Z Z P de  �   Helliπ∆ � €, � kwartaalblad voor linkse politiek

inhoud Helliπ∆ de De Helling, jaargang 24 nr 2 — zomer 2011

Hristina Tasheva verliet thema : zzp 3 zomer @º⁄⁄ zomer Bulgarije op zoek naar een 6 betere ­toekomst en overleefde Linde Gonggrijp: “Organiseer solidariteit opnieuw” in Nederland door middel van Interview met directeur FNV Zelfstandigen — Erica Meijers en Arno Uijlenhoet schoonmaakwerk. Op een 10 ­gegeven moment begon ze de Outsiders en ondernemers twee werelden waarin ze zich Voor een actieve arbeidsmarktpolitiek — Kees Vendrik bewoog te ­fotograferen. 14 De illusie van de creatieve zzp’er “Het recht om vrij te reizen door Het is niet zo leuk als links denkt — Anders Pedersen de EU-landen zonder het recht 16 te hebben om te werken creëert Duizendpoot in de GGZ slavernij. Een grote zwarte markt Ervaringen uit een psychologenpraktijk — Bert Vendrik voor tweede hands mensen 22 wordt geschapen. Hun ‘zwart Humanisme in de praktijk werk’ wordt als criminaliteit Huishoudelijk werker en eigen baas — Sjoukje Botman beschouwd. 24 In de fotocollage fotografeerde Het Los Angeles model ik mijzelf als een silhouet, Hoe het ook zou kunnen — Sarah van Walsum onherkenbaar, verborgen, in 30 zwart, maar tegelijkertijd als Selfmade man iemand wiens persoonlijkheid De zzp’er als guerillastrijder — Leonhard de Paepe er niet toe doet. Handelend. 34 Iemand huurt iemand om werk Bruto Nationaal Geluk in het duister te verrichten. Wie Zelfstandig naar een ontspannen samenleving — Roos Wouters is het gelukkigst in deze situatie? Misschien degene die de kans heeft om te werken en te dromen — 38 van een toekomst met een ‘beter Halsema’s vrijheid leven’? Het moet moralistischer — Dick Pels Op het omslagbeeld stel ik de 43 vraag of deze toekomst illusie is Tussen halve revoluties en hele waarheden of werkelijkheid? Mijn hoop en De wereld faalt in het Midden-Oosten — Annie van de Pas verlangens zijn mijn vrienden, en 44 tegelijkertijd mijn vijanden.” Kernenergie De mythe van de renaissance — Bas Eickhout

beeldbijdragen Zelfportretten van zzp’ers Hristina Tasheva 1,2 — Peter Valckx 5 — Farhad Foroutanian 8 — Eva Hilhorst 13 Bernice Siewe 19 — Philippe McIntyre 20 — Herko van Eerden 30 — Hapé Smeele 34

Prostituees getekend door Joppe van Dijk 46

rubrieken Menno Hurenkamp in Moskou 9 — Verder lezen 36 — WB bericht 42

e Helling.e ,  € ): ):   2  Utrecht

t.n.v. tijdschrift t.n.v. d ,   zomer  · ,    EricaMeijers nr  ·

­ matischvoor één jaar verlengd.  gmail.com % recycled%  

@ StichtingWetenschappelijk 

,  

Drukkerij Raddraaier -     DeHelling iseen tijdschrift over politiek cultuur& Jaargang Lossenummers: € Jaarabonnement:€ Jongerenabonnement (t/m Gironummer: Nietvoor januari1 opgezegde abonnementen wordenauto    MarijntjeDenters IrisvanDomselaar BasEickhout MariusErnsting AetzelGriffioen HeleendeJonge vanEllemeet HermanMeijer FaridTabarki OlavVelthuis  MarkSchalken deRuimte/ ontwerpers    BureauGroenLinks  Postbus tel dehelling www.dehelling.net “Ik kan een somber verhaal houden over groep geen regelingen getroffen moeten de onzekerheid die ik heb als zelfstandige, worden. Er is een onacceptabele tweede- maar ook een vrolijk over de vrijheid die ling op de arbeidsmarkt ontstaan tussen het me geeft”, aldus fotograaf Peter Valckx goed beschermde werknemers in loon- bij zijn zelfportret op de pagina hiernaast. dienst en sappelende zzp’ers zonder soci-

Dit is het lied dat overal klinkt als je met ale zekerheid. zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) Links is verdeeld over de vraag of en spreekt, en daarover gaat het dus ook in hoe de zzp’er moet worden bijgestaan. deze Helling: de onzekere en vaak ronduit Deze Helling getuigt van die verschillende slechte situatie wat betreft inkomen, pensi- visies en hoopt zo bij te dragen aan dit oen, arbeidsongeschiktheid etc. versus de debat, dat in feite om veel meer gaat dan vrijheid en flexibiliteit van de zzp’er. ‘alleen’ om de zelfstandigen. Fundamentele

Het aantal zzp’ers in Nederland is de uitgangspunten van de samenleving staan laatste jaren fors gegroeid, volgens het op het spel, zoals de verhouding tussen

CBS van 400.000 in 1996 naar 630.000 collectief en individu en tussen vrijheid en in 2009. En die groei gaat door, ondanks solidariteit. het feit dat het vooral deze groep is die Begin twintigste eeuw noemde

– samen met andere ‘flexwerkers’ – de Sigmund Freud in Das Unbehagen in der klappen van de economische en financiële Kultur de moderne beschaving een com- crisis heeft opgevangen. Dagblad Trouw promis tussen vrijheid en zekerheid, waar- meldde onlangs dat een groeiend aantal bij individuele vrijheid wordt opgeofferd ten zzp’ers een beroep doet op schuldhulp. behoeve van veiligheid. Aan het eind van

Het klassieke beeld van de onderne- die eeuw constateerde Zygmunt Bauman mer als de stoere selfmade man die geen dat de situatie nu andersom is: alles moet bescherming wenst bestaat nog steeds, wijken voor de individuele vrijheid. De maar er zijn steeds meer mensen die min vraag is, of de sappelende zzp’er daarmee of meer gedwongen voor het ‘vrije bestaan’ gediend is. te kiezen. De discussie is dan ook in alle hevigheid losgebarsten of er voor deze Erica Meijers Ook de Helling werkt veel met zzp’ers: journalisten, illustratoren en fotografen.

Onze ‘vaste’ freelancers maakten voor dit nummer een portret van zichzelf als zzp’er.

Peter Valckx (zelfstandig– zelfstandig sinds sinds 1993) 1993

“Ik kan een somber verhaal vertellen over de onzekerheid, de toenemende druk, de neerwaartse spiraal in honorering en de overkill aan fotografen sinds de digitalisering, die de drempel om te fotograferen enorm heeft verlaagd. Maar ik wordt ook vrolijk van de grote voordelen: de vrijheid, de vele plekken waar jeik kom,komt, de flexibiliteit en de waardering die ik krijg. Ik ben een tijdje in loondienst geweest als fotograaf en merkte dat mijn motivatie minder werd: je komt in een hiërarchisch systeem en moet meedraaien in een vergadercircuit. Ook werd ik er onrustig van steeds op één plek te moeten blijven. Nu ik door dezelfde mensen als zelfstandige wordt ingehuurd heb ik meer autonomie en meer autoriteit. Ik werk voornamelijk als portretfotograaf en maak daarnaast reportages: het wordt pas interessant als er mensen in voorkomen. Ieder portret is in feite een zelfportret, een reflectie over een persoon. Ik houd me graag wat op de achtergrond en laat de wisselwerking tussen mij en de persoon zijn werk doen, al let ik natuurlijk wel op licht en sfeer. Je probeert in korte tijd een concentratie op te bouwen waardoor mensen hun aanvankelijke pose loslaten en zich openen. Die afstand en diepte, die een portret een gelaagdheid geeft, is ook in mijn zelfportret aanwezig.” erica meijers hoofdredacteur De Helling & arno uijlenhoet zelfstandig ondernemer en voorzitter Groen Onderneemt!, de ondernemerswerkgroep van GroenLinks de Helliπ∆ de

6 zomer @º⁄⁄ zomer Linde Gonggrijp: “Organiseer solidariteit opnieuw”

In de discussie over de tweede- FNV Zelfstandigen is twaalf jaar gele- ze de grootste belangenbehartiger van zelf- ling op de arbeidsmarkt krijgt den opgericht vanuit de gedachte dat de standigen in Nederland. Daarnaast bestaat vakbond er ook moet zijn voor mensen die nog het Platform Zelfstandige Ondernemers de vakbeweging vaak het ver- ofwel bewust kiezen voor de risico’s van het (PZO), die ook een zetel in de SER heeft. wijt alleen op te komen voor zelfstandig bestaan, ofwel na het vergeefs Linde Gonggrijp: “Wij fungeren als waak- zoeken naar een baan voor een leven als hond binnen de FNV door erop te wijzen dat werknemers met een cao en de zzp’er kiezen. Veel van deze zelfstandigen er naast werknemers ook nog andere men- belangen van zzp’ers te nege- hebben wel degelijk behoefte aan onder- sen zijn wiens belangen behartigd dienen te steuning en solidariteit. FNV Zelfstandigen worden. ren. Linde Gonggrijp zet zich als beschouwt de zelfstandige als een profes- En natuurlijk, als het gaat over de AOW of directeur van FNV Zelfstandigen sionele kenniswerker, een ondernemer die de pensioendiscussie, moeten wij binnen voor eigen rekening zijn/haar arbeid, kennis de FNV wel eens ‘joehoe’ roepen, ‘de zelf- wel voor hen in. Ze bevindt zich en ervaring aanbiedt. De zelfstandige vereni- standigen zijn er ook nog!’ Maar het feit dat vaak tussen twee vuren. ging binnen de FNV richt zich daarbij vooral we zoveel leden en een SER zetel hebben, op adviezen, juridische dienstverlening en helpt wel. De discussie is niet altijd gemak- de versterking van ondernemerschap. Maar kelijk, omdat de FNV voornamelijk vanuit het behalve de individuele belangenbehartiging perspectief van mensen met een vaste baan probeert de vereniging ook collectieve rege- kijkt, maar de vakbond zal zich op dit punt lingen te treffen en invloed uit te oefenen op moeten vernieuwen, want er zijn steeds wet- en regelgeving via politieke lobby en in meer mensen die op een andere manier wer- de Sociaal Economische Raad (SER). 35.000 ken.” FNV leden zijn zelfstandig en daarmee zijn

Foto: Peter Valckx de Helliπ∆ de

7 Linde Gonggrijp: “Organiseer solidariteit opnieuw” @º⁄⁄ zomer

Onlangs was er een conflict tussen de FNV versnipperd. En ook de sociale zekerheden “Het is de kunst mensen binnenshuis ervan Bondgenoten en de top van de FNV over flexi- zijn te rigide opgebouwd in die twee pijlers. te overtuigen dat we de zaak niet willen bilisering. Dit bevestigde het beeld dat de Daar zou meer flexibiliteit in moeten wor- afbreken, maar dat we á la Schumpeter via typische ‘vakbondsman’, georganiseerd in FNV den aangebracht. Daarmee moeten we denk creatieve destructie naar nieuwe wegen Bondgenoten, vooral de rechten en privileges ik niet naar een Angelsaksisch model, maar zoeken. Wij zijn nergens tegen, maar juist van de zittende werknemers verdedigt en de naar een nieuwe manier van organiseren van ergens voor. Daar is vertrouwen voor nodig mensen die daar buiten vallen als concurren- solidariteit’. en overtuigingskracht. Dat is inderdaad een ten beschouwt. Heeft u daar intern ook last hele klus. Een voorbeeld is de discussie over van? Wordt de positie van FNV Zelfstandigen Binnen GroenLinks is het Scandinavische model de zelfstandigenaftrek, die gunstig is voor bemoeilijkt door FNV Bondgenoten? steeds populairder geworden. In dit model staat zelfstandig ondernemers met een relatief “Onlangs bij een Europese discussie over werkzekerheid voorop in plaats van baanzeker- laag winstinkomen, maar die nadelig uitpakt zelfstandigen werd mij weer duidelijk dat heid. Waar staat FNV Zelfstandigen in deze als je net boven een bepaalde grens komt.” de ‘diehard’ FNV-er hard nodig is voor de discussie? onderkant van de arbeidsmarkt. Maar de “Daar zijn wij het mee eens: werkzekerheid Vanwege deze kunstmatige grens, die zzp’ers FNV moet er wat mij betreft ook zijn voor de boven baanzekerheid. Het uitgangspunt juist vaak hindert om te groeien, heeft kinderen en kleinkinderen van de leden. Zij is dat iedereen die arbeid aanbiedt op de GroenLinks voorgesteld om fiscale regelingen verkeren in een andere situatie en daar heeft arbeidsmarkt, of het nu gaat om uitzend- voor zelfstandige ondernemers te koppelen de typische vakbondsman onvoldoende oog krachten, werknemers of zelfstandig pro- aan de omzet en winst van de onderneming. voor. Van de FNV-leden is veertig procent fessionals, toegang krijgt tot een basis aan Daarmee krijg je een proportioneel systeem. lid van FNV Bondgenoten, dat is dus niet scholing en gebruik kan maken van basale Wat vindt u van dit idee? de hele FNV. Natuurlijk is er wel sprake van voorzieningen, zoals bijvoorbeeld een ver- “Een mooi idee. Maar als je het zo bot wrijving en botsen we wel eens met het zekering tegen arbeidsongeschiktheid. Dat brengt, wordt het een strijd. Beter is het om gestaalde kader. Er zijn aan de andere kant is in het belang van de maatschappij als de discussie te voeren over de vraag wat wij ook zelfstandige ondernemers die niet blij geheel. Wil je meer dan die basis, dan moet er als FNV van vinden dat veertig procent zijn dat wij onderdeel uitmaken van de FNV. je daarvoor betalen en mag je zelf kiezen hoe van de zelfstandig ondernemers een winst- Maar wrijving geeft ook glans. Ik denk dat je het wilt. Wij zijn voor die keuzevrijheid. inkomen heeft van minder dan tienduizend het juist goed is dat wij bij de FNV horen, De kracht van het Rijnlandse overlegmo- euro. Voer je deze discussie dan krijg je veel omdat wij zo van binnenuit discussies kun- del is wel dat geen enkele groep buiten de meer handen op elkaar voor aanpassing van nen aangaan. Ik geloof in collectiviteit vanuit boot valt. In tegenstelling tot het model in het fiscale model. Je moet het toch presente- de gedachte van het welbegrepen eigenbe- Amerika, waar grote groepen onverzekerd ren als een zoektocht naar een oplossing.” lang en daarom denk ik dat we bij de vak- wonen en werken.” bond goed zitten. De FNV kan niet om de Als het gaat om de oplossingen die u voorstelt, veranderingen op de arbeidsmarkt heen, Links en de vakbeweging zijn van oudsher bestaat wel de indruk dat FNV Zelfstandigen net zo min als om de vergrijzing. Ze moet bondgenoten. Maar de relatie is flink bekoeld de zelfstandige professional toch blijft zien als een nieuwe visie op solidariteit ontwikkelen. sinds GroenLinks van mening is dat je in rech- werknemer, in tegenstelling tot een vereniging Solidariteit is in Nederland heel erg geïnsti- ten van werknemers met een vast dienstver- als PZO. Klopt dat? tutionaliseerd. Het is moeilijk in beweging te band moet snijden ten gunste van meer rechten “Zeker niet. Wij kiezen wel degelijk voor de brengen. Maar voor FNV Zelfstandigen is dat voor zzp’ers en andere flexwerkers. Vind u dat keuzevrijheid van de zelfstandige onderne- de zoektocht waar het om gaat.Wij zijn de ook? mer. Maar anders dan PZO willen wij wel verkenners op de arbeidsmarkt.” “Jazeker. Neem bijvoorbeeld de ontslagver- zoeken naar collectieve mogelijkheden. goedingen: het geld daarvoor zou ik veel Bijvoorbeeld voor zelfstandigen om stortin- Die geïnstitutionaliseerde solidariteit maakt liever besteden aan scholing, zodat mensen gen te doen voor arbeidsongeschiktheid en onderdeel uit van het Rijnlandse model van daarna weer gemotiveerd aan de slag kun- pensioenen (fiscaal gezien in de tweede pij- overleg tussen werknemers en werkgevers. Is de nen. Nu houden die enorme ontslagvergoe- ler). PZO wil dat overlaten aan de markt (de toename van flexibel en zelfstandig werk uitein- dingen mensen gevangen in een ‘gouden derde pijler). Wij willen de FOR (De fiscale delijk niet een bom onder dat duale model? hangmat’. Mensen stappen desondanks vaak oudedagsreserve) ombouwen tot een rege- “Kijkend naar andere Europese landen, uit al die veiligheid, omdat de traditionele ling waarin je moet storten, om in aanmer- moeten we blij zijn dat hier de verschil- arbeidsrelatie voor hen niet meer werkt: king te komen voor een aftrekpost. Wil je lende inzichten bij elkaar worden gebracht in zij zijn de arbeidsorganisatie ontgroeit met dat niet, dan hoeft het niet, maar dan heb je overleg. Dat geeft namelijk invloed aan alle haar vaste kantooruren, haar controle en ook geen fiscaal voordeel. Het gaat erom te betrokken partijen en daar heeft iedereen haar rigide cao. De cao is te veel een insti- stimuleren dat mensen reserveringen voor die in Nederland arbeid verricht voordeel tuut geworden: het haalt de zeggenschap bij hun pensioen doen. Dat betekent niet dat van. Wel vind ik dat het model te rigide is mensen weg en stuurt niet op de inzetbaar- wij een pensioenfonds voor zelfstandigen opgedeeld in twee kampen, de werkgevers heid van mensen. We moeten dus op zoek willen, maar we zijn ook niet ten principale en de werknemers. Je zou moeten uitgaan naar een nieuwe visie op de arbeidsmarkt, tegen fondsen. De markt biedt de zelfstan- van drie groepen: werkgevers, werknemers ook binnen de FNV. Anders loopt alles vast.” digen tot op heden namelijk nauwelijks iets en zelfstandige professionals. De uitzend- betaalbaars. Wij zoeken tussenwegen. Wij krachten reken ik dan tot de werknemers. Is deze ‘zoektocht’ naar een nieuwe visie niet zijn niet tegen nieuwe vormen van collecti- Voor de zzp’ers zou er ook één belangen- gewoon een keiharde strijd die u met de top en viteit.” behartiger moeten zijn, nu is het helaas de bonden van de FNV moet voeren? “Wanneer de bestaande vakbonden inzet-

Foto: Peter Valckx de Helliπ∆ de

8 Linde Gonggrijp zomer @º⁄⁄ zomer

ten op het ontwikkelen en behouden van kennis, binnen en buiten hun organisaties, al dan niet in allerlei netwerkverbanden, dan voorspel ik een veel positievere toekomst. Zeker dan kunnen we de FNV meenemen in een nieuwe visie op de arbeidsmarkt en toe- groeien naar één organisatie die de belangen van zelfstandige professionals behartigt. In een nieuwe netwerkeconomie moeten we ervoor zorgen dat iedereen aangehaakt blijft en dat we op een flexibele manier kansen gaan benutten. Daar ligt de uitdaging voor de toekomst. Een voorbeeld hiervan zie je al rondom Brainport Eindhoven, waar zelfstan- dige professionals, hoog en laag opgeleid, samenwerken met het bedrijfsleven en de overheid.”

Tot slot: er is ook een andere kant aan de groei van het aantal zelfstandigen. Op een flexibele arbeidsmarkt zonder basale ondersteuning ligt uitbuiting om de hoek. Hoe kijkt FNV Zelfstandigen daar tegenaan? “Je moet wel duidelijk onderscheid maken tussen enerzijds flexwerkers, uitzend­ krachten en medewerkers met nul uren- contracten en zelfstandigen anderzijds. Wij richten ons op de professional die op basis van eigen motivatie of na langer zoeken naar een baan toch maar de keuze maakt voor zelfstandig ondernemerschap. Bij die eerste groep hebben we te maken met een heel andere categorie, de outsiders, de werk­ nemers aan de onderkant van de arbeids- markt. FNV Bondgenoten moet aan deze groep aandacht besteden. Daar zijn zij nou voor. Op de postmarkt, in de koerierssector e.d. wordt zelfstandig ondernemerschap eigenlijk misbruikt. Dat tast ook het imago van zelfstandig ondernemerschap aan. Deze mensen zijn geen ondernemers; zij hebben in de meeste gevallen maar één opdracht- gever en rijden in de bedrijfskleding van die opdrachtgever rond. Dat zij vaak niet bij een vakbond zijn aangesloten moet de FNV Bondgenoten zich aanrekenen.” “Als je kijkt naar de organisatiegraad van de FNV maakt ik me best zorgen. Je vraagt je soms af, waar staat de FNV over twintig jaar? Ook de pensioendiscussie werd door een relatief kleine groep gedomineerd. Het valt bijna niet meer uit te leggen waar dit nog over gaat. Want pensioenen gaat over het organiseren van solidariteit. En wie is nu soli- dair met wie? Zijn de vijftig plussers nog wel solidair met de jongere? Het is daarom heel fijn als andere FNV bonden deze discussie met ons voeren. Want de wet van het grote getal werkt ook binnen de FNV.” = Flexibel is meegaand Farhad Foroutanian – zelfstandig sinds 1988

“Ik heb altijd gewerkt, vanaf mijn 19e als freelancer. Ik vond het altijd fijn zelfstandig te zijn, maar het is zeker niet een makkelijke manier om te werken. Je heb een soort vrijheid, maar niet altijd en niet helemaal. Als zzp’er moet je

constant blijven leren, je kwaliteit verhogen en je grenzen overschrijden. Dat kost Helliπ∆ de veel energie en tijd. Maar het is de moeite waard. Bijgaand zelfportret zou ik de titel mee kunnen geven: ‘altijd op weg naar het strand’. We zijn altijd onderweg, en zullen nooit daar aankomen waar we voor altijd blijven en thuis zijn.” 9 zomer @º⁄⁄ zomer

Als ik ergens niet soepel op reageer, maar de middenklasse arbeid. De schappen dan op flexibiliteit. En zeker niet wanneer van de supermarkt moeten ook in de toe- linkse mensen er over beginnen. Een jaar of komst handmatig gevuld. Maar het beoorde- vijftien geleden toeterden aanhangers van de len van verzekeringsaanvragen of medische ‘Third Way’ het van de daken. Tegenwoordig indicaties kan een computer prima af, al dan mag GroenLinks graag een flexibel geluidje niet bediend door een Chinees of Indiër. Het maken, alsof dit een nieuwe uitvinding is. Maar is routine die in de moderne arbeidsmarkt de riedel is allang bekend: de wereld om ons onder druk staat, niet de mate van scholing. heen rukt op, computers,machines en Chine- (Inzicht gestolen van de econoom Paul Krug- zen nemen het handwerk over. Er is maar één man.) Niet de VMBO’ers, maar de MBO’ers antwoord: weg met de zekerheden, levens- en de HBO’ers raken in de knel. Iedereen zo lang van baan veranderen en zolang we maar hoog opleiden dat niemand meer routinema- flink in onderwijs investeren komt het allemaal tig werk hoeft te doen, voert vooral de onder- goed. Onderwijs, kennis, kiezen, zelf onder- linge concurrentie op. Of dat diplomajagen zin- handelen, zelf doen. Levenslang alles nieuw en vol is, moet misschien het onlangs afgetreden beter en dood aan de FNV. Dan volgt alsnog de bestuur van de Hogeschool InHolland vertel- emancipatie die via de arbeidersrevolutie nooit len. gelukt is. Op dit punt aangekomen heb ik alle hoon Drie vragen. verzameld die D66, GroenLinks, de eenmans- Welke flexibiliteit? Ga eens rond 07h30 beweging Ewald Engelen en het ooit zo veel- op de A12 rondrijden. Of bestel om 08h00 belovende Alternatief voor Vakbond van Mei een koffie op Utrecht Centraal. Het overgrote Li Vos kunnen mobiliseren. Ik wil toch zeker gedeelte van de mensen heeft helemaal geen niet de oude, asociale, witte, dikke, kale, heb- flexibele baan. Men werkt van negen tot vijf, berige, luie mannen die profijt trekken van een decennia lang bij dezelfde werkgever. Er zijn niet-flexibele verzorgingsstaat verdedigen? De hooguit driehonderdduizend mensen in Neder- mensen die al een huis en een pensioen heb- land die op zondagavond werken, rekende de ben? Ik wil toch zeker gelijk optrekken met de econoom Paul de Beer eens voor. (En ik denk jonge, zelfbewuste, snelle, knappe jongens en dat ik ze allemaal ken.) Wil men Nederland meisjes van de toekomst? Die nog allerlei risi- écht flexibel maken, dan is een deltaplan aan co’s moeten nemen? Ik wil toch geen sukkel tsunami’s van soepelheid nodig. Maar eerst de zijn? tweede vraag. Ach. Als die boze FNV’er van 60 mijn groot- Flexibiliteit voor wat? De retoriek van ver- ste vijand is – wie of wat zie ik dan over het andering dient vooral de instituties die zich hoofd? De tegenstelling tussen flexibel en star er van bedienen, zo laat de socioloog Richard lijkt me typisch het product van het gedere- Sennett in zijn werk mooi zien. ‘Oh wat fijn, guleerde kapitalisme (‘gokken met geld van dat mijn werknemers flexibel zijn.’ Mensen anderen’) dat ons de huidige crisis gaf. Flexibel worden niet gelukkig van het voortdurend ver- is vooral meegaand. Als het star is om op de anderen, of het nu van baan of van huis of flexibiliteit van het uitzendwerk te mopperen, van wat dan ook is. Mensen houden van wor- als het star is de flexibiliteit waarmee werkge- tels. Dat er liberalen zijn die daar om moeten vers landen en daarmee voormalige werkne- lachen, betekent niet meer dan dat er slecht mers verlaten tegemoet te treden met een eis geïnformeerde liberalen zijn. En dan is er nog van een minimuminkomen, dan lijkt me dat de derde vraag. het soort starheid waar je huizen op bouwt in Flexibiliteit voor wie? Computers en Chine- plaats van mee vergokt. zen vervangen niet de laaggeschoolde arbeid, =

Flexibel isMENNO meegaand HURENKAMP UIT MOSKOU KEES VENDRIK oud Tweede Kamerlid GroenLinks, lid Algemene Rekenkamer de Helliπ∆ de

10 zomer @º⁄⁄ zomer Outsiders & ondernemers

Steun aan zzp’ers en andere outsiders bijvoorbeeld de scheepswerven dicht, verdween de tex- tielindustrie en maakte Nederland de omslag van een indu- op de arbeidsmarkt was de inzet van het striële naar een dienstensamenleving. Honderdduizenden mensen kwamen op straat te staan. Maar de overheid en de document Vrijheid Eerlijk Delen in 2005. vakbeweging bemoeide zich daar niet mee; het werd als een van god gegeven feit geaccepteerd. In ruil daarvoor is Ne- Sindsdien woeden er in GroenLinks felle derland met enkele andere West-Europese landen voorop gegaan in een zeer actief beleid van sociale zekerheid. discussies. Kees Vendrik, zelf een hartgrondig Sinds de crisisjaren van begin twintigste eeuw bestonden al enkele sociale wetten, maar vanaf 1945 was er sprake van voorstander van de voorstellen, pleit voor een een explosie aan sociale wetgeving: ouderdomspensioen, de WAO, de AAW, de nabestaandenwet etc. Alle politieke actieve arbeidsmarktpolitiek. partijen steunden deze uitbreidingen. Feministische en andere progressieve economen von- den de combinatie van een passief arbeidsmarktbeleid en een zeer actief sociaal zekerheidsbeleid een slechte zaak. Juist op de arbeidsmarkt vindt uitsluiting plaats en ontstaat Bij de oprichting van GroenLinks in 1990 beston- ongelijkheid, en juist daar kun je de situatie van mensen dus den er drie tradities op het gebied van sociale politiek. Ten verbeteren. Je moet niet afwachten tot de consequenties eerste die van het basisinkomen, afkomstig uit de PPR en van de scheve verhoudingen op de arbeidsmarkt zich aan- deels uit de EVP. Vanaf de jaren zeventig werd er funda- dienen bij de poorten van de sociale zekerheid. Dan ben mentele kritiek geleverd op het arbeidsbestel en de dwang je te laat. In de Scandinavische landen werd veel sneller tot werk. Het ging om het recht op luiheid en een zeker geïntervenieerd op de arbeidsmarkt. Het waren niet voor inkomen. De overheid moest zorgen voor een basisinkomen niets de feministen die dit voorstonden. Goede zwanger- op het minimum, omgerekend zo’n zeven à achthonderd schapsverlofregelingen zijn prachtig, maar de fundamentele euro: dat zou mensen werkelijk vrij maken. Er is binnen ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en tussen hoger GroenLinks nooit een meerderheid geweest voor zo’n echt en lager opleiden ontstaat op de arbeidsmarkt en die moet ongetoetst basisinkomen. Maar de traditie heeft wel velen je daar dus corrigeren. Dan gaat het om maatregelen als geïnspireerd en is ook steeds weer op de een of andere arbeidstijdenwetgeving, afgedwongen verlofregelingen, wijze terug gekomen. meer flexibiliteit voor werknemers etc. Die traditie is binnen De tweede traditie was verbonden met een deel van de GroenLinks steeds belangrijker geworden. In 2005 leidde PSP, maar zeker ook met de CPN. Dat is die van het Rijn- het tot het beruchte stuk Vrijheid eerlijk delen. landse model, een gedachtegang over de moderne sociale Tot 1998 (toen ik Kamerlid werd) hielden die drie tra- markteconomie die ook populair was binnen delen van de dities elkaar redelijk in evenwicht. Er was een flirt met het PvdA en zeker binnen de vakbeweging. Het ging om sociale basisinkomen, er was de doorgaande lijn van het Rijnlandse strijd binnen de kaders van de markteconomie. De vakbe- model en er was groeiende kritiek hierop vanuit de Scan- weging was daarbij een strategische bondgenoot van de dinavische traditie, die ingaat tegen een aantal gevestigde politieke partij. Men wilde concrete verbeteringen krijgen belangen binnen dit model, met name rond de WW en het voor mensen die het moeilijk hadden: werklozen, arbeidson- ontslagrecht. geschikten en onderbetaalden. Je zou kunnen zeggen dat binnen GroenLinks Paul Rosenmöller bij zijn komst in 1989, Je kunt ook op een andere manier naar die drie tradities kij- tot dan toe vakbondsbestuurder in de haven van Rotterdam, ken. Waar gaat het nu uiteindelijk om? Ik onderscheid twee de verpersoonlijking van het Rijnlandse model was. hoofddoelen, die nog altijd zijn ontleend aan de Verlichting De derde traditie tenslotte dateert van de laatste twaalf van eind achttiende eeuw: vrijheid en gelijkheid. Bij het jaar: de Scandinavische. Die werd vooral ingebracht door basisinkomen en de Scandinavische traditie is vrijheid het feministische economen binnen GroenLinks. Ze probeerden belangrijkste motief. In feite is vrijheid geen liberale term, daarmee een breuk te forceren in het bestaande Neder- maar een klassiek links begrip. Het is misschien wel het landse beleid. hoogst bereikbare goed, leven zoals je het zelf wilt. Om die Om duidelijk te maken waar het hen om ging, moet ik vrijheid te borgen heb je gelijkheid nodig, en die hoort meer een uitstapje maken naar de ontwikkeling van het sociale bij het Rijnlandse model. Veel sociale bewegingen in de model in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog. Er jaren zeventig waar GroenLinks uit voort komt, formuleerden is toen – niet formeel, maar wel feitelijk – een sociaal ak- hun strijd in termen van gelijkheid: feministen, migranten, koord gesloten tussen werkgevers en werknemers. Daarbij homo’s. De enige manier om vrijheid en gelijkheid te ver- kregen de werkgevers volledige zeggenschap over arbeid delen is door de solidariteit centraal te stellen. Dat is altijd en arbeidsmarkt: hoeveel arbeid er werd gecreëerd en wie een van de grondvesten van onze sociale politiek geweest. daarop werd aangenomen was uitsluitend een zaak van We gaan dus uit van de elementaire notie dat het inkomen werkgevers. De vakbeweging had er geen invloed op en van mensen vaak een toevalligheid is. Onze talenten zijn de overheid bleef op grote afstand. Er is in Nederland een ons toegevallen, daar hebben we niets voor hoeven doen. traditie van passief arbeidsmarktbeleid. Dat betekent dat En of we die talenten al dan niet kunnen verzilveren in onze de overheid zich in perioden van crisis en herstructurering samenleving, is ook grotendeels toeval. Als we in een armer afwachtend opstelt. In de jaren zeventig en tachtig gingen VOOR EEN ACTIEVE ARBEIDSMARKTPOLITIEK de Helliπ∆ de

11 Outsiders & ondernemers @º⁄⁄ zomer

deel van de wereld waren geboren hadden we met dezelfde siders voldoende te managen, sterker nog: er zijn vele voor- talenten nooit hetzelfde kunnen bereiken. Solidariteit is de beelden te vinden waarin dat onderscheid wordt versterkt. notie dat je inkomensniveau je nooit rechtens toekomt, maar dat het je wordt toebedeeld door omstandigheden. Vanuit Dat is bij GroenLinks niet ongemerkt voorbijgegaan. Vanaf die gedachte kunnen we ook gemakkelijker solidair zijn met 2000 werd steeds vaker de vraag opgeworpen of we het anderen. Solidariteit is daarom altijd ook een internationale niet moeten opnemen voor de mensen aan de onderkant en waarde. Globalisering produceert ongelijkheid en vanuit de de rand van de arbeidsmarkt, voor de rechten van de out- politiek kunnen we daarop maar op een manier reageren: siders. Over die keuze ging Vrijheid Eerlijk Delen uit 2005. met solidariteit, door ongelijkheid te bevechten. Ik stond er geheel achter. Het ontslagrecht moest worden gemodificeerd, vonden we. Het ontslagrecht is geen be- scherming tegen ontslag, maar gaat over de hoeveelheid Bescherm de outsiders geld die je krijgt als je toch moet worden ontslagen. En naar- Hoe sta ik zelf tegenover deze tradities? mate je langer werkt, wordt die ontslagvergoeding groter, Van het basisinkomen ben ik nooit een groot voorstander vooral naarmate je een hoger inkomen hebt. Mensen met de geweest. De belasting die nodig is om het basisinkomen op hoogste inkomens en de beste banen worden in Nederland een acceptabel niveau te financieren is dermate hoog, dat het beste beschermd. Het zou getuigen van goede sociale de arbeid die wel wordt betaald zo extreem duur wordt dat politiek, trouw aan de strijd tegen ongelijkheid, dat je het onze welvaart er significant op achteruit gaat. Het basisin- omdraait: mensen met de beste banen hoef je het minst te komen is dus onbetaalbaar. En als je het lager maakt dwing beschermen. Het gaat om mensen met een klein inkomen, je mensen erbij te werken en benadeel je dus diegene die en helemaal om mensen die buiten het schema vallen en dat niet kunnen; dan organiseer je eigenlijk armoede. Daar- nergens recht op hebben. De vraag is: wie wordt er eigenlijk bij komt dat je mensen het recht geeft om geen deel uit te door het ontslagrecht beschermd en wie laten we ijskoud maken van de samenleving. Dat vind ik niet goed: ik geloof buiten staan? dat het zinvol is dat mensen een verplichting aangaan ten We hebben hierover veel bittere discussie met de opzichte van de samenleving. Ik denk dat dat ons betere vakbeweging gevoerd. Maar feit is dat het ontslagrecht in mensen maakt. Nederland niet solidair en niet progressief is. Het is een Over het Rijnlandse model ben ik in toenemende mate nazorgsysteem voor mensen die het al heel goed getroffen sceptisch geworden. Het is een hechte organisatie van hebben. Het ontslagrecht hoeft niet afgeschaft zoals de belangengroepen - sommigen noemen het corporatisme werkgevers willen, maar het moet ook niet in zijn huidige - vakbeweging, werkgevers, overheid, die elkaar in allerlei vorm behouden blijven, zoals de vakbonden willen. Het moet overlegsituaties tegenkomen en belangen uitruilen ten gemoderniseerd worden, zodat het doet waarvoor het is be- dienste van een sociale markteconomie. Vooral vanaf begin doeld: kwetsbare mensen beschermen en vooruithelpen op jaren negentig is er een groeiende groep outsiders, die hun het moment dat de economie hen treft. belangen in dit model niet vertegenwoordigd zien. Neem Voor de WW geldt min of meer hetzelfde. Tachtig pro- bijvoorbeeld het beroemde akkoord Flex en zekerheid cent van de mensen die werkloos raken, en dan heb ik het van 1995. Dat was een typisch Rijnlands akkoord. Aan de nog niet over de zzp’ers, krijgt in Nederland geen WW. De keukentafel van onderhandelaar Lodewijk de Waal werd bezuinigingen van de afgelopen jaren hebben bovendien een compromis bereikt tussen werkgevers en werknemers, de entree-eisen verhoogd: je moet steeds langer en meer dat vervolgens door de overheid werd gesanctioneerd. uren gewerkt hebben om ervoor in aanmerking te komen. En Sindsdien is Nederland in Europa het land met de grootste naarmate je langer en meer gewerkt hebt, krijg je eerder en tweedeling tussen enerzijds mensen met vaste contracten meer WW. Het overgrote deel gaat dus naar oudere werk- en een goede rechtspositie en anderzijds mensen die daar nemers. Dat is begrijpelijk, want voor hen is het ook vaak geen aanspraak op kunnen maken: flexwerkers, mensen met moeilijk om terug te komen op de arbeidsmarkt. Maar het is een nulcontract en een groeiende groep zzp’ers. De ene opnieuw nazorg: we kijken dan niet meer naar ze om. Als je groep heeft uitstekende ontslagbescherming, de andere de 55 bent gepasseerd wordt je afgeschreven. Het zou logi- niet, de ene groep krijgt WW, de andere niet, de ene groep scher zijn als de WW bekort wordt, omdat de overheid dan heeft vaak recht op scholing, de andere niet, enzovoort. Wat wordt gedwongen mensen na een jaar weer aan het werk te betreft Vut en prepensioen zijn met steun van de vakbewe- helpen. Actief arbeidsmarktbeleid hoort bij een korte WW. ging de rechten voor oudere werknemers veilig gesteld. De Het overgrote deel vindt binnen een half jaar zelf weer een rekening is doorgeschoven naar de volgende generatie. baan. Laat hen dus die tijd met rust. In Nederland is het nu Datzelfde gebeurde in de jaren tachtig aan de cao-tafel voor vaak andersom: in het begin heel veel activiteit, en daarna het onderwijs: de oudere leerkrachten werden volledig be- nauwelijks meer. schermd en de prijs van de bezuiniging werd afgewenteld De drang om hier iets aan te doen is niet erg groot, op de jonge leerkrachten. Dat is een dramatisch akkoord omdat de werkloosheid niet zo hoog lijkt. Verschillende geweest voor de kwaliteit van het onderwijs. Want een paar ministers kwamen de laatste jaren aan de Tweede Kamer jaar later was er een groot tekort aan nieuwe leerkrachten. melden dat het wel meeviel met de gevolgen van de kre- Er viel voor hen namelijk niets meer te verdienen. dietcrisis. In plaats van de verwachte tien procent bleek er Kortom, het Rijnlandse model genereert heel verschil- maar vier procent werkloosheid te zijn. Het echte onderzoek lende uitkomsten voor verschillende groepen burgers. Het is moet nog komen, maar ik durf er mijn hand voor in het vuur onvoldoende in staat om het onderscheid tussen in- en out- te steken dat de belangrijkste reden hiervoor de groep van de Helliπ∆ de

12 Outsiders & ondernemers zomer @º⁄⁄ zomer

twee miljoen mensen is die we nergens terugzien in de van morgen (en artsen en chirurgen zitten daar nog eens statistieken. Dat zijn de zzp’ers die al twee jaar hun laatste boven). Dat kunnen we met zijn allen aan premies nooit reserves aan het opmaken zijn en die mensen met een nul meer opbrengen. Het brede basispakket gaan die toekomst uren contract die geen WW krijgen en nergens worden ge- niet overleven. Dat betekent dat we op weg zijn naar veel noteerd. Die twee miljoen vergeten we gewoon in dit land, meer sociale ongelijkheid in Nederland: alleen mensen met maar die hebben wel als eerste en waarschijnlijk ook als een dikke portemonnee kunnen zich nog zorg veroorloven. enige de klappen van de kredietcrisis opgevangen. Zij heb- Op zo’n catastrofe moeten we het niet laten aankomen. De ben de grootste crisis in tachtig jaar opgevangen, maar de enige manier om ervoor te zorgen dat we genoeg mensen sociale politiek, de erfenis van het Rijnlandse model, doet hebben voor de essentiële publieke diensten zoals onder- voor hen helemaal niets. Het is wachten, volgens het passie- wijs en zorg, is dat we met zijn allen meer en langer gaan ve arbeidsmarktbeleid, tot de markt weer aantrekt en ze er werken. Dat is van collectief belang. vanzelf wel weer bij komen. Ik ben het dus hartgrondig eens Ik realiseer me heel goed dat werken niet voor ieder- met de keuze van Femke Halsema dat we voor die mensen een een feest is. Net als het ontslagrecht en de WW moet moeten opkomen. daarom de AOW worden aangepast. Sommige mensen zijn al jong begonnen met werken en hebben tot hun 65e gewerkt; anderen, vooral hoger opgeleiden, hebben veel Werk te duur korter gewerkt, maar krijgen evenveel AOW. Die mensen Actief arbeidsmarktbeleid is dus nodig om verschillende re- die korter hebben gewerkt hebben bovendien vaak licha- denen. Ten eerste de genoemde ongelijkheid in de samen- melijk minder zwaar werk verricht: ze leven vaak langer dan leving. Ten tweede het klimaat en milieu. Onze plannen over de eerste groep. Mensen die lager geschoold zijn betalen duurzaamheid kosten geld. Meer arbeidsparticipatie heeft dus meer premie omdat ze langer werken, maar ze krijgen een zeer gunstig effect op de overheidsfinanciën. Daarom minder geld omdat ze eerder doodgaan. Dat is oneerlijk. combineren we steeds vaker een radicaal groen beleid met Het zou dus logisch zijn om de AOW te koppelen aan de ar- een sterke arbeidsmarktagenda: zorgen dat steeds meer beidsduur. Wie eerder begint, mag ook eerder stoppen. Bij mensen aan de slag gaan. De economische kosten van een pensioenen werkt het wel zo, dus die systemen bestaan al. radicaal groen beleid worden zo gecompenseerd door een Hoe langer je werkt, hoe meer pensioen je krijgt. Ook over actief arbeidsmarktbeleid. Wij willen dat de grote belas- de AOW bestaan grote discussies met de vakbeweging: we tingmix waaruit de overheid zijn inkomsten haalt, wordt ver- gooien het karakter van de volksverzekering te grabbel, zegt schoven van arbeid naar milieu. Het grootste probleem van men. Maar die volksverzekering mag dan simpel en eenvou- een niet duurzame economie is namelijk dat de prijzen de dig zijn; rechtvaardig is ze niet. Wat doe je met de mensen waarheid niet vertellen: milieuvervuiling wordt onvoldoende die nooit gewerkt hebben, zoals bijvoorbeeld vrouwen die geprijsd, energie is te goedkoop, mobiliteit is te goedkoop thuis voor de kinderen zorgen terwijl manlief aan het werk en arbeid, een hele schone productiefactor, is te duur. Het is? Zij betalen geen premie, maar zijn wel verzekerd. Dat verhogen van de lasten op milieuvervuiling levert geld op is toch niet logisch? Ik vind dat er tegenover de AOW een dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt ontlasting kan arbeidsplicht moet staan. En natuurlijk moet dat worden brengen. We hebben van de Verenigde Staten geleerd hoe gecombineerd met goede kinderopvang, en de mogelijkheid je dat moet doen: werknemers met een laag salaris krijgen om het werk op een manier in te richten die met zorgtaken daar forse belastingkorting. Op het moment dat je weinig kan worden gecombineerd. Bovendien hebben we straks geld genereert op de arbeidsmarkt gaat de fiscus je helpen. iedereen nodig om de vergrijzing het hoofd te bieden. Heel Er zijn zelfs situaties waar je nog geld toe krijgt, eigenlijk een links is voor het afschaffen van de aanrechtsubsidie, name- soort basisinkomen dus, maar wel onder de voorwaarde lijk de kostwinnerstoelage, maar de grootste aanrechtsubsi- dat je werkt. Het gevolg is dat er aan de onderkant van de die, de AOW, daar mag je niet aankomen. De keuzevrijheid arbeidsmarkt veel meer werk gecreëerd wordt, waardoor van arbeid en zorg zou ik maximaal ruimte willen bieden. Het mensen ook weer gemakkelijker terug komen op de arbeids- klassiek linkse verhaal dat we met zijn allen minder moeten markt. gaan werken vind ik absurd. Het is een idiote gedachte dat Er is nog een derde reden om de arbeidsparticipatie te we allemaal met 65 met pensioen moeten, dat kunnen we stimuleren en dat is de vergrijzing. zelf wel uitmaken. Maar de financiering moet dan wel eerlijk De komende vier jaar gaan er 500.000 mensen met geregeld worden. Als je later wilt beginnen met werken, krijg AOW/ pensioen. Die verdwijnen van de arbeidsmarkt. Dat je dus ook minder AOW. leidt op den duur tot huiveringwekkende scenario’s. Een ver- In Vrijheid Eerlijk Delen wordt van iedereen een eerlijke grijzende bevolking heeft meer zorg nodig; de meeste zorg- bijdrage gevraagd. Uitgangspunt daarbij is een zo groot kosten maak je namelijk in de laatste twee jaar van je leven. mogelijke keuzevrijheid. Als je nu naar het laatste verkie- Er zijn tot 2030 700.000 mensen extra nodig in de zorg; dat zingsprogramma van GroenLinks kijkt, is duidelijk dat deze zijn er evenveel als er nieuw arbeidsaanbod van de scholen ideeën steeds meer terrein hebben gewonnen in de partij. komt. Als we niets doen, moeten alle jongeren de komende GroenLinks is in feite de meest zuidelijke Scandinavische generaties in de zorg gaan werken. Dat gebeurt natuurlijk partij van Europa geworden. niet. Er zijn twee oplossingen: immigratie of de markt het = laten doen. Dat laatste betekent dat de prijzen omhoog gaan. De zorg wordt sowieso al duurder, maar dan wordt hij Dit is de tekst van een lezing die Vendrik hield tijdens een bijeenkomst peperduur. De bankiers van vandaag zijn de verpleegsters van de GroenLinks Academie op 23 maart j.l. in Utrecht. de Helliπ∆ de

13 zomer @º⁄⁄ zomer

Eva Hilhorst zelfstandig sinds 1996

“Sinds augustus 2007 woon ik met mijn gezin in Brussel en ben officieel onder­worpen aan het Belgische belasting­systeem. De term zzp’er ken ik nog maar net. Ik werk als de kinderen op school zijn (vanaf dat ze 2,5 zijn gaan ze voltijds naar school), en als ze in bed liggen. Ik werk veel ‘s avonds. Ik deel een atelier met twee andere tekenaars en een architect. Het is prettig om feedback te krijgen over je werk. En het is prettig om naar je werk te gaan, ook al krijg je er niet direct voor betaald. Als ik thuis werk komen de kinderen altijd kijken wat ik doe, en willen dan ook tekenen, of mijn tekeningen inkleuren. Lang heb ik een baan gehad voor twee dagen per week, zodat ik in ieder geval een basisinkomen had. Toen het derde kind kwam heb ik de baan opgezegd en me toegelegd op het tekenen.”

anders pedersen journalist de Helliπ∆ de

14 zomer @º⁄⁄ zomer de creatieveillusie van zzp’er Zzp’ers worden teveel Als de media mooie reportages wil­ zzp’ers in Nederland die de progressieve voorgesteld als leuke len maken over het leven na de financiële partijen zouden moeten wakker schudden. crisis, dan richten ze zich steeds vaker op Volgens de SER heeft 75 procent van de flexibele creatievelingen, de nieuwe klasse van creatieve zzp’ers. Dit Amsterdamse zzp’ers geen pensioen- of ar­ terwijl de groei van zzp’ers heeft te maken met de neergang van aller­ beidsongeschiktheidsverzekering. Boven­ lei traditionele bedrijfstakken en de toe­ dien verdient een groot deel van de zzp’ers in feite heeft geleid tot nemende flexibiliteit van de beroepsbe­ minder dan collega’s die in loondienst lagere lonen, onder­ volking. In tijdschriften wordt beschreven soortgelijk werk verrichten. hoe jonge, flexibele zzp’ers in sectoren als verzekering en een gebrek design en IT vanuit hun woning (of een ‘co- Een Europese trend aan arbeids­zekerheid. werkplek’) een nieuw type loopbaan creë­ Ook op de Europese arbeidsmarkten komen ren, met nieuwe arbeidsrelaties. Volgens de er steeds meer zzp’ers, en met name in Rechtse populisten hebben media is de typische zzp’er een hoogopge­ Noord-Europa wordt het zzp-model in sec­ in Europa vrij spel omdat leide, randstedelijke ondernemer, vaak in toren van bouw tot landbouw gebruikt om de cultuursector. Politici van links tot rechts arbeidsovereenkomsten, waar de vakbewe­ progressieve partijen deze bevestigen dit beeld. ging een rol in heeft gespeeld, te omzeilen. problemen niet aan de orde Cijfers van het Centraal Bureau voor de De gevolgen zijn dramatisch. Onder de vlag Statistiek (CBS) en de Sociaal Economische van de ondernemende zzp’er hebben arbei­ stellen. Raad (SER) geven echter aan dat er in de ders uit Polen en andere delen van Oost-Eu­ creatieve beroepen een stuk minder zzp’ers ropa de lonen in complete bedrijfstakken werkzaam zijn dan in traditionele sectoren doen instorten. Een voorbeeld daarvan zijn als landbouw en industrie. Volgens het CBS de slachthuizen in Duitsland. In datzelfde is het aantal zzp’ers in Nederland tussen land zijn in de particuliere bewakingsector 1996 en 2009 gestegen van 400.000 naar duizenden mensen ontslagen die kort daar­ 630.000. Ook voor wat betreft hun aandeel op weer werden aangenomen, maar dan als in de totale beroepsbevolking zijn er meer onafhankelijke eenmanszaken. De gevolgen zzp’ers gekomen: in 1996 lag het percen­ van dit soort manoeuvres zijn niet alleen tage op 6,4 procent, en in 2009 bestond 8,6 lagere lonen, maar ook steeds meer oude­ procent van de beroepsbevolking uit deze ren zonder deugdelijk pensioen en een ver­ zelfstandigen. Maar de gemiddelde zzp’er slechterde toegang tot adequate gezond­ werkt niet in de communicatiesector, en heidszorg. ook niet in de IT. Mannelijke zzp’ers wer­ Je zou kunnen aanvoeren dat ondanks de ken in overgrote meerderheid in de bouw groei, de eenmanszaak nog steeds een rela­ of in de catering. Voor vrouwen is de ge­ tief onbeduidend onderdeel is van de tota­ zondheidszorg met 35 procent de belang­ le economie. Maar de euroscepsis groeit en rijkste sector. In contrast hiermee bevat de is grensoverschrijdend. In veel landen, van culturele sector slechts vier procent van alle Groot-Brittannië tot Finland, heerst steeds zzp’ers. Het rapport van de SER uit 2010 meer ongerustheid over de arbeidszeker­ bevat vergelijkbare statistieken. Hier vallen heid, vooral als het gaat om zware lichame­ de ongeveer 20.000 zzp’ers in de cultuur­ lijke arbeid en ongeschoold werk in de dien­ sector in het niet bij bijvoorbeeld de 73.000 stensector. Dit personeel verliest als eerste in de landbouw, en de 78.000 in de sector zijn baan nu de Oost-Europese werknemers ‘Reparatie consumentenartikelen, handel’ naar het westen migreren. Het is buitenge­ (tabel op p. 183 van het SER-rapport). woon zorgwekkend dat de West-Europese Omdat er weinig aandacht is voor de di­ progressieve partijen deze problemen niet versiteit binnen het zzp-werk – van zorg tot aan de orde hebben gesteld, zodat rechtse transport – worden ook de sociale gevolgen populisten nu vrij spel hebben. In veel sec­ van de nieuwe arbeidsverhoudingen vaak toren is de onzekerheid over de eigen ar­ genegeerd. In veel sectoren heeft de groei beidsplaats een reëel verschijnsel, vraag het van het aantal zzp’ers geresulteerd in lagere maar aan de West-Europese bouwvakkers lonen, onderverzekering en een gebrek aan die te maken krijgen met loonsverlaging om arbeidszekerheid. Zowel de media als de te kunnen concurreren met hun Oost-Euro­ politici moeten zich meer gaan bezighouden pese collega’s. met deze goed gedocumenteerde structu­ Natuurlijk moet het politieke antwoord rele trends, en minder met opgewekte ver­ niet bestaan uit angst zaaien of aanschur­ halen over de creatieve zzp’ers, die uitein­ ken tegen Wilders. Maar ook progressieve delijk slechts een marginaal verschijnsel partijen hebben de verantwoordelijkheid vormen. om de reële loonsverlagingen als gevolg Er zijn een aantal signalen rond de van het zzp-werk aan de orde te stellen. Ze de Helliπ∆ de

15 de creatieveillusie van zzp’er @º⁄⁄ zomer mogen niet wegkijken. tor. De grote bedrijven wilden de lonen al­ freelance-personeel inhuurt. Hier moet ver­ De Europese Groenen verdienen lof voor tijd al drukken, maar vaak stonden vakbon­ andering in komen. Bedrijven mogen de hun pogingen om het misbruik van het vrije den en collectieve arbeidsovereenkomsten werkelijke kosten van arbeid niet afschui­ verkeer van personen, met als doel de ver­ hun daarbij in de weg. De EU-regels op het ven via hun business-model. laging van de lonen (‘sociale dumping’), op gebied van vrij verkeer hebben de situatie 2 Zorg voor belastingcontroles en bestrijd de politieke agenda te zetten. Dit wordt echter veranderd. Verschillende West-Eu­ fraude in de grensoverschrijdende han­ een lastige, langdurige taak en er zullen ropese bouwbedrijven hebben dochteron­ del en diensten. Overigens kan geen enke­ veel debatten en initiatieven nodig zijn om dernemingen opgezet in landen als Litou­ le vorm van controle ervoor zorgen dat het deze problematiek aan te pakken, zonder wen, Letland en Roemenië. Daar huren ze vrije verkeer geen bedreiging vormt voor het hele EU-project terug te draaien. Het dan freelance-bouwvakkers in voor projec­ het recht op een fatsoenlijke betaling. lijdt geen twijfel dat de burgers de EU vaak ten in bijvoorbeeld Ierland, Groot-Brittan­ 3 Een minimumloon. In landen als Duits­ zien als een politiek verschijnsel dat zich nië en Scandinavië. Omdat deze mensen zo­ land, dat sterk geraakt wordt door de komst ver van hun bed bevindt. Maar als het gaat genaamd onafhankelijke ‘onderaannemers’ van goedkope freelance-arbeid, wordt de om zzp’ers en de regels waardoor zij over zijn, kunnen de vakbonden niet ingrijpen als roep om een minimumloon steeds luider. De de grens kunnen werken, dan is de EU op­ er lonen worden betaald van tussen de vijf vakbonden eisen een wettelijk minimum­ eens heel concreet. Zulke regels zijn elke en tien euro per uur. Terwijl de bedrijven loon van 8,50 euro per uur in alle sectoren. dag zichtbaar voor de werknemers die moe­ hun winst fors vergroten omdat de lonen ra­ Op dit moment kent Duitsland alleen mini­ ten toekijken hoe de werkgevers gebruik dicaal verlaagd zijn, is er in de samenleving mumlonen in bepaalde bedrijfstakken, zoals maken van de groeiende concurrentie voor als geheel bepaald geen sprake van gunsti­ het schoonmaken van kantoren en de bewa­ de schaarse banen. ge effecten. king. Ten eerste is de werkloosheid in veel = Onzichtbare onderklasse sectoren in West-Europa nog steeds hoog, De media hebben weinig belangstelling en het verlies aan banen resulteert in extra uit het Engels vertaald door voor dit groeiende segment van zzp’ers. kosten voor werkloosheidsuitkeringen voor Michiel ­Nijenhuis Zij richten zich doorgaans niet op de alge­ de bouwvakkers die zijn vervangen in deze hele situatie van de miljoenen Europese race naar de bodem. Ten tweede wordt in eenmanszaken, maar concentreren zich op het kader van het gangbare business-mo­ Zzp’ers in beeld, Rapport van de Sociaal-­ de relatief kleine groep van creatieve on­ del veelvuldig de belasting ontweken in Economische Raad, oktober 2010. dernemers in bijvoorbeeld design, consul­ het thuisland, of in het land waar het werk Zie: http://www.ser.nl/~/media/DB_­ tancy of public relations. Het verhaal van wordt verricht. Ten derde draait de samen­ Adviezen/2010_2019/2010/b29123.ashx de creatieve consultant die voor zichzelf is leving vaak op voor de kosten van eventu­ begonnen illustreert de kansen die je krijgt ele faillissementen of bedrijfsongevallen. als je ‘eigen baas’ wordt, en voortaan zelf Omdat freelance bouwvakkers uit Litouwen je werktijden kunt bepalen. Maar voor de of Bulgarije zelden verzekerd zijn, is de re­ overgrote meerderheid van de Europese kening voor de samenleving. In het verleden zzp’ers betekent het eigen-baas-zijn alleen zouden zulke kosten zijn terechtgekomen maar dat ze zelf verantwoordelijk worden bij het betreffende bouwbedrijf, maar nu voor hun ziekteverzuim, hun pensioenen en worden ze dus afgeschoven op de overheid. plotselinge schommelingen in het aanbod Over het geheel genomen behelst het van werk. eenmanszaak-model vaak niets meer dan Jarenlang heeft de EU het vrije verkeer een risicoloze manier voor bedrijven om van diensten gepropageerd, waaronder ook zichzelf in tijden van crisis te vrijwaren van arbeid. In veel landen hebben de progres­ kosten of verantwoordelijkheden. De tota­ sieve partijen dit beleid gesteund, uit naam le kosten voor de samenleving, en daarmee van de Europese eenheid en de open gren­ voor de belastingbetaler, zijn daarom veel zen. Er is veel ingewikkelde wetgeving ge­ hoger dan men kan overzien. komen waarmee bijvoorbeeld strenge eisen worden gesteld aan openbare aanbestedin­ Oplossingen gen. Op die manier zouden alle dienstverle­ Er zijn geen simpele oplossingen, maar de ners in Europa gelijke toegang tot de mark­ onderstaande mogelijkheden zouden moe­ ten krijgen. ten worden bekeken om de groeiende on­ Maar voor de working poor betekenden zekerheid onder de onafhankelijke werkne­ de EU-regels nieuwe en ongunstige busi­ mers te bestrijden: ness-modellen waarin misbruik werd ge­ 1 Maak de bedrijven verantwoordelijk maakt van het gebrek aan samenwerking voor hun medewerkers, zelfs als deze wor­ tussen de Europese belastingdiensten en den omschreven als onafhankelijke consul­ andere instellingen. Een voorbeeld hier­ tants. In veel Europese landen is het moge­ van is het zzp-model dat steeds meer wordt lijk om allerlei sociale premies (waaronder gebruikt in de West-Europese bouwsec­ die voor het pensioen) te omzeilen als men BERT VENDRIK Kinder- en Jeugdpsycholoog de Helliπ∆ de

16 zomer @º⁄⁄ zomer duizendpoot in de GGZ De revival van het vrije onder- Zelfstandigen Zonder Personeel in overstelpend. Dat klopt met de landelijke nemerschap is ook merkbaar de GGZ zijn een substantieel deel van de cijfers: over de afgelopen twaalf maanden aanbieders van zorg aan mensen in geeste- heeft 23,5 % van de volwassenen tenminste in de geestelijke gezondheids- lijke nood. Er zijn alleen al meer dan 3000 één psychiatrische stoornis gehad. En de zorg. In een dorp bij Nijmegen eerstelijnspsychologen, psychotherapeuten verwachting is dat dat aantal blijft groeien, en psychiaters, die als zzp’er werken, veelal zo stelde Minister Klink in 2008. heeft Bert Vendrik met drie in deeltijd, samen globaal 1500 fulltimers, Daarbij valt op dat er steeds lichtere collega’s sinds vijftien jaar een per 10.000 inwoners. Opvallend vaak problemen worden aangemeld: een wat stil zijn het enthousiaste en gedreven ­mensen. peutertje van drie jaar, zou die geen spel- een psychologen­praktijk voor De zielloze kantoorgroet van Jiskefet, therapie moeten hebben? Een jongen van ­kinderen, jongeren, ouders en “Goeie ’s-morgens juffrouw Jannie”, heb ik negen die vaak afgeleid is in de klas, zijn cij- van een zzp’er nog nooit gehoord. De een fers zijn goed, maar zou hij niet beter kun- jongvolwassenen. Ze ­bieden is muziektherapeut, de ander systeemthe- nen, zou er sprake zijn van ADD? De hulp- diagnostiek en ­behandeling rapeut, de derde klinisch psycholoog. Daar vragen nemen toe, maar of de problemen tussendoor loopt een dramatherapeute, een ook toenemen is mijns inziens twijfelachtig. bij lichte en middelzware psycho-sociaal therapeut en een ademthe- Er is sprake van verlaging van de drempel ­psychische problemen. rapeute. De een werkt alleen of zit in een van probleembesef en diagnostisering. Men pand met een collega, de ander heeft twee leze hierover ook de Depressie-epidemie van Een verslag uit de praktijk. dagen een vast dienstverband of zit in een Trudy Dehue (2008). maatschap waarin ze de kosten delen en Bij zoveel vraag is het schrijnend dat regelmatig intervisie hebben. Zeker sinds de GGZ als geheel haar zaakjes niet goed de marktwerking zijn intrede heeft gedaan, op orde heeft. In de praktijk merken ik en de vergoedingsmogelijkheden in de zorg- mijn collega’s dat dag in dag uit: eindeloze verzekering zijn verruimd en allerhande wachtlijsten, stroperige procedures, wisse- netwerkorganisaties zich aan het manifeste- lingen van contactpersonen, een volstrekte ren zijn, is de markt van zzp’ers in de GGZ wirwar in het hulpaanbod, het elkaar con- zeer levendig. Mensen hebben daarbij volop curreren in een vrije markt, met als gevolg de gelegenheid hun beroep in te richten onderling wantrouwen en overspannen naar eigen inzicht en wens: dramatherapie uitspraken over de werkzaamheid van de voor kinderen, mindfulnessgroepen voor eigen methodieken. Dat werkt niet lekker. depressieve volwassenen, en de psychia- René Paas vergeleek in zijn rapportage de ter wil niet alleen cliënten voor medicatie Jeugdzorg met een bord spaghetti (Trouw, maar ook toekomen aan inzichtgevende 10.06.09). Zo is het en niet anders. psychotherapie. “Ik doe mijn ding, héérlijk!” “Big is beautiful”, constateerde Olthof in zegt koning burger. De zzp’er past in dit 2001. Hij doelde op de schaalvergroting en tijdsgewricht. Zelfstandig ondernemen is centralisatie in de GGZ, welke sinds enige in, dat is ook te zien op de website van de decennia aan de gang was en nog is. Maar beroepsvereniging van psychologen, het is dit proces doorgeschoten? Is kleinschalig- NIP: “Ondernemerschap in de zorg gaat heid de oplossing? Wat heeft de zzp’er in over initiatief en durf, over creativiteit en concreto te bieden? Zijn zzp’ers zoals dat inspiratie, over het realiseren van dromen, heet ‘effectief en efficiënt’, bieden zij goede over eigen baas zijn en zelf de kwaliteit van zorg voor een goede prijs, zijn zij een zegen je product kunnen bepalen. Het NIP orga- voor de GGZ? Wat zijn hun sterke en zwak- niseert een tweedaagse masterclass op…..”. ke kanten? Wat veertig jaar geleden verdacht was, is nu de realisatie van je dromen. Vleesgeworden kleinschaligheid Behalve hun hierboven geroemde motivatie Spaghetti bieden zzp’ers een helder proces van hulp- Is er vraag naar al die zzp’ers? Ja. Er zijn verlening: de cliënt meldt zich aan, krijgt haast geen zzp’ers te bespeuren zonder een meestal vrij precies te horen wat de wacht- wachtlijst. In onze psychologenpraktijk ver- tijd is, het intakegesprek vindt plaats, er wijzen we het merendeel van de aanmeldin- volgt mogelijk onderzoek, waarna de behan- gen noodgedwongen door. Zzp’ers hebben deling begint. Dit eenvoudige en duidelijke daarbij de luxe dat zij hun wachtlijst kunnen proces is voor de cliënt belangrijk. Geen beperken. Wij hebben gekozen voor maxi- wachttijden tussen intake en onderzoek, maal drie maanden. De grote instellingen, onderzoek en behandeling, behandeling en het Bureau Jeugdzorg, de RIAGG, de psychi- andere behandeling. Geen wisseling van atrische polikliniek hebben die luxe niet, hun hulpverlener, je verhaal feitelijk opnieuw wachtlijst kan de pan uit rijzen. De vraag is moeten vertellen. Menig cliënt die ik naar de Helliπ∆ de

17 duizendpoot in de GGZ @º⁄⁄ zomer Bureau Jeugdzorg (BJZ) heb doorverwezen sche relatie. Cliënten voelen dat de hulpver- tie. Intervisie, het regelmatige overleg met raakt zeer ontmoedigd en gedemoraliseerd lener zich persoonlijk met hen engageert. collega’s over het werk. Veel zzp’ers doen van de eindeloze wachttijden en procedures De bejegening en betrokkenheid scoren het. Daarnaast verrijzen gelukkig her en gedurende het traject. Daarmee is niets hoog. Hiermee is niet gezegd dat een wer- der visitatiesystemen: een onafhankelijke ten nadele gezegd van de individuele BJZ- ker in de institutionele GGZ niet betrouw- vakgenoot die op bezoek komt en opening werker, ze zijn positief en betrokken, maar baar kan zijn, maar het systeem maakt het van dossiers en boeken vraagt, een stevige ze zitten vast in een systeem dat indicatie- hen aanmerkelijk moeilijker. ondervraging. stelling, onderzoek en allerhande vormen Welke plaats in de GGZ nemen zzp’ers in Maar hulpverleners, zzp’er of niet, hou- van behandeling en begeleiding in verschil- met deze werkwijze? Eerste schijf of alterna- den niet van kwaliteitscontrole. Altijd weer lende handen legt. tief voor de institutionele GGZ? Zichtbaar is hoor ik het argument van ‘professionele Dit systeem van BJZ, dat ook gehanteerd dat sommigen een weinig stigmatiserende, autonomie’, vaak te vertalen als: ‘wat goed wordt bij de tweedelijns GGZ instellingen is kortdurende behandeling van lichtere pro- is, dat maak ik zelf wel uit.’ er echter niet voor niets. Het ene probleem blematiek bieden. Anderen willen een alter- is het andere niet, de inzet van hulpverle- natief zijn voor de institutionele ambulante Vakman en koopman ners met een specifieke deskundigheid en GGZ en bieden een langerdurende behan- De zzp’er mag het niet alleen doen, hij móet onderling overleg is hierdoor mogelijk. Maar deling van complexe problematiek. Nogal het ook alleen doen. Dat is een uitgespro- dit middel, de zogenaamde ‘multidiscipli- wat cliënten willen kost wat kost niet terecht ken kwetsbare kant van de zzp’er: denk aan naire aanpak’, lijkt veel erger dan de kwaal. komen in het institutionele circuit. Maar het vinden van een waarnemer bij ziekte, Daarom hebben we in onze groepspraktijk toch zijn de grote broers, Bureau Jeugdzorg, maar ook aan de grote hoeveelheid speci- bewust gekozen voor een vaste hulpverle- de Riagg’s en de Poli Psychiatrie nodig voor fieke deskundigheid op vaak heel praktische ner van begin tot eind, wisseling geschiedt zeer complexe diagnostiek, voor intensieve terreinen die nodig is: een model behan- alleen bij uitzondering. Het proces van zorg, voor sociale psychiatrie, voor crisisop- delovereenkomst opstellen, welke infor- hulp is essentieel, de methodiek speelt de vang e.d. matie dient een cliënt te krijgen over zijn tweede viool. Wel betrekken we soms een Nu wil het kabinet het aantal vergoede rechtspositie, een klachtenprocedure vorm vaktherapeut bij de behandeling of winnen eerstelijnsconsulten van acht terugbrengen geven, een goed digitaal dossiersysteem een advies bij een hulpverlener met een naar vijf. De zzp’er zal er fiks onder lijden en opzetten, je onderneming vorm geven, een specialistische deskundigheid in. zijn veel duurdere grote broers zullen dicht- folder maken, een declaratiesysteem instal- De laatste twintig jaar neemt het aantal slibben, hun wachtlijsten toenemen. Het leren, alweer een nieuw declaratiesysteem methodieken in de GGZ hand over hand is wachten op het volgende Kamerdebat: installeren en de gegevens veilig overzet- toe. Het lijkt wel of elk probleem alleen ver- “Heeft de minister dit niet zien aankomen?” ten, e-mail beveiligd verzenden of de WC antwoord behandeld wordt met een speci- ontstoppen, want een onderhoudsdienst is fieke methodiek. Als zzp’er word je daar een Kwaliteitscontrole bij de slager er niet. Negentig procent van deze vragen beetje zenuwachtig van. Wat bied ik wel, wat Sinds 1996 zit onze maatschap van psycho- hoeft een institutionele behandelaar niet niet? Bied ik bij een specifieke problematiek logen in Beuningen, Gld. Al die jaren decla- te beantwoorden. Een aantal zzp’ers heeft wel de best mogelijke behandeling? Het is reren wij onze onderzoeken en behandelin- enige steun aan een kwaliteitshandboek van een beroepsethische eis. Het vaste hulpver- gen bij zorgverzekeringen, bij CZ, Achmea hun beroepsvereniging, velen niet. De over- lenersmodel van de zzp’ers krijgt gelukkig en anderen. In al die vijftien jaar is de zorg- heid helpt nauwelijks. steun uit onderzoek: specifieke methodie- verzekeraar nooit op bezoek geweest, noch En wat moet je doen als je als behan- ken vormen maar vijftien procent van het de overheid of de beroepsvereniging, om delaar een klacht aan je broek krijgt? therapieresultaat en hebben globaal een te checken wat wij mogelijkerwijs uitvreten. Dat laatste overkwam mij zeven jaar gelijke werkzaamheid (Miller 2008). Raar toch, zou je zeggen. geleden. Ik had stom genoeg geen Naast de motivatie en het heldere proces Kwaliteitscontrole, het vindt wel plaats, Rechtsbijstandverzekering, stond er alleen is de ‘nabijheidsfactor’ een sterk punt van maar diepgravend is het niet. De zorgver- voor, kreeg gelukkig hulp van mijn collega de zzp’er. Hij zit vaak jarenlang op dezelfde zekeraar stelt vragen en gelooft ons op ons en van een dure advocate. Die adviseerde plek en wordt zo vooral in kleinere steden woord. De beroepsvereniging verlengt de me ook nog verkeerd en samen met mijn een bekende in de lokale gemeenschap. registratie als we wat formulieren inleveren eigen gebrek aan inzicht kwam me dat op zzp’ers zijn de vleesgeworden kleinschalig- met intervisieverslagen, bijscholingscertifi- een tuchtrechtelijke maatregel te staan. heid. Mijn collega’s en ik krijgen soms het caten, en aantoonbare recente werkervaring. Geen automatische juridische steun zoals halve gezin als cliënt, de een na de ander, De overheid heeft via de wet BIG (Beroepen bij een instelling, hoewel dat ook verkeerd jaar na jaar. Individuele Gezondheidszorg) een eigen kan uitpakken. De muren van de praktijk Een eerstelijnspsycholoog heeft 24-uurs registratiesysteem, waarvoor nu herregistra- van een zzp’er zijn dun. bereikbaarheid, een paar keer per jaar geef tie wordt ingevoerd. De huisarts als verwij- Veel zzp’ers geven weinig aandacht aan ik iemand die tegen een crisis aan zit mijn zer gaat af op onze rapportages, het verhaal hun koopmanspositie, nog zo’n pootje van privénummer. Dat levert soms een inbreuk van cliënten en een indruk van ons aan de de duizendpoot. Sommigen knipperen al op zaterdagavond op van een cliënt die in telefoon. En de cliënt, die stemt met zijn met de ogen als je het zegt. “Ja, ik kies voor paniek is. De muren van de zzp’er zijn dun, voeten, blijft of gaat weg, dient heel zelden de inhoud van het werk, met declareren en soms te dun. Het is een kunst ze goed te een klacht in en verspreidt zijn mening in de boekhouden héb ik niet zo veel.” Ze komen bewaken. Dunne muren zijn goed voor het buurt. niet verder dan de achterkant van hun siga- vertrouwen van de cliënt in de therapeuti- De beste controle is intervisie en visita- rendoosje. Kijken naar vraag en aanbod, een de Helliπ∆ de

18 duizendpoot in de GGZ zomer @º⁄⁄ zomer

break-even berekening maken (minimale heid mogen beter hun best doen: een slanke omzet om uit de kosten te springen), een en voorál eenvormige bureaucratie en veel idee over PR, scheiding van privé- en zaak- betere ondersteuning. De kwaliteitscontrole gelden, het is allerminst gemeengoed. mag indringender: stevige intervisie en Maar voor de overheid zijn zzp’ers wél een inhoudelijke visitatie zijn uitstekende mid- verstandige investering. Ze leveren een delen, met als basis eenvoudige algemene behoorlijke portie werk tegen een hele nette kwaliteitsregels. prijs. Voor een consult van een eerstelijns- Zijn zzp’ers de oplossing voor de pro- psycholoog betaalt de zorgverzekering blemen in de GGZ? Dat gaat me te ver. rond de tachtig euro, bij een vrijgevestigde Kleinschalig werken wel, de aard van het psychotherapeut een paar tientjes meer. De werk vraagt dunne muren en een persoon- institutionele GGZ is vele malen duurder. lijk verantwoordelijkheidsgevoel van de Maar wat wil je ook: zzp’ers hebben meestal hulpverlener. De GGZ kan veel leren van de geen administratieve kracht, velen poetsen zzp’er. zelf en doen zelf de boekhouding. Het inko- = men is niet slecht. Een paar mij bekende voorbeelden van een gezondheidszorgpsy- Dank aan Berrie Gerrits, Mieke Weekers, Frans choloog en een vaktherapeute komen op Kampshoff en Erica Meijers voor hun uitste- resp. 45.000 en 32.000 euro, beiden netto kende ­opmerkingen. voor vier dagen. Marktconform? Snelle sommetjes leren dat dat meevalt, voor de Literatuur vaktherapeute schiet het pensioen er bij in. T. Dehue, De Depressie-epidemie, Uitgeverij O, ja, een góede en betaalbare arbeidsonge- Augustus, Amsterdam 2008. schiktheidsverzekering? Vergeet het. A. Klink, “Toenemende hulpvraag uitdaging En hoe is het gesteld met de status van voor GGZ”, toespraak, 17.01.2008 de zzp’er? Nou, dat mag wel beter, maar www.rijksoverheid.nl gaandeweg kan je beter bekend komen te S. Miller, ‘Supershrinks’, in: Psycho­therapy in staan. Vertrouwen komt te voet en gaat Australia, 2008. te paard, dat is een ding wat zeker is. Een D. Olthof, Tussen Servet en Tafellaken, op slecht ‘cliëntenverhaal’ bij de huisarts moet zoek naar de optimale schaal voor een je onmiddellijk tackelen, niet tegenspreken, zorgorganisatie, KUB, Tilburg, 2001. maar gewoon integer je eigen verhaal er naast zetten. In de samenwerking met exter- ne instanties blijkt vaak je lage status als zzp’er. Niet leuk, maar wel begrijpelijk, want er is veel kwaliteitsverschil op de markt, en ze weten niet met wie ze van doen hebben. De markt lijkt soms zo op hol geslagen dat kwaliteit niet meer gewaarborgd is. Zeker in de ‘niet-vergoede sector’. “In tien sessies speltherapie is uw kind meestal van zijn problemen af.” “Magnetische hersenstimu- latie bij depressie”. Is de kwaliteit goed? De cliënt ziet door de bomen het bos niet meer, ik vaak ook niet. Het aloude wantrouwen van mensen in de wereld van psychologie en psychotherapie wordt er zo niet beter op.

Zzp’ers in de GGZ: zegen en kwetsbaar, kans én risico. Het élan van de zzp’ers, hun nabijheid en verantwoordelijkheidsgevoel naar cliënten toe is verfrissend en mooi om te zien. Sterk zijn ze in de eenvoud van hun procesmatig werken. Het ondernemerschap van de ZZP’er en het openstaan voor kwa- liteitscontrole zijn zwak. Laten zzp’ers zich ter harte nemen dat verantwoording afleg- gen van hun besteding van publiek geld er bij hoort. De zorgverzekeraars en de over- Bernice Siewe – zelfstandig sinds 2000

“Meestal werk ik aan langer durende documentaire projecten, die ik zelf initieer. Soms alleen, soms met een collega en soms met en voor kinderen, jongeren en volwassenen. Met tussenpozen heb ik er een baantje bij, maar mijn hoofdactiviteit is fotografie. Ik vind het heerlijk om op mezelf te zijn. Daarmee bedoel ik niet in een organisatie te werken met afspraken, regels, hiërarchie en sociaal verkeer. De keerzijde van het zzp’erschap is natuurlijk de onzekerheid. Het vraagt veel op verschillende fronten. Start het ene project net op, moet ik eigenlijk al met de voorbereidingen van het volgende aan de gang gaan en het voorafgaande afronden. Planning en discipline zijn noodzakelijk, terwijl dat niet bepaald mijn sterkste punten zijn. Mezelf steeds onder de aandacht brengen; ook zo’n onderdeel wat niet op mijn lijf geschreven is. Toch wil ik niets anders, omdat ik mijn werk zo graag doe en het zelfstandig zijn het beste bij me past.”

de Helliπ∆ de

21 zomer @º⁄⁄ zomer

Philippe McIntyre (zelfstandig sinds 1997)

“Ik beschouw mezelf als kunstenaar, niet als ondernemer. Het is merkwaardig dat je gedwongen wordt als een ondernemer te ­werken en een product af te leveren. Groei en winst interesseren me niet. Mij gaat het om duurzaamheid, om de rijkdom van het vaak trage proces waarin iets ontstaat, maar dat heeft in onze ­economie geen waarde.

Bijgaande beelden staan voor de radicale veranderingen in de fotografie sinds ik er in de jaren zeventig mee begon. Het zwart-wit beeld roept het verleden op, de doka van weleer. Het kleurenbeeld is mijn huidige kantoor, waarin alles is gedigitaliseerd: computer, scanner en printer hebben de plaats ingenomen van de alchemie die met behulp van flesjes, borsteltjes en mechanische apparaten zijn werk deed. Deze overgang is er een van ambachtelijkheid naar virtualiteit en van traagheid naar snelheid. Onze cultuur heeft tegenwoordig te maken met een boulimie van beelden. Als iemand die verantwoordelijkheid wil nemen met betrekking tot beelden, confronteert deze situatie de fotograaf met de vraag wie hij is. Hij moet zich opnieuw uitvinden.

Mijn voorlopige antwoord is dat ik een pauze heb ingelast in het produceren van beelden en bezig ben mijn archief te reviseren. Ik werk aan een project van steeds wisselende beelden die met elkaar het gesprek aangaan. Meer hiervan is te zien in ‘a harvest ­dialogue’ op www.philippemcintyre.com.”

SJOUKJE BOTMAN sociologe de Helliπ∆ de

22 zomer @º⁄⁄ zomer Humanisme in de praktijk Botman volgde lange tijd Ik doe mijn werk, ik ben klaar, documenteerde migranten is. Dat zijn veelal zij zijn blij, hun huis is schoon vrouwen, die soms hun kinderen achterlaten ­huishoudelijk werkers in en de slechte economische omstandigheden en ik heb mijn geld. Dat is de in het land van herkomst ontvluchten. Ook de regio Amsterdam en relatie. blijkt dat vooral inwonende huishoudelijk werkers in situaties met een gebrek aan auto­ ­bestudeerde de arbeids­ Man, 38 jaar, alleenstaand, nomie terecht kunnen komen. De inwonende geen ­kinderen, Indonesië dienstbode is in Nederland echter al lang relaties voor deze kleine geleden verruild voor de parttime ingehuurde Het huishouden uitbesteden lijkt zo een­ uitwonende huishoudelijke werker. We spre­ ­zelfstandigen aan de onder­ voudig: de opdrachtgever betaalt voor een ken niet meer van dienstmeisje maar van de schoon huis, de huishoudelijk werker (met of hulp, werkster of schoonmaakster. kant van de arbeidsmarkt. zonder papieren) heeft een inkomen: ieder­ De huishoudelijk werkers met wie ik sprak een tevreden. Misschien wel een uitstekende zijn allen uitwonend en hebben meerdere Haar pleidooi: wees zakelijk. herverdeling van welvaart. Een daad van werkgevers, waardoor zij meer autonomie humanisme in de praktijk, noemde Grun­ hebben dan een inwonende dienstbode. De berg het in De Volkskrant. Grunberg juicht groep kent variëteit naar geslacht, leeftijd en het inhuren van een ongedocumenteerde motieven voor het werk. Er zijn niet alleen migrant als ‘hulp’ in de huishouding toe. Hij vrouwen werkzaam in deze sector, maar ook weet zeker dat de dochter van zijn werkster mannen. Ook zijn er jongeren die niet wer­ geen werkster zal worden. Als zijn werkster ken voor hun familie elders, maar voor hun kiespijn heeft zal hij haar meenemen naar de eigen toekomst in het land van herkomst. tandarts. Wel betreft het bijna allemaal ongedocumen­ Op individueel niveau kan betaald huis­ teerde migranten. houdelijk werk inderdaad kansen bieden aan Door de overheid wordt aangenomen dat arbeidsmigranten, de vraag is echter ook de aanbodzijde hoofdzakelijk bestaat uit hoe wij als samenleving met dit fenomeen vrouwen voor wie het werk bijverdienste is. omgaan. De mondiale ongelijkheid wordt bij Dat klopt dus niet met mijn ervaring. De huis­ dit werk bijzonder tastbaar in de privésfeer houdelijk werkers voorzien met hun werk wel en er is geen pasklaar antwoord op de vragen degelijk in hun levensonderhoud (en soms dat op het terrein van arbeid, migratie, emanci­ van anderen) en werken doorgaans een groot patie en welzijn. aantal uren. Vaak migreerden zij met het doel De positie van zzp’ers in termen van onze­ huishoudelijk werk te verrichten en wisten kerheid en/of vrijheid is voor huishoudelijk van te voren dat zij ongedocumenteerd in werkers bijzonder relevant. Zij zijn immers Nederland zouden verblijven. Toch vonden zij kleine zelfstandigen. Welke kansen biedt het het eerste jaar zwaar. Het opbouwen van een werk hun, bijvoorbeeld op sociale mobiliteit? klantenbestand waarvan te leven valt kost Welke strategieën hebben zij? Welke vrij­ meer tijd dan ze van te voren dachten, name­ heden en onzekerheid ervaren zij? Op deze lijk ongeveer een jaar. Startende migranten vragen zal ik hier ingaan, om te laten zien kunnen nog niet kritisch zijn in het aannemen dat het wat mij betreft twijfelachtig is of het van werk. Daardoor belanden ze wel eens inhuren van een ongedocumenteerde migrant bij werkgevers die misbruik maken van hun wel een eenvoudige daad van praktisch kwetsbare positie, bijvoorbeeld door een lage humanisme is. uurprijs te betalen, gratis te laten proefdraai­ en of seksueel getinte verzoeken te doen. De omvang van de markt van huishoudelijke Migranten die vrienden of familie volgden diensten laat zich moeilijk in cijfers uitdruk­ hebben makkelijker toegang tot de markt, ken. Voor Nederland schatte de SEOR (2004) bijvoorbeeld doordat zij werkadressen kun­ dat 1,2 miljoen huishoudens voor gemiddeld nen overnemen, al zijn dit wel vaak de minst 3,4 uur per week huishoudelijk diensten aantrekkelijke, die slecht betalen of een lange inkopen en dat er ongeveer 400.000 huishou­ reistijd vergen. Kortom, startende huishou­ delijke werkers zijn. Het is de vraag of deze delijk werkers kennen vooral onzekerheden. cijfers nauwkeurig zijn, omdat een groot deel van de markt plaatsvindt in de informele eco­ Inbedding in een netwerk is van cruciaal nomie. Over de samenstelling van het aanbod belang voor huishoudelijk werkers en biedt zijn geen cijfers voorhanden. enige bescherming tegen uitbuiting en Uit onderzoek naar huishoudelijk werkers opsporing. Een kaartje ophangen in de super­ elders ter wereld blijkt dat het werken in de markt is voor velen te riskant; je weet niet huishouding steeds meer een zaak voor onge­ bij wie je dan terecht komt. Maar er zijn ook de Helliπ∆ de

23 Humanisme in de praktijk @º⁄⁄ zomer nadelen. Viavia krijg je wel een betrouwbare alleen thuis en dan is het van: Ze is altijd van: vergeet dit werkgever, maar het beperkt ook de onder­ alsjeblieft drink koffie met me. of dat niet, al voordat ik ben handelingsruimte, bijvoorbeeld wat betreft de te verrichte taken en de prijs. We drinken, we praten, ik zeg: begonnen met werken. Ik Waarom betaalt Ingrid 9 ik moet werken, zij zeggen: ja, moest wel stoppen. Voor euro en Etna 10 euro? ja en gaan door met praten. mij is het beter om wakker Waarom? Omdat ik bij Ingrid Na een half uur zeggen ze: je te worden en te denken: ok, ben via Annemieke. En Anne­ hebt koffie gedronken een half vandaag ga ik daarheen en die mieke is 9 en dan kan ik niet uur, daar betaal ik niet voor mensen zijn leuk dan: o nee ik zeggen 10 euro tegen Ingrid. of je moet een half uur langer moet daarheen en ik mag haar En bij die andere mensen, werken. Dus de volgende keer niet. die je via een briefje hebt heb zei ik: nee dank u, ik wil geen Vrouw, 26 jaar, samenwonend, geen kinderen, Oekraïne je zelf gezegd 10 euro? koffie. Ik drink nu nooit meer Ja op de eerste afspraak heb koffie met werkgevers. Het eigen baas zijn en niet afhankelijk van ik dat gezegd. Maar bij refe­ Vrouw, 43 jaar, samenwonend, één werkgever voor inkomen en verblijf is een 2 kinderen, Litouwen belangrijk aspect van de autonomie en vrij­ rentie is het de prijs van de heid van parttime uitwonend huishoudelijk werk. referentie. Voor werknemers is contact met werkgevers in sociaal opzicht niet per se onplezierig, Vrouw, 22 jaar, alleenstaand, Werkgevers met een familiaire werkgeversstijl maar in zakelijk opzicht meestal nadelig. geen kinderen, Brazilië zoals Grunberg proberen de ongelijkheid van Waar huishoudelijk werkers over taken, prij­ het persoonlijke dienstverband te verkleinen zen en uren zakelijker zijn dan werkgevers en Net als bij de prijsbepaling geldt dat bij het door ‘liefdevol en met respect’ met elkaar daarover leren onderhandelen, maken ze over bepalen van de uren en taken starters een om te gaan, andere werkgevers negeren zo pauze en vakantie nagenoeg geen afspraken, kwetsbare positie innemen. Met de jaren veel mogelijk hun rol als werkgever. Maar elke ook de meest ervaren huishoudelijk werkers leren huishoudelijk werkers onderhandelen, arbeidsrelatie tussen werkgever en werkne­ niet. bijvoorbeeld door zelf het aantal uren te mer is ongelijk. Het leidt nergens toe dit te In de beleving en waardering van het ver­ bepalen en bepaalde taken te weren, zoals ontkennen of te verzachten met familiarisme. blijf en werk in Nederland speelt niet alleen strijken. Strijken is een van de grijze gebie­ Voor de huishoudelijk werkers is de relatie een verbetering van de financiële situatie een den die betaald huishoudelijk werk kent. Het eerst en vooral een economische ruilrela­ rol. Er zijn bijvoorbeeld ook huishoudelijk begint met enkele overhemden en het eindigt tie, en die moet goed geregeld zijn. Anders werkers die het liberale en tolerante klimaat met tien overhemden. Maar alleen wie vol­ gezegd: een werkgever kan nog zo liefdevol in Nederland aantrekkelijk noemen. Betaald doende klanten heeft kan zich veroorloven met haar werkster omgaan, als zij niet genoeg huishoudelijk werk in de parttime, uitwo­ dit soort zaken te weigeren. De secundaire betaalt, of te veel werk verricht wil hebben in nende vorm heeft een lage status maar biedt arbeidsvoorwaarden vormen ook een grijs te weinig uren, zal de werkster op den duur volgens huishoudelijk werkers ook voordelen, gebied. Doorbetaling bij vakantie bijvoor­ uit zakelijk oogpunt een nieuwe werkgever zoals de vrijheid van het eigen baas zijn, je beeld is een kwestie van goodwill van de zoeken. Wat dat betreft biedt uitwonend eigen tijd kunnen indelen, met niemand iets werkgever, hier onderhandelen huishoudelijk parttime huishoudelijk werk zeker kansen te maken hebben of juist het ontmoeten van werkers niet over. En zo zijn er meer grijze en autonomie aan (ongedocumenteerde) mensen. Romero (2002) stuitte ook op de gebieden, waar iedereen zelf mee om moet migranten. paradox dat huishoudelijk werk enerzijds een leren gaan: Anders is dat met sociale mobiliteit. Hoe lage status heeft en als zodanig vernederend hard en lang huishoudelijke werkers ook De meeste werkgevers zijn is, maar anderzijds meer inkomsten, meer werken, hoe succesvol zij ook zijn in hun autonomie en meer eigenwaarde kan ver­ niet thuis. Ze zeiden: als je ondernemerschap, een verblijfsstatus krij­ schaffen dan andere lage statusbanen. Hierbij gen ze er niet mee. De meeste vinden dat hier bent kun je een kop kof­ hoort de zakelijke houding ten opzichte van onrechtvaardig. De sociale stijging zou even­ de arbeidsrelatie, die ik bij veel huishoudelijk fie voor jezelf maken. Dat is tueel plaats kunnen hebben in het land van werkers herkende. Zij accepteren de ongelijk­ herkomst, doordat de kinderen daar kunnen beter voor mij, ik heb maar heid en de lage status van het werk en bena­ studeren, of omdat men terugkeert met een drukken de financiële kansen en de vrijheden weinig tijd, ik drink koffie en startkapitaal voor een eigen huis of bedrijf. die het biedt. Met het groeien van het adres­ Maar dat lukt lang niet elke huishoudelijk begin snel met werken. Ande­ senbestand groeit de vrijheid. Dan kunnen werker. Betaald huishoudelijk werk biedt in zij beter onderhandelen en stoppen wanneer re mensen die thuis zijn als zichzelf nagenoeg geen kansen om hogerop het op zakelijk of persoonlijk vlak niet goed te komen. Grunberg mag dan zeker weten dat ik kom, zijn vaak de hele dag loopt: SARAH VAN WALSUM docent migratierecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam de Helliπ∆ de

24 zomer @º⁄⁄ zomer het Los Angeles model

→ de dochter van zijn werkster geen werkster De rechten van huishoudelijk in de thuiszorg en de huishoudelijke dienst- zal worden, uit mijn onderzoek blijkt dat er werkers, vaak zonder papieren, verlening. Zij worden slechts oogluikend ook huishoudelijk werkers zijn die jarenlang gedoogd. Het Duitse model dat Nederlandse geld opstuurden voor de opleiding van de zijn slecht in Europa. In Los bewindslieden voor ogen staat draait dus op kinderen en wiens kinderen uiteindelijk toch Angeles zijn een aantal zaken de arbeid van ongedocumenteerde inwonen- werkster werden. En al kiezen mensen in de de migranten. beter geregeld. hoop op sociale stijging zelf voor een onge­ Vrij bewegen documenteerd bestaan, we hebben er als samenleving te weinig zicht op. Het kan ook anders, zoals bijvoorbeeld in Uiteindelijk is de vraag niet of ik of Grun­ Los Angeles. Net als in Nederland gaat men berg voor of tegen een informele huishoude­ Onlangs zijn dertig West-Afrikaanse daar uit van niet-inwonende zorgverleners, lijke economie zijn, maar hoe de Nederlandse vrouwen opgepakt terwijl zij op weg waren die parttime voor meerdere zorgontvangers samenleving en overheid met het huishouden van de Bijlmer naar een villawijk buiten werken. Maar anders dan hier is de markt en de markt van betaald huishoudelijk werk Haarlem, waar zij bij particulieren zouden van particuliere huishoudelijke dienstver- willen omgaan. Willen we het uitbesteden en gaan schoonmaken. De vrouwen zijn door lening in Los Angeles verweven met die van zo ja aan wie? Accepteren we dat de mensen een gezamenlijke actie van politie en bus- de gesubsidieerde thuiszorg. Ook anders die het mogelijk maken dat wij betaald werk maatschappij Connexxion in vreemdelingen- is dat de ontvanger van zorg of huishoude- buitenshuis te verrichten jarenlang in een bewaring beland. lijke dienstverlening zeggenschap behoudt ongedocumenteerde positie verkeren? Wat Onder druk van dergelijke controles over de te verrichten werkzaamheden, maar zijn de voor- en nadelen van deze omvangrij­ zoeken ongedocumenteerde huishoudelijk niet verantwoordelijk is voor het betalen en ke informele economie, zowel voor huishou­ werkers steeds vaker werkgevers bij wie zij administreren van salaris, belasting en pre- delijk werkers en werkgevers? En hoe kunnen kunnen inwonen. Dan hoeven ze niet te vre- mies. Die werkgeversverantwoordelijkheden particulieren dit behoorlijk regelen? Wie daar zen voor controles in het openbaar vervoer liggen bij publieke instanties en/of particu- nieuwsgierig naar is, leze mijn proefschrift. of ‘zoeklicht’ acties tegen illegale onderhuur. liere bedrijven, zoals een zorgcentrum. Net als Grunberg pleit ik voor minder Maar wel verliezen ze privacy en zeggen- Het meest kenmerkende van de situatie schuldgevoel, maar anders dan hij pleit ik schap over hun vrije tijd. Bovendien worden in Los Angeles is echter dat de sector sterk voor een verbetering van de positie van huis­ zij afhankelijk van één werkgever voor hun georganiseerd is, zowel aan de kant van houdelijk werkers en werkgevers, voor meer inkomen én voor hun huisvesting. Ze kunnen de werknemers – via de vakbond – als aan duidelijkheid in de arbeidsrelaties en voor het zich dan niet langer veroorloven om een die van de werkgevers – via onder andere het zoeken naar mogelijkheden deze sector tegenvallend dienstverband te verbreken. patiëntenorganisaties. Hierdoor is het moge- lijk op creatieve wijze in te spelen op de spe- te professionaliseren. Dan brengen we niet Inwonen alleen humanisme op individueel niveau in cifieke issues van deze sector, zoals: werk- de praktijk, maar geven we als samenleving In de EU spelen migranten een groeiende rol nemers die geïsoleerd van elkaar werken; structuur aan betaald huishoudelijk werk als in de thuiszorg en/of huishoudelijke dienst- het werken voor meerdere werkgevers; het deugdelijk werk. verlening. Vooral in landen waar zorgtaken werken in de privésfeer, en de zorgafhanke- = meestal aan de familie werden overgelaten, lijkheid van werkgevers. zoals in Italië, is dit het geval. Daar zijn inwo- Een voorbeeld is de ontslagbescherming. Dit artikel is gebaseerd op Botmans proefschrift nende migranten integraal onderdeel van Die is niet geregeld via een werkloosheids- Gewoon schoonmaken, de troebele arbeidsrelaties in het zorgsysteem geworden. In landen met verzekering. In plaats daarvan krijgen werk- betaald huishoudelijk werk, Amsterdam, UvA 2011. een breed aanbod aan publiek gefinancierde gevers en werknemers, via hun organisaties, en geregelde zorg, zoals in Scandinavië, wer- toegang tot een digitale marktplaats voor Literatuur ken migranten nog vooral in het huishouden banen in zowel de thuiszorg als de huishou- A. Grunberg, ‘Wees humaan, neem vooral een werkster’, en minder in de thuiszorg. Maar naarmate delijke dienstverlening, gesubsidieerd en De Volkskrant 29.01.2011. deze landen bezuinigen op de zorg, groeit niet gesubsidieerd. Door het brede aanbod Reactie op: H. Ali en E. Stoker, ‘Een kopje thee voor de ook daar de rol van de particuliere sector en komen werknemers na het beëindigen van werkster is al een kwestie’, De Volkskrant 25.01.2011 daarmee die van migrantenarbeid. een parttime dienstverband snel aan een (over Botmans proefschrift) Het huidige Nederlandse kabinet staat nieuwe; werkgevers hoeven niet lang zonder B.Anderson, Doing the Dirty Work? The Global Politics of voor de opdracht de kosten in de zorg te thuiszorg of hulp te blijven. Domestic Labour. London/New York, Zed Books, 2000 beperken. De laatste tijd wordt in dat ver- Een tweede voorbeeld is de manier waar- B. Ehrenreich& A.R. Hochschild, Global Woman: Nannies, band verwezen naar het ‘Duitse model’ en op problemen rond arbeidsomstandigheden Maids and Sex Workers in the New Economy. London, vooral naar de rol die familie in Duitsland en arbeidsvoorwaarden worden aangepakt. Granta Books 2003. zou spelen bij het verlenen van onbetaalde Dit gebeurt niet door stakingen en collectie- Pei-Chia Lan, Negotiating Social Boundaries and Private zorg. Wat de voorstanders van dit Duitse ve onderhandelingen, maar door trainingen Zones: The Micropolitics of Employing, 2003. model er niet bij vertellen, is dat het – net aan zowel zorgverleners als zorgontvangers. M. Romero, Maid in the USA. 10th anniversary edition. als in Italië – in toenemende mate leunt op De werknemers- en werkgeversorganisatie London: Routledge 2002. in­wonende migranten. Ook Duitse ­vrouwen geven die trainingen afzonderlijk, maar wel zijn immers buitenshuis gaan werken. in overleg. Bovendien oefenen zij gezamen- Anders dan Italië voorziet Duitsland echter lijk druk uit op de politiek. Zo zijn zij er in niet in een toelatingsregeling voor migranten geslaagd bezuinigingen in de zorgsector de Helliπ∆ de

25 het Los Angeles model @º⁄⁄ zomer

tegen te houden en betere arbeidsvoorwaar- Los Angeles laat zien dat het mogelijk Literatuur den voor de thuiszorg af te dwingen. is een systeem van thuiszorg en huishou- Linda Delp and Katie Quan, “Homecare Worker Net als in Duitsland werken ook in Los delijke dienstverlening te ontwikkelen dat Organizing in California: An Analysis of a Angeles veel migranten in de thuiszorg en recht doet aan de belangen en behoeftes van Successful Strategy”, Labour Studies Journal huishoudelijke dienstverlening, waarvan werkgevers en werknemers. Een dergelijk 2002, nr. 27(1): 1-23. een significant aantal zonder papieren. systeem staat en valt bij een goede organi- Anna Gavanas, Who cleans the welfare state? Maar omdat daar wel een sterk ontwikkeld satie van zowel werkgevers als werknemers. Migration, Informalization, Social Exclusion and systeem is van parttime thuiszorg, voelen zij Daarvoor is cruciaal dat alle werknemers in Domestic Wervices in Stockholm, Stockholm: niet de noodzaak om als inwonende te wer- de sector, dus ook de migranten: zich vrij Institute for Futures Studies 2010. ken. Omdat in de VS minder repressief wordt kunnen bewegen en kunnen deelnemen aan Sarah van Walsum, “Regulating Migrant Domestic opgetreden tegen irreguliere migranten dan het maatschappelijk verkeer; niet uitslui- Work in the Netherlands: Opportunities and in Nederland, is deelname aan vakbondsac- tend als inwonend hulp aan de slag kunnen, Pitfalls”, Canadian Journal of Women and the tiviteiten minder problematisch. Irreguliere maar (ook) op zichzelf kunnen wonen en Law, 2011 (23) 1, p. 141-165. migranten zijn niet volledig ingesloten in het parttime in meerdere huishoudens kunnen Los Angeles model. Zonder social security werken; steeds de vrijheid hebben om van number heeft men geen toegang tot een werkgever(s) te veranderen. ziektewet-uitkering bijvoorbeeld. Wel kun- Een goede regeling van thuiszorg en nen irreguliere migranten gebruik maken van huishoudelijke dienstverlening in Nederland de digitale banenmarkt en hebben ook zij wordt pas mogelijk als het Nederlandse profijt van trainingen over rechten en plich- vreemdelingenrecht migranten de vrijheid ten en ter bestrijding van racistische voor- biedt om daaraan bij te dragen. oordelen. =

BEJING 2008 → de Helliπ∆ de

26 zomer @º⁄⁄ zomer

BEJING 2008. Voorafgaand platteland, werden ingehuurd om aan Fotograaf Kadir van Lohuizen volgt aan de Olympische Spelen kreeg de de bouw van de stadions te werken. Ze op dit moment de migratie in Zuid- en stad een facelift. Huizen van arme werden onderbetaald, werkten onder Noord-Amerika. Zie www.viapanam.org. bewoners moesten wijken en zo’n twee beroerde omstandigheden en woonden miljoen arbeiders, voornamelijk van het in slechte onderkomens. © Kadir van Lohuizen/NOOR

de Helliπ∆ de

28 Sochi 2014: Deze Olympische Spelen worden de tien anderen, zegt de chef. Omdat ze zomer @º⁄⁄ zomer Ivan (48) is een van duurste Winterspelen ooit, omdat al maanden hebben ingeteerd komen alles uit het niets moet worden ze nooit meer naar huis. Treinreizen de bouwarbeiders die opgebouwd, maar ook vanwege zijn duur. Ivan heeft al weken geen meewerkt aan voor­ de enorme corruptie. Hoewel het contact meer met zijn familie in totale bedrag gissen blijft, is het Azov. Hij schaamt zich dat hij geen bereidingen voor de gemiddelde bedrag de afgelopen geld kan opsturen. Nu moeten zijn Winterspelen in Rusland. jaren gestegen van 6 naar 12, 21 en vrouw en twee dochters het zelf zien 33 miljard dollar. Nog even en de te redden. Vanuit zijn koestal ziet hij Maar nu staakt hij, omdat hij Zomerspelen van Beijing 2008 – een de stadions elke dag groter groeien. al maanden geen loon heeft veel omvangrijker evenement dan de ontvangen. Bij de bouwactiviteiten Winterspelen – worden ingehaald. Deze foto’s maken deel uit van staat een bord met de naam van Die kostten rond de 40 miljard dollar. het Sochi Project van fotograaf opdrachtgever Moskonversprom. Rob Hornstra en filmmaker en Maar zelf is hij in dienst genomen De staking begon met 140 arbeiders, schrijver Arnold van Bruggen. Zij door een lokaal uitzendbureau. maar na dreigementen van hun documenteren de veranderingen in “Elke maand hebben we weer een bazen gingen de meesten weer Sochi tot aan de Spelen. Volg hen andere chef”, zegt Ivan, “Die krijgt aan het werk. Ivan houdt met twee op: www.thesochiproject.org dan een bepaald bedrag van zijn anderen nog vol. Ze slapen nu in superieuren van Moskonversprom de koestal op een braakliggend of een subcontractor daarvan. Zo is terrein, omdat de toegang tot het voor ons volslagen onduidelijk waar bouwterrein hen is ontzegd. Ze we ons geld moeten halen. Onze wachten op een betaling van 50.000 directe chef krijgt een zak geld en roebel, 1250 euro, voor de afgelopen zorgt ervoor dat het grootste deel in maanden werk. Maar de nieuwe chef zijn eigen zak blijft.” zegt dat ze al betaald zijn. Voor hen

LEONHARD DE PAEPE filosoof de Helliπ∆ de

30 zomer @º⁄⁄ zomer de selfmade man De zzp’er lijkt soms een arbeids- vorm die in het leven geroepen is om het arbeidsrecht verder te ontmantelen. Maar misschien zou de zzp’er de guerilla kunnen zijn die het kapitalisme van binnenuit duurzaam vernieuwt. Is er een self- made man denkbaar die geen winst maakt ten koste anderen?

Herko van Eerden vrij kunstenaar sinds 1990

‘’Did you ever notice, the kind of thoughts I’ve got?” (Bonnie Prince Billy).

de Helliπ∆ de

31 de selfmade man @º⁄⁄ zomer In 1859, in aanloop naar de Ameri- ge omgeving, overerfde welvaart, of educatie. En nu had iedere Nederlander zijn natuurlijke kaanse Burgeroorlog, houdt Frederick Doug- Zij zijn geworden wat zij zijn zonder de hulp plaats in de wereld gevonden. Dat de sociale lass (1818 – 1895) een beroemd geworden of de gunstige uitgangspositie die anderen mobiliteit terugliep was juist een effect van speech genaamd ‘Self-Made Men’. De speech krijgen wanneer ze de wereld intrekken en een geslaagde sociale herverdeling van posi- wordt gezien als het begin van een ideaal grote resultaten behalen.” (p. 549-50) ties tot een natuurlijke hiërarchie; niet van en de geboorte van een culturele figuur: de Douglass geloofde dan ook niet in de haar falen. Met andere woorden: wie nu nog selfmade man. Het bijzondere aan de speech “good-luck theory” die succes toeschrijft aan geen succes heeft, heeft zijn lot aan zichzelf is niet in de laatste plaats de spreker zelf. toeval of gelukkige materiële omstandighe- te danken. Douglass was in zijn jeugd het rechtmatige den. Volgens Douglass kan van geluk geen Terug naar Frederik Douglass. Hij bevocht bezit van zijn meesters en werkte op de plan- sprake zijn. Er is maar één verklaring voor het systeem met de eigen ideologische tage. Hij versloeg zijn onderdrukkers met succes: “Work! Work!! Work!!! Work!!!!” Hoe- wapens, en daarmee is Douglass welbe- diens ideologische wapens, als een guerrilla. wel hij toegaf dat de maatschappelijke orde schouwd een guerrillastrijder. Hij stelde zich Op dezelfde manier zou de zzp’er wellicht en de goddelijke wet een rol spelen, zag hij niet op tegenover de American Dream maar de markteconomie kunnen verslaan en voor hard werken als de doorslaggevende factor radicaliseerde deze tot haar uiterste conse- rechtvaardiger verhoudingen kunnen zorgen. voor succes. Aldus ligt de sleutel tot succes quentie. Niet de blanke Amerikaan, maar hij, Het valt te bezien. NIET in ras, klasse, sekse etc., maar louter en de voormalige negerslaaf, was de belicha- Het verhaal van Frederick Douglass alleen in het karakter. ming van dit individualistische ideaal. begint onder erbarmelijke omstandigheden: De eis voor emancipatie van Afro- hij wist zijn leven lang niet wie zijn vader Amerikanen van Douglass komt hierop neer: Conservatieve nachtmerrie was, zijn moeder, een slavin, overleed toen hij “Geef de neger een eerlijke kans en laat hem Toch is kritiek hier op zijn plaats. Douglass zes jaar was, en zelfs zijn precieze geboorte- met rust. Als hij leeft, goed. Als hij sterft, voldoet op cruciale punten niet aan zijn eigen en sterfdag is tot de dag van vandaag onbe- ook goed. Als hij niet op kan staan, laat hem definitie vanselfmade man. Hij kon uit zijn kend. Toch is zijn levenswandel opmerkelijk vallen.”(p. 557). De rechtvaardiging voor dit ketenen opstaan en het woord nemen, maar in lijn met de bekende cliche’s van de suc- uitgangspunt is een aanname over de men- dit woord moest hem wel geleerd worden. Hij cesvolle ondernemer. Hij boog zijn nadelen selijke natuur. Volgens Douglass bestaat er leerde het van Sophie Auld, die daarmee de om in zijn voordeel (turning a negative into een natuurlijke hiërarchie tussen mensen wet overtrad. Er moest dus iets uitzonderlijks a positive), pakte zijn kansen (opportunities) die sterker is dan iedere maatschappelijke gebeuren voordat Douglass zijn emancipatie waar hij ze maar zag, hij was ‘pro-actief’ en orde. Ieder, zelfs de slaaf, krijgt het lot dat hij kon starten. Dit heeft Douglass echter niet initiatiefrijk. De Wye House Plantage leerde verdient, ondanks een ongelijke startpositie. aan zichzelf te danken. Met andere woor- hem wat hard werken is. Rond zijn twaalfde Al wat nodig is, is een eerlijke kans en vrij- den: als Douglass geen (gratis) lessen had leerde hij het alfabet van zijn meesteres Sop- heid. In de figuur van Douglass komt aldus gekregen van Auld was hij zelf de zwarte hia Auld. De lessen van Sophia– die zij hem de uiterste consequentie van The American man geweest die niet kan opstaan. Douglass’ zeer tegen de zin van haar man gaf – stopten Dream tot uitdrukking, die wij nog altijd her- uitspraak dat als de zwarte man niet op kan toen zij hem een krant zag lezen. Ze pakte kennen in het taalgebruik van ondernemers. staan, men hem mag laten vallen, vindt haar de krant af en zei dat educatie en slavernij De selfmade man is werelds, wordt geassoci- legitimatie in Douglass claim op soeverei- onverenigbaar zijn. Met die woorden echode eerd met vrijheid, is niemand iets verschul- niteit. Maar de soevereiniteit die Douglass ze de kritiek van haar man die haar een paar digd en heeft zijn succes louter aan zichzelf zichzelf en de selfmade man toeschrijft, is dus weken daarvoor had verteld dat als een slaaf te danken. niet absoluut. leert lezen, hij ontevreden wordt over zijn Het loont de moeite om de denkfout van conditie en naar vrijheid gaat verlangen. The American Dream is inmiddels ingehaald Douglass, die een denkfout in The American Douglass noemt deze uitspraak in zijn door de realiteit van dalende sociale mobi- Dream is, economisch te vertalen, omdat de autobiografieNarrative of the Life of Fre- liteit en de terugkeer van armoede als een problemen in de economie samenhangen derick Douglass, an American Slave (1845), erfelijk verschijnsel, zoals Marcel van Dam met een systeemfout die voortvloeit uit de de eerste “antislavernij lezing” die hij ooit laat zien in zijn filmDe onrendabelen. Deson- achterliggende ideologie. De onderneming hoorde. Douglass bleef zich oefenen in lezen danks is de ethische kern ervan springlevend. leeft van de transactie tussen twee partijen. en schrijven onder het devies: “Knowledge Vrijwel iedere ondernemer, ook in Europa, Deze transactie heeft echter principieel is the pathway from slavery to freedom”. De legitimeert zich impliciet of expliciet met consequenties voor een derde partij. Dit is familie Auld stuurde Douglass naar Edward een verwijzing naar de rechtvaardigheid van een zogeheten externaliteit. Niemand min- Covey toen zij ontdekte dat hij andere slaven de sociale mobiliteit die The American Dream der dan Milton Friedman definieerde dit als de bijbel leerde lezen. Covey had een reputa- veronderstelt. En zelfs wanneer de sociale volgt: “Een externaliteit is het effect van een tie als ‘slavenbreker’ en sloeg de tiener met mobiliteit terugloopt is er nog altijd geen transactie tussen twee individuen op een de zweep tot deze op zestienjarige leeftijd ethisch-maatschappelijk probleem. Maarten derde partij die niet heeft ingestemd met een fysieke confrontatie aanging, waarna Schinkel, de bekendste economieredacteur de transactie en geen rol heeft gehad in de hij nooit meer werd geslagen. Uiteindelijk van NRC Handelsblad, stelde onlangs dat de uitvoering van die transactie.” Friedman, de zou Douglass weglopen. Hij groeide uit tot sociale mobiliteit terugloopt, maar dat dit architect van het economische systeem dat een gezien spreker, publicist, hervormer en een natuurlijk proces is. In de sociale revo- via Thatcher en Reagan voet aan de grond selfmade man. Volgens zijn definitie zijn dit lutie van de jaren zestig waren de culturele kreeg en vervolmaakt werd door George W. “mannen die weinig of niets te danken heb- conventies immers op drift geraakt en was er Bush, voegt daar zelf aan toe: “en er zijn seri- ben aan hun afkomst, connecties, een gunsti- een eerlijke verdeling van kansen gekomen. euze problemen op dat gebied.” Frederick Douglass de Helliπ∆ de

32 zomer @º⁄⁄ zomer

Het probleem maatschappelijke verliezer als een natuurlijk hiervan is, is het wél een voorbeeld van is dat deze verschijnsel ziet na de revolutie van de jaren hoe één man in korte tijd een stukje sociale derde partij zestig. Zo verwordt The American Dream tot infrastructuur aanlegde waar een krachtige niet gehoord een conservatieve nachtmerrie. politieke werking van uitgaat. Niemand had wordt of zelfs immers kunnen voorzien hoe belangrijk in zijn bestaan Implosie Facebook zou zijn in de Arabische lente. ontkend wordt, De oplossing van economen voor dit pro- Uit dit soort eenlingen zouden democra- zoals exempla- bleem is altijd dezelfde: innovatie. Vernieu- tische ondernemingen kunnen voortvloeien. risch in de ‘win- wing en dynamiek moet de verliezers van het Ze bestaan al. Isthmus Engineering in Wis- win situatie systeem opnieuw oppakken en productief consin bijvoorbeeld produceert robots voor waar onderne- maken. Echter, dit is een secundair effect van de industrie en heeft een omzet van vijftien mers prat op gaan. In de win-win situatie is er innovatie. Het primaire effect van innovatie is miljoen dollar per jaar. Maar in plaats van altijd een verzwegen derde ‘loose’ partij. Een hogere arbeidsproductiviteit en minder werk. externe aandeelhouders heeft dit bedrijf voorbeeld hiervan is de werknemer die geen Iedere techniek die in het bedrijf wordt inge- geen werknemers, maar louter eigenaars. Alle deel had aan het wanbeleid dat zijn bedrijf voerd maakt een aantal arbeiders overbodig. beslissingen worden democratisch genomen voerde onder druk van de aandeelhouder, Op dezelfde manier verkoopt de VVD zijn en de posities democratisch verdeeld. Het is maar wél degene is die zijn baan verliest. leuze om ‘ons land aantrekkelijk te maken dan ook onmogelijk dat er massaontslagen Andere belangrijke voorbeelden zijn het voor investeerders’. Geef de ondernemers vallen, dat het management zichzelf verrijkt milieu, waarin de restproducten van de indu- meer vrijheid, minder regels en meer belas- terwijl de arbeiders moeten inleveren. Als strie worden gedumpt, en (niet te vergeten!) tingvoordeel en iedereen zal daar van profi- iemand ziek wordt, heeft het bedrijf in zijn de belastingbetaler die nog decennia lang de teren, ook de armen. Maar intussen sta je wel geheel baat bij zijn beterschap. Communi- gevolgen zal voelen van de miljardeninjecties toe dat er minder belasting wordt geheven catie is beter, er is minder ziekteverzuim; in de banken in de eerste fase van de econo- daar waar het geld zit, en wend je de belas- afgunst en interne competitie zijn zo goed als mische crisis en in landen (zoals Griekenland) tinginkomsten aan voor de bovenkant van de afwezig. Bandwerkers verdienen er 65.000 in de tweede fase. Ook het importeren van maatschappij. dollar per jaar, het dubbele van een startende arbeidskrachten kent een derde partij: de Puur logisch beschouwd is de win-win- piloot! En dit bedrijf krijgt geen subsidie, het gezinnen in de Derde Wereld die de kosten situatie onmogelijk als iedereen onderne- concurreert in het hart van het Amerikaanse van de opvoeding hebben gedragen. Dat is mer is. Zolang de succesvolle onderneming kapitalisme. nu juist de zin van arbeidsmigratie. Je impor- bestaat bij de gratie van het afwentelen Wat dit bedrijf doet is de arbeiders niet teert mensen in hun productieve levensfase. van kosten op derde partijen moet de markt aan de kostenkant van de winstrekening zet- Economen zijn zich ervan bewust dat expansief zijn om interne stabiliteit te ten, maar aan de kapitaalkant. Aldus zijn er het bestaan van externaliteiten betekent dat bewaren. Met andere woorden: zodra het geen externaliteiten binnen het bedrijf. Dit is ‘winst’ niet een godsgeschenk is maar een kapitalisme en de ideologie van laissez faire het type ondernemerschap waar we behoefte vorm van redistributie waarbij twee partijen daadwerkelijk de gehele globe omvat, implo- aan hebben. De eigenaars van deze firma zijn winnen (win-win) en eentje – de niet-gecon- deert zij. In die situatie bevinden we ons nu. een steunpilaar voor de gemeenschap. Er is sulteerde - verliest. Dit wordt op groteske De enige oplossing is duurzaamheid. Eco- hier geen sprake van een briljante onderne- wijze geïllustreerd door de film van Marcel nomisch gezien een ondernemingssituatie mer, een selfmade man die zijn succes alleen van Dam, die niet toevallig: De onrendabelen waarin de derde partij in de winstrekening aan zichzelf te danken heeft, zoals Frederick (2009) heet. In die film zegt hij “niet geweten wordt verdisconteert. Douglass oprecht en ten onrechte over zich- te hebben”, dat de minima vanaf de jaren Dit is dan ook de conditie waaronder zelf geloofde. De selfmade man en The Ame- tachtig (Thatcher, Reagan) niet profiteerden de zzp’er voor links interessant kan zijn. rican Dream zijn denkfouten die zondigen van de ‘economische groei’. Zij worden nu Enerzijds is de zzp’er een arbeider zonder tegen een van de oudste filosofischea priori benadeeld door het kabinet Rutte, maar zij contract. Het is een verdere afbraak van de waarheden: Ex nihilo nihil fit, uit niets komt wonnen ook niet in de jaren negentig. Terecht arbeidsrechten. Anderzijds verdoezelt de niets! zegt van Dam: “Voor het groter worden van zzp’er de werkeloosheidscijfers. En toch is = de kloof tussen arm en rijk, maakt het geen de zzp ook een kans. Als zijn rechten met bal uit wie er regeert”. Dit ‘wir haben es nicht het zwaard beschermd worden, kan hij de Bronnen gewusst’ van Marcel van Dam geeft wel te guerrilla worden waar het kapitalisme niet Frederick Douglass, Narrative of the Life of Frederick denken over het intellectuele klimaat in zijn op rekende. In het leger groeiende zzp’ers Douglass, an American Slave, 1845. dagen. Was het niet de taak van links om pre- bestaat er een mogelijkheid dat er een onder- Marcel van Dam, De onrendabelen, 2009 (film). cies dit te weten en te bestrijden? neming wordt gestart die zich onttrekt aan The Corporation documentary, 2003 Bij Douglass is de zwarte man die niet kan het probleem van de externalities. Bedrijven Meer over Isthmus Engineering in Wisconsin op opstaan de externaliteit van zijn succes. De die niet functioneren door het beschermen www.isthmuseng.com/company/ ideologie van de selfmade man van Douglass van intellectueel eigendom in de poging een begint onbedoeld te functioneren als een soort monopolie te genereren, maar die het nieuw ideologisch wapen om de maatschap- van relationaliteit moeten hebben, hebben pelijke verliezer te beschouwen als natuurlijk de potentie om de ondemocratisch bestuurde verschijnsel. Ook zwarten ontkomen daar bedrijven een gevoelige klap toe te brengen. niet aan. Precies zoals Maarten Schinkel de Hoewel Facebook niet het goede voorbeeld de Helliπ∆ de

33 zomer @º⁄⁄ zomer

Hapé Smeele (zelfstandig sinds 1986)

“Ruim 25 jaar ben ik nu zzp’er. Dus al langer dan de naam bestaat. Economisch is het zonder meer een hard bestaan. Uit onderzoek blijkt ook nog eens dat fotografen bij de slechtst betaalde zzp’ers in Nederland horen. Het is geen pretje elke week opnieuw te moeten onderhandelen over je inkomen. Eerlijk gezegd maakt het me vaak jaloers op mensen met ruime vaste salarissen, pensioenen, lunchpauzes, vakantiegeld, ziektenregelingen, etc.

Maar... ik heb nog nooit overwogen een baan te nemen. Wanneer er iets in mij opborrelt dat gemaakt wil worden en echt belangrijk voor mij is, is het bijna altijd een onderwerp waarvoor geen enkele organisatie oog heeft. Momenteel ben ik geheel gefascineerd door de papaver. Voor mij is dit zonder meer een religieus project geworden. Het gaat over hoe het scheppende zich zichtbaar uitdrukt in de natuur. Hoe het zachte en ijle, waarover gesproken wordt in het taoïsme, zich dwars door alles heen beweegt. Hoe dood en verderf niet slechts een noodzaak zijn voor het scheppende, maar vaak het scheppende zelf zijn. Kortom: de kleine papaver waarover ik me nu al vier jaar buig, vergroot voor mij het perspectief op alles wat er om en met ons gebeurt.” roos wouters politicologe en voorzitter van de stichting Het Nieuwe Werken Werkt! de Helliπ∆ de

34 zomer @º⁄⁄ zomer

Bruto rende ikNationaal in 2005 tegen ik niet onderdoen voor mijn oma, op het Geluk Alles tegelijk moeten: de Met ambitie een betonnen muur. Niet meer in staat de werk wilde ik niet onderdoen voor mijn opa. vloek van menig werkende hoofdzaken van de bijzaken te onderschei- Ik had geprobeerd twee levens in de tijd van den, vergat ik mijn kind op het schoolplein één te leiden. En daar had ik gefaald. ouder. Is het zelfstandige en bleek zo overspannen als een deur. Eenmaal uit de zandbak begon ik het “Musturbation”, constateerde de arbo-arts heel vreemd te vinden dat vrijwel niemand bestaan de sleutel naar een grappend. Ik had net als veel andere ambi- protesteert tegen de groeiende takenpakket- tieuze jonge ouders van deze tijd last van ten, de dwingende eisen van het moderne ontspannen samenleving? overmatig moeten. Ik moést alles en van bestaan. Waarom geven mannen en vrou- niemand anders dan mijzelf. Eerst moest ik wen niet aan dat zij niet in beiden groot- maar eens leren me te ontspannen. “Ga maar ouders tegelijk kunnen veranderen? Niet eens twee maanden met je blote voeten in fulltime althans. Waarom zouden vrouwen de zandbak naar je kinderen zitten kijken.” niet ambitieus zijn als ze het beste van beide Zogezegd om te ont-moeten. willen combineren, en waarom zouden man- Daar, overspannen in de zandbak met nen wel ambitieus zijn als zij dat níet willen? een kleuter en een pasgeboren baby, begon Is volledige deelname van mannen en vrou- mijn zoektocht. Welke steek had ik laten val- wen aan de arbeidsmarkt dan het einddoel len? Had ik minder moeten werken, zodat van de emancipatie? En de kinderen dan? Ik ik mij meer op mijn kinderen had kunnen besloot niet langer in stilte toe te kijken, ik richten? Of had ik juist méér moeten werken, ging protesteren! zodat ik genoeg geld zou verdienen om mijn In november 2008 resulteerde deze zoek- kinderen en het huishouden volledig uit te tocht in het boek Fuck! ik ben een feminist, besteden? En was ik de enige die de combi- waarin ik oproep om tot een nieuwe vorm natie niet vol had weten te houden? Vanuit van emancipatie te komen: niet tégen maar de zandbak observeerde ik andere ouders. Ik mét mannen. Tijd dus voor het femanisme, luisterde naar de gesprekken en kwam gaan- zoals ik het noemde. deweg tot de conclusie dat zij allemaal tegen In mijn nieuwe boek Carrièrebitches en min of meer dezelfde hindernissen aanliepen Papadagen ben ik op zoek gegaan naar meer als ik. praktische oplossingen. Nu het ego strelende Even was ik opgelucht: het lag dus niet stofje, dat door de media aandacht naar mijn alleen aan mij. Maar de opluchting was van kop was gestegen, langzaam weer naar de korte duur, want toen kwamen de vragen. bodem van mijn bewustzijn is gedwarreld, Heel veel vragen. Waarom stond de ver- merk ik dat ik geen stap verder ben gekomen houding tussen werk en kinderen voor de in de discussies die mijn eerste boek heeft meeste ouders zo onder spanning? Dat was opgeleverd. Een discussie die vooral stilstaat toch niet altijd zo geweest? Waren de ver- bij de vraag of vrouwen wel naar de top houdingen met de tijd scheef gegroeid? willen en mannen wel echt meer voor de kinderen willen zorgen. Wat doet het ertoe Vertrouwen of vrouwen wel naar de top willen en of Ik dacht aan de tijd van mijn grootouders, mannen echt meer zorgtaken op zich willen waarin de rollen en verantwoordelijkheden nemen? Het gaat er toch om dat zij die dat overzichtelijk verdeeld waren. Niet dat die wíllen dat ook kúnnen? Emancipatie staat tijd een zegen was; ook zij waren ongeluk- toch voor de keuzevrijheid om van de norm kig met hun strikte rolverdeling. Maar af te kunnen wijken? Wordt deze discussie duidelijk was het wél. Oma zorgde voor het niet ingezet als bliksemafleider zodat alles huishouden en de kinderen, en opa voor de ondertussen gewoon bij het oude blijft? Om kost. Op dat moment realiseerde ik me dat ik daar niet langer aan mee te werken ga ik de ambities van mijn oma en mijn opa had op zoek naar manieren om werkelijk bij te proberen te combineren. Ik wilde het allebei. dragen aan emancipatie in de praktijk. Hoe Niet omdat ik verwend was maar uit angst. kunnen mannen en vrouwen ál hun talenten De angst om een huisvrouw te worden, ach- benutten zonder dat kinderen in moderne terop te raken, kansen te missen, vrijheid te hinderen veranderen? laten schieten. Dit was dus de prijs van de Toen ik aan de zoektocht begon hoe het vrijheid die de generatie van mijn ouders bruto nationaal geluk te verhogen, dacht ik had bevochten: kiezen is verliezen, maar niet dat dit ten koste zou gaan van het verhogen kiezen is onmogelijk. Zoals mijn oma voor van de arbeidsparticipatie en het verbeteren de kinderen en het huishouden had gezorgd van de internationale concurrentiepositie. terwijl opa de kost verdiende, zo moest ik Maar, zo ontdekte ik, als je de juiste vernieu- van mijzelf al die dingen tegelijk. Thuis wilde wing doorvoert en elkaar wat meer ruimte de Helliπ∆ de

35 zomer @º⁄⁄ zomer

Bruto Nationaalen vertrouwen geeft, dan versterkt dat elkaar De realiteitGeluk is dat inmiddels een op de twaalf economie. Het structureel en substantieel juist. Natuurlijk is het geven en nemen. Maar, werkenden in Nederland op die manier verbeteren van de productiviteit van de zo weet zelfs een kind, verantwoordelijk- werkt. De early adaptors en de zzp’ers zijn er kenniswerker is de ultieme uitdaging van de heidsgevoel ontwikkel je alleen door mensen al succesvol mee. En de groep ‘onaangepas- eenentwintigste eeuw. Maar het kenniswerk ook verantwoordelijkheden te geven. Niet ten’ groeit zo snel dat we wel een land vol van vandaag wordt meestal ingericht en door ze te wantrouwen en als achterlijke gekken lijken. Het wordt dan ook de hoogste bestuurd volgens oude, industriële principes zolen weg te zetten. Door mensen meer tijd dat het bedrijfsleven, de overheid en ver- en denkbeelden. Daarmee is een doorbraak flexibiliteit te bieden en ze te behandelen als enigingen beseffen dat zij de onaangepasten in productiviteitsverbetering nauwelijks professionals, zowel de schoonmakers als de zijn omdat deze manier van werken de toe- mogelijk. consultants, neemt de loyaliteit, de producti- komst heeft. Willen we onze samenleving financieel viteit, de vindingrijkheid en het werkplezier Al is het initiatief van de minister heus gezond houden en ons een serieuze plek op toe, terwijl het ziekteverzuim en de stress bemoedigend, met het invoeren van flexibele die wereldmarkt verwerven met behoud van aan de randen van de dag afneemt. werktijden en de uitzend-CAO zijn we er niet. ons Bruto Nationaal Geluk, dan is het van Kennelijk ben ik niet de enige die tot deze Het is tijd dat het overheidsbeleid inspeelt groot belang dat we loskomen van de starre conclusie kwam. Elf jaar geleden stelde het op de dynamiek die er al op de arbeidsmarkt ouderwetse (arbeids-)verhoudingen. Dan ministerie van Sociale Zaken de Commissie is en dat de valkuilen van oude verhoudingen moeten we echt aan het werk om de bureau- Dagindeling in. Die moest bevorderen dat en patstellingen worden vermeden. Nu is het cratische moeraslagen, de ‘regels om de we los kwamen van het idee dat er alleen overheidsbeleid nog te versnipperd en zijn regels’ en de ‘controle om de controle’ terug tussen negen en vijf gewerkt kan worden. de arbeidsverhoudingen en sociale zekerheid te brengen tot een minimum en de mensen Ook wilden ze duidelijk maken dat er naast niet meer in overeenstemming met de prak- weer de ruimte te geven om dat te doen het kostwinnersmodel nog wel andere, meer tijk. waar ze goed in zijn. Dan moeten we investe- flexibele mogelijkheden zijn om je leven in Maar ook bedrijven moeten komen tot ren in onze jongeren en hen niet weg zetten te richten. Maar, zo concludeert het Sociaal de juiste balans tussen de doelstellingen als kostenpost maar als het meest kostbare Cultureel Planbureau anno november 2010, van de organisatie aan de ene kant en de bezit dat we hebben. Investeer in kinderop- mensen krijgen nog veel te weinig zeggen- menselijke maat, de inrichting van het werk vang en in onderwijs. Voorkom dat kinderen schap over hun werktijden. Minister Kamp en de technische voorzieningen aan de in moderne hinderen veranderen, zorg er van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, zei andere kant. Mensen zijn geen machines, juist voor dat zij met zorg en aandacht opge- daarop dit serieus wel te nemen en kondigde geen auto’s, geen dingen die steunkousen leid en opgevoed worden. aan alle regels over arbeidstijden en werk- als op een lopende band aangemeten wil- Geef mensen de ruimte en het vertrou- omstandigheden door te lichten en belem- len krijgen. Het gaat erom dat mensen weer wen om allemaal op hun best te kunnen meringen voor flexibel werken weg te willen centraal komen te staan en dat zaken als de zijn, zowel thuis in het onderwijs als op de nemen. Daarop riep regeringspartij CDA locatie, ICT-ondersteuning en het manage- werkvloer. Want daar zijn zowel werkgevers, de sociale partners op afspraken te maken ment daaraan bijdragen. Dat vraagt om carrièrebitches, deeltijdfeministen, watjes over flexibele werktijden en al zijn ze er mee medewerkers die hun eigen verantwoorde- met papadagen, verwende prinsesjes en hun bezig, het gaat mij lang niet snel genoeg. lijkheid nemen en om werkgevers en beleid eventuele kinderen bij gebaat. die dat ondersteunen. = Land vol gekken Binnen nu en vijf jaar stroomt een grote Is er al die jaren dan niets essentieels ver- groep werknemers uit. Willen we de verzor- Roos Wouters, Carrièrebitches en Papadagen; anderd? Zeker wel: de Nederlandse arbeids- gingsstaat zoveel mogelijk in stand houden ­hoogste tijd voor Het Nieuwe Werken markt. Die verandering wijs ik alleen niet en kunnen investeren in de volgende gene- Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2011. toe aan het ‘polderbeleid’ maar aan de keuze ratie, dan zullen we de productiviteit op z’n Meer info op www.HetNieuweWerkenWerkt.nl van individuele mensen om gewoon anders minst gelijk moeten houden met minder te gaan werken en leven. Ondernemende mensen. Over één ding zijn namelijk alle individuen zijn die persoonlijke voorkeuren deskundigen het eens: de arbeidsmarkt- over werk en vrije tijd steeds vaker zelf gaan krapte van 2008 keert in korte tijd in alle invullen en als individuele ondernemer aan hevigheid terug. Een op de vijf werknemers de slag gegaan. Ze zijn gaan werken los van stroomt tussen 2010 en 2015 uit. De beperkte nauw omschreven functieprofielen en van flexibiliteit die Nederlandse werkgevers nu toezicht en controle. En steeds meer mensen doorgaans bieden ten aanzien van werktij- gaan hiertoe over. Niet omdat zij te onaan- den en thuiswerken, staat de verhoging van gepast zijn om hun draai binnen een bedrijf de arbeidsparticipatie en de doorstroom van te vinden, zoals een medewerken van de vrouwen, ouderen, zorgvaders en allochto- Algemene Werkgevers Vereniging Nederland nen echter nog te vaak in de weg. Daarom is ooit gekscherend tegen mij zei, maar omdat het van doorslaggevend belang dat bedrijven ze goed zijn in hun vak. Omdat deze werken- en overheid inspelen op deze behoefte. Doen den hun werk met passie willen verrichten zij dat niet dan zullen zij deze werknemers op de plek en in de tijd die daar het meest verliezen en daarmee de concurrentiepositie. geschikt voor is. En omdat veel werkgevers Een steeds groter deel van ons nationale te onaangepast zijn om daar op in te spelen. inkomen is toe te schrijven aan de kennis- Landelijke werkgroep een beeld geven van wat “zoal Mireille Hellendoorn ‘Groen onderneemt’, 2011. door GroenLinks-ondernemers Kostwinners en Ondernemen is belangrijk wordt gevonden”. Het is jammer dat ze de lat ­verliezers. De con- Groen en Links. niet hoger gelegd hebben en

de Helliπ∆ de sequenties van indi- GroenLinks-­onder­­ de grote groep veelsoortige geïnterviewden specifieker vidualisering van nemers aan het en scherper bevraagd hebben 36 ­inkomensvorming zomer @º⁄º zomer woord naar hun visie op de grote dis- cussiepunten binnen Groen- voor de economi-

Links over flexibilisering, out- Aan de hand van interviews sche positie van siders op de arbeidsmarkt en met ondernemers wil de werk- – misschien nog wel belangrijker vrouwen (1950-1990); groep ondernemers van Groen- – de hedendaagse betekenis van Links met dit boekje verschil- een sociologische thema’s als solidariteit en vrij- lende thema’s in de partij aan heid. Politieke betekenis zal dit analyse de orde stellen: ondernemers boekje daarom niet krijgen en en hun drijfveren, pensioenen Proefschrift Vrije dat is gezien de actualiteit van en verzekeringen, aanbeste- ­Universiteit, 2010 het thema en de ijver waarmee dingen, maatschappelijk ver- zoveel op zich interessante antwoord ondernemerschap mensen zijn bevraagd, een en politiek en overheid. Het gemiste kans. is nogal wat. Soms denk je = als lezer beland te zijn in een praktisch handboek met tips voor ondernemers (vooral zzp’ers), bij vlagen wordt er commentaar gegeven op poli- tieke ontwikkelingen, maar meestal is het een tamelijk saaie beschrijving van allerlei ervaringen van ondernemers. Leontine Bijleveld Meer zeggen de samenstellers & Eva Cremers ook niet te beogen, ze willen Een baan als alle Verder lezen andere?! De rechts- positie van deel- tijd huishoudelijk personeel

Leiden, Vereniging voor Vrouw en Recht Clara ­Wichmann 2010.

Werksters, au pairs, migrant domestic workers, alfahulpen die zorg verlenen op basis dere informalisering in de hand. van de Wet maatschappelijke De argumenten die de wetge- ondersteuning en verpleging ver aanvoert om de uitzonde- die wordt betaald uit een per- ringen voor deeltijd huishou- soonsgebonden budget. Vrij- delijk personeel te legitimeren wel altijd zijn het vrouwen die noemen de auteurs tekenend in andermans huishouden wer- voor de onderwaardering van ken en vrijwel altijd geldt voor het werk dat deze beroeps- hen sociaal recht light. Huis- groep verzet. Volgens hen houdelijk personeel dat min- is het uitsluiten van deeltijd der dan vier dagen per week huishoudelijk personeel van in dienst is van een particulier rechten waarop andere werk- is bijvoorbeeld uitgesloten nemers wel aanspraak kunnen van verplichte werknemers- maken een vorm van indirect verzekeringen, heeft zwakke en ongerechtvaardigd onder- ontslagbescherming en min- scheid op grond van geslacht, der recht op doorbetaling bij omdat hierdoor overwegend ziekte dan anderen. Bijleveld vrouwen worden getroffen. en Cremers koppelen de juri- Bijleveld en Cremers vinden de dische uitzonderingspositie VN Committee on the Elimina- van deze werknemers aan het tion of Discrimination Against maatschappelijke en politieke Women (CEDAW) aan hun zijde, debat over persoonlijke dienst- maar particulieren en politici verlening. Het informele karak- lijken niet wakker te liggen van ter van betaald huishoudelijk de slechte rechtspositie van werk is breed geaccepteerd en hun poetsvrouw. Beeld: Herko van Eerden het overheidsbeleid werkt ver- = Elders in deze Helling pleit Kees lendoorn is of de neergang van den compenseren. Het traditio- Vendrik voor het afschaffen het kostwinnerschapsysteem nele kostwinnerschapsysteem van AOW voor niet-werkende en de toename van de arbeids- werd in de jaren tachtig dus te partners, een aanrechtsubsi- participatie van vrouwen ook snel ontmanteld, waardoor het die wat hem betreft. Wie AOW de economische positie van armoederisico voor vrouwen wil, zal moeten werken. Geen vrouwen verbeterd heeft. Ze werd verhoogd. Ook de sociale voordelen voor kostwinnaars concludeert dat deze positie rechten voor vrouwen namen of niet-werkende partners. gemiddeld niet verbeterde, in die periode af, volgens Hel- Wie het debat wil aangaan dat maar dat inkomensverschillen lendoorn door het hoge tempo hij hiermee aansnijdt over de tussen vrouwen groter werden. van het individualiserings- relatie tussen emancipatie en Daarnaast ging het gemiddelde proces, door economische arbeid en een rechtvaardige inkomen van vrouwen met belangen en de politieke en inkomensverdeling tussen zorgtaken en die niet (meer) ideologische opposities in de mannen en vrouwen, heeft beschikken over het inkomen Nederlandse politiek.. baat bij dit proefschrift van van een medekostwinner = Mireille Hellendoorn. Stevige achteruit. De afbouw van tra- Het proefschrift is te down- kost, maar nuttige kost, onder ditionele inkomensbronnen loaden via http://dare.ubvu. andere als het gaat om de als partnerpensioen, weduwe- vu.nl//handle/1871/15676 gevolgen van flexibilisering uitkeringen, alimentatie en voor vrouwen. sociale uitkeringen namen De centrale vraag van Hel- sneller af dan de vrouwen kon-

Verder lezen

Bart van der Steen De huidige versplintering vaste aanstelling in de fabriek en Ron Blom (red.) van links is voor een deel het had, geschoold was en in de Wij gingen onze gevolg van de verschillende nieuwe wijken aan de rand van antwoorden die gegeven wor- de stad woonde, of juist moest eigen weg. Herinne- den op de vraag of links solidair opkomen voor de arbeiders uit ringen van revoluti- moet zijn met de werknemers de dichtbevolkte oude wijken met hun rechten en verzeke- in het hart van de stad met onaire socialisten in ringen of met de zogenaamde hun volkse radicalisme en hun Nederland van 1930 ‘outsiders’ op de arbeidsmarkt. wantrouwen tegenover poli- Het is velen een doorn in het tieke partijen en organisaties, tot 1950 oog, maar nieuw is het ver- die moeizaam overleefden van schijnsel niet. Dit boek van Bart tijdelijke klussen als havenar- Delft, Academische van der Steen en Ron Blom beider, bouwvakker of zelfstan- ­Uitgeverij Eburon 2011. lijkt een bundel verhalen uit dig werkman. De persoonlijke de oude doos, maar laat (onder portretten van Bosman, Flame- andere) zien hoe diep de wor- ling, Engelschman en Dolleman tels zijn van de huidige con- worden geschetst tegen de flicten over het arbeidsmarkt- achtergrond van deze strijd, beleid bij links. Aan het begin waar bovendien fascisme en van de twintigste eeuw, mid- bezetting bij kwam. Linkse poli- den in een economische crisis, tici van vandaag doen er goed raakten sociaaldemocraten, aan hun neus niet op te halen communisten en radicale soci- voor ‘oudlinks’ gedachtegoed, alisten diep verdeeld over de maar via (bijvoorbeeld) dit boek vraag of de arbeidersbeweging in de leer te gaan bij hun eigen aan de kant moest staan van geschiedenis. de ‘moderne arbeider’, die een =

e Op 19 maart discussieerde de partijraad van GroenLinks over Arbeidsmarkt in de 21 eeuw Daartoe stelde het een dossier samen, voor wie zich wil verdiepen in de wijze waarop GroenLinks het thema insiders en outsiders behandelt. Ontvang het dossier als pdf via: [email protected] DICK PELS socioloog en directeur van het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks de Helliπ∆ de

38 zomer @º⁄⁄ zomer Halsema’s vrijheid Halsema heeft geprobeerd om het vrijheids- het terugtreden van Paul Rosenmöller in de nasleep van de moord op Fortuyn. Net als Wouter Bos en Alexander Pechtold ideaal terug te winnen voor links, maar zij behoorde zij tot een nieuwe generatie progressieve politici, die (samen met veteraan Jan Marijnissen) de eerste klappen heeft daarbij te weinig beseft dat vrijheid ook opvingen van de populistische doorbraak. Halsema was daarbij beter uitgerust en sterker gemotiveerd om een ideologische een duistere zelfkant heeft. Er is een morele vernieuwing in te zetten die een antwoord kon zijn op de nieuwe uitdaging van rechts. Zij kon daarbij teruggrijpen op invulling nodig van het goede leven waartoe het ideaal van de ‘sociale vrijheid’ dat bij het ontstaan van GroenLinks in 1990 was geformuleerd. Maar Halsema gaf er de vrijheid moeten leiden. Pleidooi voor een een unieke vrijzinnige wending aan die GroenLinks, naast het D66 van Pechtold, in positie bracht als de meest uitgesproken vrijzinnig paternalisme. tegenpool van de nationaal-populistische partijen van For- tuyn, Verdonk en Wilders. Het sleutelstuk van die wending is ‘Vrijzinnig links’, dat in 2004 verscheen in het zomernummer van De Helling. Eerder had Halsema GroenLinks al stout aangeduid als ‘de laatste linksliberale partij’, maar vanwege misverstanden rond de Het is nog steeds onwennig om over haar te term (sociaal-)liberalisme switchte zij spoedig naar etiket- spreken in de verleden tijd, maar Femke Halsema ‘was’ Groen- ten als vrijzinnigheid en sociaal-individualisme. Rosenmöller Links (gelukkig is er nog een leven na de politiek). Zij viel als had in 1997 nog kritiek geoefend op de ‘eenzijdige oriëntatie ‘politiek merk’ niet alleen samen met, maar was ook populair- op het autonome individu’ en vond dat de individualisering der dan de politieke vereniging die zij tot december vorig jaar deels te ver was doorgeschoten: die moest geen “vrijbrief zijn leidde. Ook GroenLinks kiezers stemmen namelijk liever op voor egoïsme of onverschilligheid voor de sociale omgeving”. een persoon dan op een partij. Als debater was ze in en buiten Tegenover dit ‘gesloten’ individualisme plaatste hij een ‘open’ de Kamer onovertroffen en gevreesd. Als een van de schaarse individualisme waarin men ‘aanspreekbaar was op het reke- intellectuelen in de politiek, die boeken las en er tijdens haar ning houden met anderen’ – als dit maar niet op een paterna- leiderschap zelf een drietal schreef, belichaamde zij het zeld- listische manier gebeurde. zame verbond tussen passie en intelligentie dat de politiek Halsema greep daarentegen enthousiaster terug op de tot een waarlijk hoog ambacht maakt. Ze was leidend in de verworvenheden van de jaren zestig en zeventig en pleitte ideeënvorming van haar partij, moedig in de verdediging van voor verdergaande emancipatie en een ruimere keuzevrijheid, de vrijzinnigheid tegenover het nieuwe conservatisme, en tref- vanuit de gedachte dat ‘de belofte van de individualisering’ nog zeker in haar beheersing van het politieke spel met al zijn lagen lang niet was ingelost. Zij gaf deze opvatting ook vorm in een en listen. Zo dwong Halsema respect af voor het métier door vrijzinnige visie op de arbeidsmarkt en de sociale politiek in het het ‘met trots, zwier en ernst’ te hanteren – zoals de Nijmeeg- samen met Ineke van Gent geschreven manifest Vrijheid eerlijk se historicus Remieg Aerts de ideale politicus karakteriseert. delen (2005). Dit kwam haar niet alleen te staan op de titel Maar de politiek is ook een kermis der ijdelheid, zeker voor ‘Liberaal van het Jaar’, toegekend door de VVD-jongeren, maar iemand die naar eigen zeggen altijd “dwars en behaagzuchtig” ook op verwijten van verrechtsing en neoliberalisme in eigen is geweest. De huidige dramademocratie bombardeert lei- kring, geuit door de socialisten van Kritisch GroenLinks en de dende politici onvermijdelijk tot tv-celebrities, wier leven door gemeenschapsdenkers van De Linker Wang. macht en roem en dus door een permanente achtervolging Opvallend was ook de reactie van de conservatieve van het journaille wordt getekend. De onbetwiste twitter- socioloog J.A.A. Van Doorn, die ‘Vrijzinnig links’ niet alleen te koningin van Den Haag zag er niet tegenop om haar leven te abstract en te weinig pamflettistisch vond, maar ook vreesde delen met honderdduizend anderen. Robert Oey, maker van de dat Halsema met haar initiatief te vroeg kwam. De tijdgeest filmDe leugen over de uitburgering van Ayaan Hirsi Ali en de val zat haar tegen. Volgens hem stonden we pas aan het begin van Rita Verdonk (een gebeurtenis waarin zijn partner Femke van een omwenteling waarin rechts het voor het zeggen kreeg Halsema een belangrijk aandeel had), zegt over de beweeg- en links simpelweg buiten de orde was: “De zuigkracht van redenen van politici: “Als de maskers af zijn hoop ik dat zicht- het conservatieve liberalisme is momenteel te krachtig om baar wordt dat politici mensen zijn die meer nog dan anderen kritische tegengeluiden, laat staan oppositionele standpunten, gelijk hopen te hebben en te krijgen, en vooral azen op liefde. veel kans te geven”, schreef hij in De Helling. Dat de conserva- Iedereen moet van ze houden, telkens opnieuw. Dat geldt voor tieve revolutie nog maar net begonnen was, zoals Van Doorn Ayaan, Rita en ja, dat geldt ook voor Femke”. (NRC Handelsblad vaststelde, heeft Halsema inderdaad tot haar chagrijn onder- 3.9.10). vonden. In de zomer van 2010 strandden de onderhandelingen over een kabinet waar GroenLinks aan had kunnen deelnemen, Vrijzinnig links waarna spoedig het meest rechtse kabinet ooit werd gevormd. De betekenis van Halsema als prominent ideeënpolitica kan De historicus Dik Verkuil wijst terecht op een “tragische paral- niet goed worden begrepen los van het politieke kantelmo- lel” tussen Halsema en haar voorganger, die beiden als politi- ment 2002 en de jaren van harde politieke polarisatie die cus groot gezag hadden opgebouwd, maar “strandden vóór ze erop volgden. Haar leiderschap was een direct gevolg van het beloofde land van de Trêveszaal mochten binnengaan”. de Helliπ∆ de

39 Halsema’s vrijheid @º⁄⁄ zomer len precies het omgekeerde: zij richten zich op het corrigeren Moreel project van levensstijlen, culturele gebruiken en privéwaarden, terwijl Vrijheid is een allemansvriend, zoals opnieuw blijkt uit de de sociaaleconomische ongelijkheid intact wordt gelaten (Hal- naamgeving van partijen zoals de PVV, die onze grondrechten sema 2011: 66-68). en burgervrijheden reserveert voor Henk en Ingrid maar aan Het is echter de vraag of die dubbele koppeling tussen Ali en Fatima ontzegt. Halsema heeft geprobeerd om het vrij- negatieve vrijheid en cultuur en tussen positieve vrijheid en heidswoord terug te winnen voor links, maar het is de vraag of economische kansen hout snijdt. Kan het emancipatieideaal ‘vrijheid als ideaal’ (de titel van het boek waarvoor zij in 2005 wel halthouden bij een overheid die sociaaleconomische en een belangrijk nawoord schreef) niet meer haken en ogen onderwijsachterstanden vermindert en de kansen op zelf- heeft dan zij zich heeft gerealiseerd. Zoals opnieuw blijkt uit ontplooiing herverdeelt, zonder zich uit te spreken over de haar verzamelde opstellen in Zoeken naar vrijheid (2011) is Halse- manier waarop de beoogde positieve vrijheid wordt ingevuld? ma het meest welsprekend en overtuigend als zij opkomt voor De vraag is bovendien of het ideaal van de negatieve vrijheid het vrije woord, de godsdienstvrijheid, de vrijheid om anders te zo leeg (inderdaad, zo negatief) kan blijven als in Halsema’s zijn, de rechtsstaat en democratie. Maar zij is het individualis- ‘handen af’ formulering, en of de GroenLinkse reflex om niet te me en anarchisme van de jaren zeventig blijven idealiseren, en willen moraliseren over cultuur, levensstijl en religie wel houd- heeft te weinig beseft dat deze inmiddels een duistere zelfkant baar is. Halsema lijkt zich vooral te richten op de ontsnapping hebben laten zien die rechtstreeks verantwoordelijk is voor de aan externe dwang en niet of nauwelijks op de ontwikkeling ‘hyperconsumptie, haast en hufterigheid’ die zij in haar boek van zelfregulering en interne controle. Bij nader inzien leiden Geluk! (2008) aan de kaak heeft willen stellen. De kiemen van de beginselen van de negatieve en positieve vrijheid echter tot de huidige gezags- en cultuurcrisis liggen wel degelijk ook in dezelfde morele conclusie. Als de negatieve vrijheid niet alleen die ongehoorzame jaren, en zijn lang niet alleen te wijten aan betrekking heeft op uitwendige (overheids)dwang maar ook de pervertering van het ‘goede’, sociale en morele individua- op de inwendige dwang van onbeheerste impulsen, veronder- lisme van de jaren zeventig door het ‘slechte’ marktindividua- stelt zij een positief ideaal van matiging, dus van (zelf)beper- lisme van de jaren tachtig en negentig. king van de vrijheid. De positieve vrijheid kan op zijn beurt niet Deze idealisering kleurt ook het emancipatie-ideaal dat alleen via kansen- en achterstandenbeleid worden gereali- GroenLinks uitdraagt. Terecht is Halsema sterker het indivi- seerd, maar vraagt op zijn beurt eveneens om een inhoude- dualistische karakter ervan gaan benadrukken, zoals in haar lijke, normatieve visie op het goede leven, die niet soeverein meest recente bijdragen over de godsdienstvrijheid. Maar het door het individu zelf kan worden bepaald, maar alleen kan emancipatie-ideaal blijft onaf wanneer het zich beperkt tot worden ontwikkeld in samen- en tegenspraak met anderen. het scheppen van gelijke kansen op vrijheid en individualiteit, Halsema lijkt die gedachtegang ook te onderschrijven met name via het onderwijs en de arbeidsmarkt, en geen wanneer zij vindt dat de overheid van haar burgers verant- morele invulling geeft aan het idee van het goede leven waar- woordelijk en sociaal gedrag mag vragen, mits zij die burgers toe die vrijheidskansen moeten leiden. Emancipatie, individu- tegelijkertijd mogelijkheden tot ontplooiing biedt. De ideale alisme en zelfontplooiing leiden niet vanzelf tot goed gedrag. vrijzinnige burger is niet alleen mondig en autonoom, maar Vrijheid is een moreel en cultureel leerproces. Wanneer we neemt ook maatschappelijke verantwoordelijkheid (bijvoor- mensen alle kansen willen geven om het beste uit zichzelf te beeld in de vorm van een inburgerings- of sollicitatieplicht), halen, kunnen we de normatieve definitie van dat ‘beste’ (van kent en respecteert de gangbare waarden en normen, en is het goede leven) niet zonder meer aan de individuen zelf over- actief in zelfgekozen sociale verbanden. Progressieve politiek laten. Halsema gaat er te gemakkelijk van uit dat ‘vrijheid eer- gaat immers ook over de bescherming van kwetsbare waarden lijk delen’ en individualisering vanzelf leiden tot betrokkenheid, zoals natuurbehoud, zorg voor elkaar en vrije tijd. In het spoor zelfbeheersing en sociaal verantwoordelijk gedrag. De risico’s van de publicist Pieter Hilhorst erkent zij dat vrijheid pas bete- van een dergelijk voorwaardenscheppend beleid is echter dat kenis krijgt ‘als zij gepaard gaat met een politieke conceptie het morele project leeg blijft en de linkse cultuurkritiek door van het goede leven en met verantwoordelijkheidsbesef bij het een antipaternalistische reflex wordt verlamd. bevrijde individu’ (2011: 70-74, 88). Om mensen weerbaarder te maken tegen de verleidingen van de statusjacht, de ratrace Halsema’s ontplooiingsliberalisme gaat er terecht van uit dat van steeds harder werken, de reclame en de materialistische de negatieve vrijheid: het recht van burgers om gevrijwaard consumptiedrang, is niet alleen een grotere gelijkheid van kan- te zijn van dwang en onderdrukking door de overheid, moet sen nodig, maar ook een ideaal van beter leven. En dat betere worden geflankeerd door de positieve vrijheid: de overheid leven vraagt zowel om een eerlijker verdeling van werk, zorg, moet de vrijheid van burgers ook materieel mogelijk maken. leren en vrije tijd als om deugden en vaardigheden als gema- Het positieve vrijheidsbeginsel wordt daarbij vooral gekoppeld tigdheid, hoffelijkheid en zelfrelativering, die mensen in staat aan (ongelijke) sociaaleconomische verhoudingen, terwijl het stellen zinvol met hun vrijheid om te gaan. negatieve vrijheidsbeginsel betrekking heeft op culturele en politieke verhoudingen. De linkse vrijzinnigheid houdt immers Dikke ikken in dat de overheid “de handen heeft af te houden van de per- Als vrijzinnige partij heeft GroenLinks een broertje dood aan soonlijke relaties van mensen, hun seksualiteit, religie, hun moraliseren, zo heeft Halsema bij herhaling verklaard. Maar zij kledingstijlen en culturele liefhebberijen. Datzelfde geldt voor geeft (zuinigjes) toe dat, als het gaat om collectieve waarden de gemeenschapsverbanden die mensen stichten en de orga- als gezondheid en milieu, het “nooit helemaal zonder moralise- nisaties waarvan zij deel willen uitmaken”. Conservatieven wil- ren” kan. Maar eerst moeten we proberen de burger te verlei- de Helliπ∆ de

40 den. De overheid moet met zachte maatregelen voorwaarden Vrijzinnigheid betekent dat men leert leven met openheid, plu- zomer @º⁄⁄ zomer scheppen voor moreel gedrag, en kan pas daarna de burger ralisme, flexibiliteit, ambivalentie en onzekerheid, en dat men op zijn gedrag aanspreken. De vraag voor een partij die niet die houding actief uitdraagt in de richting van degenen die wil moraliseren blijft echter: “hoe stel je die consumptiemaat- deze waarden ontkennen. Terwijl vrijheid gemakkelijk kan lei- schappij ter discussie?” (GroenLinks Magazine, december 2007). den tot een onverschillig relativisme (ik doe mijn ding, jij doet Dat vergt inderdaad een robuuster moreel project. Terecht jouw ding) vergt vrijzinnigheid een actieve, weerbare strategie stelt Halsema dat sociale kansen moeten worden geflankeerd die eisen stelt aan de manier waarop (andere) mensen denken door “deugden van sociale betrokkenheid, kritische burger- en leven. De politieke bescheidenheid die kenmerkend is voor zin, bereidheid tot overleg en respect voor verschil”. In ‘lichte’ de vrijzinnige houding wordt immers begeleid door een perti- gemeenschappen koppelt het individu zijn keuzevrijheid aan nente onbescheidenheid: het besef dat je de waarheid niet in sociaal engagement: dat is de crux van de sociale individualise- pacht hebt, houdt in dat anderen die waarheid evenmin bezit- ring (2011: 97-98). Maar dat vereist een programma van morele ten. Vrijzinnigheid is een paradoxale combinatie van twijfel en opvoeding en culturele verheffing dat burgers ertoe aanzet om zelfverzekerdheid, van relativeringsvermogen en vastberaden- die deugden ook daadwerkelijk te ontwikkelen. Vrijheid leidt heid bij de verdediging van de eigen traditie, waarden en iden- niet vanzelf tot vrijzinnigheid. En vrijzinnigheid is niet hetzelf- titeit (Tirez 2010; Ter Borg 2010). de als afwezigheid van bemoeienis, maar kan juist de inhoud Vrijzinnigheid is daarmee de openingszet in de morele dia- vormen van een nieuw beschavingsproject. loog die burgers onderling, burgers en professionals en burgers Dat nieuwe linkse beschavingsproject is des te urgenter en overheden met elkaar aangaan. Beschaving bestaat niet omdat het antipaternalisme van de emancipatiebewegingen alleen uit een aantal leefregels, deugden, normen en waarden, van de jaren zestig en zeventig inmiddels naar rechts is ver- maar ook uit vaardigheden om daarover op een vreedzame huisd, en bovendien een rabiate en xenofobe wending heeft en productieve manier van mening te kunnen verschillen. Het genomen. Het doorgeschoten, absolute individualisme van vrijzinnig paternalisme is daarom niet dwingend of verplich- de dikke ikken en de grote monden vormt tegenwoordig een tend, maar dialoog- en onderhandelingsgericht; het laat ruim- belangrijke voedingsbodem voor populistische bewegingen, te aan mensen om andere keuzes te maken (zie onze mooie die de democratische en individuele vrijheidsrechten willen gedoogtraditie). Het verschilt daarin zowel van de ouderwetse reserveren voor het eigen volk en ‘vreemden’ daarvan willen bemoeizucht van betweterige overheden en professionals als uitsluiten. Het moderne populisme kan dan ook worden geka- van de omgekeerde betweterij van zelfgenoegzame, soeve- rakteriseerd als een vorm van ‘nationaal-individualisme’: een reine burgers die zich niets meer door anderen laten zeggen. nieuwe en curieuze mix van de beginselen van de nationale Noch de overheid, noch professionals noch burgers kunnen volkssoevereiniteit en de individuele (zowel meningen- als een exclusieve claim leggen op de inhoud van het goede leven: consumenten)soevereiniteit, waarbij ‘ik eerst’ en ‘eigen volk vrijzinnigheid betekent juist dat al deze waarheidsaanspraken eerst’ soepel in elkaar overlopen (Pels 2011). Het is verontrus- moeten worden gerelativeerd. Pas als deze gematigdheid en tend dat ‘ons eigen’ individualisme op die manier kan worden genationaliseerd en kan ontaarden in vormen van uitsluiting en discriminatie die in sommige gevallen de grenzen van het racisme overschrijden.

Laten we dus oppassen met ‘vrijheid als ideaal’. Als emancipa- tie niet vanzelf leidt tot goed gedrag en het individualisme niet vanzelf sociaal is, moet het vrijheidsstreven worden verdiept met een moreel project van matiging, zelfbeheersing, zelf- relativering en sociale verantwoordelijkheid. Dit project kan (met een knipoog) ‘vrijzinnig paternalisme’ worden genoemd.

‘de vrije wil van de vrije mens wordt uitgeschakeld.’ de Helliπ∆ de

bescheidenheid postvatten in de samenleving, als goedbedoel- Literatuur 41 zomer @º⁄⁄ zomer de bemoeienis niet meteen wordt weggezet als ondraaglijke Remieg Aerts, Het aanzien van de politiek, Amsterdam, Bert Bakker betutteling, kan er een vruchtbare dialoog ontstaan over de 2000. inhoud van het goede leven en een vrije maatschappij. Meerten ter Borg, Vrijzinnigen hebben de toekomst, Zoetermeer, Meinema 2010. Verheffing J.A.A. van Doorn, ‘Tegen de stroom in’, De Helling zomer 2004, p. 10-11. Politiek en moraal horen dus bij elkaar, zoals Halsema zelf Femke Halsema, Geluk! Voorbij de hyperconsumptie, haast en hufterigheid, onderstreept, en deze verbinding is voor politici eigenlijk van- Amsterdam: Bert Bakker 2008. zelfsprekend: “Door te moraliseren over maatschappelijke Zoeken naar vrijheid. Teksten 2002-2010. Amsterdam, Bert Bakker 2011. wrijvingen en sociale misstanden beïnvloeden wij het dage- Dick Pels, Het volk bestaat niet. Leiderschap en populisme in de lijks verkeer tussen mensen”. Ons streven naar een hogere mediademocratie. Amsterdam, De Bezige Bij 2011. politieke moraal, zo zei ze in een reactie op het normen-en- Paul Rosenmöller, ‘De toekomst in aanbouw’, in Paul de Beer e.a. De waardenoffensief van Balkenende, moet beginnen met “de toekomst in aanbouw. Utrecht: Wetenschappelijk Bureau GroenLinks erkenning van ons menselijk tekort” (2011: 84, 86). Haar eerste 1997. ‘ideologische’ interview als leider van GroenLinks besloot zij als Bart Snels (red.), Vrijheid als ideaal, Amsterdam, SUN 2005. volgt: “Ik ben een kind van de jaren zeventig, van de beweging Andreas Tirez,‘Niet-weten is onze identiteit’, Nieuwsbrief Liberales 287, 5 die nu belachelijk wordt gemaakt, die mensen wil verleiden november 2010. zich maatschappelijk te gedragen en de gedachte koestert dat Dik Verkuil, ‘Vrijzinnig links. Zin in de toekomst met Femke Halsema je mensen kunt verheffen tot een andere levensstijl” (de Volks- 2002-2010’, in Paul Lucardie & Gerrit Voerman (red.) Van de straat krant 27.12.03). naar de staat? GroenLinks 1990-2010. Amsterdam, Boom 2010. Dus als we een volgende stap willen zetten in het groen- linkse streven naar emancipatie, moet de vrijzinnigheid wor- den uitgebouwd tot een moreel beschavingsproject: een pro- ject van vrijzinnige verheffing. Alleen zo kunnen we de vrijheid matigen en het individualisme daadwerkelijk sociaal maken. Dat is geen terugtocht naar de ouderwetse sociaaldemocratie of het sociaal-christelijke gemeenschapsdenken, maar een ethische verdieping van de vrijzinnig-linkse politiek die Femke Halsema heeft ingezet. Dat zij zelf bij die stap elegant is blijven rusten op het achterbeen, geeft ons nu de mogelijkheid om ons gewicht te verplaatsen en op het voorbeen te gaan staan. =

Een week lang serveerde de Vpr0/ Collage: Mark Schalken, met beelden Vara-kantine geen vlees en vis. In uit het Vpro-programma ‘Vis noch plaats van de gewone kroketten lagen vlees’ van regisseur Britta Hosman er risotto-kroketten en andere hapjes en van Stichting Varkens in Nood (zie in de vitrines. Veel mensen waren in www.varkensinnood.nl). hun wiek geschoten, waaronder Bart Tromp, die zijn afkeer van de actie stellig verwoordde. In diezelfde week werden er in Nederland 400.000 var- kens gedood ten behoeve van de vrije mens. ‘de vrije wil van de vrije mens wordt uitgeschakeld.’ ANNIE VAN DE PAS historicus en Midden-Oosten specialist de Helliπ∆ de

42 zomer @º⁄⁄ zomer Tussen halve revoluties en hele waarheden

De opstanden in het Midden- Zo snel als de internationale media de smak geld en Catherine Ashton (de nieuwe opstanden in het Midden-Oosten en Noord Solana) bepleitte in een opmerkelijk artikel Oosten hebben het falen van Afrika tot revolutie bestempelden, zo snel in de New York Times een regionale aanpak wordt die these nu weer afgedaan. waarin Money, Mobility en Market Access cen- de internationale gemeenschap Nu stellen revoluties in feitelijk perspec- traal worden gesteld. Voor dat laatste valt tief meestal niet zoveel voor (hoeveel men- wat te zeggen. Maar verder gaat het stuk vol- pijnlijk aan het licht gebracht. sen zaten er ook weer nog gevangen in de ledig voorbij aan de politieke realiteit in de Bastille tijdens de bestorming, een stuk of regio en, belangrijker, aan de bijzonder wei- Drie tips voor de omgang met zeven?) na verloop van tijd krijgen ze vaak nig constructieve rol die de EU in het verle- steeds meer (symbolische) waarde. Het is den in de regio heeft gespeeld. dictators. nog veel te vroeg om te oordelen wat er nu Juist hier is een wereld te winnen en pro- precies gebeurt en gebeurd is in de regio. gressieve politiek zou hierbij het voortouw Belangrijker is dat het al dan niet tijdig rea- moeten nemen. De tijd is meer dan rijp voor liseren van de eisen van de protestanten nu een investering in een duurzame en gron- al lijkt te worden gebruikt als hefboom voor dige herziening van het beleid richting de een veel te vroege terugkeer van cynisme regio. Wij kunnen geen grote rol spelen in over de regio: ach ja, als het geen echte revo- het laten slagen van revoluties en weder- lutie is kunnen we wel weer overgaan tot de opbouw, dat is aan de mensen in het land orde van de dag. zelf. Wel kunnen we schoon schip maken Als de opstanden een ding pijnlijk hebben met een verleden van het onbeperkt en blootgelegd, is het de inertie, het gebrek ongecontroleerd sluizen van geld naar regi- aan visie en de tweeslachtige sulligheid van mes zonder daarbij transparantie en reken- de internationale gemeenschap. Een gebrek schap te eisen. Ook kunnen we duidelijkheid aan daadkracht, dat helaas al heel ver terug- scheppen in onze rol en behoort een minder gaat. De EU en de VS buigen zich over een tweeslachtig beleid tot de mogelijkheden. nieuwe strategie voor de regio, maar lijken Ondanks de opstanden zullen (op zijn minst niet in staat tot zinnige zelfreflectie en ver- een aantal) van deze regimes niet zonder dieping in een meer constructieve rol. De slag of stoot verdwenen zijn. Onze verhou- regering Obama komt snel met wat nieuwe ding tot dictators of de bolwerken achter financiële injecties maar wijzigt inhoudelijk dictators blijft de komende periode van tot dusver weinig. De EU komt ook met een belang. In dat kader alvast drie tips:

WB-Berichten de Helliπ∆ de

43 Tussen halve revoluties en hele waarheden @º⁄⁄ zomer

• Stel niet alleen voorwaarden maar leef • Wees consistent. • Leg de zere vinger steeds weer opnieuw op deze eindelijk ook eens na. Het is lastig laveren met regimes waar soms de zere plek van energie(on)afhankelijkheid. Via Europese akkoorden worden er grote economische belangenverstrengeling mee We weten allemaal hoe belangrijk dit hoeveelheden geld naar de regio gesluisd. bestaat. Toch is het heus mogelijk en wense- onderwerp is. En toch blijft het te stil op dit Maar geoormerkt geld voor zaken als men- lijk om alert te blijven op mensenrechten en thema. Juist vanuit een groene politiek per- senrechten wordt meestal aan heel andere ze niet als wisselgeld te gebruiken. Zo heeft spectief heeft het zin een inhoudelijk ver- dingen uitgegeven. Dankzij de technocra- bijvoorbeeld de langdurige stilte in Europa haal te ontwikkelen als onderdeel van het tische blik van Europese beleidsmakers die over mensenrechten in Iran het regime voor huidige nabuurschapsbeleid. De effecten dit toestaan omdat ze denken dat het nodig geen millimeter afgehouden van de ver- van het inzetten van zo’n beleid zal op de is om regimes te appaiseren (de bekende dere ontwikkeling van zijn kernwapenpro- lange termijn bovenstaande twee punten belangenverstrengeling) kan dit gebeuren. gramma. Integendeel, het onthulde slechts vanzelf overbodig maken, omdat het han- Het weglaten van condities is helemaal niet de enorme Europese zelfoverschatting van teren van een dubbele moraal dan van elk nodig om de relaties met deze regimes goed de eigen mogelijkheden. Ook belangrijk: motief ontdaan wordt. te houden - regimes hebben het geld hard kom niet alleen op voor de mensenrechten = genoeg nodig om mee te gaan. De enige die van seculiere activisten, maar laat je ook wel eens werk heeft gemaakt van deze voor- horen als Moslimbroeders of anderen wor- waarden is notabene George W. Bush. In den onderdrukt. Hou tegelijkertijd op met 2003 zegde hij Mubarak de wacht aan waar- het uitzenden van dubbele signalen – zoals aan hij – beledigd en wel - meewerkte. Dit Obama en Clinton deden toen ze Mubarak resulteerde in een niet onbelangrijke poli- in 2009 nog als democratische family friend tieke opening. Mubaraks of de komst van bestempelden tijdens een warm onthaal op nieuwe Mubaraks blijven voorlopig in de het Witte Huis, terwijl ze bijna gelijktijdig in regio aan de orde, en het stellen en naleven Ghana Afrika opriepen verder te democrati- van voorwaarden dus ook. seren. Door dergelijke dubbele boodschap- pen en het eenzijdig steunen van seculiere activisten zijn we onze geloofwaardigheid in de regio volledig kwijt geraakt. Willen we daar iets van terugkrijgen, dan moeten mensenrechten consistent ter harte worden genomen.

Dick Pels, Het volk bestaat niet. Leiderschap en ­populisme in de media­democratie

Het populisme blijft verbazen en elites zijn nuttig en nodig, maar verontrusten. Is het een acute zullen altijd neigen tot arrogantie Postbus 8008 bedreiging van de vertegenwoor- en machtsmisbruik. Om dit gevaar 3503 ra Utrecht medewerkers digende democratie, of juist een te bezweren, kan de anti-elitaire 030-23 999 000 Dick Pels · directeur uitdaging aan het politieke bestel en antipolitieke inslag van het www.groenlinks.nl Anne de Boer om zichzelf te vernieuwen? Dick populisme een belangrijke inspira- Katinka Eikelenboom Pels stelt dat er een nieuwe, tiebron zijn. Het paradoxale van de raad van advies Erica Meijers optimistische elitetheorie van de populistische uitdaging is dus dat Dirk Holemans Gerrit Pas democratie nodig is om de gevaar- de democratie tegelijkertijd meer Lot van Hooijdonk Annie van der Pas lijke kanten van het populisme te elitair én meer populistisch moet Henrike Karreman Noortje Thijssen kunnen weerstaan. worden. Niet de heerschappij van Thomas Mertens Josse de Voogd (project­ Hij vindt de populistische kri- het volk (een populistische fictie) Tof Thissen medewerker) tiek op de geslotenheid van het maar de wisselwerking tussen parlementaire en partijenbestel in gekozen elites en burgers vormt veel opzichten terecht. Politieke het hart van de democratie. Weten­schappelijk Bureau GroenLinks lid van het Europese Parlement voor GroenLinks GroenLinks voor Parlement Europese het van lid EICKHOUT BAS

de mythe van de renaissance de Helliπ∆ de

44 zomer @º⁄⁄ zomer

De lobby voor kernenergie kende de grote sprong van kernenergie. De ten vijftig procent hoger dan geraamd. For- heeft na de ramp in Fukushima bouw van nieuwe kernreactoren bereikte meel zijn er ook vier centrales in aanbouw kernenergieeen tijdelijk hoogtepunt in 1989 met 424 in Bulgarije en Slowakije, maar in beide een flinke klap gekregen. Maar draaiende reactoren wereldwijd, drie jaar landen zijn die constructies in 1989 opge- erg succesvol was ze toch al na Tsjernobyl en tien jaar na Three Miles schort door de politieke veranderingen Island.In 1979 toonde de ramp van Three en de lessen van Tsjernobyl. Beide landen niet: de enige energiebron die Miles Island al duidelijk aan dat kernenergie hebben problemen met de herstart door echt bezig is aan een opmars, geen veilige manier van energie opwekken niet-kloppende vergunningen. In andere is, maar voor Europa betekende Tsjerno- Europese landen bestaan de plannen op dit is duurzame energie. byl een einde aan de kernenergie-hausse. moment alleen nog op papier, maar is tot In Nederland verdwenen de plannen voor nu toe geen spade in de grond gegaan door drie nieuwe kerncentrales van tafel. In Ita- problemen met het vinden van financiers. lië werden alle kerncentrales onmiddel- De enige renaissance van kernenergie die Rond de millenniumwissel is de term lijk gesloten. En in veel andere Europese je theoretisch overeind kan houden, vindt renaissance in opkomst gekomen voor de landen was de bouw van nieuwe centra- plaats in Azië, of beter gezegd China. Daar hernieuwde populariteit van kernenergie. les voortaan taboe. Kernenergie leek ten zijn formeel 27 nieuwe reactoren in aan- Die populariteit is vooral te verklaren door einde. bouw. Maar Fukushima heeft geleid tot een twee factoren: stijgende olieprijzen door Althans, op termijn. Want het afbou- tijdelijk moratorium op nieuwe aanvragen geopolitieke spanningen in het Midden- wen van kerncentrales kost tijd. Op dit in China. De Aziatische renaissance heeft Oosten en klimaatverandering. Als je de moment is de gemiddelde leeftijd van alle op zijn minst een knauw gekregen door volledige productieketen van uraniummij- kernreactoren wereldwijd 26 jaar. Van de Fukushima. nen tot afvalopslag in ogenschouw neemt, intussen gesloten kernreactoren is dat 22 kun je lang discussiëren over de hoogte jaar. In Europa staan vooral veel oude kern- Lobby van CO2-uitstoot van kerncentrales, maar centrales die wachten op sluiting, hoe- Als alle cijfers van kernenergie op een het is wel algemeen erkend dat kernener- wel we net doen of we nog jaren kunnen rij zijn gezet, is de enige conclusie dat de gie een lagere CO2-voetafdruk heeft dan doorgaan. Zo leidt de bestaande wetge- renaissance van kernenergie vooral op kolencentrales of gascentrales. Als klimaat- ving in België, die uitgaat van een maximale papier bestaat. Daarmee heeft de kern- maatregel werd dan ook sinds 2001 steeds levensduur van veertig jaar, tot het sluiten energie-industrie wel een succesvolle lobby vaker kernenergie bepleit, meestal onder van haar zeven reactoren tussen 2014 and op haar conto geschreven. Het gevoel is de verhullende terminologie low-carbon 2025. Een wetsvoorstel om deze sluitin- namelijk dat kernenergie aan een opmars strategies om kernenergie in dezelfde cate- gen uit te stellen met tien jaar wacht nog bezig is, terwijl alternatieven als wind en gorie te laten vallen als duurzame energie- op goedkeuring van een nieuw kabinet. In zon nog in de marge zitten. Als de opkomst bronnen. Nederland is de sluiting van Borssele uit- van kernenergie tegenvalt, hoe zit het Maar hoe zit het nu echt met die renais- gesteld naar 2033, wat neerkomt op zes- dan met het in de marge zitten van zon en sance? Kernenergie is slechts theoretisch tig jaar operatietijd. Een tijdsduur die nog wind? Ook hier helpt het om naar de cijfers in opkomst. Wat gebeurt er namelijk echt nooit vertoond is en waarmee Nederland te kijken. in de wereld? het record van 48 jaar zou verbreken. Van Hierbij is het van belang om te kijken de nu draaiende reactoren is de verwach- naar de jaarlijkse cijfers nieuwe stroomaan- Ten eerste bereikte het aantal reacto- ting dat de komende tien tot vijftien jaar sluitingen mondiaal. Waar sinds 1990 kern- ren met slechts een toename van twintig meer dan honderd wegens ouderdom zul- energie niet boven de tien GW extra komt, ten opzichte van 1989 in 2002 een record len worden gesloten. zit windenergie hier al sinds 2005 boven van 444 reactoren, maar is dat inmiddels Ten derde worden er nauwelijks en nadert windenergie in 2010 het getal gedaald tot 437 reactoren in 2011. Als we nieuwe reactoren gebouwd. In de Ver- van vijftig GW extra. Oftewel: windener- de zeven ‘tijdelijk’ gesloten reactoren van enigde Staten wordt er één concreet gie stijgt harder dan kernenergie. Sinds een Duitsland als definitief gesloten beschou- gebouwd, in Tennessee. Overigens wordt paar jaar geldt dit ook voor PV (zon). wen, komen we zelfs uit op 430 reactoren; hier al aan gebouwd sinds 1973… En in Dit zijn mondiale cijfers. Voor Europa bijna weer terug naar het niveau van 1989. Europa? In Finland en Frankrijk wordt er is de trend nog duidelijker. Van de totale Ten tweede worden er de komende concreet gebouwd aan elk één centrale, elektriciteitsvraag wordt binnen de EU jaren naar verwachting een groot deel van waarbij Finland in 2005 de primeur had ongeveer dertig procent opgewekt door de kerncentrales gesloten. Ooit opende door voor de eerste keer sinds vijftien kernenergie, waarbij dit gemiddelde vooral Koningin Elizabeth II in Cumberland, Ver- jaar in Europa weer aan een nieuwe cen- zo hoog ligt door Frankrijk (hier is onge- enigd Koninkrijk, op 17 oktober 1956 trale te beginnen. De bouw in Finland ligt veer 75 procent van de totale stroompro- de eerste commerciële kernreactor ter nu al vier jaar achter op schema en de kos- ductie afkomstig van kernenergie). De ver- wereld. De koninklijke betrokkenheid ten zijn ondertussen verdubbeld, waarbij wachting voor 2020 is dat dit percentage liet zien dat kernenergie gelijk stond aan het onduidelijk is wie voor die hogere kos- niet veel zal toenemen, of juist zal afnemen vooruitgang en moderniteit: een moderne ten moet gaan opdraaien. In Frankrijk is als het effect van Fukushima wordt mee- vorm van energie die ons minder afhanke- de bouw van een nieuwe reactor (Flaman- genomen (uitfasering in Duitsland, geen lijk moest maken van fossiele brandstof- ville-3) gestart in 2007, maar ook hier is de nieuwe centrales in Italië etc.). fen. De oliecrisis in jaren zeventig bete- bouw al drie jaar vertraagd en zijn de kos- Duurzame stroom ligt op dit moment de Helliπ∆ de

45 zomer @º⁄⁄ zomer

in Europa tussen de vijftien en twintig pro- meer dan verdrievoudigd. Na Fukushima tiehoeveelheid als qua prijs. Een bedrijf cent en neemt snel toe. Met name lan- zullen de aangescherpte veiligheidseisen dat gewend is aan gecentraliseerde sta- kernenergieden als Denemarken (nu al twintig pro- voor de bouw van kerncentrales leiden tot biel draaiende kolencentrales is dus snel cent windenergie), Spanje (een totaal van nog meer kosten. Een minder prettig voor- geneigd om over te stappen op kernener- 35 procent, voornamelijk zon en wind) en uitzicht voor de kernenergielobby. gie. En jawel; zie daar de verklaring dat Duitsland (bijna twintig procent) hebben En duurzaam? Die bronnen laten klas- dezelfde grote spelers die nadenken over een snel toenemende duurzame stroom- siek dalende kosten zien dankzij de leer- kernenergie degenen zijn die nu de elektri- productie. Deze toename wordt gedeel- curves. De prognoses voor 2020 zijn dan citeitsmarkt beheersen. In die zin is kern- telijk veroorzaakt door Europese doelen: ook positief: wind op land zal in totale kos- energie een continuering voor dezelfde in 2020 moet de hele energievoorziening ten rond de twee euro per kWh gaan lig- marktpartijen. voor twintig procent van duurzame bron- gen aldus de Performance and Innovation Unit Duurzame energie gaat om veel meer nen komen. Maar omdat sectoren als land- van de Britse regering. Wind op zee zal iets productie-eenheden die afhankelijk zijn van bouw en transport niet zo snel kunnen duurder zijn door de hogere installerings- meteorologische omstandigheden die veel groeien, betekent dit vooral een verduur- kosten, alhoewel dit weer deels gecom- minder goed in te plannen zijn. Maar niet zaming van de Europese stroomproductie. penseerd wordt door beter energie-effi- onmogelijk als je goed investeert in een De verwachting van het Europese Milieu- ciency. Volgens dezelfde bron van de Britse bredere infrastructuur en goed nadenkt Agentschap is dan ook dat in 2020 35 pro- regering maximaal drie euro per opge- over opslagcapaciteiten, bijvoorbeeld cent van de EU-stroomproductie uit duur- wekte kWh. En kernenergie? In de opwek- met bestaande waterkrachtcentrales. En zame bronnen komt. Kortom: in tien jaar king komt kernenergie neer op drie tot vier zeker niet onmogelijk als je nu investeert tijd zijn de duurzame bronnen kernenergie euro per kWh. Wind op land en op zee zon in centrales die de fluctuaties van duur- voorbij gestreefd. zijn dus aanzienlijk goedkoper. zame bronnen goed kunnen opvangen, En als we dan nog eens dertig jaar ver- Zonne-energie zal in 2020 nog wel zoals beter regelbare gascentrales. Het der kijken, wordt de situatie voor kern- duurder zijn, maar dan kijken we alleen vergt echter wel een cultuurverandering in energie nog een stuk somberder: ongeveer naar de totale directe kosten. En daar bestaande energiebedrijven. Gemakzucht elke maand laat een nieuwe wetenschap- heeft kernenergie nog een nadeel. Ten eer- is dus zeker ook een factor in dit spel. pelijke studie zien dat de EU in 2050 haar ste is er geen verzekeringsmaatschappij Daarnaast speelt natuurlijk de angst stroom volledig uit duurzame bronnen kan die garant staat voor honderd procent van voor meer spelers op de markt ook een halen. Als daar tenminste politiek voor de mogelijke kosten als het misgaat. Ofte- belangrijke rol. De RWE’s en Vattenfall’s wordt gekozen. Dat is ook hoe het debat wel: de overheid neemt een groot deel van van deze wereld investeren veel liever in nu moet zijn: het is een politieke keuze of die verantwoordelijkheid voor de bouw een paar grote centrales die ze zelf in bezit je atoomstroom wilt of duurzame stroom. van een kerncentrale op zich. En ook het hebben, dan dat ze vele kleinere molens en In Duitsland wordt die discussie op dit opruimen van een oude gesloten kerncen- zonnecellen in de handen geven van veel moment ook zo gevoerd. Nederland en trale (decommissioning) is tot nu toe nog kleine producenten, veelal gewone hui- België lopen in die discussie hopeloos ach- nooit mogelijk geweest zonder financiële zenbezitters die hun eigen energie kunnen ter. steun van de overheid. De meeste ervaring opwekken. Tel daarbij nog op het toys for Niet alleen in absolute hoeveelheden heeft het Verenigd Koninkrijk, waar tot nu boys-gevoel dat onmiskenbaar ook een rol sluit de window of opportunity voor de kern- toe de overheid telkens moest bijspringen speelt en de kernenergielobby is groten- energie-industrie. Ook in productiekosten omdat de kosten hoger uitvielen en/of het deels verklaard. zijn de cijfers voor kernenergie hard. Laten einde van de centrale eerder was dan voor- Graag geeft die lobby het gevoel dat we we beginnen door naar de bouwkosten van zien. aan de vooravond van een nieuwe kern- kernenergiecentrales te kijken. Bijna elke Deze indirecte kosten maken het toe- energiedoorbraak staan ten opzichte van energievorm wordt door de jaren heen komstplaatje voor kernenergie nog som- een kleinschalige, romantisch maar weinig goedkoper dankzij een leercurve: ervaring berder, helemaal omdat het probleem van zoden aan de dijk zettende duurzame ener- en technologische vooruitgang drukt de kernafval tot nu toe totaal niet belicht is in gie-concurrent. Die lobby is de laatste tien kosten. Een kostencurve laat dus bijna altijd dit stuk. Met al deze feiten op een rij wordt jaar redelijk effectief geweest. Maar Fuku- een dalende trend zien. Bijna altijd, want het wel duidelijk waarom de kernenergie- shima heeft de rollen weer omgedraaid: bij kernenergie is het tegenovergestelde lobby erg zenuwachtig wordt naarmate die nu moet de kernenergielobby weer aanto- gaande. Kijk naar de Verenigde Staten. window of opportunity snel sluit. nen waarom zij toch voor kernenergie zijn Waar de eerste bouw van een kerncen- in plaats van dat de tegenstanders moeten trale kosten kende van ongeveer duizend Toys for boys uitleggen waarom ze tegen zijn. Met een dollar per te produceren kWh begin jaren Blijven we met één vraag zitten: waarom snel sluitende window of opportunity voor zeventig, waren die kosten gestegen naar wordt er zo intensief gelobbyd voor kern- kernenergie kan Fukushima daarmee de een niveau van vijfduizend dollar per kWh energie? Het is natuurlijk gissen, maar nekslag zijn voor kernenergie. Maar niet mid jaren negentig. Een vervijfvoudiging dus er is wel enige verklaring voor te geven. getreurd: de echte duurzame alternatieven van de kosten ondanks de toch flink opge- Belangrijkste reden is de voorspelbaarheid nemen die plek in de energiemix graag in. dane ervaring over die 25 jaar. Of neem het van kernenergie, als de centrale eenmaal Nu nog politici die dat inzien. andere kernenergieland Frankrijk. Over draait. De operator weet precies hoeveel = diezelfde periode van 25 jaar zijn de bouw- stroom hij per dag zal leveren, wat een sta- kosten per opgewekte kWh in Frankrijk biele situatie oplevert, zowel qua produc- Portretten van Utrechtse prostituees maakte ik foto’s als het mocht. Ik schetste van de persoon in zwartwit en hun verhaal als ze liever niet gefotografeerd werden. De opgeschreven in combinatie met een illu- Joppe van Dijk studeerde aan de Hogeschool gesprekken waren vaak bijzonder en intiem stratie van een plek in hun ‘raam/kamer.’ De voor de Kunsten in Utrecht (HKU). “In mijn en lieten mij hun (nare) wereld ontdekken. verhalen zijn schokkend, rauw en regelmatig eerste jaar kregen we de opdracht een wereld verbazingwekkend. Zelf was ik erg onder de te ontdekken die niet de jouwe was, en daar In totaal heb ik met ruim 25 prostituees indruk van de kracht van sommige vrouwen op zoek te gaan naar verhalen. Ik ben toen gepraat en de vijf meest indrukwekkende en van de soms extreem heftige situaties. Het met prostituees gaan praten over hun baan, interviews uitgewerkt tot een portret. Het was een van de meest leerzame en bijzon- hun leven en hun problemen. Tegelijkertijd bestaat uit twee delen: een visueel portret dere projecten die ik op de HKU gedaan heb.”