emoties op: het De tegenstelling tussen groei en een economische transformatie naar een veroorzaakt gevoelens van krimp is ook een electorale. Steeds meer postindustriële maatschappij. De industrie zien we een tweedeling tussen een open, trok weg naar lagelonenlanden en kennis, wrok en achtergesteld zijn. vrijzinnige, nieuwsgierige stroming die innovatie, toerisme, financiën en andere In het stemhokje leidt dat tot gericht is op vooruitgang, tegenover een diensten werden belangrijker. De werkge- monoculturele, conservatieve, rancuneuze legenheid in perifere steden als Emmen hoge scores voor protest- en meer gesloten cultuur die gericht is op en Delfzijl en groeikernen als Almere en partijen. De gangbare reflex behoud. Partijen als PvdA en VVD wer- Lelystad kwam maar moeizaam op gang. den tijdens de Europese Verkiezingen aan Oudere industriesteden, waar sectoren als in het egalitaire Nederland twee kanten leeggezogen; op de ene plek scheepsbouw, mijnen en textiel onderuit is om het protest serieus door GroenLinks en D66, elders door SP gingen, kregen het moeilijk en konden de en PVV. De eerste stroming bevindt zich slag naar de nieuwe economie niet maken. te nemen en weer geld uit vooral in groeiende, de tweede in stagne- Werknemers verdwenen massaal in de te delen aan de ‘zwakkere’ rende gebieden. Je zou kunnen zeggen: de WAO. De verplaatsing van rijksdiensten bekrompenheid bevindt zich in de krimpge- (KPN naar Groningen, CBS naar Heerlen) gebieden. Er moet echter bieden. Proteststemmers op SP en PVV bracht ook geen verbetering en leidde tot niet worden geïnvesteerd in wonen vooral aan de randen van de steden, inefficiëntie.D e resultaten van de sprei- de randen van de Randstad en de randen ding vielen tegen, de belofte van sociale krimpgebieden, maar in de van het land. De scores van deze twee stijging werd gebroken en de bevolking duurzame en dynamische partijen vallen hier vaak samen, zoals in raakte gefrustreerd. Mensen voelen zich Heerlen waar de SP in 2006 31,7% behaalde overvallen door processen als globali- metropool. en de PVV in 2009 26,3%. Het gaat om krim- sering, migratie, Europese eenwording, pende plattelandsregio’s, zoals Limburg, urbanisatie en de diplomademocratie. Zeeuws-Vlaanderen en Oost-Groningen Gedreven door gevoelens van wrok stemt en om steden en regio’s waar hele men op partijen als SP en PVV. Niet voor industrie­takken zijn verdwenen of getrans- niets pretenderen zij te doen wat de PvdA formeerd, zoals Rotterdam, Heerlen, Oss, op deze plekken heeft beloofd. De frus- Vlissingen, West-Brabant, Delfzijl en de tratie neemt nog verder toe wanneer door Zaanstreek. Maar ook naoorlogse steden krimp en vergrijzing allerlei voorzieningen en woonwijken die een proces van soci- verdwijnen en de levendigheid afneemt. ale daling meemaken en op de nominatie Vervolgens rekent men op de overheid, staan om te gaan krimpen, zoals Almere, die te hoge verwachtingen heeft gewekt. Hellevoetsluis en Spijkenisse. De beloften van gelijkheid, maakbaarheid, sociale stijging en spreiding waren echter G emopper niet realistisch en veroorzaken nu het pro- In deze gebieden woont vooral de lagere test. Waar elders in de wereld ambitieuze middenklasse; de kinderen krijgen er een mensen, rijk en arm, naar de steden trek- slechtere opleiding dan hun ouders, de ken, ontstaat er in Nederland gemopper huizenprijzen dalen en elke dag staat men en stagnatie en verwacht men voor elke in de frustrerende file naar ver weg gele- verandering ‘compensatie’. Terwijl het ook gen werkplekken. Nergens daalde de VVD, anders had kunnen lopen. Met een meer groeipartij bij uitstek, zo hard ten voordele dynamische en emanciperende arbeids- van de PVV, als in deze ‘groeikernen’. markt, een actiever sociaal stelsel en min- Opvallend is dat de proteststemmen der beloften, hadden mogelijk duizenden vaak komen van perifere plekken waar de ontslagen mensen een nieuw leven kunnen overheid in het verleden bewust ontwik- beginnen in de Randstad. Wie weet kende keling op gang probeerde te brengen. Amsterdam dan naast Chinatown ook wel De verwachtingen waren destijds tot in een ‘Limbotown’. En stonden er in Heerlen de hemel gestegen en welvaart en groei nu blinkende migrantenvilla’s, zoals we die zouden elke uithoek van het land bereiken. ook in Marokkaanse dorpen zien, in plaats Het motto van Den Uyl was ‘spreiding van van verpauperde WAO wijken waar men kennis, inkomen en macht’. Tot ergens in mopperend de verandering gadeslaat. de jaren zeventig kon de overheid daad- werkelijk sturing geven aan dergelijke Jaloezie economische en geografische proces- Tegenover de krimp staan ook gebieden sen. Maar daarna raakte de sturing in waar groei plaatsvindt. De vooruitgang het slop, door wereldwijde economische manifesteert zich vooral rond Amsterdam veranderingen, door links onvermogen en en Utrecht, dé brandpunten van kennis, hernieuwde rechtse wilsvorming. Er volgde innovatief ondernemerschap, tolerantie, de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de stemmen aan de rand 13

handelsgeest, nieuwsgierigheid en kos- mopolitisme. Er loopt een ‘green belt’ van Alkmaar naar Nijmegen, een groen woon- gebied met succesvolle steden en veel GroenLinks stemmers. VVD en D66 doen het hier eveneens goed. Ook minder welva- rende lager opgeleide mensen stemmen in dergelijke steden eerder optimistisch pro- gressief dan in stagnerende gebieden. Het is de hoop versus de angst. Ofwel: mensen kunnen beter in een groeigebied wonen. In een gebied met een hoge dichtheid en een sterke functiemix is de sociale mobi- liteit groter. Er zijn meer kansen qua werk, ondernemerschap en intellectuele ontwik- keling en men is weerbaarder bij verande- ring. Voor laagopgeleiden is er altijd wel weer nieuw werk in de diensteneconomie, terwijl zij in de periferie afhankelijk waren van één baan voor het leven, die verdween. Een sterke Randstad kan bovendien de concurrentie aan in een wereld waarin het steeds meer draait om megasteden en stedelijke regio’s. Nederland zal zich dan ook moeten richten op metropoolvorming, waarbij Amsterdam met kop en schouders Winkelcentrum Kuilsburg in Delfzijl-Noord. Foto: Kees van de Veen / HH boven de rest uitsteekt en het centrum is van een bloeiende stedelijke regio. Dit zal leiden tot jaloezie elders. Zo zien we dat de rest van het land weinig geneigd is nog Het is bouwen voor de leegstand. Binnen kunstmatig meer in de Groningse klei gaan een cent te betalen voor het debacle van de de regio’s moet men zich slechts richten zitten, als op een kwartier fietsen van het Noord-Zuidlijn, terwijl die lijn wel naar die op de meest dynamische, aantrekkelijke Amsterdamse centraal station het mooiste ene vierkante kilometer loopt (de Zuidas) en bereikbare stad. Groningen, Breda en authentieke waterland van Nederland ligt? waar ons nationale geld wordt verdient. Maastricht kunnen nog wel groeien. Nederland moet de Randstad en dan vooral Juist in de groeigebieden moet geïnves- Amsterdam op waarde schatten en durven teerd worden om de groei goed te facili- Laat groei plaatsvinden op de meest te versterken, ook als dat ten koste gaat teren, zoals ook Maarten van Poelgeest, logische plek, niet om ergens tegen beter van de rest. Met kwalitatieve verdichting, GroenLinkswethouder in Amsterdam, weten in werkgelegenheid te brengen. Veel verbeteringen in de infrastructuur en een eerder in De Helling betoogde. Het is ook perifere steden zijn er ook niet mooier op mobiele arbeidsmarkt. Met een veelzijdig van belang te investeren in de randge- geworden in hun drang naar vooruitgang. cultureel leven en grote diversiteit aan bieden bij steden en ze bij de groei-as te Elke keer verzint een stad als Den Helder woonmilieu’s. Kies voor een mooie, duurza- betrekken. Voorkomen moet worden dat ze weer een nieuw prestigeproject om zich- me, dynamische en groene metropool. Dat verder afglijden. Regel dus snel een metro zelf ‘op de kaart te zetten’, en elke keer is veel beter dan investeren in de krimp, naar Almere, liever dan een buurtbus naar wordt men teleurgesteld, want het zit er want elke nieuwbouw in de periferie zal het leeglopende Groningse Ganzedijk. gewoon niet in. Intussen raakt de bevolking leiden tot nieuwe gekrompen steden met Ontwikkel kwaliteit en bereikbaarheid, steeds gefrustreerder. Ook hier scoorde bekrompen proteststemmers. zodat mensen niet weer verder trekken. de PVV en werd TON tweede partij in de = Want er tekent zich al weer een nieuwe raad. Veel beter zou zijn zich te richten op ring van suburbs af, die de probleemwij- kleinschalige kwaliteit. Breek flats af, bouw ken van de toekomst zullen worden. Dan streekgebonden huizen terug en benut de gaat het om plaatsen als Kampen, Tiel, mooie locatie. Beperkte investeringen in Geldermalsen en Nijkerk. krimpgebieden moeten zich slechts richten op kwalitatieve afbouw, niet meer op groei. Kwaliteit Nu concurreren gemeenten elkaar nog Een nieuwe ronde van spreiding en inves- kapot. Overal wil men ‘randstedelingen’ teringen in de krimpgebieden moet al hele- trekken; alsof het gaat om een onuitput- maal voorkomen worden. Dat zal alleen telijke stroom mensen uit een poel van ver- maar leiden tot nieuwe krimp en teleurstel- derf. Tekenend is de mislukte ‘Blauwe Stad’ ling in de toekomst en verzwakt het land. in Oost-Groningen. Waarom zou je aan een Intve er i w door Erica Meijers

de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de Paul 14 Kuypers:“Krimp is een zegen” Krimp is een zegen, want het Met de aanleg van een camping, golfbaan, en toe te passen en op niveau met provin­ hotel en jachthaven gaat de gemeente Hulst cie- en rijksambtenaren te praten. Maar dat doorbreekt het vooruitgangs­ op Zeeuws-Vlaanderen de bevolkingskrimp niveau is abstracter en afstandelijker en te lijf. Het past allemaal in het nieuwe ste­ heeft weinig te maken met wat er ter plaatse denken in het bestuur. Linkse denbouwkundige totaalplan, uitgevoerd speelt. Er wordt met een technocratische door projectbureau ‘Perkpolder’, dat in zijn blik bestuurd door ambtenaren die geen bin­ politici zouden veel meer eerste nieuwsbrief uit 2010 spreekt van “revi­ ding hebben met het gebied, omdat ze van talisering in tijden van krimp en vergrijzing”. elders komen. Ze zijn hoger opgeleid, maar moeten nadenken over een De jurist Paul Kuypers, afkomstig uit een daardoor ook ambitieuzer. Met het netjes naburig dorp en een leven lang actief in alle houden van de slootkant en het dorp zijn ze nieuwe bestuursfilosofie. mogelijke bestuurlijke omgevingen, moet niet tevreden. Dus gaan ze projecten ontwik­ er niets van hebben. Het is wat hem betreft kelen, sluiten ze coalities met allerlei bedrij­ Paul Kuypers pleit voor meer kenmerkend voor een bestuurscultuur waar­ ven enz. Daarvoor word je in de bestuurlijke in alles draait om expansie. wereld beloond met status. Het ontwikkelen passiviteit. “Een project zoals Perkpolder zou twin­ van zoiets als Perkpolder vinden ze dus fan­ tig jaar geleden met andere woorden zijn tastisch. Het opzetten van projecten is hun verkocht. Nu spreekt men van krimp omdat bestaansgrond. Als inwoners protesteren, dat nu in de politiek aan de orde is, maar de worden ze weggezet als achterlijk. Er wordt drang om dit soort megalomane projecten altijd wel een argument gevonden om de op te zetten hangt niet speciaal samen plannen door te zetten. Het argument dat met krimp. Die is ingebakken in de huidige het gebied leegloopt is een voor de hand bestuurscultuur, waarvan de wortels terug­ liggend argument en dat wordt dan ook reiken tot het begin van de moderniteit.” gemakkelijk gebruikt.” Bestaansgrond Blijf klein V olgens Kuypers is bevolkingskrimp hele­ Kuypers spreekt met weemoed over de maal geen probleem: Zeeuws-Vlaanderen eenvoud van het kleine dorp, waar de burge­ heeft er van oudsher mee te maken. Mensen meester zich bezighoudt met kleine dingen die hebben gestudeerd trekken weg. Hijzelf zonder de mensen megaplannen op te drin­ deed dat ook. Mede daardoor bleef het gen. Van het verwijt van nostalgie wil hij niet gebied schoon, rustig en aantrekkelijk. In de weten, want hij erkent dat het democratisch vakanties komen de mensen terug om te proces in kleine gemeentes ook niet altijd genieten. Dat er minder voorzieningen zijn even best functioneert. Maar op de kleine neem je dan graag op de koop toe, vindt schaal van een dorp zie je veel beter wat Kuypers: “Er is niets mis met een scherpe nodig is en wat overbodig. scheiding tussen stad en platteland.” De In vrijwel alle rapporten over bevolkings­ nieuwe plannen zijn hem een doorn in het krimp staat echter de aanbeveling dat er oog: “De prachtige polders en de ongerepte meer moet worden samengewerkt op regi­ Schelde worden erdoor verstoord. Er komen onaal niveau, omdat iedereen elkaar anders vakantiewoningen die totaal niet in het land­ beconcurreert en langs elkaar heen werkt. schap passen. Veel oude arbeiderswoningen Op zichzelf een logische gedachte, vindt ook zijn al omgebouwd tot recreatiewoningen Paul Kuypers, maar in de praktijk werkt het en staan leeg, omdat die Schelde blijkbaar volgens hem anders: “Gemeentes willen best toch niet zo interessant is. Veel mensen gaan meepraten met een regionale stuurgroep, liever in het Zuiden zitten.” maar intussen gaan ze door met hun eigen De plaatselijke bevolking schiet volgens plannen. Dus je maakt de zaken ontzettend Kuypers weinig op met de antikrimpmaat­ ingewikkeld en brengt er allerlei structuren regelen: ze verstoren hun rust en brengen in die in de bedrijfstheorie bruikbaar zijn, nauwelijks nieuwe werkgelegenheid. maar die helemaal op dat bestuurlijke pro­ Projectontwikkelaars en de gemeente echter ces zelf gericht zijn en nauwelijks rekening des te meer. Die laatste wil met projecten als houden met de eigenheden van een dorp. Je Perkpolder de identiteit versterken; door het kunt op dit niveau ook niet aankomen met samenvoegen van veel kleine gemeentes is een sloot die anders moet lopen of een over­ men die veelal kwijt. Kuypers: “samenvoe­ strominkje ergens, dus je krijgt grote, gestan­ gen gebeurt meestal met het argument dat daardiseerde voorzieningen. De bomen die daarmee de kwaliteit van bestuur wordt geplant worden komen bijvoorbeeld hele­ verhoogd. De nieuwe ambtenaren zijn in maal niet uit de streek. Waarom laat je niet vergelijking met de oude dorpsambtenaar gewoon groeien wat er vanzelf groeit?! Maar beter in staat de regelingen te interpreteren de knotwilgen en populieren worden gerooid de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de “Krimp is een zegen”15 en dan komen er andere bomen en dan doen van de Franse denker Foucault over ‘gouver­ sofie van de arbeid zijn verbazing uitspreekt die bomen het niet en dan komen er drie namentalité’. Daarin beschrijft deze hoe in over het feit dat we werken beschouwen als jaar later weer andere bomen, dure bomen de zeventiende eeuw de soeverein verdween, meer dan ‘bezig zijn, een bezigheid hebben, van elders. Het is allemaal overbodige en de ‘heer’ die in een bepaald gebied ‘de boel en de ledigheid, de verveling en de waanzin in feite storende activiteit. Maar de nieuwe bij elkaar hield’ en zorgde dat zijn burgers ontvluchten’ en dat we het niet voldoende ‘ecologische’ ambtenaar wil zich bewijzen en zich netjes gedroegen. In plaats daarvan vinden om ideeën te bedenken, maar dat ze volgt daarbij concepten die voortkomen uit komt een model dat gericht is op de ‘soucie ook helemaal moeten worden uitgevoerd bestuurskundige en bedrijfsmatige uitgangs­ des citoyens’, het welzijn van de bevolking. en dat we de halve wereld veranderen om punten die te maken hebben met manage­ Volgens Kuypers is de bestuurstechnologie ze daadwerkelijk uit te voeren. Wat Kuypers ment, organisatie en goede logistiek, alle­ steeds zwaarder gaan wegen: “besturen betreft wordt er veel te weinig nagedacht maal grote woorden die maar heel weinig heeft een eigen rationaliteit, die te maken over de kwaliteit van passiviteit. Ook de te maken hebben met hoe alles ter plaatse heeft met doelen, ambities, technologie, Franse filosoof MichelS erres verzet zich bloeit en groeit en hoe mensen leven.” logistieke overwegingen. Besturen betekent: tegen de tomeloze dadendrang. Volgens constateren dat er leegloop is, dat er werk­ Serres is het handelend subject in onze cul­ W ees passief loosheid dreigt, en vervolgens iets doen, tuur dermate centraal komen te staan dat In een dergelijke bestuurscultuur is krimp want het algemeen belang moet worden het passieve object er eigenlijk niet meer toe iets onverdraaglijks. Daarom wordt het vaak gediend. Maar de discussie over de vraag òf doet en alleen nog een instrumentele functie als vooruitgang gepresenteerd. ‘Krimp als je wel wat moet doen en hoe dit soort activi­ heeft. Uit ondermeer de financiële crisis en kans’ is de titel van menig lokaal rapport. De teiten passen in een omgeving, wat de bete­ de landbouwcrisis blijkt hoezeer de materie fixatie op groei en expansie heeft volgens kenis ervan kan zijn en voor wie: die discussie ondergeschikt gemaakt is aan het handelen Kuypers te maken met een opvatting van wordt niet gevoerd.” van mensen: commercieel, politiek en repro­ besturen zoals die zich breed in Europa ont­ Kuypers voelt zich meer thuis bij een filo­ ductief. En dat geldt ook voor het bestuur: wikkeld heeft. Hij grijpt terug op een essay soof als Cornelis Verhoeven, die in een filo­ het bestuurlijke subject en de rationaliteit

V eerdam bij de rivier de Westerschelde, bij Walsoorden, Zeeuws-Vlaanderen. Foto: J. van Eijk/Spaarnestad (jaar onbekend) de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

16

die daarbij hoort is bepalend voor het beleid. ontzettende ruzie. Het is dus veel gemak­ tussen bestuur en de zaken zelf. Herman Kuypers: “in de lijn van Serres moeten we kelijker om te roepen: voeg die provincies en Tjeenk Willink sprak bij de presentatie van de wereld omkeren, het zwaartepunt niet die waterschappen maar bij elkaar. En dan het jaarverslag van de Raad van State over langer bij het subject leggen, maar bij het kun je uit laten rekenen wat dat oplevert en de afstand tussen beleid en uitvoering. object, de aarde, de natuur, het leven. We het Centraal Planbureau doet dat ook keurig Kuypers: “Die afstand is er, maar dat is niet hebben de eigenheid en eigen kwaliteit van als je dat vraagt. Maar je kunt er vergif op het probleem. Het kwaad schuilt in de voor­ de natuur en van objecten verwaarloosd. En innemen dat niets van dat alles gebeuren stellingen die politiek en bestuur zich van de dat is geen pleidooi om terug te gaan naar zal. Want wie kan het afdwingen? Het heeft werkelijkheid maken, in wat zij als de mate­ het verleden, maar om de gewichten te ver­ dus geen zin om zomaar zoiets te roepen. rie van het bestuurlijk en politiek handelen leggen.” Het levert niets op. We roepen al vijfendertig beschouwen. Het gaat hier om ingewikkelde jaar dat het ambtelijk apparaat kleiner moet, processen, waarin verschuivingen, modelle­ W ees politiek we gebruiken al jarenlang percentages van ringen, reducties optreden, die zoals Foucault D e reden waarom er te weinig wordt zoveel moet eraf. Maar intussen verschuift het uitdrukt ‘voorschrijvende werking heb­ nagedacht over de zin van alle bestuurlijke dat ambtelijk apparaat alleen van de ene ben voor wat moet worden gedaan en codi­ dadendrang, ligt volgens Kuypers in de plek naar de andere.” ficerende werkingen voor wat moet worden scheiding van politiek en bestuur. Volkomen geweten’. Die processen werken zowel naar onterecht, vindt hij, want “besturen gaat D enk na en lees binnen (in het politiek-bestuurlijke systeem) over het ordenen van mensen en dingen en “ Als je niet met een andere bestuursfilosofie als naar buiten (in de praktijken van wat dat is het meest politieke wat er is.” In plaats komt, gebeurt er niets. Daar moet je dus over wordt aangeduid als de uitvoering). De blind­ dat er op politieke wijze over bestuur wordt praten. Maar dat vindt iedereen al snel te heid voor die werkingen, het onvermogen gesproken, wordt er steeds meer op een theoretisch. Als je de vermenigvuldiging van om ze in een symbolisch kader te plaatsen, bestuurlijke manier naar de politiek gekeken, apparaat en thematiek wilt doorbreken, zul is het grootste tekort van de politiek en is de constateert hij: politieke programma’s wor­ je echter bereid moeten zijn om die discussie oorzaak van een voortdurend repeterend en den geschreven vanuit bestuurlijke overwe­ te voeren. En dat is een politieke discussie. dwangmatig handelen.” gingen en opvattingen, die niet ter discussie We moeten de vraag naar de politieke sub­ “Het is geen kwade wil. Mensen gaan de worden gesteld. Zo is GroenLinks voorstander stantie van besturen gaan stellen. Dat doet politiek in omdat ze de wereld beter willen van het verdwijnen van bepaalde provincies ook GroenLinks veel te weinig.” De partij maken, maar ze komen vervolgens in een en het samen laten vallen van provincies en afficheert zich nu als een partij die klaar is bepaalde opvatting van besturen terecht die waterschappen. Kuypers: “Waar is dat nou om te regeren, mede door de bestuurser­ hen verwijdert van wat er werkelijk speelt. op gebaseerd? Inderdaad, de provincies zijn varing die de afgelopen jaren is opgedaan GroenLinks bestuurders zouden eens samen allemaal gigantisch gegroeid. Maar of je er in gemeentes en provincies. De GroenLinks Foucault moeten gaan lezen, of de heden­ nu duizend ambtenaren bij zet of afhaalt: politici doen het daar goed: in de praktijk daagse filosoofR ancière, die veel nadenkt de werkwijze zelf verander je daarmee niet: omarmt GroenLinks dus de huidige bestuurs­ over emancipatie en politiek. De linkse bewe­ het praten en produceren van stukken gaat cultuur. Wanneer je op zo’n moment kritiek ging is ontstaan omdat arbeiders ’s nachts gewoon door. Alles zou nu ingewikkelder zijn levert op de bestuurscultuur, ondermijn je boeken lazen, maar nu lezen politici nauwe­ dan vroeger, maar dat is maar heel betrek­ feitelijk je eigen succes. De macht zoeken en lijks meer. Als een bestuurder romans leest kelijk. De provincie heeft heel veel taken tegelijkertijd de macht kritiseren levert een en filosofie en niet alleen beleidsstukken en naar zich toe getrokken en dat gaat niet over onmogelijke spagaat op. “GroenLinks kiest rapporten, wordt hij scheef aangekeken. De objectieve noden of urgenties in de maat­ op dit moment voor het bestuur en wordt horizon wordt daardoor enorm versmald.” schappij, maar dat is de vermenigvuldiging daarmee gewoon de sectie links van de Partij = van het bestuurlijk apparaat. De oplossing van de Arbeid. Een partij als de PSP kriti­ is niet gelegen in het samenvoegen van de seerde de politieke cultuur wel en het was waterschappen met de provincies, want dan daarom onvoorstelbaar dat die ooit in het Literatuur kun je er op rekenen dat over vijf jaar de bestuur van de staat der Nederlanden zou­ M. Foucault, ‘La gouvernementalité’ (1978), boel overstroomt omdat er in de provincie den gaan zitten. Ik ben verbijsterd als ik hoor Dits et Ecrits III, Paris 1994, 635-656. alleen maar gepraat wordt over de vraag of dat Maarten van Poelgeest zich bezig houdt J. Ranciere, Grensgangers tussen disciplines. er overstromingen kunnen komen, welke met die Zuidas: dan denk ik hoe kan je als Over Jacques Ranciere, Valiz, Amsterdam 2009. indicaties er zijn en welke wetenschappelijke een partij als GroenLinks met het kapitaal…. J. Ranciere, Het estethische denken, Valiz, onderzoeken er uitgevoerd moeten worden dat verlies je altijd, daar kom je niet aan te Amsterdam 2009. om dat tegen te gaan. Wat je moet doen is pas. Wat ik interessant zou vinden is dat je M. Serres, Temps des crises, Editions le Pommier, dat proces van verbestuurlijking aan de orde de mechanismen van de financiële wereld Paris 2009. stellen en je afvragen waarom dat gebeurt. eens grondig onderzoekt. Als je echt linkse Maar dat is ingrijpend, want dan moet je politiek wilt bedrijven moet je erachter zien ook gaan kijken wat die indicatiestellers te komen wat er aan de hand is, wat er wer­ doen en wat de milieumensen doen die bij kelijk speelt. En goed nadenken wat je kan de provincie overal rondlopen en ik voorspel doen. Maar politici staan steeds verder af van je, als je dat echt goed doet, dan kun je daar wat daadwerkelijk gebeurt.” zeker interessante resultaten mee boeken, Paul Kuypers constateert dat er een diepe maar je krijgt ook met iedereen en alles kloof is ontstaan tussen inhoud en vorm, de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

17

India, Mumbai (Bombay) Grote waterpijpen doorkruisen een sloppenwijk en voorzien de rijkere delen van de stad van water. Foto: Henk Braam/HH

China, Beijing Een privé-appartement van 2 m2 voor jongeren zoals Wen jiao. Ze is op zoek naar een baan als zangeres. Foto: Stefanie Yang Jelle van der Meer journalist de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 18 meer stad & meer land

D e Rotterdamse landschaps- “Godzijdank.” N og voor de eerste Poelgeest is Rotterdam versus Amsterdam, vraag gesteld is, interrumpeert Adriaan is landschap tegenover stad. architect Adriaan Geuze en Geuze met een luide verzuchting. Dat gebeurt bij de inleidende woorden: Tegenstelling de Amsterdamse wethou- ‘Nederland krijgt te maken met bevol- V an Poelgeest: “De bevolkingskrimp die kingskrimp’. Geuze grijpt meteen de kans zich nu voordoet in de noordelijke en der Maarten van Poelgeest om zijn hoofdpunt te maken, iets wat zuidelijke regio’s gaat doorzetten. Dat hem enorm dwars zit en wat hij overal zorgt voor maatschappelijke fricties. ontmoeten elkaar voor een verkondigt. Nederland heeft een plan- Voorzieningen verdwijnen. Huizenprijzen ningstraditie waarbij grote werken ont- kelderen. Het gevaar is dat regio’s en gesprek over ruimtelijke orde- staan vanuit een lange termijn visie op de daarbinnen de dorpen gaan proberen uit koppeling van economie en ruimtelijke alle macht die krimp tegen te werken. ning en bevolkingskrimp. ordening. Maar ergens in de jaren zestig Dat zou verspilling zijn. De krimp is een en zeventig is die traditie afgebroken. “In gegeven, we moeten daarop inspelen en plaats van de ruimte ontwikkelen op basis ons afvragen welke andere kwaliteit we van nationale afspraken – we willen dit of die regio’s kunnen bieden. Anderzijds zal dat bereiken – worden er kaders gesteld er bevolkingsgroei zijn in de steden, met in de vorm van procedures. Als een plan name in de noordelijke Randstad. Daar zal voldoet aan lokale winstgevendheid, aan nog flink gebouwd moeten worden. Mijn de milieu-effectrapportage et cetera dan zorg is dat al het Rijksgeld straks naar de mag het er komen. Dat is technocratisch; regio gaat als compensatie voor die krimp. de ruimtelijke ordening staat niet meer in Dan is er geen geld voor de steden en zal dienst van de samenleving maar van lokale er gekozen worden voor de goedkoopste belangen.” Het gevolg is dat iedereen oplossing: een volgende ronde VINEX- overal bouwt. Geuze: “De grens tussen wijken in een nieuwe schil van Amersfoort stad en platteland is verdwenen. Het open naar Harderwijk. Hoe dan ook zal de krimp landschap verdwijnt. Ik hoop dat de krimp de tegenstelling tussen stad en regio aan- helpt die trend te keren. Zo, dat moest ik scherpen.” eerst even kwijt.” Geuze: “Die tegenstelling bestaat al Adriaan Geuze is een veel geprezen veel langer, maar wordt keer op keer landschapsarchitect en oprichter van het weggemoffeld en afgekocht. Zie het ontwerpbureau West8 in Rotterdam, met Grotestedenbeleid, dat begint met vier kantoren in New York, Toronto en Brussel. steden, dan worden het er vijftien en ver- In Nederland is het bureau onder meer ver- volgens 27 en blijkt heel Nederland opeens antwoordelijk voor het Schouwburgplein een grote stad. De Zuidas wordt ten in Rotterdam en de woonwijk Borneo- onrechte armetierig bedeeld, omdat ieder- Sporenburg in Amsterdam. In New York een in dit land zijn deel moet hebben.” won West8 onlangs de competitie voor de Van Poelgeest: “Jij vindt de krimp een inrichting van Govenor’s Island, vlak onder zegen?” Manhattan. Geuze (49 jaar), die opgroeide Geuze: “Ja. Nederland is een van de in de polders onder de rook van Rotterdam, dichtstbevolkte gebieden van de wereld. plaatst de visie van zijn bureau in de tra- De zeventien miljoen inwoners hebben ditie van het Nederlandse denken over we verspreid over het hele land. Eigenlijk ‘het scheppen van landschap voor nut en is er geen platteland meer over. Alles is noodzaak’. Daarom gaat de inrichting van stad. Het is bezopen. Groningen, Zeeland Nederland hem aan het hart. en Zuid-Limburg hebben al decennialang Over de gevolgen van bevolkingskrimp te maken met krimp. In plaats dat we zeg- gaat Geuze in gesprek met Maarten van gen dat dat aangename, perifere gebieden Poelgeest, de herbenoemde GroenLinks- kunnen zijn, is die krimp tegengegaan en wethouder van Amsterdam, voor onder de groei daar gestimuleerd tot in het kwa- andere ruimtelijke ordening. Van Poelgeest draat: Dow Chemicals in Terneuzen, een zoekt plek voor nieuwe woningen en bedrijventerrein in Heerenveen. Dan wordt bedrijvigheid. Hij is verantwoordelijk voor er gesproken over de hoge werkloosheid de ontwikkeling van IJburg en de Zuidaas. in Oost-Groningen, maar dat gaat abso- De locatie voor het gesprek is het Hilton luut gezien om een paar duizend mensen, hotel op Schiphol, omdat Geuze onderweg terwijl er in de grote steden een veelvoud is naar Londen waar hij voor een sir een werkloos is. Met zoveel mensen op een tuin gaat ontwerpen. Geuze versus Van kluitje zijn er lege ruimtes nodig. Mensen de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de meer stad & meer land 19

moeten kunnen ontsnappen aan de gekte Geuze laat weten dat zijn kritiek zich niet naar de status van Detroit [waar faillisse- van de stad zodat ze elkaar niet gaan alleen op gemeenten richt. “Provincies ment van de autoindustrie voor werkloos- doodslaan. Plekken waar tarwe wordt ver- en clubs als Natuurmonumenten en heid, armoede en leegloop zorgt; red.]. bouwd. In New York ben je met twee uur in Staatsbosbeheer komen met allerlei eigen Dat kunnen we ons als samenleving niet de leegte, worden de koeien gemolken. kleine plannetjes en projecten. De vraag permitteren. Er moet fors geïnvesteerd Daarom is de bevolkingskrimp een zegen, waarom het land zo lelijk wordt, moet je worden om dat te voorkomen. De kop van omdat we nu zien dat het niet anders kan. ook aan hen stellen. Al die kleine stukjes Zuid is het aangrijpingspunt, daar willen Friesland wordt het gebied waar je kan zei- land waar dan iets heel bijzonders moet mensen bijhoren. Startend ondernemer- len, waar het leven relaxed is. Natuurlijk, komen terwijl het landschap als geheel schap is ook iets dat bij die stad hoort.” minder mensen betekent minder voorzie- verwoest wordt.” ningen. Dat is misschien vervelend voor Van Poelgeest: “Is Rijkssturing wel vol- E ilanden de Friezen, maar fijn voor de Nederlandse doende garantie? In de jaren vijftig werd de Betekent een nationale visie ook het samenleving als geheel. Natuurlijk is het ruimtelijke ordening zeer centraal gestuurd voorkomen dat Amsterdam en Rotterdam pijnlijk. Het Rijk moet zorgen voor een en werd er van alles overal neer geplemt. gaan concurreren? Geuze: “Er is veel begeleidde krimp. Maar wel krimpen.” Hoe zorg je dat dit wel goed gaat?” te veel geld gegaan naar de aanleg van “Hou op over een treinlijn van Drachten Geuze: “De Angel-Saksische landen heb- havens in Amsterdam-West. Inclusief de naar Leeuwarden. Sowieso geen infra- ben een traditie van vrijheid én duidelijke tweede Coentunnel en de vergroting van structuur meer aanleggen. Het Rijk spelregels. Die regels zijn heel simpel, de Zeesluis bij IJmuiden. De spelregels moet daarop toezien. Nu moet Zeeuws- soms niet meer dan lijnen: aan de ene kant moeten vastleggen dat we dat niet willen Vlaanderen weer in de vaart der volkeren mag dit en aan andere kant mag dat niet. in Nederland.” op gestoten worden. Waterdunen bij En die regels staan vast, die verander je De wethouder van Amsterdam vindt de Breskens, waarbij land onder water wordt niet. Op die manier heeft Londen een groe- investering in de havens en de tweede gezet om het gebied aantrekkelijk te ne schil om de stad weten te behouden.” Coen geen verspilling. Niettemin vindt hij maken ten behoeve van werkgelegenheid. “In Nederland hebben we een Rijnlandse dat het Rijk niet elk verzoek voor investe- Dat is het verramsjen van het prachtige cultuur waar altijd alles onderhandelbaar ring in de lokale economie moet honore- polderlandschap van Zeeland om een dorp is.” Richt zich tot Van Poelgeest. “Jij wilt ren. Ook niet elke wens op woongebied. als Breskens overeind te houden.” bouwen in het IJ, dan loop je tegen een Maar Van Poelgeest wil zijn stad toch aan- zeldzame driehoeksmossel aan, daar prijzen. “De trend in woninggebruik van R egisseur onderhandel je over, je betaalt 23 miljoen meer vierkante meters per persoon gaat Poelgeest: “Bedoel je te zeggen: zoals euro en je kan aan de slag.” nog steeds door. In de stad is dat echt min- het is moet het blijven? Hoe wil je daarop “Nationaal moet we een aantal doelen der. Amsterdam bouwt in de hoogste dicht- sturen? Het Rijk heeft zichzelf gecastreerd stellen: als land moet je een economische heden. Dat kan omdat mensen daar willen met de Nota Ruimte [uit 2006, waarin bestaansbasis hebben, er moet werk zijn wonen om andere redenen. Amsterdam het kabinet haar visie op de ruimtelijke en het moet er prettig wonen en toeven kan honderdduizend extra mensen herber- inrichting vastlegde; red.]. Daarin is alles zijn. Dat laatste wordt steeds minder in gen binnen de huidige contouren.” Dat je uit handen gegeven aan gemeenten. Elke Nederland. Bij dergelijke doelen hoort daarmee misschien de broodnodige groei overkoepelende opvatting over ruimtelijke dat je flink investeert in een metropool voor de neus van Rotterdam wegkaapt, ordening is nu vrijblijvend.” waarmee je als land internationaal concur- wijst Van Poelgeest af. “Het Rijk moet niet Geuze: “Dat is heel tragisch.” Hij heeft de rerend bent. En daaraan koppel je keuzes gaan verdelen: jij wat en jij wat. Wel opleg- verkiezingsprogramma’s er op na gelezen over het gebruik en de inrichting van water, gen dat de groei moet plaatsvinden in de en werd daar niet heel blij van. Op een land en natuur.” stad en geen nieuwe Vinex uitrollen.” enkel lichtpuntje na. Geuze: “Groenlinks De tegenwerping dat Nederland mis- Geuze: “Het hele gebied Rotterdam- introduceert in haar programma een cen- schien te klein is om naast een metropool Gouda-Zoetermeer wordt aan elkaar trale regisseur voor de ruimtelijke ordening ook nog leeg platteland te hebben en dat gebouwd. De RijnGouwelijn trekt straks van Nederland. Onduidelijk is overigens je daarvoor misschien over de grenzen bebouwing aan en dat betekent dat het welke bevoegdheden die functie krijgt en moet kijken, wuift Geuze weg. “Ik ben dichtgroeien van het Groene Hart aan die wat GroenLinks hier precies mee wil.” Nederlander. Ik neem Nederland als uit- zuidkant gefaciliteerd wordt. En dan heb Van Poelgeest kijkt verbaasd, van die gangspunt. Natuurlijk is het metropool- je onder Rotterdam ook nog Barendrecht, regisseur hoort hij voor het eerst. Maar gebied groter dan de Randstad. Dat loopt Rhoon en Spijkenisse. Wat ontstaat daar hij is een grote voorstander van sturing door tot Eindhoven, Nijmegen, Deventer en voor een stad? Die is veel en veel te veel door het Rijk. “Gemeentes zijn onbetrouw- Meppel. En ook Groningen en Maastricht uitgedijd. Dat is een autostad. Dat wordt baar. Dat zeg ik ook over mijn eigen stad. horen er nog bij. In deze metropool wonen een soort Los Angeles.” Er zijn op lokaal niveau allerlei krachten, tien miljoen mensen, en hier moet de groei Van Poelgeest: “Daarom moet je als Rijk zoals projectontwikkelaars, die moeilijk plaatsvinden. Elders niet meer.” sommige dingen verbieden.” te weerstaan zijn. Die kopen grond en Van Poelgeest: “Binnen die metropool Geuze: “Het gaat om de nuances. De ruim- oefenen druk uit op bestuurders die grond heb je ook gebieden van krimp, zoals telijke ordeningsagenda moet op nationale te bebouwen. Mijn oproep aan het rijk is: Rotterdam.” schaal enkele regels en concrete opgaves houdt ons tegen.” Geuze: “Rotterdam is bezig af te glijden hebben op gebied van mobiliteit, wonen, de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

20 meer stad & meer land

duurzame landbouw enzovoort: de rest daar moet een Deltaplan voor komen. Dan landschapsvriendelijke dichtheden.” mag lokaal worden ingevuld.” natuurlijk de bescherming van het land- Geuze heeft nog een stokpaardje: “Nieuw schap ten dienste van water, natuur en land. Elke generatie Nederlanders ver- Welke opgaves zijn dat wat hem betreft? duurzame landbouw. Om het Groene Hart dient de aanwinst van nieuw land. Dat is Geuze: “Ze zijn deels al langsgekomen. moet een keiharde lijn en wat daarbinnen onderdeel van onze traditie. Daar hebben De A2-corridor Amsterdam-Utrecht dyna- ligt moet op een hoger plan getild worden. we recht op. Zoals de Amerikanen hun new miseren ten behoeve van bedrijvigheid en Richt daarvoor een dienst op, die in het frontier hebben. Het is de hoogste tijd. wonen. Daarbij hoort ook investeren in de Groene Hart zit.” Waar? In de Noordzee. Een reeks eilanden Zuidas.” Van Poelgeest vult aan: “Maar Heeft Van Poelgeest ook een regel of opga- van België tot Texel. Een hele goede buffer niet de A2 over de hele lengte volbouwen! ve? Hij grinnikt: “De wet van Saris [oud- tegen zeespiegelstijging.” Alleen binnen de bestaande stedelijke GroenLinks-wethouder van Amsterdam; = gebieden.” red.]: er mag alleen gebouwd worden in Geuze: “Precies. Een andere opgave is het dichtheden van minder dan vijf woningen voorkomen dat Rotterdam afglijdt. Dat per hectare of meer dan vijftig. Dat bete- kan wethouder Schrijer niet alleen doen, kent alleen bouwen in stedelijke dan wel de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

21

Beeld: Herko van Eerden André van Hoorn Junior Onderzoeker aan de Radboud Universiteit Nijmegen &e Esth r-Mirjam Sent Hoogleraar Economische Theorie en Economisch Beleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen en lid van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 22 Kramp over krimp Ontgroening, vergrijzing en bevolkingskrimp Onze belangrijkste beleidsaanbeveling is voor de rijksoverheid om de touwtjes in handen te nemen en de regie te gaan Bevolkingskrimp leidt Elke maand kijken we met angst voeren over wat een lappendeken aan en beven uit naar de nieuwste werkloos- decentrale beleidsinitiatieven dreigt te tot een tekort aan heidscijfers van het Centraal Bureau voor worden. Krimpgemeenten ontwikkelen de Statistiek (CBS). Zal het werkloosheids- stuk voor stuk eigen beleid ten aanzien arbeids­krachten, terwijl percentage oplopen tot 8,75% in 2010 van krimp en dit dreigt uit te draaien op zoals in de somberste voorspellingen van een zero sum spel tussen de verschillende er ook m­ inder natuurlijke het Centraal Planbureau? Met dezelfde gemeentes. bevreesde gevoelens kijken we reikhal- hulpbronnen zijn. Welke zend uit naar de nieuwste groeicijfers van Scheef het CBS. Wat is er het laatste kwartaal V eranderingen in bevolkingscijfers zijn negatieve en positieve gebeurd met de economie, hoe staat het een resultaat van het gecombineerde met de consumptie en trekt de export effect van natuurlijke groei (aantal gevolgen zijn hiervan te weer een beetje aan? De economie lijkt geboortes minus aantal sterftegevallen) op dit moment langzaam weer uit het dal en het migratiecijfer (immigratie minus verwachten? te klimmen, maar misschien wacht ons emigratie). Een krimp van de bevolking een dubbele dip. Met alle perikelen rond- kan verschillende oorzaken hebben. De om Griekenland en andere Eurolanden meest voorkomende zijn lage geboorte- blijft de economische situatie hoogst cijfers, grote emigratiestromen, ziekte onzeker. en oorlog. Vóór de twintigste eeuw was Wat we met deze focus op de korte bevolkingskrimp vooral het gevolg van termijn over het hoofd zien, is dat er in ziekte, bijvoorbeeld de pest in veertiende de toekomst grote veranderingen op het eeuws Europa waarbij de bevolking met gebied van de arbeidsmarkt en economi- een derde kromp. Op dit moment is in sche groei op ons afkomen. Dat wil zeg- de geïndustrialiseerde wereld vooral het gen, vergrijzing (en ontgroening) leiden lage geboortecijfer van invloed op de tot een verandering van de bevolkings- bevolkingscijfers (vrouwen krijgen later piramide die er voor zal zorgen dat de kinderen en minder). arbeidsmarkt geconfronteerd wordt met De verwachting is dat de bevolking van een permanent tekort aan arbeidskrach- de wereld als geheel de komende decen- ten. Daarnaast is de beschikbaarheid nia blijft stijgen. De geïndustrialiseerde van veel natuurlijke hulpbronnen, niet in wereld zal echter worden geconfronteerd de laatste plaats fossiele brandstoffen, met vergrijzing, die in steeds grotere beperkt. Mogelijkerwijs worden we bin- mate gepaard zal gaan met een afname nen afzienbare tijd geconfronteerd met van de bevolking in deze landen. Per de grenzen die de natuur stelt aan de saldo zal er een verschuiving van het aan- snelheid waarmee ons bruto binnenlands- deel in de wereldbevolking plaatsvinden product kan groeien. van het Westen naar het Oosten, waar- In dit artikel richten wij een vooruit- door de bevolkingsdichtheid in de laatst ziende blik op de lange termijn uitda- genoemde gebieden zal toenemen, zowel gingen die ons staan te wachten op het relatief als absoluut. Daar komt bij dat gebied van ontgroening, vergrijzing het aandeel zestigplussers scherp zal toe- en zelfs bevolkingskrimp. Het debat nemen, onder andere als gevolg van de hierover wordt momenteel niet alleen stijgende levensverwachting. Met uitzon- overschaduwd door korte termijn peri- dering van Afrika voltrekt deze trend zich kelen, maar is ook te sterk gericht op de wereldwijd. In Westerse landen is deze houdbaarheid van de overheidsfinanciën. echter extra geprononceerd als gevolg Wij pleiten voor een breder perspectief van de babyboom van vlak na de Tweede op de veranderende bevolkingspira- Wereldoorlog. Alles bij elkaar leidt dit mide en de effecten daarvan. Enerzijds er toe dat een groeiend percentage van vragen wij om meer aandacht voor de de bevolking zich in de niet-werkzame negatieve economische gevolgen van leeftijdscategorie bevindt. De verhouding bevolkingskrimp, specifiek voor de hoe- tussen werkenden en niet-werkenden veelheid duurzame groei die mogelijk is. trekt daarbij helemaal scheef; wat er bij Anderzijds constateren wij dat de hui- de ene categorie bijkomt, gaat er bij de dige vergrijzingsdiscussie vooralsnog te andere categorie af. stil is over mogelijke positieve effecten. de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de Kramp over krimp 23 kennis niet geheimgehouden kan worden en hoeft bovendien met minder mensen Gevolgen of zelfs exclusief gemaakt kan worden, gedeeld te worden. Datzelfde geldt voor D e ontgroening/vergrijzing, en voor bijvoorbeeld via octrooien. Het punt is overvolle wegen en andere infrastructuur. veel Europese landen zelfs krimp van de dat de aard van kennis fundamenteel bevolking, heeft belangrijke gevolgen anders is dan bijvoorbeeld een stoel O verheidsbeleid voor het sociale zekerheidsstelsel en de waar je niet tegelijkertijd op kunt zitten, N aast het bovenstaande pleidooi voor overheidsfinanciën. Met het toenemende of grondstoffen zoals olie die wel op het verbreden van de huidige vergrij- beroep op zorg en oudedagsvoor­zie­ kunnen raken. Omdat kennis, eenmaal zingsdiscussie, is er natuurlijk nog con- ningen, dreigt het sociale zekerheidsstel- uitgevonden, (in principe) eindeloos creet beleid. Tekenend voor het beperkte sel uit haar voegen te barsten en wordt toegepast kan worden, is er sprake van perspectief wordt er ten aanzien van er een zware wissel getrokken op de zogenaamde increasing returns to scale beleid vooral gekeken naar opties die de overheidsfinanciën.D e vraag die daarbij oftewel schaalvoordelen. Het maken kosten van de vergrijzing verlagen of hel- centraal gesteld wordt, is hoe deze lasten van de eerste kopie van een nieuw com- pen financieren, en verdwijnen de moge- rechtvaardig verdeeld kunnen worden, puterprogramma kost heel veel tijd en lijke grenzen aan de groei volledig uit het vooral intergenerationeel, dat wil zeggen geld. Voor volgende exemplaren hoeft vizier. De twee meest genoemde opties tussen jong en oud. De strijd hierover is al de software echter niet opnieuw geschre- zijn het verhogen van het geboortecijfer losgebarsten met ouderen die aanpassing ven te worden maar kan deze eenvou- en immigratie. van bijvoorbeeld de pensioenleeftijd zien dig gekopieerd worden. Toegepast op Wat betreft de eerste optie moet men als het afpakken van verworven rechten, bevolkingsgrootte betekent dit dat als denken aan het aantrekkelijker maken terwijl jongeren het oneerlijk vinden dat we met zeven miljard mensen zijn, dat van het krijgen van kinderen; meer kin- zij moeten betalen voor privileges die zij dan iedere bewoner van de aarde kan deren nu betekent een fiscaal gunstigere zelf nooit zullen genieten. profiteren van kennis ontwikkeld door verhouding tussen werkenden en niet- De dreigende kosten van de vergrijzing maar liefst 6.999.999.999 andere mensen. werkenden in de toekomst. Dit kan zeer en de kwestie van hoe deze te verdelen Hoe kleiner de wereldbevolking, hoe min- direct door het subsidiëren van gezinnen beslaan echter slechts een deel van de der kennis er gecreëerd wordt en des te met kinderen of het geven van belasting- lange termijn economische effecten van geringer zijn de schaalvoordelen. Zo leidt voordelen. Men kan echter ook denken de ontwikkeling van het bevolkingsaantal bevolkingsafname tot lagere productivi- aan betere voorzieningen voor kinder- (positief of negatief). Kijken we iets die- teitsgroei. Productiviteitsgroei maakt het opvang. Dit laatste heeft het additionele per, dan kunnen we constateren dat door mogelijk dat de economie groeit terwijl voordeel heeft dat het ouders (en daarbij de geschiedenis van de mensheid heen, er tegelijkertijd minder grondstoffen vooral vrouwen) beter in staat stelt om bevolkingsgroei niet alleen een belangrijk verbruikt worden en daarmee essentieel zorg voor kinderen te combineren met gevolg is geweest van economische groei voor duurzame groei. Het groeieffect van betaalde arbeid. Zo draagt het ook bij maar ook een van de drijvende krachten bevolkingskrimp is dus veel ingrijpender aan het verkleinen van de komende krap- daarachter. Meer dan driehonderd jaar dan de financieringskwesties die in de te op de arbeidsmarkt door het vergroten geleden stelde William Petty (1682) na huidige vergrijzingsdiscussie zo promi- van de hoeveelheid arbeid die aangebo- de grote brand die Londen verwoestte nent zijn. Het belang van het bediscus- den wordt door gezinnen met kinderen. al vast dat de ontwikkeling van kennis en siëren van zaken als de verhoging van Immigratiebeleid zou zich kunnen rich- daarmee de mogelijkheden voor produc- de pensioenleeftijd of de gedeeltelijke ten op buitenlanders met relevante ken- tiviteitsgroei, gebaat is bij grote aantal- fiscalisering van de OA W staat buiten kijf. nis en vaardigheden die dan gestimuleerd len: As for arts of delight and ornament. Naast de verdeling van de taart, is er ech- worden om in ons land te komen werken. They are best promoted by the Greatest ter te weinig aandacht voor de grootte Hierbij kan men in eerste instantie denken number of emulators. And it is more van de toekomstige taart. aan het herzien van bepaalde immigra- likely that one ingenious curious man may Positieve gevolgen van krimp? Het tiebepalingen waardoor buitenlanders rather be found out amongst 4,000,000 bovenstaande doet het misschien niet eerder in Nederland aan de slag kunnen. than 400 persons. vermoeden, maar vergrijzing/ontgroening Op termijn kan er zelfs sprake zijn van kent wel degelijk ook potentiële positieve een concurrentiestrijd tussen Westerse Om te begrijpen hoe dit werkt, is het gevolgen. De belangrijkste kanttekening landen in het aantrekken van hoogopge- van belang te beseffen dat kennis niet- bij alle sombere geluiden is dat economi- leiden uit Azië, Afrika of waar dan ook. rivaal is. Deze non-rivaliteit betekent dat sche groei zeker niet zaligmakend is. Juist Het is dan niet onaannemelijk dat er, om als je aan iemand kennis geeft, je deze als we in de buurt komen van de natuur- de kosten van de vergrijzing te drukken, kennis zelf nog steeds kunt gebruiken. lijke grenzen aan consumptie, zou bevol- voor bepaalde beroepsgroepen, medisch Evenzo raakt kennis niet uitgeput door kingskrimp de kwaliteit van leven kunnen personeel in het bijzonder, helemaal geen gebruik. Als iemand bepaalde kennis verhogen. Natuurlijke hulpbronnen raken immigratiebepalingen meer zullen gel- gebruikt heeft, kunnen andere mensen minder snel uitgeput en per vierkante den. deze kennis ook nog steeds gebruiken. kilometer is er sprake van minder vervui- Dit wil niet zeggen dat kennis niet kan ling. Daarnaast blijft natuur die eventueel Ook aangaande de bovenstaande verouderen, dat mensen bepaalde ken- opgeofferd zou worden voor meer bedrij- beleidsopties is het nuttig om ze in een nis niet kunnen vergeten of dat bepaalde venterreinen en woningbouw nu intact, breder perspectief te plaatsen. Terwijl er de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

24 Kramp over krimp

op landelijk niveau naar goed Nederlands in de omvang en samenstelling van de Literatuur gebruik vooral veel gepraat wordt, is men bevolking in de toekomst de arbeids- W. Petty, (1682), Essays on Mankind and Political op lokaal niveau al veel verder met daad- markt en onze economie fundamenteel Arithmetic.UN, World Population Prospects werkelijk beleid. Veel dorpen en steden zullen veranderen. Hierdoor zullen 2008. zien zich op dit moment al geconfron- bestaande verhoudingen ingrijpend ver- teerd met een angstinboezemende bevol- anderen en mogelijk op scherp worden De auteurs danken Kim Fairley en Thomas van kingskrimp (bijvoorbeeld in Limburg, gezet. Internationaal liggen grote immi- Hoorn voor hun nuttige commentaar. terwijl Flevoland juist gaat groeien). Voor gratiestromen in het verschiet, mogelijk hen is de tijd van actie daar. Helaas neigt verder aangejaagd door klimatologische het geheel van lokale beleidsinitiatieven veranderingen. Enerzijds zullen rijke naar een zero sum spel. Stel dat lokaal Westerse landen hoogopgeleide immi- iedereen probeert het krimpende tij te granten met open armen ontvangen. keren. Om (nieuwe) inwoners te trekken Anderzijds zullen zij geconfronteerd en vast te houden, wordt dan fors geïn- worden met grote groepen mensen die vesteerd in de leefbaarheid van kleine in hun bestaan bedreigd worden omdat kernen, bijvoorbeeld door met publieke hun leefgebieden geteisterd worden door middelen te investeren in faciliteiten zoals aanhoudende overstromingen of droog- een theater, grote kortingen te bieden te. De discussie over hoe hiermee om te op bouwgrond, of door met subsidies gaan is nog niet begonnen, maar de tijd is bedrijvigheid te lokken. Mathematisch daarvoor rijp. kan dit in het zicht van landelijke bevol- Binnen Nederland verwachten wij kingsafname voor alle gemeenten bij dat de verschillen tussen stad en plat- elkaar geen positief effect hebben. Het teland (kern en periferie) verder zullen kan hooguit de verdeling van de bevol- toenemen. Schaaleffecten voorspellen king over alle Nederlandse gemeenten dat steden zullen groeien, wat ten koste beïnvloeden. Zelfs dan echter geldt dat gaat van de kleine kernen op het plat- als alle gemeenten hetzelfde doen, er teland. En zelfs als deze ontwikkeling zich voor iedere gemeente geen netto effect alleen in relatieve termen daadwerkelijk is. Men probeert van elkaar vliegen (i.e. voltrekt, is het de taak van politici en mensen) af te vangen, maar de daling van beleidsmakers om zich te buigen over de bevolking als geheel wordt daarmee deze dreigende tweedeling. niet gestuit. Het is zelfs hoogst inef- De vergrijzingsdiscussie is tot nu toe ficiënt, een race to the bottom, die geen heel erg gericht op de houdbaarheid van winnaars kent. Willen we deze verspilling de overheidsfinanciën en over de interge- van schaarse overheidsmiddelen voor- nerationele verdeling van de kosten van komen, dan past een centrale aanpak. de vergrijzing in de vorm van stijgende Op zich staat het gemeenten vrij lokale uitgaven aan gezondheidszorg en AOW- belastingen te verhogen en de middelen uitkeringen. De tweedeling is daarbij ech- aan te wenden voor lege theaters, uitge- ter niet alleen tussen jong en oud, maar storven woonwijken en verlaten bedrij- ook, zoals zojuist aangegeven, tussen venterreinen – de laatste inwoner kan het stad en platteland, en eventueel tussen licht uitdoen. Het zou echter beter zijn arme en rijke landen. Wij pleiten voor een als de rijksoverheid hierin een regierol genuanceerd perspectief op de positieve neemt en daarmee voorkomt dat er op en negatieve gevolgen van de verande- lokaal niveau een spel zonder winnaars rende bevolkingspiramide en roepen gespeeld wordt, waarvan uiteindelijk de politici en beleidsmakers op de regie te burger de dupe is. nemen over alle mogelijke beleidsmaatre- gelen. R egie De Amerikaanse schrijver/predikant D e beroemde fysicus en Nobelprijs­ James Freeman Clarke definieerde een winnaar Niels Bohr constateerde al dat politicus als iemand die denkt aan de vol- voorspellen moeilijk is, vooral als het over gende verkiezingen, maar een staatsman de toekomst gaat. Dat de toekomst onze- (of -vrouw, AvH & EMS) als iemand die ker is, is duidelijk. Het zegt echter veel denkt aan de volgende generaties. De over ons hoe we met deze onzekerheid uitdagingen die op ons afkomen vragen omgaan, en welke (voorzorgs)maatrege- er om dat ‘staatsmensen’ het voortouw len we nu nemen. nemen. Vast staat dat als gevolg van wijzigingen = DE VERGRIJZINGDE VERGRIJZING 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de   25 6565 jr jr

1950:1950: 8% is 65 jaar en 8% is 65 jaar en 65 jr65 jr 2050: 25% is 65 jaar en 2050: 25% is 65 jaar en ouder. ouder.

25 jr25 jr 1950:1950: 47% is tussen de 25 47% is tussen de 25 2050: 48% is tussen de 25 2050: 48% is tussen de 25 jaarjaar en 65 jaar oud. en 65 jaar oud. jaar en 65 jaar oud.jaar en 65 jaar oud.

25 jr25 jr

1950:1950: 45% is 25 jaar en 45% is 25 jaar en 2050: 27% is 25 jaar en 2050: 27% is 25 jaar en jonger. jonger. 0 jr0 jr 0 jr0 jr 10 miljoen10 miljoen 17,317,3 miljoen miljoen inwoners inwoners

inin 2030 2030 DE in 2050in 2050 gaatgaat de verpleging en verzorging de verpleging en verzorging OUDEREN HEB JE HEB JE ons als man als man als vrouw als vrouw VAN VAN MORGEN ZeZe zijn gewend om zijn gewend om 22 KEER KEER naar het buitenland Ze zullen goed op-Ze zullen goed opop vakantie te gaan. vakantie te gaan. 4 4jaar 5jaar meermeer kosten dan in 2010. We kosten dan in 2010. We opgeleidgeleid zijn. zijn. gaangaan van 12 naar 23 miljard euro. van 12 naar 23 miljard euro. 28% zal HBO of een 28% zal HBO of een wetenschappelijke opleiding LANGER LEVENLANGER LEVEN genoten hebben. 13 % zal slechts de basisschool gedaan hebben. In de jaren MANTELZORG zeventig had 60 tot 70% van de Wanneer is men ʻecht oudʼ? ouderen niet meer dan de lagere ouderen niet meer dan de lagere school doorlopen. Wat is ʻecht oudʼ jonger jonger tussen tussen ouder ouder 2005 volgensvolgens mensen: mensen: dan dan de 40 de 40 dan dan Ze zullen vrijwel Ze zullen vrijwel 40 en 60en 60 60 allemaal auto rijden.allemaal auto rijden. 1:3 weet nietweet niet 80 of ouder80 of ouder

2030 Ze zullen financieel tussen 70 - 79tussen 70 - 79 1:1,5 zelfstandiger zijn.zelfstandiger zijn. Ze zullen zelfstandig Ze zullen zelfstandig jonger dan 70jonger dan 70 Vrijwel alle ouderen zullen Vrijwel alle ouderen zullen wonen. In 2005 staat tegenover iedere zorgbehoeftige aanvullend pensioen ontvangen. aanvullend pensioen ontvangen. 50% of meer zal hun eigen 80-plusser drie kinderen (50-plussers) die de 80-plusser drie kinderen (50-plussers) die de Ze zijn gewend Ze zijn gewend 92,8% van de ouderen wonen nu 92,8% van de ouderen wonen nu woning bezitten, en dus over woning bezitten, en dus over zelfstandig, dat zal in de toekomst zelfstandig, dat zal in de toekomst zorg op zich nemen. In 2030 zullen dit er vermogen beschikken. computers te weinig anders zijn. weinig anders zijn. Minder werkenden moeten zorgen Minder werkenden moeten zorgen slechts anderhalf zijn. gebruiken. voor meer ouderenvoor meer ouderen 2030

Theater Frascati. Vergrijzing in Nederland / Veldkamp en 2010 COLOFON RVD. (2004)RVD. (2004) 320.000 Mede mogelijk gemaakt door Fonds Deze kaart werd gemaakt door Partizan Deze kaart werd gemaakt door Partizan Sluyterman van Loo. Van gezond naar beter. Kernrapport van Van gezond naar beter. Kernrapport van 1:3,2 DEMENTERENDEN Publik. de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 / Ministerie van VWS. (2010) Onderzoek: Joost Janmaat, Christiaan Fruneaux en BRONNEN Kerncijfers van de bevolkingsprognose, Tessa HagenTessa Hagen 2008-2050 / CBS Statline. (2009) Coördinatie: Regionale prognose 2009-2040: Regionale prognose 2009-2040: Jeroen VisserJeroen Visser Vergrijzing en omslag vanVergrijzing en omslag van Ouderenbeleid in het perspectief van de Eindredactie en Ontwerp: groei naar krimp / Planbureau voor de vergrijzing / Ministerie van VWS. (2004) 2030 Edwin GardnerEdwin Gardner Leefomgeving enLeefomgeving en CBS. (2010) Meer Leven. Strategie voor een Met speciale dank aan Wiesje van der samenleving waarin meer mensen langer samenleving waarin meer mensen langer Dat is een stad Dat is een stad Flier (Alzheimercentrum VUmc) en Dorly Regionale bevolkings en Regionale bevolkings en leven / 2100. (2009) 1:2,5 Deeg (VUmc / LASA) allochtonenprognose 2005-2025 / CBS en ter grootte van Utrecht. RPB. (2006)RPB. (2006) In samenwerking met mightysociety en Het aantal werkenden tegenover ouderen zal afnemen Het aantal werkenden tegenover ouderen zal afnemen met 22% van 2010 tot 2030.met 22% van 2010 tot 2030. interview door erica meijers

de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de Marleen 26 Barth: “Volmaakt zijn zit er niet in”

Terwijl de bevolking en de Op een mooie Pinksterdag ga ik op de dat zestien à zeventien procent) en dertig economie krimpen, groeit de thee bij Marleen Barth om over de groei van procent van werkend Nederland zal in de de zorgsector te praten. De reden van ons zorg moeten werken om die op hetzelfde behoefte aan zorg. Hoe daarmee gesprek wordt mooi geïllustreerd door de niveau te kunnen houden als nu. In een om te gaan? GGZ Nederland, foto’s aan de muur van haar Wassenaarse krimpgebied als Limburg is dat nog hoger; er villa: oude vergeelde beelden waarop haar zijn onderzoeken die zeggen dat alle hoger de brancheorganisatie van grootouders met hun acht kinderen prij- opgeleide schoolverlaters daar in de zorg instellingen in de geestelijke ken en de serie schoolfoto’s van haar eigen moeten gaan werken. Iedereen snapt dat dat zoon – haar enige. We krijgen minder kin- niet kan en dus moeten we de groei van de gezondheids- en verslavingszorg deren, maar we leven langer. Barth: “Je ziet zorg afremmen. ” heeft er al over nagedacht. twee autonome bewegingen in de zorg. GGZ Nederland heeft besloten zelf het De ene is de vergrijzing, die maakt dat de voortouw te nemen en voorstellen te doen Een gesprek met voorzitter vraag naar zorg explosief groeit, de andere die de zorg kleiner, maar ook beter maken. Marleen Barth. beweging is een voortdurend voortschrij- Marleen Barth benadrukt dat er niet in het dend wetenschappelijk inzicht in ziektes. Er wilde weg gesaneerd moet worden, maar is steeds meer mogelijk en dat stimuleert doordacht gekeken waar en hoe de groei de vraag.” Als steeds meer mensen gebruik beperkt kan worden. Ze hoopt dat de poli- willen maken van de zorg, terwijl er minder tiek geleerd heeft van de bezuinigingen in de mensen zijn om voor ze te zorgen, ontstaat jaren tachtig, die wat haar betreft nogal eens een probleem. Barth rekent voor: “Volgens op de verkeerde plekken geld weghaalden en recente onderzoeken moet bij ongewijzigd daardoor de samenleving veel schade heb- beleid over twintig jaar dertig procent van ben berokkend: “De verlaging van de salaris- het BNP besteed worden aan de zorg (nu is sen van jonge leraren destijds heeft er bij-

Johanna Neeltje Maria Bax in 1936 en 1998. Uit het boek ‘Met de moed van een ontdek- kingsreiziger’ van fotograaf Hapé Smeele.

Johanna wordt op 5 juli 1905 geboren in Leerdam in een gezin met zeventien kinderen. Voor haar huwelijk werkt ze als verpleegkun- dige met psychiatrische patiënten en verstan- delijk gehandicapten, die in die tijd door elkaar in een tehuis worden geplaatst. In 1973, na de dood van haar man Henk, blijft ze nog lang in de Ruilstraat in Rotterdam wonen en wordt actief in het buurt­comité.

In de jaren negentig zien haar buren dat ‘tante Jo’ vervuilt. Ze kan niet langer zelfstandig wonen. Maar dat heeft heel wat voeten in de aarde. Zowel de man van de Riagg als de wijk- agent wordt zonder pardon de deur uitgegooid. Haar laatste jaren woont ze in zorgcentrum De Naber, met een pop – haar kind – altijd bij zich. Johanna Bax overlijdt in 1998. de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de “Volmaakt zijn zit er niet in”27

voorbeeld toe geleid dat de kwaliteit van het in de goot belanden. En iedereen profiteert: doen om te voorkomen dat mensen een lerarencorps een klap naar beneden maakte. mensen krijgen weer een dak boven hun beroep doen op de GGZ. En dat kan door Dat hadden we nooit moeten doen, net als hoofd en nieuw perspectief in hun leven én meer en betere preventie, onder andere op het afschaffen van de conducteur op de tram de veiligheid is verbeterd. Zo is Den Haag het gebied van softdrugs en alcohol. Barth: en het afbreken van het jongerenwerk in de gedaald van de derde naar de 21e plek van “Het verhogen van de minimumleeftijd voor moeilijke wijken.” onveiligste steden. Door iets meer te inves- het verkopen van alcohol van zestien naar teren in zorg bespaar je geld op politie en achttien wordt symboolbeleid genoemd, Niet aankomen justitie en schadeverzekeringen.” maar so what? Geef als overheid maar een Juist in de geestelijke gezondheidszorg heb Dit feit: dat de GGZ niet alleen geld kost duidelijk signaal af naar jongeren en ouders.” je te maken met kwetsbare mensen en wat – in Nederland 4,8 miljard euro per jaar – “Daarnaast kan er heel veel geld worden betreft Barth moet je in elk geval niet bezui- maar ook geld oplevert, wil Barth bij bezui- verdiend met snoeien in de bureaucratie. nigen op de langdurige zorg voor mensen nigingen in het oog houden. De GGZ houdt Laat de overheid eens ophouden met die die bijvoorbeeld chronisch psychotisch zijn: mensen uit een uitkering en zorgt ervoor verschrikkelijke controledrift. Het aantal for- “Doe je dat wel, dan zie je hen binnen de dat mensen weer productief worden voor mulieren dat in de zorg moet worden inge- kortste keren weer in Hoog Catharijne of de samenleving. “Als je niet langer de psy- vuld is met geen pen te beschrijven. Wat er achter het CS in Amsterdam liggen. Er is chotherapie van een opgebrande manager aan de voorkant met vraagsturing – want van sinds 2006 veel geïnvesteerd om daklozen betaalt, heb je misschien een paar sessies echte marktwerking is geen sprake, het blijft en verslaafden – die ook vaak een psychische bespaard, maar uiteindelijk kan zo iemand in een collectieve sector –wordt vrij gegeven, stoornis hebben – van de straat te halen. De de WAO belanden. En dat is dus vele malen wordt aan de achterkant door de controle- intrede van de bemoeizorg is wat mij betreft duurder.” drift weer afgepakt. Uiteindelijk maakt het een zegen. Vroeger werd gezegd: je bent een niet uit welk systeem je kiest, het gaat erom autonoom individu en je moet het zelf maar Geld verdienen dat de overheid de resultaten wil beheersen. weten, nu zeggen we: mensen moeten niet De overheid zou meer zijn best moeten En dat zou veel meer losgelaten moeten de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

28 Marleen Barth

worden. Kom niet elke keer als er ergens iets gaan met zorgvuldig beleid van de overheid, mis gaat met een hele bak regelgeving, maar vindt Barth. Maar dan bespaart het veel geld Lijdensdruk accepteer dat er soms dingen fout gaan. De én het verbetert de kwaliteit van de zorg. In krimpgebieden biedt technologie soe- eis tot volmaaktheid maakt de zorg geen laas, denkt Barth. Maar daarnaast moet je spat beter, maar is door politici enorm aan- Glasvezel ook zorgen dat de huisarts meer kennis ter gejaagd sinds de opkomst van Fortuyn. Die En dat is ook het geval met e-mental health, beschikking heeft: “In de GGZ kennen we al beloofde de ouderwetse maakbare samenle- het gebruik van moderne communicatie- en de sociaal psychiatrisch verpleegkundige die ving: ‘maak mij premier en alles komt goed’. informatietechnologie. Nederland is wereld- gedetacheerd is op een huisartsenpost en Sorry, maar zo zit het niet in elkaar. De poli- marktleider op dit gebied; we liggen hier tien daar kan helpen met het stellen van diagno- tiek zou tegen burgers moeten durven zeg- jaar voor op Amerika. Barth somt enthou- ses, maar ook kortdurende behandelingen gen: volmaakt zijn zit er gewoon niet in. We siast de voordelen van internettherapie op: van maximaal vijf gesprekken kan geven. draaien onszelf er gek mee en we draaien al “Dat blijkt vaak effectiever te zijn dan face Zo iemand kan elke dag een andere huis- die professionals er gek mee. Als de over- to face, onder andere omdat de anonimiteit artsenpost bezoeken. Het is wel van belang heid wil bezuinigen, laten ze dan eerst iets van internet intimiteit bevordert. Mensen dat deze mensen een band houden met de doen aan de slechte organisatie van admini- durven zich sneller bloot te geven en dan instellingen, waar ze hun deskundigheid van- stratieve processen en van wetgeving en de kom je als therapeut sneller tot de kern van daan halen. Met verloskundige zorg en geri- ongebreidelde controledrift. Ik weet zeker de zaak. Dat scheelt sessies. Ook heb je min- atrische zorg kun je dit ook doen. Zo wordt dat je daarmee wel tien procent kunt bezui- der last van het feit dat mensen niet komen de huisarts versterkt tot anderhalve lijn.” nigen. Het is allemaal geld dat niet wordt uit- opdagen, wat juist in de GGZ een probleem Ziekenhuizen daarentegen kunnen wat gegeven aan de zorg zelf.” is. Internet is immers beschikbaar op tijdstip- haar betreft juist met minder toe. Door niet Wat betreft Barth betekent dit niet per pen dat het mensen zelf uitkomt. Vooral in in elk ziekenhuis alle behandelingen aan se dat professionals meer ruimte moeten de verslavingszorg is dat erg effectief. En er te bieden, bespaar je veel geld én de zorg krijgen. “Over het algemeen gaan mensen zijn er allerlei mogelijkheden tot zelfhulp wordt er beter van: “wie elke dag knieope- daar wel beter van presteren, maar hard en zelfdiagnose. Dit soort toepassingen zijn raties doet, kan dat nu eenmaal beter dan werken alleen is niet genoeg. Het kost heel erg effectief als je bedenkt dat meer dan de iemand die dat eens in de maand doet.” veel moeite om de laatste wetenschappelijke helft van de GGZ kortdurende, ambulante Ondanks al deze mogelijkheden zal de inzichten op de werkvoer geïmplementeerd therapieën betreft.” Voor de chronische samenleving de komende jaren voor funda- te krijgen. Professionals blijven soms jaren- patiënten is er domotica – technologie aan mentele vragen komen te staan, als het gaat lang op de verkeerde manier werken. Je mag huis. Barth: “Vooral in dunbevolkte gebieden om de zorg. Met een steeds hogere collec- dus best van mensen verwachten dat ze blij- zijn verpleegkundigen nu veel tijd kwijt met tieve lastendruk is een verschuiving van het ven bijleren en dat ze worden afgerekend op het bezoeken van mensen. Met behulp van basispakket naar de aanvullende verzekering resultaat.” een laptop en een webcam kun je met veel niet meer tegen te houden. Barth: “We zul- meer mensen veel vaker contact hebben. len opnieuw antwoord moeten geven op de Behalve op preventie en minder bureau- De meeste mensen verkiezen het om een vraag wat ieders individuele en wat de col- cratie wil de GGZ geld verdienen door het keer per dag met iemand via een webcam lectieve verantwoordelijkheid is. Wat komt huidige aantal bedden terug te brengen van te kunnen praten, dan een keer per week in nog in het basispakket en wat niet? Daarmee 29.000 naar 20.000 met behulp van metho- persoon. In een situatie van krimp is dit de kom je in medisch-ethische discussies des als ACT (assertive community treatment) perfecte manier om ervoor te zorgen dat terecht die we als samenleving niet meer en MST (multi system therapie). Mensen mensen goede zorg blijven krijgen. Investeer kunnen ontwijken. Als GGZ doen we geen blijven zoveel mogelijk in hun eigen ver- in deze gebieden dus vooral in de aanleg van uitspraak over de inhoud van het pakket. De trouwde omgeving, maar er staat wel een glasvezelkabels en laptops!” vraag wat je voor iedereen beschikbaar houd team van deskundigen om hen heen. Vooral Er zijn veel gloednieuwe ontwikkelingen, is een heel ingewikkelde, maar een belangrijk in de GGZ gaat het vaak wisselend met waar de GGZ veel baat bij kan hebben. Je aanknopingspunt is de lijdensdruk, eerder mensen: een hele tijd gaat het goed en dan kunt denken aan het gebruik van simulators aangevoerd door de commissie Dunning tij- volgt weer een terugslag. Zodra dat wordt voor het behandelen van allerlei angsten dens het eerste paarse kabinet. De medische opgemerkt, wordt de intensiteit van de zorg (bijvoorbeeld vliegangst), aan serious gaming, wetenschap kan modellen leveren voor het verhoogd. Barth: “Op die manier maak je waarbij de spelmechanismen van het gamen bepalen van die lijdensdruk, maar de politiek mensen minder afhankelijk van de instellin- ingezet worden voor een therapeutisch moet uiteindelijk bepalen waar de grens tus- gen en de zorg. Je probeert hen weer in hun doel. Er zijn licht- en geluidtherapieën tegen sen collectieve en individuele verantwoorde- eigen kracht te zetten. De samenleving moet depressies en paniekaanvallen. En uiteraard lijkheid ligt.” dan wel accepteren dat sommige mensen af is er met ICT ook winst te behalen bij admi- = en toe een beetje raar zijn. Niet iedereen is nistratieve processen. Via de computer een volmaakt, dat geldt ook daar.” Er wordt hier afspraak maken waarbij je kunt zien welke in feite niet bezuinigd op de zorg zelf, maar tijd er nog openstaat, op dezelfde manier als op het vastgoed en de hotelfunctie. Dat je nu een stoel reserveert in de schouwburg. vastgoed geeft nu veel financiële zekerheid Marleen Barth ziet er veel brood in: “Als ik aan instellingen. Daar kunnen leningen op minister van volksgezondheid was, zou ik al gesloten worden voor bijvoorbeeld innova- mijn innovatiegeld in dit soort dingen ste- tie. Extramuralisering moet dus wel gepaard ken.” de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

29

Uit de fotoserie Kinderrijk – grote gezinnen in Nederland en Vlaanderen van Annie van Gemert Rua rd Ganzevoort Hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit in Amster­dam en voorzitter van de Linkerwang, platform voor geloof en politiek binnen GroenLinks de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 30 gedwongen dialoog Artikel 23 in krimpgebieden Het valt mij op dat de discussie over openbaar onderwijs krijgt subsidie van de openbaar en bijzonder onderwijs vaak overheid en moet voor alle kinderen toe- nogal oppervlakkig wordt gevoerd. Mensen gankelijk zijn. Daarmee wordt het openbaar Bevolkingskrimp betekent roepen gemakkelijk dat bijzonder onder- onderwijs religieus neutraal. Wie onderwijs wijs slecht is voor de integratie of dat het van eigen kleur wilde, moest dat zelf beta- ­minder kinderen, minder vreemd is dat de overheid met belasting- len. Met het aanscherpen van de kwaliteits- geld religies ondersteunt in het overdragen eisen (en dus verhoging van de kosten), ­scholen en dus minder van het geloof aan de volgende generatie. werden de niet-gefinancierde bijzondere Scheiding van kerk en staat zou dan beteke- scholen extra onder druk gezet. keuze­vrijheid voor ouders. nen dat de overheid geen religieuze scholen Decennia van strijd leidden uiteinde- meer subsidieert. En als het om bevolkings- lijk tot de wetswijziging van 1917 waarbij Wat ­betekent dat voor het krimp gaat, kan dan gemakkelijk verdedigd geregeld werd dat openbaar en bijzonder worden dat we met het afschaffen van bij- onderwijs financieel gelijk werden gesteld. voort­bestaan van bijzonder zonder onderwijs in een klap geregeld heb- Dat was een compromis op het hoogtepunt ben dat overal openbaar onderwijs beschik- van de verzuiling. De liberalen, die zich lang en ­openbaar onderwijs? baar is. Omgekeerd wordt de discussie over verzet hadden tegen bijzonder onderwijs uit hoe sommige orthodox-religieuze scholen vrees voor religieuze verdeeldheid, accep- functioneren te snel uitgelegd als een aan- teerden de financiering van het bijzonder val op de godsdienstvrijheid. Snelle en mak- onderwijs in ruil voor het algemeen kies- kelijke argumenten met weinig historische recht, waar de confessionele partijen niet of inhoudelijke diepgang. Voor- en tegen- voor waren. Zo ontstond de situatie die we standers van bijzonder onderwijs schieten nu kennen, verwoord in artikel 23 van de in hun vertrouwde kramp. Dat wil natuurlijk grondwet. niet zeggen dat er geen vraag op tafel ligt, Samengevat: maar het is wel zinvol om iets grondiger te 1 De overheid is verantwoordelijk voor het kijken naar de achtergronden. onderwijs. 2 H et onderwijs is vrij (ook al in 1848). Schoolstrijd 3 Openbaar onderwijs wordt door de over- Het huidige systeem, dat openbaar en bij- heid geregeld. zonder onderwijs naast elkaar laat bestaan, 4 Openbaar onderwijs is gegarandeerd in is bijna honderd jaar oud. Het is een voor- elke gemeente. zichtig evenwicht dat ontstond na een eeuw 5 De wet regelt kwaliteitseisen voor open- strijd. Die strijd is wel interessant voor de baar en bijzonder onderwijs. huidige discussie. De onderwijswet van 6 Kwaliteitseisen gelden voor openbaar en 1806 probeerde vooral de kwaliteit en toe- bijzonder onderwijs, maar houden wel gankelijkheid van het onderwijs te regelen, rekening met de eigen richting. onder meer via de bevoegdheid van leer- 7 Openbaar en bijzonder onderwijs worden krachten, schoolinspectie en beschikbare op gelijke wijze gefinancierd.D e overheid scholen op niet te grote afstand (er was nog rapporteert aan de Tweede Kamer. geen leerplicht). Ook toen al bestond er openbaar en bijzonder onderwijs, maar dat Burgerschap was niet per definitie hetzelfde.O penbare Inmiddels hebben we te maken met een scholen werden gefinancierd uit een open- postverzuilde samenleving. Het is maar de bare kas, maar dat kon ook een geestelijke vraag of we tot een zelfde compromis zou- of kerkelijke kas zijn! Bijzondere scholen kre- den komen als we het nu moesten regelen. gen hun geld van een diaconie, stichting of Wat dat betreft is artikel 23 sterk gekleurd geldschieter, of werden betaald uit school- door de situatie toen. Ik zie in elk geval de gelden. Inhoudelijk regelde de wet dat het volgende kenmerken van de huidige wereld onderwijs onder meer moest bijdragen aan van openbaar en bijzonder onderwijs: maatschappelijke en (liberaal-) christelijke In onze tijd is de georganiseerde macht deugden. Andere religieuze stromingen van religie sterk afgenomen en hebben we (orthodoxen, rooms-katholieken) werd het te maken met een veel diffuser pluraliteit. moeilijk gemaakt eigen onderwijs vorm te Dat maakt het moeilijker om de discus- geven. sie helemaal te koppelen aan erkende Dat riep veel onvrede op en in de grondwet religieuze stromingen. Bij het bijzonder van 1848 en de onderwijswet van 1857 werd onderwijs gaat het niet meer alleen om het onderwijs vrijgegeven, “behoudens het religieuze scholen, maar ook om scholen toezigt van de overheid” en de “bekwaam- met een specifiek pedagogisch model (zoals heid en zedelijkheid des onderwijzers”. Het Montessorischolen) of scholen die levens- de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de gedwongen dialoog 31 beschouwing koppelen aan een pedagogi- dat ze goed om kunnen gaan met hun eigen sche visie (zoals Vrije Scholen). Daarnaast is levensbeschouwelijke achtergrond en met de structuur van openbaar onderwijs veran- de plurale wereld waarin ze leven? derd doordat (op veel plaatsen) het bestuur is belegd bij een stichting en de ouders Speelruimte medezeggenschap hebben. Daarmee is het Ik zie de volgende uitgangspunten voor de juridische verschil tussen openbaar en bij- hervorming van het onderwijs: zonder verder afgenomen. 1 De vrijheid van ouders om zelf het onder- In het openbaar onderwijs was altijd de wijs van hun kinderen vorm te geven is mogelijkheid religieus onderwijs te laten een belangrijk liberaal uitgangspunt (ook verzorgen door kerkgenootschappen. Dat al is het indertijd door confessionelen is aan het veranderen door nieuwe kwali- verdedigd tegen de liberalen van toen). teitseisen, en veel openbare scholen willen 2 De overheid blijft verantwoordelijk voor nu zelf het levensbeschouwelijk onder- een goed pluraal aanbod van onderwijs. wijs verzorgen. Omgekeerd hebben veel Dat kan in de vorm van openbaar neu- protestants-christelijk en rooms-katholieke traal onderwijs, maar het kan ook op scholen in de praktijk een open instelling andere manieren. Als er maar keuze is als het gaat om de levensbeschouwelijke binnen een acceptabele afstand. identiteit. Alleen de kleinere stromingen 3 Belangrijk is niet alleen dat er verschil- zoals reformatorische, evangelische, joodse lende scholen zijn, maar vooral dat alle en islamitische scholen geven exclusiever scholen (openbaar en bijzonder) leerlin- vorm aan hun identiteit. Voor gebieden gen voorbereiden op het samenleven in die te maken hebben met bevolkingskrimp een levensbeschouwelijk plurale wereld. geldt: de mobiliteit is zozeer toegenomen 4 De financiering van het onderwijs moet dat het minder bezwaarlijk is als de school in principe bij de overheid blijven liggen. van voorkeur niet in het eigen dorp staat. Anders ontstaat er een andere tweedeling Wat betekenen deze veranderingen voor die uitgaat van de financiële mogelijkhe- de discussie? In elk geval dat het wel erg den van ouders. Rijke ouders hebben dan simplistisch is om artikel 23 te zien als meer mogelijkheden dan arme ouders. een probleem voor de integratie of als een 5 De overheid zal wel de grenzen en kwa- inbreuk op de scheiding van kerk en staat of liteit moeten bewaken en ongewenste als een probleem voor goed onderwijsbeleid bijeffecten moeten aanpakken. Maar dat in krimpgebieden. En net zo dat discussie gaat om een minderheid van de scholen. hierover niet zoveel met godsdienstvrijheid te maken heeft. Maar we zullen wel opnieuw Samengevat: de manier waarop we het moeten bedenken hoe we het onderwijs onderwijs geregeld hebben, is misschien vormgeven. een historische toevalligheid, maar het geeft Een voorbeeld van dat opnieuw naden- wel heel waardevolle speelruimte die we ken is een onderzoek van de Hogeschool niet kwijt moeten willen raken. Het afschaf- Zeeland samen met Windesheim en de fen van artikel 23 is helaas vooral inzet van Marnixacademie waar ik als adviseur bij een symbolische discussie. Maar herijken betrokken ben. In dat onderzoek wordt in de huidige situatie is wel nodig, want de samen met openbare en bijzondere scholen verzuiling ligt ver achter ons. In gebieden gezocht naar zinvolle vormen voor levensbe- met bevolkingskrimp wordt de spanning schouwelijk onderwijs in een postverzuilde tussen openbaar en bijzonder onderwijs wel samenleving. Het uitgangspunt is dat alle scherper gevoeld, maar de pedagogische scholen een verantwoordelijkheid hebben uitdaging blijft dezelfde: leven met plurali- als het gaat om levensbeschouwelijk burger- teit. In de krimpregio’s is er sprake van een schap en het voorbereiden op het leven in gedwongen dialoog tussen de verschillende een plurale samenleving. Dat zit niet alleen richtingen en juist daarom zijn deze regio’s in het formele curriculum, maar doorde- buitengewoon belangrijke proefpolders semt de hele school. Beide soorten scholen voor levensbeschouwelijke dialoog in het hebben ook zeer diverse leerlingenpopu- onderwijs. latie. Het interessante van dit project is nu = dat er niet krampachtig gezocht wordt naar de verschillen, laat staan dat daar een strijd Reacties op dit artikel zijn welkom op over gevoerd wordt. De scholen zoeken naar [email protected] een gezamenlijke benadering van de peda- gogische opdracht: hoe vorm je kinderen zo KrimpNoordoostpolderdein (foto: Mark Schalken) krimp – Mehmet– EminYıldırım, Mensenlandschappenvande Noorderlichtvanaf september5

Hoeishet plattelandsleven aan hetveran- ytskeSötemann Mehmeten Çetin, Atlas 2010 ­S M Leegloop in beeld in Leegloop Hetresultaat zaltezien zijnvanaf septem-5 fen.vraagDe waarmee Noorderlicht fotografen bundelbevat hetwerk vaneen groot aantal dichters beroemdedichtepos hongervanonafhankelijkheidsoorlogde soci-deen heeftuitgenodigd hunbijdragen tezendenin luidt heeftgrote gevolgen voor economie,de demo-de komendetwee jaren richt stichtingde voor foto- beroktobert/m 31 (opening sept)4 heeften hetFries Museum Leeuwardenin alscentralede UniversiteitLeiden gewerkt aanvertaling.deze De HetTurkse platteland hetisonderwerp vanhet vanbevolkingde vanAnatolië, overdodende deen vanhetplatteland. rakengedichtende je. meermensen staddein danhet opplatteland: 3,3 miljardmensen vanhet 3% aardoppervlak. op De metstrengede vormvoorschriften vantraditio-de neleTurkse poëzie. Modernisten alsNazim Hikmet mooisteberoemdsteen moderne versregels gebun- 2010staat hetveranderende platteland wereld- alemisstanden triestedeen armoede jarendein alsvolgt: aanscholing hetopplatteland. trekDe naar stadde Op 23 mei23Op2007 leefden wereldwijder voor heteerst totcultuurcanonde vanTurkije. Ookook vertalingin ten,gevangenen andereen kleine mensen aanhet tentoonstellingsplek. woord.Eenfragment vandit epos opgenomenis in wijdcentraal, stad.de2011in Hetplatteland loopt wereldwijdleeg alsgevolg vanarmoede gebreken grafie Noorderlicht zijn blik dit op fenomeen. In en Orhanen schrevenVeli hunverzen eeninTurks ont- daanvanArabische Perzischeen leenwoorden en strakkede regels vandivanpoëzie.de Veelvan de gedichtendieopgenomen bundeldezijnin behoren dievanaf hetbegin vantwintigstede eeuw braken deldeeninprachtige vuistdikke uitgave. meerisEr dantien jaar door turkologen verbonden aande eennieuwe dichtbundel metTurkse poëzie. daarna.Eengedicht metboeren, arbeiders, solda- ditielegt tentoonstellingde nadrukde actueleop ontwikkelingenniet-westersedein wereld, beeldin gebrachtdoor niet-westerse westerseen fotogra- grafische samenstelling het en voorzieningsniveau mischelogica in,het rurale leven een herwaardering Samenstellersvananthologiedeze hebben de oderneTurkse Poëzie Mensenlandschappen te geven?te het Inverlengde vanFriesede Noorderlicht tra- Expositie Verder lezen & kijken over over kijken & lezen Verder Ziewww.noorderlicht.com/nl

Turksedichter Hikmet. Hethandelt overhet leed deren,hedendaagsedein verstedelijkte englobale economie?ishetEnmogelijk om,tegen alle econo-

zomer @º⁄º de Helliπ∆ 32 Krimp in Oost-Duitsland Expositie in het Bauhaus tot 16 oktober

In het beroemde Bauhaus in het Duitse Dessau, dat zich sinds 1919 toelegt op kunst en architectuur, vindt deze zomer een grote tentoonstelling plaats de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de over de gevolgen van demografische krimp in de provincie Sachsen-Anhalt, gelegen in de voorma- lige DDR. Het gebied herinnert aan hoogtepunten 33 in de Duitse cultuur: in Weissenfels werd in 1799 de romantische dichter Novalis geboren en in Witten- berg nagelde Maarten Luther zijn stellingen tegen de misstanden in de rooms-katolieke kerk aan de kerkdeur. Nu lijdt de regio aan economische teloor- gang en bevolkingskrimp. Het project Stadtumbau 2010 heeft in 19 steden de gevolgen hiervan onderzocht en toekomstcon- cepten ontwikkeld. Hoe kan een stad door kwaliteit in plaats van kwantiteit de levenskwaliteit voor zijn inwoners verhogen, was het uitgangspunt. Onder de titel Ausstellung Weniger ist Zukunft zijn de voor- stellen te zien in Dessau van 16 april tot 16 oktober. Zie www.iba-stadtumbau.de of www.bauhaus-dessau.de/

Migratiestromen Fred Pearce, Volksbeving. Van babyboom naar bevolkingscrash, vertaling Jos den Bekker, Para- digmaserie, uitgeverij Jan van Arkel, Utrecht 2010.

Waar Paul Ehrlich er in de 19e eeuw vanuit ging dat een bevolkingsexplosie zou leiden tot honger, oor- log en milieurampen, rekent Fred Pearce nu met dalende geboortecijfers. Hij neemt ons mee naar ghosttowns in Duitsland, waar geen kinderen meer geboren werden, en onderzoekt de wortels van deze beginnende bevolkingscrash door in te gaan op grootschalige overheidsinterventies zoals Mao’s ‘eén kindpolitiek’. Niet alleen kijkt hij naar gebie- den en landen waar krimp al wordt verwacht, zoals West-Europa en Japan, maar ook Iran, Australië, Zuid- Afrika en mogelijk binnenkort China en India lopen risico. We beleven nu waarschijnlijk voor het laatst dat onze wereld meer uit jongeren dan uit oude- ren bestaat. De vergrijzende wereldbevolking zal beslag leggen op de nationale middelen waarbij een krimpende beroepsbevolking een groeiend aantal gepensioneerden zal moeten ondersteunen. Pearce toont aan dat deze demografische toekomst tot flinke migratiestromen zal moeten leiden willen we onze welvaart behouden. [Farid Tabarki]

De ondergang van de polder Chris de Stoop, De bres, De Bezige Bij, 2000.

Wie beter wil begrijpen waarom Paul Kuypers de buik vol heeft van bestuurders die megaprojecten lanceren (zie elders in dit nummer), leze het boek De bres van Chris de Stoop. Vanuit zijn geboortedorp Doel, gelegen aan de Westerschelde aan de Vlaamse kant van Zeeuws-Vlaanderen, beschreef hij hoe de voormalige voedselwieg van Europa met zijn vrucht- bare grond werd overgenomen door fabrieken, kerncentrales en havenbedrijven, om uiteindelijk ten prooi te vallen buldozers die door de dijken bre- ken. Niets herinnert er nog aan het boerenleven dat hij als kind kende. Het is een weemoedig verhaal, geschreven met nauwelijks ingehouden woede over het gebrek aan respect voor de boerenlevenstijl. Dikbilrunderen, bestrijdingsmiddelen, baggeraars en arrogante bestuurders zijn de ingrediënten voor dit zeer lees- bare boek – speciaal aanbevolen voor stedelingen. Dick Pels directeur wetenschappelijk bureau GroenLinks de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 34 Referendum naar rechts? E en rare toestand: het referendum is naar rechts verhuisd. Voor het eerst sinds de oprichting in 1989-90 komt het niet langer voor in het verkiezingsprogramma van GroenLinks, terwijl het wél prominent prijkt in dat van Wilders’ PVV en Verdonks Trots op Nederland. Een reactie op het laatste congres van GroenLinks. eva hilhorst : illustratie de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de Referendum naar rechts? 35 Niet alleen het referendum zelf, ook de bredere term sieve partijen) koudwatervrees heeft gekregen voor elke vorm ‘radicale democratisering’, sinds jaar en dag het hart van directe democratie en in feite is teruggevallen op een van GroenLinkse beginsel- en verkiezingsprogramma’s, CDA-achtig conservatisme. ontbreekt (sinds 2002, niet toevallig ook het Fortuynjaar). Partijen als het CDA en de SGP zijn altijd principieel Des te pijnlijker is het om ook dit oudlinkse spandoekwoord gekant geweest tegen elke vorm van directe democratie, dus prominent aan te treffen in het PVV programma. ook tegen het referendum, dat “niet zou passen binnen onze Onlangs verdedigde de GroenLinksfractie bij monde representatieve democratie”. De VVD heeft sinds 2002 op van Femke Halsema nog twee initiatiefwetsvoorstellen over dit punt flink gezwalkt, maar is inmiddels weer terug bij het het correctief en het raadgevend referendum in de Tweede vertrouwde “tegen” uit de beruchte Nacht van Wiegel (mei Kamer. Het congres van 18 april was dit even vergeten en 1999), toen het referendum net geen tweederde meerderheid schrapte dit en enkele andere voorstellen tot bestuurlijke haalde in de Eerste Kamer. De PvdA is aarzelend voor. De SP vernieuwing uit het verkiezingsprogramma, waarschijnlijk idem, maar het referendum zelf komt niet meer in het huidige uit vrees voor populisme. Misschien speelde de herinnering verkiezingsprogramma voor; wél het (zwakkere) grondwet- mee aan de uitslag van het referendum over de Europese telijk recht van petitie. Ook de ChristenUnie is voorstander en Grondwet in 2005, of recenter, aan die van het Zwitserse refe- natuurlijk ook D66, hoewel de bestuurlijke vernieuwingspar- rendum over een grondwettelijk verbod op minaretten. Ook tij bij uitstek haar kroonjuwelen tegenwoordig liever in het dichter bij huis, op gemeentelijk niveau, heeft het referendum magazijn bewaart dan prominent uitstalt in de etalage. op zijn zachtst gezegd een wisselvallige reputatie opgebouwd. Zo is er over de hele linie bij de progressieve en midden- De antireferendummotie van de jongeren van Dwars partijen een terugtrekkende beweging te zien. Het effect van en de afdeling Leiden – de stad waar tot frustratie van de frontale kritiek van populisten op de ‘elite-heerschappij’ GroenLinks de lightrail per referendum werd verworpen – van regenteske ‘beroepspolitici’ in het Haagse partijenkartel legde in elk geval een klassieke tegenstelling bloot. Zij die en hun pleidooi voor een regering ‘van, voor en door het volk’, de vertegenwoordigende, parlementaire is dat de gevestigde partijen dichter zijn gaan aanschurken democratie democratisch genoeg vinden tegen het parlementaire bestel. “Alleen een radicale demo- en volksstemmingen vrezen (“De maat- cratisering kan de dominantie van de elites breken”, aldus schappelijke kwesties die in een refe- het PVV-programma. Nu GroenLinks zijn eigen slogan in het rendum aan de orde komen zijn vaak gezicht krijgt gegooid, en door de woordvoerders van ‘het te complex om aan volksstemming te volk’ zelf bij de elites wordt ingedeeld, is de neiging groot om onderwerpen. Burgers kiezen daarbij een alle democratisering, laat staan radicale, maar even in de ijs- keer per vier jaar een volksvertegenwoor- kast te zetten. diging. Zij geven hen een mandaat om te besluiten” – aldus de motie) staan tegen- Volkswil over degenen (onder wie fractie en par- De ongelukkige spagaat van het referendum kan alleen wor- tijbestuur) die burgers meer directe zeg- den opgelost door een nieuwe visie te ontwikkelen op de rela- genschap willen geven. “Eens in de vier tie tussen vertegenwoordigers en vertegenwoordigden in de jaar stemmen is een te beperkte invul- democratie. Die visie moet twee klippen vermijden: de heilig- ling van de democratische zeggenschap verklaring van de democratische status quo door de geves- van burgers”, zo staat nog steeds op de tigden en de ‘demonisering’ ervan door populistische buiten- website van GroenLinks, “Het referen- staanders. De uitdaging van de rechtsradicale kritiek op het dum is een aanvulling op onze vertegen- parlementaire bestel – die in de jaren zeventig ook door links woordigende democratie”. Hoog tijd dus werd geformuleerd, in dezelfde populistische termen – moet voor het “brede maatschappelijk debat zonder vrees worden aangegaan, zonder terug te vallen in de over de vernieuwing van onze democra- gevaarlijke populistische (én oudlinkse) retoriek van de ‘volks- tie” waartoe het verkiezingsprogramma heerschappij’. Dat wil zeggen dat we ons even scherp moeten óók oproept. keren tegen het principe van de parlementaire soevereiniteit (CDA, VVD) als tegen het principe van de volkssoevereiniteit I Jskast (PVV, SP). Het referendum is in een oneigen- De soevereiniteitsgedachte verleidt gemakkelijk tot abso- lijke alles-of-niets tegenstelling ver- lutisme: tot de neiging om de oorsprong en het zwaartepunt zeild geraakt. GroenLinks heeft het van de politieke machtsvorming te lokaliseren in één enkele bestaande vertegenwoordigende stel- instantie, waarvan andere machtsinstanties slechts afgelei- sel nooit heilig verklaard, maar is altijd den zijn. Die neiging is even sterk aanwezig bij degenen die blijven openstaan voor de noodzaak hun democratische fantasie laten ophouden bij het parlemen- tot verdieping en uitbreiding ervan taire stelsel als bij degenen die zweren bij het soevereine volk met direct-democratische middelen. en alle professionele vertegenwoordiging in principe wan- De kaping door populisten van dit ver- trouwen als ‘elitair’. De kunst is dus om het referendum en nieuwingsprogramma heeft er inmiddels andere direct-democratische mechanismen los te weken van voor gezorgd dat een groot deel van de het funeste essentialisme van de volkssoevereiniteit. Zodra zij achterban (net als die van andere progres- niet langer worden beschouwd als uitdrukking van de ‘stem de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

36 Referendum naar rechts?

des volks’, die in een ware democratie altijd gelijk en het laat- ook niet de mythische kiezer, die altijd gelijk en het laatste ste woord heeft, kunnen zij op een vruchtbare manier worden woord heeft. Als de soevereiniteitsgedachte wordt geschrapt, ingepast in het bestaande vertegenwoordigende stelsel. wordt duidelijk dat niemand: noch de politieke elite noch Dat een populistische interpretatie van het referendum ‘het volk’ de laatste instantie is die de ultieme macht bezit. ook ter linkerzijde nog steeds leeft, wordt duidelijk uit het Daarentegen heeft iedereen in de democratie het (eerste) boek Directe democratie. Feiten, argumenten en ervaringen omtrent woord, zodat zij een arena wordt van permanent debat en het referendum (2007) van Jos Verhulst en Arjen Nijeboer. Met tegenspraak, zonder monopolies of taboes, waarin politieke grote stelligheid beweren de auteurs dat het referendum het professionals en burgers gelijkwaardige posities innemen. enige instrument is om een authentieke democratie te ves- Die debatarena wordt niet alleen geactiveerd tijdens vierjaar- tigen, met de ‘integrale volkssoevereiniteit’ als kern. Alle lijkse verkiezingscampagnes, maar is permanent geopend en andere voorstellen, inclusief personalisering van de macht, wordt permanent door media, internet en politieke peilingen direct gekozen bestuurders of een sterker dualisme, verbete- gevoed. ren hooguit hier en daar wat aan het representatieve systeem. Deze ‘dialogische democratie’ (Dirk Holemans) neemt Maar dat systeem zal altijd een elite van vertegenwoordigers afstand van het populistische marktmodel van ‘u vraagt, wij (een selectie van ‘filosofen-prinsen’) kennen en dus nooit een draaien’. De democratie is geen zelfbedieningszaak voor con- democratie kunnen zijn in de ware, letterlijke zin van ‘volks- sumentistische burgers. Politici noteren niet slechts slaafs de heerschappij’. meningen van ‘het volk’, maar treden op met een eigen visie Hun ideaalbeeld is nog steeds dat van de volksvergade- (beter: met onderling concurrerende visies) op het publieke ring van gelijken, waarbinnen ieder een gelijk recht heeft om belang. Dit gevarieerde aanbod stelt burgers in staat om in voorstellen in te dienen en de agenda dus niet door een elite een actieve dialoog met politici hun eigen mening (hun poli- wordt bepaald. Omdat unanimiteit meestal niet haalbaar is tieke vraag) te toetsen en mogelijk te herzien. Burgers zijn geldt de meerderheidsregel, die haaks staat op alle elitaire mondiger geworden en willen terecht meepraten en meebe- tendensen. Omdat de universele deelname van burgers even- slissen; zij kunnen dus ook heel goed worden tegengespro- min haalbaar lijkt, geldt de mandateringsregel: wie niet deel- ken en met een goed verhaal op andere gedachten worden neemt aan de volksvergadering wordt geacht een mandaat gebracht. te geven aan degenen die wel deelnemen. Anders dan in een representatief stelsel, waarin mandaten feitelijk worden afge- Hulpmiddel dwongen, kunnen authentiek democratische mandaten alleen Deze wisselwerking tussen elite en burgers moet niet als idyl- vrijwillig worden afgegeven en bij handopsteken weer worden lisch worden beschouwd. De debatdemocratie lijkt vaak op teruggetrokken. Alleen het beslissende referendum op volks- het betere duw- en trekwerk, vanwege de intrinsieke verwe- initiatief kan dus als de authentieke uitdrukking van de volks- venheid tussen politieke ideeën, politieke belangen en politie- wil worden beschouwd. ke macht. Burgers kunnen zwelgen in hun kortzichtige gelijk en hierin door populisten worden aangemoedigd. Elites kun- Het voordeel van populisten van links en rechts is hun radi- nen op hun beurt gewend raken aan hun macht en privileges cale duidelijkheid: ze vatten het begrip democratie letter- en afglijden naar regentesk en oligarchisch gedrag. Macht, lijk op. Vertegenwoordigende democraten zitten daardoor ook democratisch verworven representatiemacht, werkt altijd met een probleem: kunnen zij zich nog wel met goed fatsoen corrumperend. Juist daarom is het nodig om de ruimte van democraten noemen? Zij realiseren zich namelijk dat een democratische dialoog uit te bouwen voorbij de bestaande regering ‘van, voor en door het volk’ een gevaarlijke hersen- parlementaire arena en traditionele stijlen en mechanismen schim is, dat zelfs de meest democratische democratie een van representatie. De anti-elitaire inslag van het populisme elitebestuur kent, en dat elites in de democratie geen vervals- is in dit opzicht juist een welkome uitdaging. Het referendum verschijnsel zijn maar belangrijke productieve functies ver- kan net als andere vormen van directe democratie in die rui- vullen. Letterlijke democratie leidt in hun ogen tot (volks)een- mere arena een belangrijke rol vervullen, als middel om de heidsdenken, nivellering, heerschappij van de middelmaat en stem van de burger luider te laten klinken en de wisselwerking meerderheidstirannie. met de politieke elite te intensiveren. De niet-letterlijke, vertegenwoordigende democratie ver- Deze gedachtegang is ook te herkennen in de recente onderstelt daarentegen een arbeidsdeling en een productieve verdediging door Halsema, Kalma en Van der Ham van de wisselwerking tussen twee typen actoren: politieke professio- beide referendumvoorstellen en de bijbehorende Memories nals en politieke leken. De eersten worden weliswaar door de van Toelichting. Teruggrijpend op het rapport van de staats- laatsten gekozen, maar zij behouden een autonome hande- commissie Biesheuvel uit 1985, die positief adviseerde over lingsruimte en een eigen verantwoordelijkheid, ook om tegen de invoering van het referendum, onderschrijven de indie- hun eigen kiezers in te gaan. Het is juist deze niet aflatende ners het belang van een intensievere deelname van burgers spanning tussen de rollen en functies van burgers en bestuur- aan de parlementaire democratie en het overheidsbeleid, ders die de dynamiek bepaalt van een systeem waarin het volk zonder het primaat van het vertegenwoordigende stelsel ter zichzelf alleen kan regeren via zelfgekozen elites. De demo- discussie te willen stellen. “Eens in de vier jaar stemmen”, cratie behoudt daarmee een zeker aristocratische element aldus Halsema, “doet onrecht aan de toegenomen mondig- (denkers als Bernard Manin en Frank Ankersmit spreken liever heid van burgers en het belang dat moet worden gehecht van een ‘electieve aristocratie’). aan hun betrokkenheid bij de publieke zaak. Over zaken van In deze ‘wisselwerkingsdemocratie’ is er geen instantie, groot publiek belang moeten burgers, zij het terughoudend, de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

37

mee kunnen beslissen. Politici zullen daardoor een grotere ogen) teleurstellende uitslag een groot maatschappelijk suc- inspanning moeten doen om burgers te overtuigen van het ces noemen, juist vanwege het brede debat dat erdoor werd nut van bepaalde wetgeving. Het correctief referendum kan uitgelokt. Inderdaad veroorzaakte die negatieve uitslag een hier wezenlijk toe bijdragen, zonder afbreuk te doen aan het zodanig schrikreactie bij een zelfgenoegzame pro-Europese mandaat van de gekozen volksvertegenwoordiging. Het is elite dat de wisselwerking met gewone burgers, waarvan voor een hulpmiddel dat schaars moet worden gebruikt en aan die tijd nauwelijks sprake was, toen pas werkelijk op gang duidelijke waarborgen en condities moet worden gebonden” kwam. Paradoxaal genoeg zijn we juist door het onverwachte (Handelingen Tweede Kamer, 25.3.10). Nee tegen Europa allemaal wat meer Europeanen geworden. De voorstanders zien het referendum vooral als een Een betere reclame voor het referendum is eigenlijk niet denk- nieuw democratisch communicatiemiddel in een “beschaafd, baar. voortgaand gesprek waarbij het laatste woord nooit kan zijn In vroeger tijden werd het regentenbestuur af en toe gezegd” (Halsema). Terwijl een SP’er als Van Raak de indruk gecorrigeerd door relletjes, volksopstanden en andere ruwe wekt de stem des volks als nec plus ultra te beschouwen (“de vormen van het referendum. Laten we het in onze tijd wat democratie is niet van de volksvertegenwoordigers maar van beschaafder aanpakken. het volk”), onderstrepen de indieners keer op keer dat het pri- = maat van de Staten-Generaal niet wordt ondergraven, “omdat politici uiteindelijk de wet altijd hernemen”. Een referendum- uitslag dwingt tot heroverweging, maar blijft uiteindelijk een Literatuur advies, verduidelijkt Kalma: “Burgers stellen geen wetten J. Verhulst en A. Nijeboer Directe democratie. Feiten, argumenten vast”. Er kan geen wetgeving plaatsvinden zonder instemming en ervaringen omtrent het referendum, Brussel 2007. (in 7 talen te van het parlement. Maar burgers zijn in zijn ogen veel méér ­downloaden op www.referendumplatform.nl/ ) dan kiezers, en de overheid is niet slim genoeg om het alle- maal alleen te doen. “Het vertegenwoordigend stelsel heeft wel het primaat, maar niet het monopolie”, zo citeert hij het rapport Biesheuvel. Referenda houden de politiek scherp: alleen al omdat zij gehouden kunnen worden bevorderen zij responsief bestuur. Hun democratische meerwaarde schuilt in hun mobiliserend effect en de impuls die zij geven aan het publieke debat. Telkenmale wordt zowel het correctieve als het raadge- vende referendum door de indieners geïnterpreteerd, niet als een uiting van de heilige volkssoevereiniteit, maar als een instrument van de wisselwerkingsdemocratie, dat kan zorgen voor een intensievere interactie tussen politieke elite en elec- toraat. GroenLinkser Dibi zegt in het debat bijvoorbeeld “zeer geïnteresseerd te zijn in mogelijkheden om beter en effec- tiever met de burger te communiceren. Ook het raadgevend referendum is tenslotte een communicatiemiddel, niet het einde van een gesprek maar het begin. Het is een communi- catiemiddel dat confronteert, corrigeert en dwingt tot zelfre- flectie”. Politici hoeven het meerderheidssignaal van een refe- rendumuitslag niet over te nemen, maar het dwingt hen “om soms de burger tegen te spreken en uit te leggen waarom dat standpunt werd ingenomen, en soms om het eigen standpunt enigszins te veranderen”. Kalma meent zelfs dat het referen- dum “staat of valt met het geloof dat politici de kracht heb- ben om het door de burgers gegeven advies zo nodig en bear- gumenteerd naast zich neer te leggen”. (Handelingen Tweede Kamer, 31.3.2010).

Het is duidelijk dat deze voorstellen principieel uitgaan van twee partijen of actoren die in wisselwerking met elkaar tre- den: politieke professionals en de door hen vertegenwoordig- de burgers. Zij keren zich expliciet tegen populistische en ple- Het volgende nummer biscitaire interpretaties van het referendum, en beschouwen van de Helling zal gewijd het vooral als een noodrem of een dringend waarschuwings- zijn aan democratisering. signaal dat een nieuw soort politieke communicatie op gang Reacties en bijdragen over kan brengen. De indieners verwijzen daarbij naar het referen- dit thema zijn welkom op dum over de Europese Grondwet, dat zij ondanks de (in hun [email protected]. 50 jaar na de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de Sharpeville 38 Vanwege het WKvoetbal in Zuid-Afrika staan de kranten en tijdschriften vol met reportages over dit land, waar Nederland al sinds de 17e eeuw mee is verbonden. Het is lang geleden dat Zuid-Afrika voor zoveel nieuws zorgde, want na het einde van de apartheid in 1994 vervloog de tot dan toe intense belangstelling voor Zuid-Afrika snel. Maar behalve het WK is er deze zomer nog een reden om aan- dacht te geven aan de Zuidelijke punt van Afrika: het is vijftig jaar geleden dat in het plaatsje Sharpeville bij Johannesburg – niet ver van de plek waar de finale van het WK zich zal afspelen – de politie het vuur opende op vreedzame demonstranten en daar- bij 69 mensen dodelijk trof. Sinds die 21ste maart in 1960 kwam er wereldwijd een protestbe- weging tegen de apartheid op gang, met als voortrekkers de voormalige kolonisa- toren Engeland en Nederland. Pas toen realiseerde men zich hoe desastreus de gevolgen van de rassenscheiding waren, sinds 1948 officieel in de Zuid- Afrikaanse wet verankerd door de Afrikaners, nazaten van grotendeels Nederlandse boeren aan de Kaap.

De escalatie van de verhoudingen tussen wit en zwart in Zuid-Afrika viel niet toevallig samen met een explosie van de al jaren gistende onrust op het Afrikaanse continent: een groot aantal landen riep in 1960 de onaf- hankelijkheid uit en ook in de Ver- enigde Staten kwam met de burger- rechtenbeweging van Martin Luther King het verzet tegen de segrega- tiepolitiek op gang. Voor het eerst indentificeerden witte Europeanen zich met zwarte leiders in hun strijd tegen racisme. De rest van de twintigste eeuw stond vervolgens gro- tendeels in het teken van twee onderwerpen: de kloof tussen arm en rijk en die tussen wit en zwart. Beide zijn in het Zuid-Afrika van vandaag nog springlevend en voor sommigen is dat reden om het WK in Zuid-Afrika te kritiseren: al dat geld had beter besteed kunnen worden aan bijvoorbeeld armoedebestrijding.

Wie zich meer wil verdiepen in die vraag, kan bij voor- beeld terecht bij het boek Africa United. De weg naar het WK, samengesteld door de journalisten Stefan de Verwer, Marc Broere en Chris de Bode, dat vooral positieve verhalen vertelt over de betekenis van sport in Afrika (Amsterdam, KIT publishers 2010). De droom van Zuid-Afrika. Achter de schermen bij het WK 2010 door Floor Milikowski en Evelien Hoekstra gaat het meest expliciet in op de vraag of het WK Zuid-Afrika vooruithelpt of dat het een last is bij de bestrijding van de criminaliteit, schulden en corruptie (Carrera 2010). Deze en andere boeken die verschenen rondom het WK zijn te vinden en te bestellen op www.blacklabel.be [Erica Meijers]

Links(uit het Niza-archief): pasverbranding in 1960; bloedbad Sharpeville 21-3-190; eerste boycot-actie in Nederland in 1964

Rechts: foto’s van Ulric Roldanus de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

39 de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 40wb-Berichten Bakfietsen en rolluiken; Vrijzinnig Populisme Publicaties WB de electorale geografie Paternalisme in Europa ooke t downloaden van van Nederland http://wetenschappelijkbureau. Weten mensen zelf het beste wat De groene partijen gaan samen groenlinks.nl/ goed voor hen is? Dat is de vraag. een discussie starten om een ant- In september publiceert het Weten- In plaats van te veronderstellen dát woord formuleren op het groei- schappelijk Bureau een studie van Erica Meijers en Mariko Peters, individuen autonoom en soeverein ende populisme in Europa. Dat Josse de Voogd over de electorale ‘Geef kunstkritiek de ruimte maar zijn, kunnen we ons beter afvragen was de uitkomst van een bijeen- geografie van Nederland. Hierin blijf af van de scheppingsvrijheid’ in welke mate dat zo is. Individuen komst van de Green European zal aandacht zijn voor de politieke (ook in Boekman 81, uitgave van bezitten niet de ultieme waarheid Foundation (GEF) op 10 mei in tweedeling tussen progressiviteit de Boekmanstichting). over zichzelf en hun belangen. Brussel. Jean Michelle de Waele en behoudzucht, die sterk geo- Daarom staat het eenieder vrij om uit Brussel betoogde dat popu- grafisch zichtbaar is geworden. Annie van de Pas, ‘Introduction’ beter te weten wat goed is voor lisme geen ideologie is, maar een Tegenover de ‘hippe’ multicul- and ‘Egypt’, in Beyond Orthodox een ander, en hierover met die politieke stijl, waarbij het zich turele, hervormingsgezinde bin- Approaches. Assessing Opportuni- ander in gesprek te gaan. afzetten tegen de elite en het nensteden, waar het straatbeeld ties for Democratic Support in the Aansluitend bij het ‘libertair pater- bespelen van de media een grote wordt gedomineerd door bakfiet- Middle East and North Africa. The nalisme’ van Sunstein en Thaler rol spelen. Dick Pels, directeur van sen en ja/nee stickers, staan de Hague: (Nudge 2008), begint het WB een het Wetenschappelijk Bureau van rancuneuze overloopgebieden en boekproject over ‘vrijzinnig pater- GroenLinks, was van mening dat randen van het land, waar men Ruard Ganzevoort en Dick Pels, nalisme’. We zoeken een derde in Nederland populisme wel dege- zich terugtrekt achter een rolluik ‘Hosties, homo’s en hufterigheid. weg tussen het ouderwetse betwe- lijk de trekken van een ideologie en via de tv kennis neemt van een Het knarsetanden van de democra- terige paternalisme en het ‘abso- vertoont, die is te typeren als nati- snel veranderende wereld. Het is tie’, De Groene Amsterdammer, 25 lute’ individualisme door te focus- onaal-democratisch of nationaal- een tegenstelling die veel te maken maart. sen op het democratisch gesprek individualisme. Er wordt de nadruk heeft met ‘lifestyle’, maar ook met over het goede leven. In de loop gelegd op waarden, als vrijheid zaken als groei versus krimp en Dick Pels, ‘Job Cohen en het demo- van 2011 publiceren we een boek van meningsuiting, die beschermd politieke cultuur. Verder komen er cratisch verschil’, www.joop.nl, 6 met als thema’s o.a.: duurzaam- moeten worden, maar alleen voor interessante patronen in beeld, april. heid en groene gedragsverande- de eigen groep. zoals de ‘Green belt’, een zone ring; opvoedingsproblemen en Tijdens de discussie passeerde de met veel GroenLinks-stemmers van Dick Pels, ‘De goddeloze buiten- jeugdzorg; gezondheidsrisico’s; situatie in verschillende Europese Alkmaar naar Nijmegen, die bij wereld. Het “dunne ik” van Marok- culturele verheffing; mediabeleid; landen de revue, waarbij voor het Veenendaal de ‘Bible-Belt’ kruist. kanen’, De Groene Amsterdammer, en technologie, privacy en ethiek. eerst populisme als zodanig werd 8 april. In het najaar organiseert het WB besproken en niet als zovaak in De publicatie zal ingaan op lan- hierover enkele lezingen en debat- Europese debatten, enkel in relatie delijke patronen, maar vooral Dick Pels, ‘In de geest van Pim’, ten. tot extreem-rechts. Eszter Babar- ook op verhoudingen binnen de www.joop.nl, 11 mei. czy uit Boedapest vertelde dat de steden, een nog vrij onontgonnen populistische partij in Hongarije onderzoeksterrein. De uitslagen Het Huis van Thorbecke al langer de grootste is, maar kie- van de Europese, lokale-en lan- zers begint te verliezen aan onder delijke verkiezingen zullen ruim- in de steigers meer de groenen. De groene par- telijk geanalyseerd worden, met tijen hebben een boodschap van uitvoerig kaartmateriaal. Ook zal De bestuurlijke inrichting van hoop, terwijl populistische partijen er ruimte zijn voor aanbevelingen, Neder­land staat ter discussie. Aan- inspelen op angsten van mensen. waarin de Voogd zijn steun uit- leiding: de noodzakelijke bezuini- Die angsten zijn echter wel reëel, spreekt voor het GroenLinkse ide- gingen en de vertrouwenscrisis tus- ook al kunnen we ons er niet altijd aal van de compacte stad, waarin sen burger en overheid. Daarom in verplaatsen, en moeten door de verschillende sociale groepen organiseerden het WB en de Eer- Groenen dus wel serieus genomen elkaar kunnen blijven tegenkomen ste Kamerfractie van GroenLinks worden. en waarmee de bouw van nieuwe op 28 mei een conferentie hier- www.gef.eu/ buitenwijken vol proteststemmers over. Met inleidingen van Brechtje wordt voorkomen. Paardekooper (AmbtoNetwerk), Dick Pels (Directeur WB), Rick Eweg (TransForum) en Ronald de Leij (Balie-groep). Alle inleidingen en presentaties staan op: www.groenlinks.nl     http://wetenschappelijkbureau. Lot van Hooijdonk Dick Pels ·  groenlinks.nl/ Postbus  Henrike Karreman Anne de Boer   Utrecht Thomas Mertens Anna van Dijk -   Tof Thissen Katinka Eikelenboom Marco Wilke Erica Meijers Gerrit Pas Annie van der Pas W etensc­ happelijk Bureau GroenLinks Noortje Thijssen de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

41 farhad foroutanian : illustratie

Tijd voor cultuur. Wie is Nikita Michalkov? guys bolsjewieken, overigens zonder dat een tie dat men zich kon meten aan Amerika; na Kruis Paul Verhoeven met Harry Mulisch met woord over Lenin of wie ook valt. Het bra- de jaren tachtig waarin het land volkomen stil Frits Bolkestein met Marte Röling. En dan vado optimisme van het land dat in dertig jaar stond; na de nostalgie over het uiteenvallen van met extra zijspiegels, antennes en lampjes. van achterlijk tot grootmacht groeide spat er de grootmacht, weet Rusland nu niet zo goed Want het is Rusland: alle persoonlijkheden vanaf. In 1980, wanneer de inertie in de Sov- meer waar het voor staat. Is het antwoord zijn een tikje groter dan in Nederland. Nikita jet Unie om zich heen grijpt, verfilmt hij Oblo- het ‘trots op Rusland’ programma van Poe- Michalkov is filmer, zoon van de schrijver die mov, Gontsjarov’s roman over de landheer die tin – waarin volk, vrijheid, kerk en vaderland de tekst van alle Sovjet- en Russische volkslie- zijn bed niet uit wil. In 1994 groeit de puinhoop allemaal synoniem zijn? Vermoedelijk hoopt deren tussen 1941 en 2008 schreef en huis- in het uiteengevallen wereldrijk met de dag. En Michalkov zelf iets in die richting. vriend van Vladimir Poetin. Met ongekende Michalkov maakt het diep nostalgische eerste Maar zeker van zijn zaak is hij niet. Aan bombarie ging in april zijn film ‘Burnt by the deel van ‘Burnt by the Sun’, over een commu- de chaotische manier waarop het verhaal ver- sun, deel twee’ in premiere – in het Kremlin. nist die mensen beschermt tegen boosaardige loopt en vooral aan de manier waarop de twee Geen neuzelende Thom Hofman tussen de communisten. Een goede communist dus, een- hoofdpersonen (vader en dochter) overleven, perkjes op het Rembrandtplein, maar 6000 tje die van de Sovjet Unie een succes had kun- soms ten koste van veel slachtoffers, is duide- man internationele jetset in het paleis van de nen maken. lijk af te lezen dat het vooral ieder voor zich is Tsaren. Nu, nog eens vijftien jaar later, presen- in het huidige Rusland. De loyaliteit aan par- Het verhaal is het vervolg op de film waar- teert hij een film waarin die goede commu- tij, dorpsgenoten of legeronderdeel blijkt tel- mee Michalkov in 1994 een Oscar won. De nist tijdens de oorlog tegen de Duitsers door kens dun: overleven is hoofdzaak, dat doe je daarin geëxecuteerde held blijkt in deel twee zijn dochter en door zijn oude belager gezocht alleen of met je familie en het zou kunnen dat weer te leven. En dat is maar een van de vele wordt. Waarin Russische soldaten niet alleen de kerk je daarbij helpt, eventueel, soms, maar historische curiositeiten waarover de Russische helden zijn maar ook regelmatig stomme dan alleen via bizarre mirakels. Dat is geen kritiek daags na de premiere kritiek woedend en laffe dingen doen (waar in Rusland niet één-op-één typering om elke hedendaagse Rus de staf brak. Al na een week was de film nage- geamuseerd op gereageerd werd), waarin Sta- te begrijpen, maar het is wel de sfeer waarin noeg uit alle bioscopen verdwenen. De duurste lin andermaal een gek blijkt (ibidem) en waarin het dagelijks leven zich voltrekt. Russische rolprent aller tijden: geflopt. Orthodoxe rituelen dobberend in de zee vol- Dat publiek en kritiek de film wereldwijd Zonde. Want Michalkov kijken betekent trokken worden. negeren omdat Michalkov alleen nog maar als Rusland beter begrijpen. De man is de tijd- Achter de kitsch (Duitse vliegenier poept marionet van het Kremlin wordt gezien, moe- geest. Sommigen noemen dat opportunisme, uit vliegtuig, stervende soldaat vraagt verpleeg- ten we daarom maar zien als een ironische maar ik heb nooit begrepen wat daar mis mee ster om nog even naar haar borsten te mogen speling van het lot. Daar maakt hij vast nog is. In zijn eerste film, een westernachtig ver- kijken) schuilt een relaas over een land dat de eens een film over. haal uit 1974 over een treinroof, zijn de good draad kwijt is. Na de decennia van arrogan- = de draad kwijt MnnoH e urenkamp vanuit Moskou Di rk Holemans Directeur Oikos, Vlaamse denktank voor sociaal-ecologische verandering de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de 42 De Griekse tragedie en het Duitse drama

Het einde van een Hoe heeft het zover kunnen komen? weinig kritische geluiden gehoord! financieel-economisch model Hoe kan het dat een van de meest welva- Risico onderschatting en overmatige rende regio’s van de wereld aan de rand van kredietverstrekking, in combinatie met de afgrond komt te staan? Het antwoord grenzeloze consumptie, veroorzaakten de Op 7 mei 2010 was de Euro- luidt: door een onverantwoord terugtreden bekende crisis. In dit tweede bedrijf rie- pese welvaartstaat bijna van de democratie, gemotiveerd door een pen speculanten ineens de hulp in van de blind geloof in de werking van de markt. nationale staten om hen te redden van het voorbij. Een halve eeuw na Waardoor zich een mondiaal financieel- faillissement. Er werd massaal overheids- de verklaring van Schuman economisch systeem kon ontwikkelen, geld gepompt in de noodlijdende banken, totaal losgeslagen van elke democratische met als gevolg een massieve stijging van de voor Europese integratie, of ethische reflex. overheidsschulden. Deze zijn daarna nog lagen de Europese droom en sinds de jaren zeventig hebben natio- eens fors gestegen toen regeringen moesten nale staten, vanuit een blind geloof in de lenen om hun economische relanceplannen onze welvaartstaat bijna aan markt, hun financieel en economisch beleid te kunnen financieren.S chulden waarvoor diggelen. Door de aanval van uit handen gegeven. Tot dan opereerden belastingsbetalers – u en ik – uiteindelijk nationale economieën binnen een nationaal zullen opdraaien. speculanten tegen de schul- democratisch kader. Met de deregulering En wat zien we nu in het derde bedrijf? den van de Zuid-Europese evolueerden we naar een meer mondiale De financiële actoren, net gered door de economie en een groeiende financiële sec- overheden, zetten de aanval in tegen de landen was de euro bijna tor, zonder mondiaal democratisch kader. overheden, waarbij de private ratingbureaus ­verleden tijd. Dit maakt ons nu de speelbal van steeds het pad effenen. Zoals de Leuvens econoom machtigere speculanten. Een cynisch kantje Paul De Grauwe terecht opmerkt, is het hieraan is dat het geld van onze pensioen- opmerkelijk dat weinigen zich nu afvragen fondsen mede gebruikt wordt om onze wel- of de financiële sector de risico’s nu wél vaartstaat en dus onze pensioenen onderuit juist inschat. Waarom gaan we er nog steeds te halen. Dit is de neoliberale wereldorde van uit dat de markt goed werkt, terwijl ze ten voeten uit. nu de risico’s van de overheidsschulden Zolang we mee profiteerden van de eco- overschat? Zoals De Grauwe schrijft, is nomische globalisering en de verliezers zich niet de budgettaire losbandigheid van de vooral in het Zuiden bevonden, maakten overheden de oorzaak van de huidige over- weinigen zich zorgen. Nu we zelf geraakt heidsschuldcrisis. De bron van deze crisis worden, groeit hopelijk het inzicht dat we is de losbandigheid van grote delen van de dringend behoefte hebben aan meer demo- private sector, in het bijzonder die van de cratie en een ander financieel-economisch financiële sector. model. In het uitdenken van dit model is Deze eerste observatie leidt tot de het belangrijk te starten met een grondige volgende vraag. Heeft er al iemand bij stil analyse. Twee belangrijke observaties staan gestaan hoe het in godsnaam mogelijk is dat daarbij centraal. enkele privébedrijven aan de overkant van de oceaan mogen beslissen over de krediet- Losbandigheid waardigheid van Europese landen? Waarom Ten eerste moeten we af van de illusie dat accepteren we dat commerciële rating­ de markt het welzijn van staten en haar bureaus beslissen over onze kredietwaardig- inwoners beoogt. De markt is een prima heid? Heeft niemand ooit gedacht aan een instrument voor de verdeling van bepaalde publiek ratingbureau, zoals de ecologisten goederen binnen een democratisch kader. voorstellen? Maar losgelaten is het een roofdier. Dit wordt duidelijk als we kijken naar Ontploffen de werking van de financiële markten. Een De tweede observatie houdt verband met drama dat zich ontvouwt in drie bedrijven. ons economisch model. Dit gaat uit van Het eerste bedrijf situeert zich in de hoog- concurrentie: elk land moet zo goedkoop tijdagen voor de financiële crisis: de orgie mogelijk zoveel mogelijk produceren en van de jaren negentig. Toen leek risico een exporteren. Dit is natuurlijk een illusie: als belachelijk woord in de financiële wereld één land meer exporteert dan het consu- en werd er dus veel te veel en te goedkoop meert, zal een ander land meer moeten krediet verschaft. Men dacht dat de waarde importeren. Iemand moet de goederen dus van huizen en aandelen alleen maar kon kopen met een negatieve betalingsbalans stijgen. Van ratingbureaus hebben we toen tot gevolg. We kennen deze discussie op de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de De Griekse tragedie en het Duitse drama 43

mondiaal vlak: Amerika is boos op China euro! We lenen hen dus geld zodat ze onze de kraan open. Financiële markten moeten omdat deze haar munt zo goedkoop houdt. wapens kunnen kopen! En dan verdienen een democratische sturing en controle krij- Daardoor exporteert China veel meer dan we ook nog eens op de lening: we lenen de gen. De economie van ‘steeds meer’ moet het invoert uit Amerika, het gebrek aan Grieken geld tegen een hogere rentevoet evolueren naar een model waarbij welvaart evenwicht in de betalingsbalans tussen de dan waaraan wij het geld zelf lenen. Een zonder materiële groei mogelijk wordt. twee mondiale grootmachten maakt het prangend voorbeeld van het totaal gebrek Europa kan het voortouw nemen door huidige model instabiel. In Europa zitten aan solidariteit binnen Europa! te evolueren van een gemeenschap waar de we met een vergelijkbare situatie: Duitsland aangezien ook het Duitse model geen vrije concurrentie centraal staat, naar een heeft door het beknotten van de lonen en oplossing biedt, heeft Europa geen enkele Europa van samenwerking en solidariteit. het flexibiliseren van haar arbeidsmarkt manier om landen in zware problemen te Na een halve eeuw is het hoog tijd voor een haar export tot ongekende hoogte opge- helpen. Neem Spanje dat een hoge werk- nieuwe verklaring van Schuman. dreven. Half maart vroeg de Franse minister loosheid kent. Het land voert een deugdelijk = van Financiën Lagarde zich terecht af of de financieel beleid waardoor het vóór de crisis harde druk op de loonkosten in Duitsland een begrotingsoverschot kende. Na de crisis wel een duurzaam model vormt. Er is dus veranderde dat onvermijdelijk in een serieus niet alleen de Griekse tragedie van immense tekort. De regels van Europa verplichten overheidstekorten, er is ook het Duitse Spanje te snijden in haar uitgaven. Dat zal drama van steeds meer te willen exporteren de werkloosheid nog verder opdrijven. bij relatief goedkope lonen. Naarmate haar economie vertraagt, zal het Zoals Koen Haegens in de Groene ook steeds moeilijker worden de Spaanse Amsterdammer opmerkt, profiteert Duits- begroting gezond te maken. land twee maal van zijn positie binnen de Zoals Martin Wolf in de Financial Times euro. Mocht de D-mark nog bestaan, dan schrijft, kan het opkrikken van de competi- was deze al lang de hoogte in geschoten viteit van de Zuid-Europese landen enkel via zodat de Duitse producten duurder zouden een daling van de lonen, of een hogere stij- zijn. Duitsland houdt een sterke concur- ging van hun productiviteit dan Duitsland. rentiepositie dankzij de zwakkere landen Dit laatste is niet alleen quasi onmogelijk binnen de eurozone. En in deze zone kun- maar ook onwenselijk (de nu al pijnlijk hoge nen zwakkere economieën hun problemen werkloosheid zou helemaal ontploffen). Het niet meer oplossen door het invoeren van huidige economische model verhindert dus competitieve devaluaties (zoals België nog dat Europese landen op economisch vlak deed in 1982). De eenheidsmunt maakt dus naar elkaar toegroeien. dat zuidelijke eurolanden onmogelijk kun- nen wedijveren, laat staan dat ze de meer Dweilen performante noordelijke eurolanden kun- Deze twee observaties houden duidelijke nen bijbenen. Want hun productiviteit fors lessen in voor de toekomst. Ze zorgen er opdrijven zou in deze landen de werkloos- hopelijk voor dat we niet de verkeerde keu- heid nog verder doen ontsporen. Haegens zes maken. Het uitwringen van onze wel- citeert de econoom Peter Bofinger die er op vaartstaten en hun bevolking zal helemaal wijst dat de Duitse export de laatste tien geen oplossing brengen. De verminderde jaar met de helft is toegenomen terwijl de overheidsgaven zullen maken dat de econo- binnenlandse consumptie gelijk bleef: “Als mie het nog moeilijker krijgt en noodzakelij- alle landen in het Europa en de wereld zich ke investeringen in toekomstgerichte secto- zo hadden gedragen, zouden in de wereld- ren verhinderen. Overheden en bevolkingen economie het afgelopen decennium de verplichten de broekriem aan te trekken, zal ­lichten zijn gedoofd”. En als de economie niets veranderen aan de misdadige losban- dat niet zou gedaan hebben, was het wel digheid van de financiële sector. het ecosysteem aarde dat de boeken had In tempore non suspecto stelde het gesloten, met ons erbij. Sternrapport dat de klimaatverandering het Op 13 mei maakte Daniël Cohn-Bendit grootste en meest wijdverbreide marktfalen in het Europees Parlement duidelijk wat dit ooit vertegenwoordigt. Ondertussen ken- gebrek aan handelsevenwicht binnen Europa nen we een tweede voorbeeld van een even concreet betekent. Frankrijk verkocht de massief marktfalen. Om het hoofd te bieden voorbije jaren fregatten en helikopters aan de financieel-economische crisis zijn aan Griekenland. Duitsland sloot een deal er snelle maatregelen nodig. Maar zolang voor de verkoop van zes onderzeeërs. Alles we de architectuur van de neoliberale samen voor een bedrag van vijf miljard wereldorde intact laten, dweilen we met interview door aysel sabahog˘lu redacteur De Helling de Helliπ∆ zomer @º⁄º zomer Helliπ∆ de

44 Power of Puppetry

Evelien Pullens maakt Door de theatertour kregen de tenlanders nauwelijks komen. popentheater met jongeren de kans hun verhaal te Hoe zie je de maatschappelijk re- Willekeur heerst: het leger hoeft vertellen in andere delen van het levantie van je werk op de lange- geen verantwoording af te leggen dorpelingen in Assam land, waar men vaak niet weet wat re termijn? en heeft via special power acts een over hun leven in deze zich in Assam afspeelt. De media “Mijn werk is geëngageerd theater vrijbrief om mensen zomaar op te verzwijgen veel.” en in die zin community art. Ik doe pakken. Er is regelmatig sprake olierijke Indiase deel- aan vredesopbouw via cultuur. Ik van persoonsverwisseling, men- staat, getekend door Wat is de functie van de poppen wil mensen binden en samenbren- sen die ten onrechte beschuldigd in Bijuli? gen, zowel de spelers onderling worden van terrorisme. Tijdens burgeroorlog en mili- “Een pop heeft iets magisch, het als het publiek. Elk theatraal stuk festivals gingen we niet naar de taire repressie. is dood materiaal dat gaat leven. moet tot eenheid leiden. In Assam tempel waar grote groepen men- Met een pop kan je iets vertellen is veel angst en onderling wan- sen bijeen waren omdat we bang en bewaar je tegelijk een zekere trouwen. Om tot een politieke op- waren voor een bomaanslag. De afstand. Vrouwen kunnen een ver- lossing te kunnen komen, moet politie wilde me niet in het dorp Evelien Pullens is theaterdocente, krachting uitbeelden op een sym- je heel basaal vertrouwen weten laten overnachten, daar konden poppenspeelster en kinderboe- bolische manier. Als mensen het te scheppen: dat samenwerking ze me niet beschermen, ze waren kenschrijfster. In samenwerking spelen is het veel pijnlijker, het mogelijk is. Politieke oplossin- bang voor ontvoeringen. Ik heb ze met de Nederlandse organisa- publiek is dan geneigd weg te kij- gen verzin je niet aan de teken- moeten ompraten. Het was een tie Theatre Embassy deed ze een ken. Omdat we poppen gebruik- tafel, die moeten doorleefd wor- gekke ervaring beschermd te wor- poppenspelproject met de lokale ten was het bovendien ook ge- den. Voor de duur van het project den door politie en leger. In het theatergroep Bandungduppa in makkelijker voor vrouwen om mee moesten verschillende mensen dorp waar ik verbleef was geen het dorp Rampur in de provincie te doen. De poppen maakten de van verschillende etnische achter- stromend water, geen vaste te- Assam in Noord-Oost India. studenten zelf van goedkoop lo- gronden met elkaar leren spelen lefoon en soms elektriciteit. Het Eerder initieerde de Theatre Em- kaal materiaal. en elkaar leren vertrouwen, al zijn leger kwam regelmatig controle- bassy een intercultureel theater- Er is bijvoorbeeld een scène waar- er natuurlijk de nodige ruzies ge- ren, soms op de fiets, soms met project in Senegal. Heijermans in een jong meisje een pop in haar weest. Het scheelt dat ik geen lo- jeeps. Zo kwam er een keer een toneelstuk ‘Op hoop van zegen’ hand houdt, waarmee eerder een kale talen beheers, zodat er vooral kolonel zomaar op de proppen. werd uitgevoerd met Senegalese verkrachting door een soldaat in het Engels met mij gecommuni- Die wilde wel eens zien wat wij acteurs om zo een debat aan te werd uitgebeeld. Het meisje huilt, ceerd moest worden. Dat maakte daar deden. Een stoet van solda- zwengelen over de erbarmelijke ze trekt de jurk van de pop uit en dat ik een professionele afstand ten klapte ineens een paar stoel- werkomstandigheden van vissers. breekt door een berg zakken heen kon bewaren. Het vertrouwen ebt tjes uit en met al hun moed speel- waar ze achter stond. Die witte misschien deels weg na afloop, den de spelers onder meer de Wat is de politieke betekenis van zakken worden normaal gebruikt maar de beelden en de herinne- verkrachtingsscène. Die kolonel dit soort projecten? om rijst in te bewaren, maar mi- ring aan het theater blijven be- bleek een sympathieke man. Hij “De projecten in Senegal en in litairen vullen diezelfde zakken staan. De positieve ervaring blijft. gaf toe dat het wel eens gebeurd India hebben zowel een theatrale met zand en gebruiken ze als dek- De studenten hebben allemaal was dat soldaten vrouwen hadden als een politieke kant. Je kunt het king bij het schieten. Ze symbo- nachtmerries van de bomaansla- verkracht, maar dat waren niet een vorm van ontwikkelingswerk liseren dus zowel het voedsel als gen en de vernietiging en bran- zijn soldaten geweest. Met beeld via cultuur noemen, iets wat nau- het leger. Dat meisje met die pop den in hun dorpen. Dat zijn sterke en emotie lukt het om de mens in welijks gebeurt. Het is daarom is een beeld van zelfbevrijding dat beelden, hun angst blijft op die de bezetter aan te spreken. Sinds een slechte zaak dat Theatre Em- iedereen begrijpt. manier in stand. De deelnemers dit voorval is het contact van de bassy geen subsidie meer krijgt Ook laten we een toespraak zien zeiden dat dit project hen altijd dorpelingen met het leger aan- vanuit het medefinancieringsstel- van de president van India over zal bijblijven. Het is een tegen- zienlijk verbeterd.” sel. Het doel van het project The corruptie. De pop die de president beeld, een tegenervaring naast de = Power of Puppetry was om acteurs moest voorstellen, werd steeds traumatische ervaring. Ik gebruik van verschillende bevolkingsgroe- door een andere speler overgeno- heel weinig woorden in mijn spel, pen en kasten bij elkaar te bren- men en die hield dan dezelfde toe- wat ook wel moet in een gebied Zie: www.theatre-embassy.org gen en tegelijkertijd jonge men- spraak in een andere taal. Daar- met zoveel verschillende talen. www.evelienpullens.nl sen op te leiden in beeldend thea- mee lieten we zien dat de taal wel- We werkten eerder met beelden www.stijndecorte.com ter. De voorstelling Bijuli (bliksem/ iswaar verschillend is, maar het en emoties dan met woorden. Die energie) is gebaseerd op zowel soort politiek leiderschap niet. verstaat iedereen.” Hierna: foto’s van Stijn Decor- krantenberichten als persoonlij- Dat tastte de geloofwaardigheid te. Hij documenteerde de voor- ke ervaringen van de deelnemers van politici aan. Door poppen te Is de angst die er heerst voor jou stelling ‘Bijuli’ die ­Pullens met bij bomaanslagen, plunderingen gebruiken wordt het mogelijk der- als buitenstaander invoelbaar? theater­groep ­Bandungduppa op en verkrachtingen door het leger. gelijke kritiek te uiten.” “In Assam en Manipur mogen bui- de planken bracht.