 column Zeventig jaar s&d

‘Opvoeding tot strijdbare democratie’ ¬ dat denkers als Joop den Uyl en Jacques de Kadt was de opdracht die de redactie van Socialisme een meer rationele benadering. In de jaren die en ­Democratie voor zichzelf formuleerde in het volgden zou s&d bij uitstek een intellectueel eerste nummer, dat verscheen op 7 januari 1939. platform blijven, maar altijd mét aandacht voor s&d was de opvolger van De Socialistische Gids. politieke actualiteit. Onder leiding van de strenge analyticus W.A. Op processen van meningsvorming binnen Bonger was die uitgave uitgegroeid tot een de PvdA had Den Uyl een specifieke visie die hij kader­blad van wetenschappelijke signatuur, in 1987 in een polemiek met Koos Vorrink zo zou maar de formule was uitgewerkt. omschrijven: het kwam er niet op aan mensen Met een nieuw beginselprogramma had voor te lichten, maar hen in te lichten. Dat motto de sdap in 1937 afscheid genomen van haar heeft aan zeggingskracht niet ingeboet. Nog klassieke marxistische uitgangspunten. Een altijd passeert in s&d een grote variëteit aan jonge generatie socialisten haalde hiermee de thema’s de revue ¬ waarbij de zelfdefinitie van vruchten van hun nijvere ­vernieuwingsstreven wat gaandeweg weer sociaal-democratie is gaan binnen. Voortaan zouden socialisme en demo- heten belangrijk blijft, zoals dit nummer over de cratie hand in hand gaan. Bovendien zou de PvdA als ‘spagaat-partij’ weer eens onderstreept. sdap behalve arbeiders ook andere groepen Bij de beoordeling van kopij wil de redactie de moeten aanspreken ¬ met name uit de mid- kracht van de argumentatie zwaarder laten we- denklasse. Aan het uitdiepen en uitdragen van gen dan de opinie van de auteur als zodanig. het democratisch socialisme wilde s&d, met de Een reëel gevaar ¬ zeker gezien de voort- geestdriftige Willem Banning als voorman, een gezette de-radicalisering van de PvdA door de bijdrage leveren. decennia heen, met hier en daar een ‘eruptie van De belofte van het ‘uitdiepen’ werd in de radicaliteit’ (Jonker) ¬ is dat bij die redactionele anderhalve jaargang vóór het uitbreken van de afwegingen de balans tussen het politieke en het Tweede Wereldoorlog al meteen waargemaakt wetenschappelijke verstoord raakt. met vele doorwrochte artikelen ¬ niet alleen In 1996 hield de journalist H.J. Schoo een over economie (de crisis!) en politiek in binnen- voordracht voor de redactie waarin hij stelde dat en buitenland (met de opkomst van het fascisme er in s&d ‘politieker’ moest worden geargumen- als kernthema), maar ook over cultuur, geschie- teerd: ‘verstatelijkt eenheidsdenken’ van naar denis en democratisch-socialistische zelfdefini- sofisme neigende ‘deskundigen’ moest worden 3 tie. Intussen kwam van het verbreden van het uitgebannen (s&d 1996/6). Waar individuele en draagvlak voor de sdap door het ‘uitdragen’ van maatschappelijke keuzeprocessen in het geding het gedachtegoed weinig terecht, zo constateert waren, dienden die belicht te worden ¬ en niet de historicus Ed Jonker in een uitgebreide jubi­ vermeende wetmatigheden als modernisering, leumuitgave uit 1989. In het verzuilde Neder- mondialisering en individualisering. land was dat streven dan ook bepaald ambitieus. Die waarschuwing blijft het overdenken In 1946 keerde s&d terug, nu onder auspi­ waard. ciën van de Partij van de Arbeid. Tegenover Bannings romantische kijk op het socialisme ¬ mare faber in 1955 zwaaide hij af als redacteur ¬ stelden Eindredacteur s&d s & d 6 | 2009  interventie

Kats, 21 mei 2009 Debunne. Die laatste leerde me in een aantal gesprekken over het heldere principe van macht Beste lezer, en tegenmacht, over de noodzaak om samen op te trekken voor wie alleen geen stem krijgt. Van Paul De bevolkingsgroei, het klimaatprobleem, de Goossens, mijn hoofdredacteur bij het dagblad De schaarste aan grondstoffen, de economische crisis Morgen, leerde ik dat je elke autoriteit scherp moet — wij staan in de wereld voor grote, niet te vermij- controleren: ‘De Morgen trapt je een geweten.’ den opdrachten. Wat betekent dat voor mensen, De vraag is nu: hoe organiseer je de basis van ook hier in Nederland, die zich met elkaar moeten de samenleving, een sociale beweging, tegen verbinden om gehoord te kunnen worden? En wat de achtergrond van trends als individualisering, betekent dat voor de manier waarop de Partij van internationalisering en privatisering van publieke de Arbeid georganiseerd is? diensten? Welk perspectief biedt de PvdA aan men- Als mensen zich gezamenlijk uitspreken, sen met zorgen en angsten die zich niet vertegen- kunnen zij veel bereiken. Een voorbeeld uit het woordigd weten? Niets doen, of door innerlijke Zeeuwse land. Laatst stond ik met een groep strijd- verdeeldheid geen keuzes maken, zal ertoe leiden makkers op de zeedijk om te vieren dat het kabinet dat nationalistische bewegingen worden gevoed. besloten had om langs de Westerschelde geen De sociaal-democratie kan bezwaarlijk een dijken door te breken en om buitendijks schorren discours over emancipatie en volksverheffing en slikken te ontwikkelen. Jaren hadden we, met volhouden en zich intussen enkel oprichten tijdens steun van vier op de vijf Zeeuwen, gestreden tegen verbitterde ledenvergaderingen om de samenstel- ambtenaren, politici, wetenschappers, organisaties ling van een kieslijst voor de gemeenteraad vast te en instituties die ons voorhielden dat ontpolderen stellen. Bij dit soort gelegenheden lijkt continuïteit moest van de Europese Commissie, ‘van Brussel’. van de macht een doel te zijn dat alle middelen hei- Tegenmacht won van overmacht: de Tweede Kamer ligt, tot het kleineren van tegenstanders aan toe. verbond aan het streven naar economische ont- Het moet en het kan echt anders. De PvdA wikkeling (via het wegnemen van drempels in de moet de moed hebben om zich herkenbaar op te vaargeul van de Westerschelde) maatregelen voor stellen. Juist vanwege Europeanisering en mon- natuurontwikkeling en veiligheid. Dertien jaar had dialisering moet het devies daarbij zijn: niet van onze strijd tegen de ontpolderplannen geduurd. bovenaf besturen, maar van onderaf organiseren. Nu was het eind goed, al goed. ‘Oh, dat lukt niet…’, hoor ik partijgenoten al Is de PvdA, zoals sommigen beweren, een ver- mopperen. ‘Mensen zijn zo individualistisch, die 4 zuurde club van oude, blanke mannen en vrouwen willen niks meer samen.’ Wie dit soort opmer- die het over het algemeen goed getroffen hebben kingen maakt, moet inzien dat hij zich richt op in het leven? Zijn wij, leden van die partij, niet meer de verkeerde mensen, althans voor zover het de in staat helder te maken wat de droom is van de sociaal-democratie betreft. sociaal-democratie? Of kunnen we dat wel? Wat is De organisatie van tegenmacht kan niet alleen die droom dan en wie is er nog ontvankelijk voor? een antwoord bieden op de binnen de sociaal-de- Zelf ben ik gevormd in de Belgische socialisti- mocratie immer aanwezige bestuurlijke reflex, maar sche traditie, in de schaduw van Piet Vermeylen, vooral ook het draagvlak voor de partij verbreden. de oud-minister van Justitie, Karel van Miert, de Een politieke partij is meer dan een leverancier Europese inspirator, Phillipe Mourreaux, Frans- voor politieke functionarissen. De PvdA zou zich talig Brusselaar en vakbondsleider Georges op lokaal niveau of anders tenminste in regionaal

s & d 6 | 2009 interventie verband kunnen ontwikkelen als lerende partij, Gemeentelijke en provinciale bestuurders wil- informerende partij, luisterende partij, volkspartij, len hun energiebedrijf verkopen, niet alleen omdat solidaire partij, Europese en internationale partij. ze eigenlijk geen idee meer hebben welke publieke Een politieke beweging die zich op die manier belangen zij als aandeelhouders zouden moeten openstelt wordt voor veel meer mensen aantrek- vertegenwoordigen, maar ook omdat ze met de kelijk. Nieuwe leden hoeven zich niet direct op te opbrengst ervan mooie dingen kunnen doen voor maken voor een functie als bestuurder of volksver- de mensen. Voormalig Tweede-Kamerlid Ferd tegenwoordiger. De PvdA zou op jongeren minder Crone pleitte nog voor behoud van een minder- als een gesloten blok overkomen en toegankelijker heidsaandeel van overheden, partijvoorzitter blijken voor mensen die zich engageren met een Lilianne Ploumen sms-te naar de betrokken PvdA- bepaalde maatschappelijke kwestie. Een ander be- bestuurders — alles tevergeefs. Met nuon en Es- langrijk effect van een verbreding van de politieke sent gaan opnieuw twee bedrijven uit de voorma- organisatie zou zijn dat leden zich op een meer lige nutssector in buitenlandse handen over. herkenbare en minder beladen manier kunnen Is dat erg? Er worden op het ogenblik heel wat verhouden tot partijgenoten die politieke functies krokodillentranen geplengd over het verlies aan bekleden. Zij zouden de tegenmacht binnen de publieke zeggenschap. Maar nog niet zo lang partij beter inhoud en richting kunnen geven en geleden vonden velen in de politiek en de beleids- bestuurders of volksvertegenwoordigers eerlijk wereld het een erg goed idee om de energievoor- hun mening kunnen geven, zonder — zoals mij ziening, die rond de vorige eeuwwisseling aan de herhaaldelijk is overkomen — te worden uitge- markt was onttrokken, weer aan de markt terug te scholden of geïntimideerd. geven. Het privatiserings- en marktstreven werd Mijn advies aan u, beste lezer: twijfel nooit aan bovendien van harte aanbevolen door een flink de rode droom, met hoeveel cijfers wetenschap- aantal vertegenwoordigers van de economische pers ook proberen te bewijzen dat het geen zin wetenschap, die zich op dit gebied steeds meer meer heeft om die te formuleren. Aanvaard geen hebben ontpopt als de gebedsgenezers van de dogma’s, blijf zoeken naar oplossingen en argu- Nederlandse economie. menten — en op een dag zult ook u daar staan op Natuurlijk: er was in 1996 een Europese richtlijn de dijk, op de zeedijk. voor de energiesector vastgesteld, die liberalise- Wees gegroet, ring van de markt beoogde. Maar Nederland stelde zich wel erg snel als het über-beste jongetje van de Jan Schuurman Hess klas op, door buitengewoon voortvarend een vol- ledig liberaliseringsprogramma in gang te zetten. Het gevecht op de valreep over het publieke eigen- De markt van licht dom en beheer van het net werd schijnbaar in het voordeel van de publieke zaak beslist, maar had en warmte per saldo het tegenovergestelde effect. Van begin 5 af aan was duidelijk dat dit beleid tot uitverkoop De Partij van de Arbeid heeft onlangs bij monde van de Nederlandse parels van publieke dienstver- van Wouter Bos laten weten dat de hoogtijdagen lening aan grote internationale spelers zou leiden. van de marktwerking voorbij zijn. De sociaal- En aldus geschiedde. democraten doen niet meer mee aan de mode Dat de nutsbedrijven van licht en warmte van de markt. Het klinkt stoer, maar de praktijk is worden uitverkocht is inderdaad erg — zelfs vno- weerbarstig. De marktwerking in de zorg — of het ncw is daar inmiddels van doordrongen. Niet voor nu om de vraag- of de aanbodskant gaat — gaat in niets zijn deze bedrijven ooit in de publieke sfeer alle hybriditeit verder. En ook de energievoorzie- gebracht. Er zijn publieke belangen in het geding, ning wordt verder de markt opgejaagd. die niet door de markt kunnen worden gewaar- s & d 6 | 2009 interventie

borgd. Maar juist deze publieke belangen zijn in Een derde publiek belang dat zwaar weegt in het debat over de toekomst van onze energiesector de energiesector is de milieu-politieke doelstel- volstrekt onvoldoende aan de orde geweest — een ling: duurzaamheid van de energievoorziening. punt waarop Marc Chavannes, als een eenzame Ook op dit punt bestaan gerede twijfels met guerillastrijder, in zijn zaterdagse ‘Opklaringen’ in betrekking tot het liberaliseringsproces. Buitenge- nrc Handelsblad regelmatig heeft gewezen. woon verontrustend waren de woorden die Mark Om welke publieke belangen gaat het? Aller­ Frequin, directeur-generaal Energie en Telecom bij eerst om de toegankelijkheid voor alle inwoners het ministerie van Economische Zaken, in mei van van Nederland tot een betrouwbare en betaalbare dit jaar uitsprak bij de presentatie van de resulta- stroomvoorziening. Onder de nieuwe verhoudin- ten van een onderzoek naar de opvattingen van gen zal de spreekwoordelijke ‘weduwe in Appel- Nederlandse burgers over privatisering. Duurzame scha’ evenmin van het net worden losgekoppeld energie, zo luidde zijn stelling, zal niet vanzelf uit als in de oude situatie. Maar of de internationalise- de markt voortkomen. Overheidsinterventie is es- ring van de stroomvoorziening de consument veel sentieel om milieudoelstellingen te halen. voordelen zal brengen werd en wordt door verstan- In 1999 schreven de wetenschappers Hakvoort dige waarnemers betwijfeld. Even belangrijk zijn en Biesheuvel: ‘In de haast om de marktwerkings- twee andere publieke belangen: de zekerheid van trein vooral niet te missen, is geen zorgvuldige onze stroomvoorziening op langere termijn en de analyse gemaakt van de specifieke voor- en duurzaamheid van de geleverde stroom. nadelen van liberalisering van de electriciteitssec- Al in een eerder stadium van de liberalisering tor. Het lijkt of men meer naar de tekortkomingen van de energiesector wees Selinde Biesheuvel van van het oude systeem heeft gekeken dan naar de tu Delft in Het Financieele Dagblad op de risico’s de risico’s van het nieuwe.’ Hun woorden blijven op het gebied van leveringszekerheid. De over- onverkort geldig. Ik vrees dat we een nuchtere heid, zo meende zij in 2001, heeft onvoldoende conclusie moeten trekken: deze slag hebben we instrumenten om deze te garanderen. De regis- verloren. Maar de sociaal-democratie kan het seursrol die de overheid zichzelf destijds toebe- er niet bij laten zitten. Vanaf nu moeten we een dacht kent ernstige beperkingen: ‘Zonder acteurs energiepolitiek ontwikkelen waarin het publieke die voldoende in het stuk investeren, wordt het belang tot zijn recht komt. Dat betekent: afscheid lastig regisseren. Het doek zal niet vallen, maar de nemen van de doorgeschoten liberaliseringspoli- elektriciteitsvoorziening in Nederland kan wel eens tiek, opnieuw publieke energiebedrijven oprichten een matig toneelstuk worden.’ Kees Wiechers van en in samenwerking met bewoners initatieven Essent drukte zich nog scherper uit: ‘In een vrije nemen voor kleinschalige, duurzame energieop- markt zouden contracten gehonoreerd moeten wekking (lering trekkend uit lokale projecten die worden, maar als er moeilijkheden zijn gaat toch al lopen). Laten we, kortom, vasthouden aan de het eigen belang voor. Als er bijvoorbeeld meer klassieke nutsfunctie van de energievoorziening. 6 stroom nodig is in Duitsland wordt daar eerst voor gezorgd en kan er een tekort ontstaan in Neder- frans becker land. Hetzelfde kan met de invoer uit België en Adjunct-directeur Wiardi Beckman Stichting Frankrijk gebeuren’, zo liet hij in 2002 aan nrc Handelsblad weten. Bij de liberalisering van de energiesector zijn de nationale publieke belangen, Vechten voor geld tamelijk cruciaal waar het om een strategisch goed als energie gaat, nauwelijks aan bod geweest. Uit Op 23 oktober 2008 debatteerde de Tweede Kamer angst voor een overdreven Oranje-gevoel als het over de inzet van private militaire bedrijven in om onze economie gaat? Dat zou volkomen ten buitenlandse conflictgebieden. Ter tafel lag een onrechte zijn. kritisch rapport van de Adviesraad Internationale

s & d 6 | 2009 interventie

Vraagstukken (aiv) uit december 2007. De reacties kunnen zijn van straffeloosheid voor de dader en daarop vanuit zowel kabinet als Kamer waren rechteloosheid voor het slachtoffer, waarschuwt opmerkelijk lauw. de aiv. Nederlandse militairen en contractanten Marktdenken op het terrein van de meest basale kunnen worden berecht volgens het Nederlandse van alle overheidstaken — uitoefening van het ge- strafrecht. Voor buitenlandse contractanten geldt weldsmonopolie — is niet zonder risico’s. De laatste echter dat zij onder het strafrecht van het land tijd is veel gezegd en geschreven over activiteiten van nationaliteit vallen en dat het Nederlandse van het Amerikaanse bedrijf Blackwater (tegenwoor- strafrecht alleen toepasbaar is bij verdenking van dig ‘Xe’ geheten), waarvan verschillende werkne- bijvoorbeeld foltering. In de praktijk blijken lokale mers zich voor de rechter moeten verantwoorden contractanten die handelen ‘in functie’ vaak im- voor aanklachten die variëren van moord tot wapen- muun voor hun nationale strafrecht. smokkel. Minder bekend is dat ook de Nederlandse In zijn schriftelijke reactie op het aiv-advies overheid militaire bedrijven onder contract heeft d.d. 20 juni 2008 wijst het kabinet het voorstel staan. Zo is de beveiliging van de buitenring van de om de drempel voor staatsaansprakelijkheid te legerbases Tarin Kowt en Deh Rawood en die van verlagen af. Die keuze lijkt eerder ingegeven te zijn de Nederlandse ambassade in Kabul in handen van door politieke motieven dan door een juiste in- private partijen. De beveiliging van de aanvoer van terpretatie van het geldende internationale recht. voedsel en brandstof wordt zelfs uitgevoerd door De regel luidt dat wanneer een bedrijf of persoon subgecontracteerde bedrijven, waarop de Neder- gemachtigd is elementen van staatsgezag uit te landse overheid geen enkele invloed heeft. oefenen, schendingen van het internationale recht Het voornoemde aiv-rapport, tot stand geko- die in deze context plaatsvinden toe te schrijven men onder leiding van Relus ter Beek, bespreekt zijn aan het contracterende land. De gedachte politieke, juridische en ethische aspecten van de hierachter is duidelijk: taken kunnen geprivati- inzet van private militaire bedrijven. Geconstateerd seerd worden, verantwoordelijkheden niet. wordt, om te beginnen, een ernstig gebrek aan Uit het debat in de Tweede Kamer over het aiv- transparantie. De omvang van de militaire markt advies vloeiden geen beleidsaanpassingen voort. is onduidelijk, zowel in personele als in financiële Het gebrek aan visie was teleurstellend. Kennelijk zin. Alleen al hierom is helder dat bedrijfsecono- is het marktdenken in de politiek zo dominant mische argumenten voor de inzet van militaire geworden dat het voor velen moeilijk is weerstand bedrijven geen hout snijden: kostenvoordelen te bieden aan argumenten van efficiëntie en kos- kunnen niet worden bewezen. Daarnaast spelen tenbesparing, zelfs als de onderbouwing daarvan er verschillende fundamentele problemen die wankel is. Vanwege het grote gebrek aan transpa- voortvloeien uit de relatie tussen krijgsmacht en rantie en verantwoording bij de uitbesteding van bedrijf. Zo staat voor de krijgsmacht het slagen van gewapende taken aan private militaire bedrijven de militaire missie voorop, terwijl bedrijven in de zou de Kamer moeten pleiten voor het stopzet- eerste plaats de belangen van hun aandeelhouders ten hiervan. Als dit niet haalbaar blijkt omdat de 7 dienen. Het personeel van deze bedrijven maakt minister er niet aan wil — bij hem berust de zeg- geen deel uit van de militaire commandostructuur, genschap over de private contracten die Defensie wat vragen oproept over de toepasbaarheid van sluit — dient de Kamer het initiatief te nemen om het humanitaire oorlogsrecht. Gevangengenomen via wet- en regelgeving de accountability-gap te contractanten zullen bijvoorbeeld niet kunnen verkleinen en de transparantie rondom de inzet rekenen op de status van krijgsgevangene. van dit soort bedrijven te vergroten. Door Nederland gecontracteerde bedrijven zijn, voor zover bekend, nog niet betrokken geweest bij ruben zandvliet geweldsincidenten. Wanneer dit wel zou gebeu- Student internationaal recht te Leiden en stuurgroeplid ren en de wet wordt overtreden, dan zou sprake van het PvdA Juristennetwerk s & d 6 | 2009 interventie

goed genoeg zijn. Wat is hier aan de hand? In de Leren in de stad kern zit het ’m, denkt hij, in een versplintering van verantwoordelijkheden: ‘Niemand kan het onder- Op 21 april jl. hield Lodewijk Asscher, wethouder wijssysteem aan omdat het te groot is geworden. en loco-burgemeester van Amsterdam, de derde in Het probleem is te groot om verantwoordelijkheid een nieuwe reeks zogeheten Amsterdamlezingen voor te nemen.’ Asscher zegt te willen streven naar aan de UvA. Zijn doel: ‘(…) een ideaal proberen te meer uitmuntende scholen — van gymnasia tot formuleren voor deze historische Europese stad en met vmbo’s. Scholen horen leerlingen tot zo onder condities van mondialisering en voort- groot mogelijke hoogten op te stuwen: ‘Onderwijs gaande migratie.’ Zijn betoog mondde uit in een is nog steeds dé manier om je te ontwikkelen en je roep om daadkracht: ‘Het multiculturele drama omhoog te werken.’ verdiept zich en verergert alleen maar als we onze Tot zover de woorden van de wethouder. In het instellingen (onderwijs, zorg, arbeidsmarkt) niet Amsterdamse onderwijs gaat 1 miljard euro aan daadwerkelijk openstellen voor iedereen.’ overheidsgeld om, maar de gemeente heeft over Bevlogen vertelde Asscher over Sarah al Amrani, de besteding van dat geld bar weinig te zeggen. een meisje uit het stadsdeel Geuzenveld, nummer Het onderwijs is op afstand van de overheid gezet. één van haar vmbo-klas, dat stage had gelopen De scholen hebben eigen bestuurders en raden op het stadhuis en toen voor het eerst van haar van toezicht. Sommige onderwijsorganisaties leven op het Waterlooplein kwam. Zoveel ‘oude zijn zo groot dat de bestuurders ervan hun eigen gebouwen’ had ze nog nooit bij elkaar gezien. Wat schoolleiders nauwelijks kennen. Bij besprekingen ze het mooiste vond aan haar stage, had Asscher met het onderwijsveld zit Asscher vooral met die haar gevraagd. Het antwoord: ‘Dat ik er helemaal bestuurders aan tafel. Hij heeft ideeën, idealen. bij hoorde.’ Die kan hij prachtig verwoorden, maar hij moet ze In de media hebben vooral Asschers uitspra- realiseren met mensen die zo hun eigen hobby’s ken over een verbod op neef/nicht-huwelijken de hebben. Op praktisch vlak staat hij eigenlijk met aandacht getrokken. Veel minder respons kwam lege handen omdat hij niet over de centen gaat en er op zijn rake woorden over onderwijs — een de meeste macht bij de schoolbesturen ligt. Dat van de terreinen waarvoor hij als wethouder is behoorlijk pijnlijk, zeker omdat de gemiddelde bestuurlijke verantwoordelijkheid draagt. Zijn burger hém erop afrekent als het onderwijs onder analyse stemt niet vrolijk: het onderwijs biedt de maat is. onze kinderen niet datgene waar zij recht op Met gemeentelijke onderwijsgelden kan de hebben. ‘Waarom leer je niet op al onze scholen wethouder enigszins bijsturen. Tot nu toe lag goed lezen en schrijven? Waarom leer je niet op de focus daarbij op kinderen die overlast geven al onze scholen goed rekenen? Waarom leer je of vroegtijdig de school verlaten. Met het oog niet op al onze scholen wat burgerschap inhoudt? op die problematiek subsidieert de gemeente 8 Steeds belangrijker in onze geglobaliseerde en schoolmaatschappelijk werk, schuldhulpverlening gedigitaliseerde wereld. Waarom worden goede en anti-agressietrainingen. Voor getalenteerde leerkrachten niet beter beloond? Waarom worden jongeren als Sarah al Amrani — Asscher merkt op goede leerkrachten die het verschil tussen als dat zij, als zij ergens anders in de stad was geboren en dan en hun en hen niet hebben geleerd, niet en met een andere etniciteit, waarschijnlijk op bijgeschoold? Waarom worden schoolleiders niet het vwo was terechtgekomen — zijn echter heel beter ondersteund?’ andere maatregelen nodig. Voor hen moeten we Amsterdam kent volgens de inspectie 48 uitdagende activiteiten organiseren: stedelijke zwakke basisscholen, een derde van het totaal. en landelijke debattoernooien, sportwedstrijden, Asscher veronderstelt dat ook niet alle scholen leesbevorderingsprojecten. Medewerkers van voor voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs scholen zouden daar tijd en financiële middelen

s & d 6 | 2009 interventie voor moeten krijgen. De wethouder van onderwijs Ploumen rekent ons voor dat van de 1194 kan betrokken docenten en gemotiveerde leerlin- personen die zich aanmeldden voor de eerste helft gen stimuleren, hij hoeft echt niet alleen maar met van het congres van 14 en 15 maart 2009 er 382 bestuurders aan tafel te zitten. een bestuurlijke functie op landelijk, provinciaal of Sarah al Amrani kreeg dankzij haar stage gemeentelijk niveau hadden. Nog eens 224 leden eindelijk het gevoel erbij te horen. Dat ideaal kan waren actief als congresafgevaardigde, 95 als Lodewijk Asscher, gedreven als hij is, ook voor co-afgevaardigde. ‘Dat betekent’, schrijft ze, dub- andere jongeren helpen realiseren. belfuncties met opzet buiten beschouwing latend, ‘dat er naast de afgevaardigden en co-afgevaardig- evelien polter den meer dan 460 “gewone” leden aanwezig zijn Beleidsmedewerker bij een mbo-instelling geweest’. Waarom er ‘meer dan 460’ staat weet ik niet. Waarom niet gewoon 493 opgeschreven? Ik zal voor de rest van het verhaal de leden zonder Bij het verkeerde eind (2) bestuurlijke functie en de categorie ‘overig’ dan ook maar gewoon bij elkaar optellen. In s&d 2009/4 betoogt Arie de Jong, voorzitter van Nu is het ontegenzeggelijk waar dat 812 (dat het PvdA-gewest Zuid-Holland, dat de versterking wil zeggen: 493 + 224 + 95) meer is dan 382. Er van de ledendemocratie in de PvdA via de intro- waren dus op dit congres meer PvdA-leden zón- ductie van spreek- en stemrecht voor individuele der bestuurlijke functie aanwezig dan leden mét leden op partijcongressen ‘mogelijk als effect zo’n functie (68% versus 32%). Maar betekent [heeft] dat een meer bestuurlijke insteek wordt dat dat hier sprake was van evenredige vertegen- gekozen’. De oorzaak: de oververtegenwoordi- woordiging? Natuurlijk niet! Kijk ter vergelijking ging van (voormalige) wethouders en raadsleden eens naar Groningen, mijn eigen stad: daar op de congrestribunes. In s&d 2009/5 reageert bekleedt niet 32% maar 1,9% van de PvdA-leden partijvoorzitter Lilliane Ploumen. Zij probeert aan een functie als volksvertegenwoordiger of be- de hand van cijfers te bewijzen dat Arie de Jong stuurder. Verdisconteren we het verschijnsel dub- ongelijk had, maar wie de door haar aangehaalde belfuncties (lees: bestuurders die ook congres- cijfers doorrekent, moet tot de conclusie komen afgevaardigde zijn), dan vallen de congrescijfers dat De Jong juist gelijk heeft! nog schever uit.

Aantal Percentage

Congresafgevaardigden 224 18,7% Afgevaardigden Co-afgevaardigden 95 8,0% 9 Leden met een bestuurlijke functie 382 32,0% Individuele Leden zonder bestuurlijke functie meer dan 460 minimaal 38,5% stemgerechtigden Overig minder dan 33 maximaal 2,8%

TOTAAL 1194 100%

Signatuur van leden geregistreerd voor het PvdA-congres van 14 maart 2009. Bron: cijfers partijbureau (zoals geciteerd door Lilianne Ploumen in s&d 2009/5). s & d 6 | 2009 interventie

Niets wijst erop dat er in de nabije toekomst bestuurders zijn gelijker dan gewone leden. veel grotere aantallen ‘gewone’ leden naar par- Dat merk je ook als ze op een partijcongres het tijcongressen zullen komen dan tot op heden het woord krijgen. Ploumen rekent uit dat Job Cohen geval is. Kortom, Arie de Jong heeft gewoon gelijk en Ahmed Aboutaleb op 14 maart gemiddeld net als hij constateert dat door de introductie van het zo lang aan het woord waren als andere leden. nieuwe spreek- en stemsysteem op onze partij- Akkoord, maar dan nog: twee minuten Job Cohen congressen de invloed van individuele raadsleden, legt meer gewicht in de schaal dan een betoog wethouders, burgemeesters, statenleden en ge- van een kwartier door bijvoorbeeld een willekeu- deputeerden naar verhouding is toegenomen. Het rige PvdA-parlementariër en dat kwartier is weer doel, gewone leden meer invloed geven, is juist indrukwekkender dan een vol uur Jan R. Lunsing verder weg komen te liggen. — zelfs als ik eens een keer niet zou stikken van Voor zover Lilliane Ploumen dit erkent, lijkt ze de zenuwen omdat ik op het hoogste podium iets het weg te wuiven; opgetogen verkondigt ze dat het mag zeggen. Laten we dat ruiterlijk erkennen, als partijlidmaatschap sowieso de allerhoogste functie roden onder elkaar. is die er bestaat in de PvdA. Haar redenering stelt Ik stel daarom vast dat de introductie van mij teleur. Natuurlijk zijn de leden op papier de spreek- en stemrecht voor individuele leden op baas in de vereniging, maar iedereen met enig be- het partijcongres als een mislukt experiment moet grip van hoe democratie werkt weet dat de macht worden beschouwd. Laten we terugkeren naar het in grote democratische verenigingen ongelijk is oude systeem: dat is eenvoudiger, het kost minder verdeeld. Sommigen zitten dichter bij de top dan tijd en het legt meer macht bij de afdelingen. anderen. Sommigen zijn gelijker dan anderen. Daarbovenop kunnen we vast wel aanvullende Die mensen hebben nu eenmaal meer te zeggen. manieren verzinnen om via internet (onder strakke Omdat ik congresafgevaardigde en actief ben in regie s.v.p.!) en via regionale voorcongressen leden de afdeling Groningen heb ik meer invloed dan het ruim de gelegenheid te geven om deel te nemen gemiddelde lid van mijn afdeling. Op een ledenver- aan discussies binnen de Partij van de Arbeid. gadering moet ik echter van goeden huize komen, Democratie draait om debat, niet om stemmen. wil ik een discussie winnen van een wethouder of een raadslid. Daar is ook best iets voor te zeggen jan r. lunsing — we hebben die mensen aangesteld omdat we Congresafgevaardigde PvdA-afdeling Groningen hen vertrouwen — maar het is wel een gegeven:

10

s & d 6 | 2009 ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

Strijd en partijcultuur in de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij

Een historicus die wil doorgronden waarom het in de sdap soms flink kon knetteren, moet meer blootleggen dan directe ideologische of politieke oorzaken alleen, meent Adriaan van Veldhuizen. De partijcultuur is een niet te verwaarlozen factor. Wie die in de analyse betrekt ‘… zal zowel de intensiteit van saamhorigheid als de hevigheid van conflicten beter begrijpen’.

adriaan van veldhuizen

‘Met genoegen konstateer ik dat deze geheele onderzoek is gedaan. Historici beperkten zich tot diskussie zoo onpersoonlijk is geweest. Van der nu toe vooral tot het bestuderen van de organisa- Goes zeide: het is ons alleen te doen niet om de torische, ideologische en politieke aanleidingen persoon, maar om de zaak. Gij hebt dat in den voor conflicten. In dit artikel wordt een poging afgeloopen zomer niet altijd bedacht. Misschien gedaan om ook enkele culturele factoren ¬ zoals kunt gij u nog nader verklaren daarover, opdat tradities, sfeer, gewoonten en omgangsvormen2 het mij weer mogelijk zou zijn, u als vriend de ¬ die achter interne conflicten schuilgaan te on- hand te drukken. Dan zal alle persoonlijkheid er derzoeken. De partijcultuur van de belangrijkste uit zijn. (Luid applaus.)’1 voorloper van de PvdA, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (sdap), staat daarbij centraal. Vrijwel iedere politieke partij staat zo nu en dan Aan de hand van drie voorbeelden ¬ de 11 in de belangstelling vanwege interne conflic- oprichting van de partij in 1894, het Deventer ten. Omdat vuile was niet buiten moet blijven Schisma van 1909 en de afsplitsing van de Onaf- hangen, gaan partijen het liefst snel over tot de hankelijke Socialistische Partij in 1932 ¬ maak orde van de dag. Dat is best te begrijpen. Minder ik duidelijk dat interne conflicten binnen de vanzelfsprekend is dat er naar de dieperliggende sdap ten dele voortkwamen uit allerlei infor- oorzaken van interne ruzies weinig historisch mele aspecten van het partijleven. Het betreft hier, respectievelijk, de wisselwerking tussen Over de auteur Adriaan van Veldhuizen is redacteur sociabiliteit en politiek, de leerstelligheid van de van s&d partijleden in de omgang met hun ideologie en Noten zie pagina 18 het antihiërarchisch denken binnen de sdap. s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

Een exercitie als deze is natuurlijk eerst en democratische vereniging en vooral iets anders vooral om historische redenen interessant, dan de Sociaal Democratische Bond (sdb), de maar het zou kunnen dat de oogst ervan ook op club waarvan de meeste aanwezigen tot op dat de hedendaagse politiek een nieuw licht werpt. moment lid waren. Omdat de sdb zich tegen Al zullen conflicten binnen de Partij van de de parlementaire politiek had gekeerd, was hij Arbeid vandaag de dag niet exact dezelfde oor- voor socialisten die parlementaire deelname zaken hebben als die binnen de sdap, het kan en kiesrecht bleven nastreven onaantrekkelijk nooit kwaad om aspecten van de partijcultuur geworden. Gebruik van het woord ‘partij’ was scherp in het oog te houden. een uitstekende manier om dit contrast aan te duiden. Of zoals medeoprichter Henri van Kol zei: ‘(…) dat men van de anderen in het vervolg sociabiliteit en politiek zal spreken van “de Bond” en van deze zaak van Toen de sdap in 1894 werd opgericht had het “de Partij”.’5 begrip ‘politieke partij’ nauwelijks een positief Hoe anders de sdap in inhoudelijk opzicht precedent in Nederland. ‘Partijschap’ werd in ook mocht zijn, qua omgangsvormen leek ze de negentiende eeuw voornamelijk met ruzies nog sterk op de bond en op de sociaal-democra- en conflicten geassocieerd: het landsbestuur tische verenigingen die daarin waren opgegaan. vormde idealiter een eenheid en partijen Verenigingen concentreerden zich op doelen hoorden daarin niet thuis. In de loop van de als drank- en slavernijbestrijding, maar behalve negentiende eeuw begon het beeld langzaam te medestrijders vonden leden er ook sociale veranderen. In Duitsland waren de ervaringen contacten, ontspanning en een groepsgevoel.6 met groepen die zich partijen noemden vanaf de Ook binnen de sdb spraken mensen vooral in jaren zestig positief en in 1879 zag Nederlands termen van ‘vrienden’ over elkaar.7 Persoon- lijke banden werden van groot belang geacht; ze waren het cement van de organisatie. Dat Persoonlijke banden werden van is duidelijk terug te zien in de archieven die socialisten hebben nagelaten. Veel meer dan groot belang geacht ¬ ze waren over de landelijke politiek, schreven ze over de het cement van de organisatie relatie tot hun voorgangers en de verhoudingen binnen de bond. 8 Mede vanwege het vanzelfsprekende belang eerste georganiseerde politieke partij het licht: van vriendschapsbanden binnen de bond, de Antirevolutionaire Partij (arp). Vooralsnog verliep de oprichting van de sdap nogal drama- was ‘partij’ synoniem voor ‘groep’ of ‘gezelschap’, tisch. Aan de scheiding tussen sdb en sdap lag niet voor het type organisatie zoals wij dat een politiek conflict ten grondslag, maar ook 12 tegenwoordig kennen. spanningen in de persoonlijke verhoudingen Tijdens de oprichtingsvergadering van de speelden een rol van betekenis. Tussen sdb- sdap stelde Frank van der Goes voor om een leider Ferdinand Domela Nieuwenhuis en zijn ‘vereniging’ op te richten.3 Daarmee verwees hij trouwe volgelingen enerzijds en de oprichters naar de verenigingen die de sociaal-democratie van de sdap anderzijds waren ruzies ontstaan in Nederland hadden verspreid.4 Maar niet die het domein van de politiek ontstegen. De iedereen was het met hem eens. Anderen prefe- groepen vielen elkaar persoonlijk aan; beschul- reerden een ‘bond’ of een ‘partij’. Door uitein- digingen van corruptie, onbetrouwbaarheid en delijk te kiezen voor ‘partij’ zetten de oprichters onvriendschappelijkheid waren aan de orde van zich af tegen het verleden. Ze benadrukten dat de dag. In deze interne strijd raakte men diep hun gezelschap iets anders was dan een sociaal- beledigd door wat ‘het verraad van vriend-

s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’ schapsbanden’ werd genoemd.9 Dergelijke er plotseling kameraadschappelijkheid ver- gevoelens zorgden ervoor dat de scheidings- wacht. Wederzijds wantrouwen was het gevolg. kwestie grenzeloos escaleerde. Vlak voor de oprichting van de sdap schreef Zo schreef Pieter Jelles Troelstra vlak voor de de Rotterdamse arbeider Helsdingen bijvoor- oprichting van de sdap over Domela Nieuwen­ beeld: ‘Wij moeten (..) zorgen, en dat stel ik als huis: ‘De weergaloze ijdelheid van Domela voorwaarde, dat een Van der Goes en een Polak Nieuwenhuis, zijn vaak geniepige valse manier, buiten het zaakje blijven. Hoe minder Heeren om personen wier populariteit hij duchtte, hoe liever.’15 Het conflict tussen heren en arbei- verdacht te maken, de grote troep meelopers; ders bleef met enige regelmaat de kop op steken. steeds gereed om met slijk te werpen hen, De ‘klassenstrijd binnen de arbeiderspartij’ lag die door den verwenden demagoog in de ban altijd op de loer, zo is weleens gezegd.16 waren gedaan, ¬ ziet daar de zovele donkere Toch groeide er een breekbaar vertrouwen machten waartegen men in de partij te strijden dat de klassen oversteeg. Toen vriendschap- had.’10 Deze woorden typeren de periode waarin pen eenmaal gesloten werden, leidde dat tot diverse samenwerkingsverbanden, die onder een bijzondere vorm van sociabiliteit. Daarin de noemer van vriendschap waren gestart, in ru- waren zowel typische arbeiderselementen te zies eindigden. Toen Willem Vliegen de Sociaal- herkennen als zaken uit het herenmilieu. Zo Democratische Bond verliet, beschuldigde anar- schreven arbeiders elkaar brieven met ‘Amice’ chist Tjerk Luitjes hem niet voor niets van ‘een in de aanhef, destijds niet erg gebruikelijk.17 Bij verbreking van een oude vriendschapsband’.11 toespraken werd er ondertussen voor gezorgd Politiek en sociabiliteit lagen dicht bij elkaar. dat ook laaggeschoolden de boodschap kon- Wilde de sdap een succes worden, dan moesten den begrijpen. De twee leefwerelden kwamen er nieuwe vriendschappen gesmeed worden. ook letterlijk samen, blijkt uit de aandacht die Vooral Henri van Kol deed zijn best om het onderlinge vertrouwen te versterken.12 Dat was geen makkelijke opgave, alleen al vanwege een De ‘klassenstrijd binnen de aan het socialisme inherente spanning: waar de wetenschappelijke leer betrekking had op de arbeiderspartij’ lag altijd op arbeidersklasse, trok de beweging niet alleen de loer laaggeschoolden aan, maar ook veel intellec- tuelen die zich met de onderste klassen van de samenleving bezighielden. Aldus bracht het uitging naar ‘gezellige avonden’ en de interesse socialisme ontmoetingen tussen verschillende die men voor elkaars privéleven toonde. Leden bevolkingslagen tot stand. Deze situatie werd in betitelden elkaar als vriend, zo blijkt ook uit de partijcultuur van de sdap weerspiegeld. Troelstra’s Gedenkschriften, waarin hij ruim 45 Vergeleken met buitenlandse zusterpartijen ‘goede vrienden’ binnen de beweging aanwijst.18 13 had de sdap een relatief grote aanhang onder Politiek en vriendschap vormden in de hoger opgeleiden.13 Circa 70% van de leden was sociaal-democratische partijcultuur een een- arbeider.14 Dit percentage is hoog in vergelijking heid. Terwijl liberalen de politiek relativeerden met andere Nederlandse parlementaire organi- vanuit ideologische overwegingen en confes- saties rond 1900, maar laag in vergelijking met sionelen het geloof hadden om op terug te arbeiderspartijen in andere landen. In het begin vallen, geloofden socialisten in maakbaarheid hadden arbeiders en intellectuelen er moeite en vooruitgang ¬ daarmee waren zij de meest mee om samen deel uit te maken van een politieke stroming van allemaal.19 Politiek was verenigingsstructuur. Van oudsher waren hun voor hen veel meer dan besturen, ritselen en levenssferen gescheiden geweest en nu werd regelen; socialistische politiek moest een droom s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

verwezenlijken, een gedeeld ideaal verwoorden. voor conflicten tussen arbeiders en werkgevers Het socialisme was, kortom, allesomvattend. dan de keiharde confrontatie aan te gaan. Dat Aansluiting bij de socialisten was zodoende lag buitengewoon gevoelig, omdat de eerste geen vrijblijvendheid, maar een keuze die het staking er juist voor had gezorgd dat anarchis- hele leven diepgaand beïnvloedde en ook in de ten en parlementair socialisten na jaren weer eigen omgeving weerstand kon oproepen. Een- eens samenwerkten. Met zijn openlijke twijfels voudig partijgenootschap bestond daarom niet blies Troelstra die samenwerking in feite op. en van politieke kameraden werd ook persoon- Zijn koers had volgens Frank van der Goes en lijke vriendschap verwacht. Herman Gorter niets meer met socialisme te Die vriendschappen waren riskant. Het maken. Ze waren diep teleurgesteld en verweten gevoel van persoonlijk verraad bij politieke hem halfslachtige, nationalistische en onsocia- conflicten maakte confrontaties onmiskenbaar listische politiek. een stuk venijniger. De januskop van politiek Voor zover hij dat al probeerde, slaagde en vriendschap manifesteerde zich ook bij het Troelstra er niet in die verwijten te weerleg- Deventer Schisma van 1909. Zo schreef Willem gen. Hij bleef vasthouden aan zijn gematigde Vliegen toen dat ‘het niet zuiver principieel koers en stond niet open voor kritiek vanuit de was, maar sterk met persoonlijke elementen linkerflank. Zodoende begonnen zich binnen de vermengd, die zelfs nu en dan het principiële sdap twee kampen af te tekenen: links ston- karakter van den strijd op den achtergrond den de mensen die wilden vasthouden aan het drongen’.20 En in 1932, toen de sdap dreigde te marxisme, rechts stonden de voorstanders van scheuren, begon Floor Wibaut zijn pleidooi voor pragmatische parlementaire politiek. In 1905 het behoud van de eenheid met de woorden kwam het regelmatig tot botsingen tussen de ‘Frank van der Goes, mijn vriend van vroeger, twee groepen. Ze streden over partijzaken zoals mijn vriend van nu, mijn vriend van altijd!’.21 de benoeming van een hoofdredacteur van Het Veel later zou Stan Poppe over die periode Volk, maar ook over politieke kwesties. zeggen: ‘Nou moest ik een andere weg, aller- De partijleider moest het vaak persoonlijk lei ouwe vrienden loslaten, dat is een tragiek ontgelden. Hij werd beschuldigd van machts- geweest hoor.’22 Daarmee gebruikte Poppe bijna zucht, paranoia, bekrompenheid en burgerlijk- dezelfde woorden die Vliegen bij zijn afscheid heid.25 Troelstra zelf was niet minder fel en van de sdb had gesproken: het ‘loslaten van schreef venijnige artikelen in de partijpers over oude vrienden’ viel zwaar.23 de marxisten. In 1906 lanceerde de partijleiding een congresmotie tegen het feit dat ‘op zekere partijgenoten het stempel van beginselzwak- hardnekkige leerstelligheid heid, opportunisme, revisionisme, enz. wordt In 1902 zette een aantal revolutionaire partij- gedrukt door andere partijgenoten, die menen 14 leden kanttekeningen bij de parlementaire in het bijzonder bevoegd en verplicht te zijn om opstelling van partijleider Pieter Jelles Troel- de partij te behoeden voor “verwatering.”’26 Deze stra. Henriëtte Roland Holst en Pieter Wiedijk poging om de marxisten de mond te snoeren vonden hem te sterk geneigd tot het sluiten van mocht niet baten. Zij gingen zich juist feller compromissen bij de bespreking van de School- verzetten. wet.24 Na de spoorwegstaking van 1903 raakte Dit deden zij eerst door dienst te weigeren Troelstra om dezelfde reden in opspraak. De voor besturen en organen binnen de partij. eerste staking was een succes geworden, maar Vervolgens, in 1907, richtten zij het tijdschrift Troelstra was na afloop onduidelijk geweest De Tribune op. Dat werd geleid door een groepje over zijn steun aan een eventuele volgende sta- jonge marxisten dat radicaler was dan oudere king. Hij zocht liever een parlementaire uitweg marxisten zoals Gorter en Van der Goes en dat

s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’ bovendien niet bereid was in te binden.27 De matisch mocht beantwoorden lag gevoelig. De radicale marxisten publiceerden een aantal worsteling met dit soort vragen en de roep om persoonlijke aanvallen op ‘burgerman’ Troel- helderheid zijn niet alleen symptomen van stra, die op zijn beurt weer van leer trok tegen ideologische vaagheid, maar ook van het belang alles wat marxistisch was.28 De partij raakte van de leerstelligheid voor de partijcultuur. De gespleten. Dat zagen ook de afdelingen Dok- discussie was eindeloos, maar men wilde ook kum, Lemmer en Krimpen aan de Lek, die hun niet stoppen. teleurstelling over de gang van zaken overbrach- Op de vraag naar het ‘ware socialisme’ was ten aan het partijbestuur.29 Hoewel verschil- (en is) geen eenduidig antwoord te geven. De lende mensen ¬ onder wie de oude marxisten door Karl Marx beïnvloede socialistische ideo- ¬ een poging deden om de eenheid terug te logie legde een specifieke claim op de toekomst. brengen, bleek een escalatie onafwendbaar. Eind Vanuit die theorie beloofden socialisten elkaar de hemel op aarde: ooit zou er een heilstaat komen waarin de problematiek van de armste Conflicten werden gevoed door klassen zou verdwijnen. Socialisten vonden elkaar in die toekomstvoorspelling en in hun het bijna theologische karakter waardering voor abstracte begrippen als gelijk- van het ideologische debat heid, klassenstrijd, solidariteit en rechtvaardig- heid. Over de te volgen route naar de toekomst en de acties die uit deze begrippen moesten 1908 eisten Troelstra en zijn medestanders de voortvloeien, werd men het echter nooit eens. opheffing van De Tribune. Toen dat niet gebeurde Dat werd in de periode voorafgaand aan 1909 hoefden de tribunisten niet meer op coulance goed duidelijk. te rekenen. Op 13 en 14 februari 1909 werd de Binnen de partij bestonden over cruciale knoop doorgehakt en besloot het congres van vraagstukken volstrekt tegenstrijdige opvattin- Deventer David Wijnkoop, Jan Ceton en Willem gen.31 Over de rol van de staat en de waarde van van Ravesteijn uit de partij te zetten. Zij richtten het parlement bijvoorbeeld hielden Troelstra en niet veel later hun eigen sociaal-democratische de marxisten er flink uiteenlopende meningen partij op.30 op na. Dat was onder andere te wijten aan de Voor de ontstane situatie valt niet één gefragmenteerde manier waarop ideologie de schuldige of oorzaak aan te wijzen. Net als in sdap was binnengesijpeld. De sdap-leiding 1894 speelden er gelijktijdig verschillende richtte zich sterk op haar Duitse zusterpartij, persoonlijke en inhoudelijke conflicten. Die de spd. Het spd-programma nam zij over. Maar conflicten werden gevoed door iets anders: het individuele leden lieten zich ook door andere bijna theologische karakter van het ideologische socialistische denkers inspireren. Rond 1900 debat. In de socialistische beweging bestond een werden zowel ideeën van de Duitse ideoloog 15 breed gedeeld idee dat zuiverheid van de leer Karl Kautsky als van diens tegenhanger Eduard van groot belang was. De voorstellingen van wat Bernstein overgenomen.32 Zo kon het gebeuren ‘socialistische politiek’ inhield liepen echter zeer dat mensen die zich allen op ‘het socialisme’ uiteen. Van actieve partijleden werd verwacht beriepen, in de praktijk verschillende politiek dat zij zich mengden in dit debat. Alle actuele bedreven. politieke vraagstukken, of het nu ging om de Het socialisme bood geen objectieve maatstaf stakingskwestie, de achturendag of om bezui- voor politiek handelen. Dat leidde in combinatie nigingen, werden uiteindelijk teruggebracht met de leerstelligheid die heerste binnen de par- tot dezelfde vraag: wat is ‘goed’ socialisme? Met tij tot eindeloze debatten over de theologie van name de kwestie of men die vraag ook prag- het socialisme. Dat gebeurde in een intellectueel s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

tijdschrift als De Nieuwe Tijd, maar ook op afde- van de sdap aan de kaak stelde.39 In de daarop lingsniveau met marxistische scholingsavon- volgende nummers trok Piet Schmidt flink den. Net zoals vriendschappen het politieke van leer tegen het partijbestuur ¬ waarin hij domein overstegen deed ook de leerstelligheid overigens zelf benoemd was om de lieve vrede dat. Ideologische positiebepaling werd als iets te bewaren. heel persoonlijks ervaren. Botsingen daarover De tactiek ten aanzien van de economische liepen vaak uit op ruzies waarin op de man werd crisis werd in de eerste vijf keer dat het blad gespeeld. De permanente worsteling met de leer verscheen op iedere pagina gehekeld, vaak door leverde een levendige debatpartij op, maar dan verschillende auteurs. Er kwam ook weerwoord, wel een waarbinnen ‘hechte vriendschappen bijvoorbeeld in een briefwisseling tussen par- werden verbroken en vijandschappen-voor-het- tijbestuurder Albarda en criticus De Kadt. Nadat leven als paddestoelen uit den grond schoten’.33 andere leden van het partijbestuur een artikel van Schmidt uit De Sociaal-democraat wisten te weren, stapte hij uit het partijbestuur. Samen antihiërarchisch denken met De Kadt richtte hij een nieuw blad op: De Op 22 februari 1928 verscheen in het sociaal- Fakkel. De kritiek werd kritischer dan ooit. Niet democratische dagblad Het Volk een pleidooi lang daarna schreef fractievoorzitter Albarda voor actualisatie van de klassenstrijd in de vorm van een open brief ondertekend door 227 personen.34 Deze partijleden vroegen om Hoewel de socialistische beweging meer aandacht voor oude beginselen en voor een nieuwe generatie sociaal-democraten. Een altijd ‘grote mannen’ heeft adequate reactie van het partijbestuur bleef uit gekend, was geen van hen heilig en de ontevredenheid werd al snel via andere wegen gekanaliseerd. of veilig voor kritiek Onder leiding van Piet Schmidt en Jacques de Kadt werd De Socialist opgericht, een blad dat plaats bood aan meer radicale socialistische een stuk met de titel ‘Dat kan niet!’. Hij betoog- opvattingen.35 Deze relatief jonge partijleden de dat de redacties van bladen van uitgeverij De predikten een revolutionair socialisme. Ze Arbeiderspers onderlinge polemiek niet langer waren antimilitaristisch, pleitten voor de on- zouden moeten tolereren. Doordat leden zich afhankelijkheid van Indonesië, wilden minder steeds geroepen voelden om kritiek op elkaar en samenwerken met de confessionelen en hadden de partijleiding uit te oefenen, werden tegen- een ander antwoord op de economische crisis stellingen steeds duidelijker geaccentueerd. Dat van die tijd dan de partijleiding.36 kon volgens Albarda niet de bedoeling van de 16 Toen deze leden eigen bijeenkomsten gingen bladen zijn.40 organiseren en internationale samenwerking Het artikel viel niet goed. Veel jonge leden zochten, greep het partijbestuur in. Een ‘partij beschouwden het als een oproep tot zelfcensuur. in de partij’ werd niet getolereerd. Het bestuur Een stroom van polemische reacties was het ge- wist De Socialist na moeizame onderhandelin- volg. Het partijbestuur publiceerde in dezelfde gen te vervangen voor een gematigder blad: periode een brochure waarin de conflicten De Sociaal-democraat.37 Maar ook dit blad werd tamelijk eenzijdig besproken werden: De partij direct het strijdtoneel van zowel een genera- in de crisis en de crisis in de partij: een woord van tieconflict als een ideologisch geschil over de het partijbestuur aan de leden van de sdap.41 Ook economische crisis.38 Al in het tweede nummer hierop waren de reacties voorspelbaar. In De stond een bijdrage die de interne problemen Sociaal-democraat verscheen direct een stuk van

s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

Wijnand Romijn met als titel ‘De partijleiding voor teruggedeinsd om, pakweg, Albarda en in krisis, en de krisis in de partijleiding.’ Oudegeest met Mussolini en Stalin te vergelij- Tijdens een buitengewoon congres dat ken.45 Waar men binnen andere partijen mis- van 26 tot en met 28 maart 1932 in Haarlem schien geneigd was om de partijleiding soms werd gehouden, kwamen de conflicten tot een klakkeloos te volgen, bestond er binnen de sdap apotheose. Het partijbestuur verweet de nieuwe een buitengewoon kritische houding ¬ niet generatie communist te zijn, terwijl de jonge alleen op landelijk niveau, maar ook binnen de garde beweerde dat het partijbestuur niets deed voor de arbeiders. Uiteindelijk splitste een deel van de sdap-leden zich af in de Onafhankelijke De bij tijden beklemmende Socialistische Partij (osp). De ‘partij in de partij’ werd daarmee een nieuwe partij. omarming van het gelijkheids­ Met het vertrek van dit actieve gezelschap ideaal heeft een zwaar stempel verstomde de kritiek binnen de sdap niet. Er waren meer leden die zich miskend voelden op de partijcultuur gedrukt door het partijbestuur. Hilda Verwey-Jonker bijvoorbeeld schreef in het najaar van 1932 een artikel waarin ze de partijleiding opriep zich afdelingen. In Arnhem, Den Haag en Rotterdam te openen voor een nieuwe generatie.42 Verder werden in 1932 vergaderingen overgenomen wakkerde Willem Banning in deze dagen de door jonge revolutionaire partijleden.46 Niet discussie aan met zijn kritische stukken.43 Ook alleen partijleiders waren doelwit van kritiek; ‘gewone leden’ bleven zich roeren. De eerste iedereen die zijn hoofd boven het maaiveld weken na de afscheiding van de osp stond De uitstak ¬ en dat gebeurde regelmatig ¬ kon Sociaal-democraat als vanouds vol met opmerkin- reacties verwachten. gen van kritische partijgenoten. Socialisten hadden zich vanuit emancipa- Deze korte schets geeft geen verklaring voor toire gedachten aangeleerd om voor hun eigen het conflict van 1932, maar laat wel iets anders standpunt op te komen. Deze stelregel beperkte zien: de enorme bereidheid onder de leden om zich niet tot het politieke debat, ook binnen de deel te nemen aan partijdiscussies. Talloze leden partij werd zij onderscheidend. Vanuit ethisch klommen in de pen om het partijbestuur te perspectief was dat nastrevenswaardig, maar in bekritiseren of om kritische partijgenoten eens de praktijk niet altijd even handig. Herhalingen de waarheid te zeggen. De Kadt, Van der Goes, van zetten, een verongelijkte toon, eindeloze Verwey-Jonker, Banning, Beek en Romijn kun- vergaderingen (ook op het congres in Haarlem nen we in ideologisch opzicht onmogelijk op in 1932 duurde het tot één uur ’s nachts47) en één hoop gooien, maar zij deelden wel een kri- forse irritaties waren het gevolg. De mogelijk- tische houding. Daarin stonden ze niet alleen. heid om deel te nemen aan debatten was een 17 In de partijpers verschenen talloze ingezonden verworvenheid die partijleden zich niet lieten stukken, het partijbestuur werd bestookt met afpakken. ‘Gelijkheid’ was het grootste goed. brieven en op het congres van Haarlem voerden Niet voor niets werd al bij de oprichting van de maar liefst 67 partijleden het woord over de sdap expliciet gewaarschuwd voor het gevaar diverse conflicten.44 van ‘persoonsvergoding’.48 Domela Nieuwen­ Hoewel de socialistische beweging altijd huis en Troelstra verweten elkaar in 1894 ‘grote mannen’ heeft gekend, was geen van ‘herengedrag’. Deze retoriek, die zinspeelde op hen heilig of veilig voor kritiek. De stem van een ontkenning van de principiële gelijkheid de gewone man moest steeds te horen blijven van partijleden, bleef een terugkerend thema en wanneer dat niet het geval was, werd er niet voor hoogverraad binnen de sdap. Niemand s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

mocht zich op voorhand uitgesloten voelen van ming. Het gaat om processen die we eerder tot debatdeelname. het domein van de cultuur of de traditie van de De bij tijden beklemmende omarming van partij moeten rekenen dan tot het domein van het gelijkheidsideaal heeft een zwaar stempel op de alledaagse politiek ¬ van het belang dat de de partijcultuur gedrukt. Iedere debatbijdrage sociaal-democraten hechtten aan vriendschap- lokte nieuwe bijdragen uit. Reacties kwamen pen met partijgenoten tot hun ideologische ook van mensen die niet goed waren ingelicht leerstelligheid en hun waardering van deelname of die al eens eerder hun zegje hadden gedaan. aan het partijdebat als een vanzelfsprekende Debatten liepen vast op onbegrip en gevoelens verworvenheid, waarvan dan ook ruimschoots van miskenning ¬ en dat alles terwijl er in ie- gebruik werd gemaakt. der debat, per definitie, sporen van ongelijkheid Om klinische besluitvorming draaide het aan te treffen zijn. niet in de sdap. Een politieke partij is geen machine. Dat gold toen en zo is het nu nog. ­Partijlidmaatschap en de manieren waarop lessen trekken leden zich bij hun partij betrokken voelen Aan vrijwel alle conflicten binnen de sdap lag zouden vaker object van (historisch) onderzoek een ideologisch of politiek geschil ten grond- moeten zijn. Wie de partijcultuur in de analyse slag, maar de felheid ervan is niet te begrij- betrekt, zal zowel de intensiteit van saamho- pen als andere factoren buiten beschouwing righeid als de hevigheid van conflicten beter blijven. Die factoren vallen niet te herleiden begrijpen dan wie slechts kijkt naar electorale tot specifieke gebeurtenissen, harde afspraken, verhoudingen, beleidskwesties en ideologische politieke regelgeving of bestuurlijke besluitvor- scherpslijperij.

Noten men in de bond die werd geleid denis (iisg) in Amsterdam. door Domela Nieuwenhuis. 9 H.W. Vliegen, in: De Volkstri- 1 Pieter Jelles Troelstra over Frank 5 Handelsblad, 28 augustus 1894. buun, 29 september 1894. Van der Goes, geciteerd in: W.H. 6 Voor informatie over deze 10 De Baanbreker, 24 augustus 1894. Vliegen, Die onze kracht ontwa- verenigingen zie: M. Janse, De 11 H.W. Vliegen in: De Volkstri- ken deed ii (Amsterdam 1924), afschaffers: publieke opinie, orga- buun, 29 september 1894. p. 160. nisatie en politiek in Nederland 12 Dat is goed op te maken uit de 2 G. Voerman, ‘Partijcultuur in 1840-1880 (Amsterdam, 2007). archieven van Van Kol, hij was Nederland. Naar nieuwe in- 7 Zie de gedenkschriften van P.J. de spin in het vroegste web valshoeken in de studie van de Troelstra en het werk van H.W. van de partij. Daarover is ge- politieke partij’, in: G. Voerman Vliegen en Frank van der Goes. schreven door Jos Perry in zijn en D.J. Wolffram, Benaderingen Voor de vroege beweging wordt biografie over Willem Vliegen. 18 van de geschiedenis van politiek, deze waarneming ondersteund J. Perry, De voorman. Een biografie Groningen (2007) , p. 44. door het werk van Dennis Bos. van Willem Hubert Vliegen, 1862- 3 Handelsblad, 28 augustus Zie daarvoor: D. Bos, Waarach- 1947 (Amsterdam 1994). 1894. tige Volksvrienden. De vroegere 13 B. Altena, ‘B∑rger in der Sozi- 4 In Amsterdam werd op 7 juli socialistische beweging in Am- aldemokratie. Ihre Bedeutung 1878 de eerste Sociaal-Demo- sterdam 1848-1894 (Amsterdam f∑r die Entwicklung der Sozial- cratische Vereniging van Ne- 2001). demokratischen Arbeiterpartei derland opgericht. Snel volgden 8 Interessante voorbeelden zijn te (sdap) in den Niederlanden vergelijkbare verenigingen in vinden in de archieven van Wil- 1894-1914’, in: Geschichte und andere plaatsen. Mede door de lem Vliegen, Johan Schaper en Gesellschaft 20 (1994), p. 533-48. krant Recht voor Allen kwamen Hessel Poutsma, Internationaal 14 H. Buiting, Richtingen en par- deze verenigingen in 1881 sa- Instituut voor Sociale Geschie- tijstrijd in de sdap (Amsterdam

s & d 6 | 2009 Adriaan van Veldhuizen ‘Dat is een tragiek geweest, hoor’

1989), p. 797. 28 Het gaat om artikelen van onder werden. Het is waarschijnlij- 15 iisg, Archief Vliegen, Brief van andere Jan Ceton, David Wijn- ker dat de contacten tussen de Helsdingen 10 april 1894. koop en Willem van Ravesteijn. twee groepen in de partij al in 16 F. De Jong, J. Saks. Literator en Een samenvatting daarvan is te een veel eerder stadium niet marxist. Een politieke biografie lezen in: Vliegen, Die onze kracht meer al te vriendschappelijk (Amsterdam, 1954), p. 40. ontwaken deed ii, p. 265-286. waren. Buiten kijf staat echter 17 iisg, Archief Schaper 35, Brief 5 29 H. Buiting, Richtingen en par- dat Troelstra partijtwisten in mei 1894; iisg, Archief Schaper tijstrijd in de sdap (Amsterdam termen van vriendschappen be- 35, Brief van Polak. 1989), p. 354. spreekt, en dat is typerend voor 18 Troelstra, Gedenkschriften, vier 30 Hieruit zou later de communis- de partijcultuur. delen (Amsterdam 1927-1931). tische partij ontstaan. Voor een 34 Het Volk, 22 februari 1928. Gedigitaliseerd op www.dbnl. uitvoerig overzicht van de ont- 35 H.F. Cohen, Om de vernieuwing nl. wikkelingen rond 1909 zie: H. van het socialisme, p. 231-232. 19 P. de Rooy, ‘De sociaal-democra- Buiting, Richtingen en partijstrijd. 36 B. De Cort, Solidariteit in anoni- tische passie voor politiek’, in: 31 Zie bijvoorbeeld: H. Buiting, De miteit. J.de Beus , J.J. van Doorn en P. De nieuwe tijd, p. 45 of H.F. Cohen, 37 De Kadt en Schmidt zaten ook Rooy, De ideologische driehoek. Om de vernieuwing van het socia- in deze redactie, maar ze wer- Nederlandse politiek in historisch lisme. De politieke oriëntatie van den aangevuld met Banning en perspectief (Amsterdam en Mep- de Nederlandse sociaal-democratie de gematigde Oudegeest. pel 1996). 1919-1930 (Leiden 1974), p. 1 of P. 38 H.F. Cohen, Om de vernieuwing 20 H.W. Vliegen, Die onze kracht de Rooy, De rode droom (Amster- van het socialisme, p. 233. ontwaken deed II (Amsterdam dam 1991), p. 10-12. 39 E.S. Beek in: De Sociaal-demo- 1924),p. 142. 32 De sdap is in dialoog met bui- craat, 10 oktober 1931. 21 Aldus Hilda Verwey-Jonker, ge- tenlandse partijen ontstaan en 40 J.W. Albarda, in: De Sociaal- citeerd in: B. de Cort, Solidariteit werd door diverse Europese democraat 20 februari 1932. en anonimiteit, de geschiedenis discussies beïnvloed. Een paar 41 Brochure: Partijbestuur sdap, van de leden van de Onafhanke- algemene voorbeelden: Troel- De partij in de crisis en de crisis in lijke Socialistische Partij (Amster- stra werd beïnvloed door de de partij. Een woord van het partij- dam 2004), p. 21. Duitser Karl Kautsky, Polak en bestuur aan de leden van de sdap 22 Geciteerd in: idem, p. 24. Wibaut lieten zich door de En- (Amsterdam 1932). 23 H.W. Vliegen, in: De Volkstri- gelse Fabian society inspireren. 42 H. Verwey-Jonker, ‘Maak de par- buun, 29 september 1894. Vliegen werd door de Fransman tij aanvaardbaar voor de jeugd’ 24 H. Roland Holst, ‘Beginsel en Jean Jaures beïnvloed en ‘Het in: De Sociaal-democraat, 29 okto- praktijk’, in: De Nieuwe Tijd, Plan van de Arbeid’ in 1935 ont- ber 1932. vol. 7 (1902), p. 195-209; J. Saks, stond naar een idee van de Belg 43 H.F. Cohen, Om de vernieuwing ‘Naar rechts of naar links? Over- Hendrik de Man. Invloeden van van het socialisme, p. 201. wegingen inzake de school- al deze buitenlandse factoren 44 A. Van Hulst (red.), Het rode strijd’, in: De Nieuwe Tijd, vol. 7 werden in de Nederlandse dis- vaandel volgen wij, Den Haag (1902), p. 210-228. cussie geïntegreerd. (1969), p. 231. 25 H. Buiting, De nieuwe tijd, soci- 33 Troelstra over 1909 (in: P.J. 45 M. Eekman en H. Pieterson, 19 aaldemocratisch maandschrift Troelstra, Gedenkschriften deel III Linkssocialisme tussen de wereld- (Amsterdam 2003), p. 148-156. ‘Branding’, (Amsterdam 1929), oorlog (Amsterdam 1987), p. 15. 26 Geciteerd in: J. Perry e.a., 100 jaar p. 91). Hierbij kunnen we ons 46 A. Van Hulst, Het rode vaandel sociaal-democratie in Nederland overigens de vraag stellen of volgen wij, p. 208. (Amsterdam 1994), p. 40. dit werkelijk het moment is 47 Idem, p. 232. 27 H. Buiting, De nieuwe tijd, p. 158. dat vriendschappen verbroken 48 Handelsblad, 28 augustus 1894.

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij?

De 'spagaat van de PvdA' staat hoog op de lijst van veelbesproken politieke metaforen. Heeft de klassieke verbintenis tussen laag- en hoogopgeleiden toekomst? Bedient men de ene groep, dan trekt de andere aan zijn kettingen, constateren Dick Houtman en Peter Achterberg. De verzorgingsstaat is bij velen in een kwaad daglicht komen te staan: ‘De maatschappelijke onderlaag is niet langer de onontkoombare drager van het socialistische gedachtegoed.’ De rol van de PvdA als brede volkspartij is uitgespeeld, vindt Dick Pels. Opdelen is noodzakelijk: ‘Sociaal- democratische gemeenschaps- en Heimat-denkers gaan richting sp, sociaal-individualisten en libertairen openen fusiebesprekingen met GroenLinks, d66 en

20 een deel van de vvd.’ Niet doen, zegt Thomas von der Dunk. Die nieuwe links-liberale partij zou gedoemd zijn klein te blijven. Tweedeling op links speelt het cda in de kaart. Bovendien groeit zo het gevaar dat, gegeven ‘de neiging om Nederland vanuit het midden te regeren’, een hele sociale klasse zich niet meer bestuurlijk vertegenwoordigd voelt.

s & d 6 | 2009 foto menno boermans | hollandse hoogte 21

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? (1) Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis

dick houtman & peter achterberg

Peilingen van Maurice de Hond per eind maart werklieden en patroons ten tijde van de verzui- 2009 maakten duidelijk dat de PvdA, sinds 2006 ling eendrachtig op de voor hen relevante confes- met 33 zetels vertegenwoordigd in de Tweede sionele partijen stemden. Verbazingwekkend is Kamer, daarvan niet minder dan een derde deel dan ook niet dat de relatie tussen klassenpositie zou moeten inleveren bij nieuwe verkiezingen. en stemgedrag in dit land tot in de jaren zestig zo De grootste stijger zou Geert Wilders’ pvv zwak was, maar veeleer dat zij dat in weerwil van worden, met een royale verdrievoudiging van processen van secularisering en ontzuiling sinds- haar huidige negen zetels tot meer dan dertig.1 dien is gebleven. Deze opmerkelijke Nederlandse Vaststaat dat de electorale verhoudingen in Ne- continuïteit heeft dezelfde oorzaak als de erosie derland sinds de stormachtige opkomst van Pim van de vertrouwde samenhang tussen klasse en Fortuyns lpf in 2002 ingrijpend zijn gewijzigd. stemgedrag in andere westerse samenlevingen.3 De vraag is niet alleen hoe dit valt te verklaren, Waar tot in de jaren zestig verschillen van inzicht maar ook voor welke problemen dit een sociaal- over plaats en betekenis van religie en traditio- democratische partij als de PvdA precies stelt. In nele moraliteit de inzet van culturele conflicten wat volgt, beantwoorden wij deze twee vragen vormden, is sindsdien een nieuwe, seculiere en op basis van door ons in de afgelopen jaren ver- post-christelijke culturele polarisatie gegroeid, richt politiek-sociologisch onderzoek. waarin vraagstukken rond handhaving van de sociale orde, het belang van individuele vrijheid en zelfbeschikking en de omgang met cultureel culturele polarisatie verschil centraal staan.4 Sinds de jaren vijftig is in de meeste westerse De opkomst van nieuw links en de zogeheten 22 samenlevingen het vertrouwde patroon van een nieuwe sociale bewegingen in de jaren zestig en links stemmende maatschappelijke onderlaag zeventig vormde het eerste belangrijke mar- en rechts stemmende middengroepen steeds keringspunt in de opkomst van deze nieuwe verder verzwakt.2 Dit vertrouwde patroon is hier politiek cultuur. Het ging hier om een roep om te lande overigens nooit sterk geweest, doordat vergroting van individuele vrijheid en zelfbe- schikking, verdergaande democratisering van Over de auteurs Dick Houtman is hoogleraar cultuur- de samenleving en het scheppen van ruimte sociologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. voor identiteiten die ooit als afwijkend werden Peter Achterberg is universitair docent sociologie aan beschouwd.5 Het tweede belangrijke marke- dezelfde instelling. ringspunt vormde de nieuw-rechtse tegen­ Noten zie pagina 27 reactie, gekenmerkt door een roep om herstel

s & d 6 | 2009 Blijft de PvdA een brede volkspartij? Houtman & Achterberg Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis van de orde, het met harde hand bestrijden van Waar het gaat om deze sinds de jaren zestig de criminaliteit en het aan banden leggen van gegroeide post-christelijke culturele polarisatie, de immigratie.6 In de meeste Europese lan- zo is in de sociale wetenschappen al een halve den kwam deze tegenreactie reeds in de jaren eeuw bekend, is het steevast de laag opgeleide tachtig op gang, maar in Nederland bleef het ¬ maatschappelijke onderlaag die de rechtse en om redenen die nog steeds niet helemaal zijn autoritaire standpunten huldigt, terwijl de opgehelderd en in weerwil van enig electoraal middengroepen juist pleiten voor individuele succes van Janmaats Centrum Democraten ¬ vrijheid, zelfbeschikking en aanvaarding van opvallend rustig tot het inmiddels historische cultureel verschil.9 Het behoeft dan ook geen verkiezingsjaar 2002.7 betoog dat de opkomst van deze nieuwe poli- Dergelijke culturele kwesties, en dan met tieke cultuur, waarin juist dergelijke culturele name die rond de multiculturele samenleving, kwesties op de voorgrond zijn komen te staan, zijn in Nederland sindsdien steeds meer op de ingrijpende gevolgen heeft voor sociaal-demo- voorgrond komen te staan. Politici maakten zich cratische partijen als de PvdA.10 de afgelopen jaren druk over radicaliserende moslims, imams die vrouwelijke ministers een gespleten achterban de hand weigeren te schudden; hoofddoekjes, boerka’s en boerkini’s; immigratie, integratie De PvdA is vanouds niet alleen een arbeiders- en inburgering. In nauwe samenhang hiermee partij, zoals wbs-medewerker René Cuperus nemen rechts-populistische politici als Geert niet zo lang geleden nog memoreerde, maar Wilders en Rita Verdonk uit naam van ‘het ook ‘net als haar voorganger, de sdap, (….) een Nederlandse volk’ het politieke bestel op de partij van schoolmeesters, dominees, advoca- korrel. Zij zien overheid en politiek als hoofd- ten’.11 Nu culturele kwesties zo belangrijk zijn schuldigen van de ontstane situatie en boven- geworden in de politiek trekken de arbeiders dien als onmachtig, en vaak zelfs onwillig, om (of beter, nu er in dit land nauwelijks nog echte de door henzelf gecreëerde problemen op te arbeiders bestaan, ‘laag opgeleide Nederlanders lossen. In plaats van krachtdadig op te treden in precaire economische posities’) naar partijen tegen de problemen waarmee ‘hard werkende met een cultureel rechtsere agenda en onder- vindt de PvdA daarvan de wrange electorale gevolgen. Daarbij kan gedacht worden aan ‘Arbeiders’ trekken naar partijen nieuwe partijen (of ‘bewegingen’ zoals ze zelf liever worden aangeduid) als pvv of ton, maar met een cultureel rechtsere agenda ook aan de sp, die op sociaal-culturele thema’s ¬ de PvdA ondervindt daarvan de steevast een rechtsere koers vaart dan de PvdA. De partijleiding van de PvdA heeft zich wrange electorale gevolgen rijkelijk laat gerealiseerd hoe kwetsbaar zij is 23 met een sociaal-cultureel rechtse achterban die de partij zomaar de rug toe kan keren als het burgers’ dagelijks worden geconfronteerd, culturele beleid te progressief wordt. Met name zo benadrukken zij hierbij, verliest men zich het feit dat men het een paar jaar geleden van in eindeloze vergaderingen over bijzaken en nog grote wijsheid vond getuigen om de harts- herhaalde overleg- en inspraakrondes, terwijl tochtelijk voor multiculturele co-existentie men onophoudelijk nota’s, notities, rapporten pleitende Ella Vogelaar als minister van Wonen, en toekomstscenario’s produceert (of, erger nog: Wijken en Integratie te benoemen, om zich pas laat produceren door dure externe adviesbu- een paar jaar later verschrikt te realiseren dat reaus, commissies en onderzoeksinstellingen).8 dat geen volle zalen trekt en haar ¬ met dank s & d 6 | 2009 Blijft de PvdA een brede volkspartij? Houtman & Achterberg Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis

aan het weblog GeenStijl ¬ beentje te lichten, progressieve schoolmeesters en het Charybdis wijst op deze late bewustwording. van de rechtse arbeiders. Voor het op deze wijze binnenboord houden Ook die andere linkse partij die het de afge- van de arbeiders (laten we ze voor het gemak lopen jaren zo goed heeft gedaan bij de Tweede- verder toch maar zo blijven noemen) betaalt Kamerverkiezingen, de sp, heeft uiteraard flink de PvdA echter een forse prijs. Het andere deel last van de pvv. Maar het verschil is dat het van haar achterban (laten we die dan maar de haar minder kopzorgen oplevert waar het gaat ‘schoolmeesters’ noemen) begint nu namelijk om het uitzetten van de politieke koers. De sp aan zijn kettingen te trekken. Waarom neemt is immers nooit een partij van schoolmeesters hun PvdA, die ooit zo grote en ooit zo progres- geweest, maar is een echte arbeiderspartij met sieve volkspartij niet veel nadrukkelijker af- het daarvoor in het huidige politiek-culturele stand van het rechtse populisme? Een ieder die klimaat ideale ideologische profiel: ‘linkser’ een groot deel van zijn of haar tijd doorbrengt dan de PvdA waar het gaat om sociaal-economi- in kringen van sociaal-democratische school- sche verdelingsvraagstukken, maar waar het meesters, bijvoorbeeld via een werkkring in de gaat om sociaal-culturele vraagstukken als de sociale wetenschappen of het openbaar bestuur, multiculturele samenleving of de uitbreiding weet hoe groot hun onvrede is. Zouden er nu van de Europese Unie ‘rechtser’ dan de PvdA- schoolmeesters zich zouden wensen.13 Dat de ideologische afstand tussen pvv en sp groot Tekenend voor de onvrede van zou zijn, omdat de pvv ‘rechts’ en de sp ‘links’ zou zijn, is dan ook een misverstand, stam- de ‘schoolmeesters’ zijn de mooie mend uit de tijd dat men zich de politiek nog dagkoersen van d66 als een eendimensionale tegenstelling tussen links en rechts meende te kunnen voorstel- len.14 Wanneer, zoals vandaag de dag, culturele Tweede-Kamerverkiezingen zijn, dan zouden kwesties als de genoemde de maatschappelijke ongetwijfeld velen van hen het lidmaatschap en politieke agenda domineren, dan liggen van de PvdA opzeggen en verkassen naar andere, beide partijen verrassend dicht bij elkaar, cultureel gezien progressievere, partijen zoals is een overstap zo gemaakt en ontstaat dus GroenLinks of d66. directe concurrentie tussen pvv en sp.15 Daarbij Tekenend voor de onvrede van de school- verkeert de sp dan in vergelijking met de PvdA meesters zijn ook de mooie dagkoersen van in de gelukkige omstandigheid dat men het d66, dat onder aanvoering van Alexander volume van het cultureel-rechtse geluid nog Pechtold wel onomwonden stelling neemt best wat verder kan opdraaien wanneer de tegen het rechtse populisme van Wilders. Hoe- concurrentieslag met de pvv zulks vereist. De 24 wel thans met slechts drie zetels in de Tweede PvdA kan dit slechts doen door de schoolmees- Kamer vertegenwoordigd, zou d66 volgens ters onder haar achterban verregaand van zich een eind maart verrichte peiling van Mau- te vervreemden. rice de Hond niet minder dan achttien zetels hebben behaald wanneer er op dat moment economisch populisme verkiezingen voor de Tweede Kamer zouden zijn geweest.12 En anders dan de PvdA is d66 En de economische crisis dan? Zal die er niet natuurlijk ook volop in de gelegenheid om voor zorgen dat de vertrouwde sociaal-econo- ferme oppositie tegen Wilders en de zijnen te mische verdelingskwesties weer hoog op de voeren. Zij behoeft als echte middenklassepartij politieke agenda komen te staan en de PvdA immers niet te laveren tussen het Scylla van de weer een ouderwets economisch-linkse koers

s & d 6 | 2009 Blijft de PvdA een brede volkspartij? Houtman & Achterberg Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis kan gaan varen, zodat de schoolmeesters weer staat om deze gelijkheid te verwezenlijken. De opgelucht kunnen ademhalen en de weggelopen verzorgingsstaat wordt dan niet beschouwd als arbeiders op hun schreden kunnen terugkeren een rechtvaardige oplossing voor economische naar de PvdA? Afgaande op het enthousiasme verdelingskwesties, maar als de manier waarop over de crisis in sociaal-democratische gelede- politieke, bestuurlijke en ambtelijke elites ren kan men zich niet aan de indruk onttrekken Nederlandse burgers beroven van de vruchten dat althans de hoop hierop volop aanwezig is. van hun arbeid. Van ‘onze belastingcenten’, Men kan zich echter om twee redenen maar zoals dat dan heet, worden immers ministe- beter niet te snel rijk rekenen. ries vol met wereldvreemde papierschuivers, In de eerste plaats betekent de economische onverbeterlijke vergaderaars en ambtenaren die crisis niet zonder meer dat economische ver- beleidsprocessen zitten te coµrdineren gefinan- delingskwesties weer belangrijker zullen gaan cierd. De oplossing van de echte problemen ¬ worden in de politiek en al helemaal niet dat ¬ zelfs als dat al gebeurt ¬ daarmee culturele kwesties minder belangrijk zullen worden. Economisch populisten Sterker nog: voorlopig slagen de regeringspar- tijen er heel behoorlijk in om te voorkomen combineren een duidelijke dat een en ander ontaardt in een ouderwets voorkeur voor economische sociaal-economisch verdelingsconflict. Geruzie over de vraag welke beroeps-, inkomens- of herverdeling met een al uitkeringscategorieën de rekening van de crisis even duidelijk afkeer van moeten betalen zou immers gemakkelijk het voortbestaan van het kabinet in gevaar kunnen de verzorgingsstaat brengen. Zolang men echter vooral kiest voor verdere overheidsinvesteringen om de econo- mie te stimuleren en de rekening daarvan door- de problemen van ‘gewone’ en steevast ‘hard schuift naar de toekomst, loopt dit allemaal best werkende’ burgers, ‘de mensen in het land’, ‘de los. Het vervelende nadeel van deze benadering mensen in de samenleving’ en ‘de mensen in de is alleen dat zij het lastig maakt om via een over- oude wijken’ ¬ komt daar echter geen stap mee tuigende linkse inkomenspolitiek en via stevige dichterbij. Behalve dat de betrokkenen er zelf conflicten daarover de naar de pvv weggelopen een royaal belegde boterham aan overhouden, kiezers weer terug te halen. spinnen alleen werkloze immigranten en an- Maar stel dat het toch nog uitdraait op een dere werkschuwe ‘a-socialen’ er garen bij, terwijl hoog oplaaiend economisch verdelingsconflict? ‘de mensen die het echt nodig hebben’ in de kou Is dat dan geen uitgelezen mogelijkheid om blijven staan. de weggelopen PvdA-kiezers ertoe te verleiden Binnen deze economisch-populistische 25 terug te keren in de schoot van de sociaal- logica zijn het, kortom, niet langer arbeiders die democratische moederkerk? Ook dat valt nog via afroming van de door hen geproduceerde maar te bezien. In nauwe samenhang met het meerwaarde worden uitgebuit door ‘het kapi- reeds genoemde populistische protest tegen taal’, maar zijn het ‘gewone’ en ‘hard werkende’ overheid en politiek bestaat er namelijk ook burgers die door politieke, bestuurlijke en amb- nog zoiets als wat wij in ons boek Farewell to telijke elites worden uitgebuit. Nu deze laatste the leftist working class ‘economisch populisme’ de vroegere boevenrol van het kapitaal hebben noemen.16 Daarin wordt niet bepaald getornd overgenomen, is de maatschappelijke onderlaag aan het principe van de economische gelijkheid, allang niet meer de onontkoombare drager van maar wel aan het middel van de verzorgings- het socialistische gedachtegoed.17 s & d 6 | 2009 Blijft de PvdA een brede volkspartij? Houtman & Achterberg Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis

Lopend onderzoek demonstreert de aantrek- cus Bakker en de zijnen) en het nieuwe links van kingskracht van een dergelijk economisch- de feministen en de nieuwe sociale bewegingen populisme op precies het type laag opgeleide (Ina Brouwer en de haren). Met het gedonder arbeiders dat de PvdA heeft ingeruild voor de rond Geert Wilders en Rita Verdonk, die in 2004 pvv. De betrokkenen hebben weliswaar een respectievelijk 2007 de vvd verlieten, zijn wij duidelijke voorkeur voor economische herver- de afgelopen jaren getuige geweest van een ver- deling, maar die gaat systematisch gepaard met gelijkbaar conflict aan de rechterzijde van het een al even duidelijke afkeer van de verzorgings- politieke spectrum. Waar nieuw links destijds staat ¬ daar moet volgens hen gewoon het mes de machtsstrijd in de cpn won, werd in dit geval in worden gezet. Het ambtenarenapparaat kan nieuw rechts de vvd uitgewerkt, met alle electo- op de schop en ‘werkschuw tuig’ moet weer eens rale gevolgen van dien: eind maart 2009 scoorde aan het werk gezet worden, desnoods met harde Wilders’ pvv in de peilingen zelfs tweemaal hand.18 Voor de hoger opgeleide schoolmeesters zoveel zetels (32) als de vvd (15).20 ligt dit heel anders: zij paren hun voorkeur voor economische herverdeling wel aan duidelijke steun voor de verzorgingsstaat, en bovendien ¬ Als de PvdA uiteenvalt, hebben de en ook dit in tegenstelling tot de laag opgeleide brokstukken wellicht niet eens arbeiders ¬ aan een welwillende omgang met cultureel verschil.19 Wanneer wij de politieke bestaansrecht meer progressiviteit afmeten aan de reikwijdte ervan, dan zijn de schoolmeesters in de PvdA-aanhang kortom veel progressiever dan de arbeiders. In de huidige culturele polarisatie, die Een en ander impliceert dat de PvdA het laag kenmerkend is voor een post-christelijke opgeleide deel van haar achterban niet sim- politieke cultuur, kampt de PvdA met vergelijk- pelweg kan vasthouden of terugwinnen door bare problemen. Zij heeft grote moeite om haar nadrukkelijk de verzorgingsstaat te omarmen. traditioneel gespleten achterban van arbeiders Daarmee loopt zij juist het risico de betrokke- en schoolmeesters bij elkaar te houden. Ziet men nen alleen maar verder van zich te vervreem- af van een harde koers tegenover Wilders’ pvv, den. Neemt zij echter al te nadrukkelijk afstand dan dreigt men daarmee de schoolmeesters de van de verzorgingsstaat, dan zal dat nog meer partij uit te jagen; kiest men echter net als d66 kwaad bloed zetten bij de schoolmeesters onder voor stevige oppositie om laatstgenoemden te haar aanhang. behagen, dan dreigt men daarmee juist het laag opgeleide deel van de achterban van zich te ver- vreemden. Lukt het niet om beide achterbannen het einde van de pvda? bij elkaar te houden, dan kan de PvdA zomaar 26 Spanningen over de te volgen economische dan uiteenvallen en hebben zelfs de resulterende wel culturele koers hebben in het verleden al brokstukken wellicht niet eens bestaansrecht diverse partijen in grote problemen gebracht. meer. De partijen die zo’n scheuring logischer- Zo was de cpn al voordat die partij in 1990 in wijze oplevert, bestaan immers al: voor de arbei- GroenLinks opging ingrijpend van karakter ders is er de sp en voor de schoolmeesters d66 ¬ veranderd na stevige conflicten tussen het oude of, wanneer zij die partij in sociaal-economisch links van de zware metaalcommunisten (Mar- opzicht niet links genoeg vinden, GroenLinks.

s & d 6 | 2009 Blijft de PvdA een brede volkspartij? Houtman & Achterberg Arbeiders en schoolmeesters: een huwelijk in crisis

Noten John Veugelers, (2000), ‘Right- true/sf/69579/ /returnPage/ wing extremism in contempo- 69579/ itemId/421528/realI- 1 https://n6.noties.nl/peil.nl/ rary France: a “silent counter- temId/421528/pageId/53940/ 2 Zie Jeroen van der Waal, Peter revolution”?’, in: The Sociological instanceId/289720/ Achterberg en Dick Houtman, Quarterly, 41(1), p. 19-40; Jeroen 12 https://n6.noties.nl/peil.nl/ (2007), ‘Class is not dead ¬ van der Waal en Peter Achter- 13 Vgl. Dick Houtman, (2003), zie it has been buried alive. Class berg, (2006), ‘Stille revolutie, noot 9. voting and cultural voting in contra-revolutie of cultureel 14 Zie Norbert Bobbio, (1996), Left postwar Western societies conflict? Veranderingen in de and right. The significance of a (1956-1990)’, in: Politics and politieke cultuur en hun in- political distinction, Cambridge: Society, 35(3), p. 403-426; Dick vloed op het klassengebonden Polity Press. Houtman, Peter Achterberg en stemgedrag,’ in: Res Publica, 15 Zie Peter Achterberg (2006), zie Anton Derks, (2008), Farewell xlviii(4), p. 369-392. noot 10. to the leftist working class, New 7 Dick Houtman et al., (2008), zie 16 Dick Houtman et al., (2008), zie Brunswick, NJ: Transaction. noot 4. noot 2. 3 Zie Paul Nieuwbeerta (1995), 8 Zie Dick Houtman en Jan 17 Ibid. The democratic class struggle in Willem Duyvendak, (2009), 18 Vgl. Peter Achterberg, Romke twenty countries 1945-1990, Am- ‘Boerka’s, boerkini’s en be- van der Veen en Judith Raven sterdam: Thesis Publishers. lastingcenten. Culturele en (2009), ‘The ideological roots of 4 Zie Dick Houtman, Peter Ach- politieke polarisatie in een welfare state reform. Support terberg en Jan Willem Duyven- post-Christelijke samenleving’, for distributive and reciprocal dak, (2008), ‘De verhitte poli- in: Raad voor Maatschappelijke reform in the Netherlands’ (in- tieke cultuur van een ontzuilde Ontwikkeling (red.), Polarisatie. gediend bij Policy and Politics); samenleving’, in: Bart Snels en Bedreigend en verrijkend, Amster- Peter Achterberg, Dick Hout- Noortje Thijssen (red.), De grote dam: swp Publishers, p. 102-119. man en Anton Derks, (2009), kloof. Verhitte politiek in tijden van 9 Dick Houtman, (2003), Class ‘The populist revolt against the verwarring, Amsterdam: Boom, and politics in contemporary social welfare state. Explaining anti- p. 61-80. science. ‘Marxism Lite’ and its blind welfarism among the lower 5 Vgl. Inglehart, Ronald, (1977), spot for culture, New York: Aldine educated’ (artikel in voorberei- The silent revolution. Changing de Gruyter. ding). values and political styles among 10 Zie Peter Achterberg, (2006), 19 Peter Achterberg en Dick Hout- Western publics, Princeton, N.J.: Considering cultural conflict. man, (2009), ‘Ideologically Princeton University Press. Class politics and cultural politics “illogical”? Why do the lower- 6 Zie o.a. Piero Ignazi, (1992), in Western societies, Maastricht: educated Dutch display so little ‘The silent counter-revolution. Shaker; Dick Houtman et al., value coherence?’, in: Social Hypotheses on the emergence (2008), zie noot 2. Forces, 87(3), p. 1649-1670. of extreme right-wing parties 11 http://www.diederiksam- 20 https://n6.noties.nl/peil.nl/ in Europe’, in: European Journal som.pvda.nl/renderer.do/ of Political Research, 22(1), p. 3-34; menuId/69579/clearState/ 27

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? (2) Splits de PvdA! De ruimte op links en de noodzaak van politieke herverkaveling

dick pels

‘Ik ben groot geworden in de partij, omdat ik klein-Nederlands nationalisme. In plaats probeerde de mensen die we toen kwijtraak- daarvan moet de PvdA haar onmogelijke spa- ten er weer bij te halen’, aldus Wouter Bos in gaatstand verlaten, duidelijker kiezen voor een februari van dit jaar in een interview met De vrijzinnig en links-liberaal profiel, en afstand Pers, gehouden naar aanleiding van de nieuwe, nemen van de nationaal-communitaristische strenge integratienota van de PvdA.1 ‘Onze beschermingsretoriek van naar de sp neigende mensen’ noemde hij de volksmassa’s die op die ‘klassieke’ sociaal-democraten. Het verlies van gedenkwaardige dag in mei 2002 een traantje die ‘zuivering’ kan worden goedgemaakt door wegpinkten en bloemen wierpen naar de prot- een laterale verbinding aan te gaan met Groen- serige witte lijkwagen met daarin een dode Pim Links en d66, om gezamenlijk een ideologisch Fortuyn. Enkele dagen later constateerde Ella platform uit te werken dat het beste uit de tradi- Vogelaar in dezelfde krant: ‘Mijn analyse van de ties van deze drie partijen in een creatieve fusie discussie die ik met Wouter had over integratie samenbrengt. is dat hij meer dan ik tegen het populisme aan gaat hangen. Proberen kiezers terug te winnen van voor naar achter die de PvdA is kwijtgeraakt aan populistische stromingen: Wilders, Verdonk. Ja, natuurlijk Het is een dure vergissing om te blijven denken ontkent ie dat. Maar Wouter maakt afwegingen dat wat de socioloog Van Doorn de proletarische op strategische gronden.’2 Bos sprak overigens achterhoede noemde, behoort tot de ‘natuur- onomwonden over de electorale functie die de lijke achterban’ van de PvdA. Het is ∑berhaupt nieuwe integratienota voor zijn partij zou kun- riskant om te blijven hangen in het traditionele 28 nen hebben.3 achterban-denken, die erfenis van de oude klas- In dit artikel betoog ik dat de PvdA zal moe- senpolitiek en de verzuiling, waarin afgeba- ten kiezen of delen. De wens om de maatschap- kende volksdelen moeten worden gerepresen- pelijk teleurgestelde fortuynistische kiezer teerd door de bijbehorende volkspartijen. Dit terug te halen volgt een tot falen gedoemde achterbandenken komt neer op van-achteren- meerderheidsstrategie en leidt tot riskante naar-voren-denken, dat in de huidige media- concessies aan het rechtse populisme en een democratie dicht aanschuurt tegen politiek mar- ketingdenken en dus tegen het populisme. In Over de auteur Dick Pels is socioloog, publicist en plaats daarvan moeten politici de moed hebben voorzitter van de denktank Waterland. om meer van voor naar achter te denken, dat wil Noten zie pagina 34 zeggen: zelf een heldere toekomstvisie ontwik-

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA! kelen en daar een zo groot mogelijk publiek inhoud van het klassieke cultuursocialisme: ma- bij zoeken. Die meer actieve en zelfbewuste rol teriële verheffing van het volk, om zijn hogere van de politieke elite, die zijn eigen achterban geestelijke en morele ontwikkeling mogelijk te schept en daarmee in wisselwerking treedt, past maken.7 in het interessante model van de publieksdemo- cratie zoals dat is ontwikkeld door de politico- spagaatpartij loog Bernard Manin.4 PvdA-denker René Cuperus karakteriseerde Sinds haar verkiezingsnederlaag in 2006 wordt de nieuwe integratienota (in eerste versie) vaak geconstateerd dat de PvdA ‘tussen twee als een late ‘afscheidsbrief aan een verloren vuren’ zit ¬ zo luidde althans de kop van het electoraat’.5 De brandende vraag is of de PvdA Volkskrant-commentaar naar aanleiding van het ¬ anders dan Cuperus wil, zoals opnieuw blijkt boek Verloren slag van wbs-medewerkers Frans uit zijn boek De wereldburger bestaat niet6 ¬ niet Becker en René Cuperus. De PvdA had op 22 duidelijker afscheid moet nemen van een naar november 2006 niet alleen de slag om het cen- rechts afgebogen onderklasse die zelf allang trum en het premierschap verloren van het cda, afscheid heeft genomen van de PvdA. Dat wil maar ook de hegemonie op links als gevolg van zeggen dat de noden, de pijn en de teleurstel- de monsterzege van de sp. Er liep een nieuwe ling van de autochtone onderklasse serieus sociale en politieke breuklijn dwars door de ach- moeten worden genomen, maar niet in de zin terban, die de hoger opgeleide winnaars en de dat men moet overlopen van begrip, medeleven lager opgeleide verliezers van de modernisering en respect daarvoor. Mensen serieus nemen van elkaar scheidde.8 Ook PvdA-watchers als kan immers verschillende dingen betekenen. Gerrit Voerman en Paul Lucardie constateerden: We kunnen de maatschappelijk teleurgestelden ‘De sociaal-democratie is nu definitief verdeeld.’ min of meer gelijk geven en hun onbehagen ongefilterd doorgeven. Maar we kunnen het ook proberen te verklaren en hen waar nodig De PvdA moet afscheid nemen meelevend tegenspreken. van een naar rechts afgebogen De PvdA (en links als geheel) zou confron- terender moeten zijn, niet alleen ten aanzien onderklasse die zelf allang van achterlijke elementen in de cultuur van migranten, maar ook tegenover dito elemen- afscheid nam van de PvdA ten in die van de witte onderklasse. Zij zou met name de nationalistische nostalgie van De PvdA had in 2006 slechts 50% van de linkse de laatste niet moeten voeden en vergoelijken stemmen verworven, terwijl dat tussen 1946 en door te spreken over ‘beschaafd patriottisme’ of 1998 bijna 82% was geweest. Door de sociaal- ‘vaderlandsliefde’, maar juist moeten opkomen democratisering van de sp was het abonnement 29 voor het positieve individualisme, de tolerantie, van de PvdA op het leeuwendeel van de linkse de internationalistische nieuwsgierigheid en de stem inmiddels verlopen.9 zelfrelativering die hoort bij een democratische Verloren slag zelf wond er geen doekjes om debatcultuur. Dat veel mensen in Nederland dat de sociaal-democratie zich inderdaad in een houvast en beschutting ontlenen aan een ge- pijnlijke spagaat bevond.10 Al twee decennia zond vaderlands volksgevoel betekent nog niet lang leed de PvdA onder een lastige fragmente- dat men moet overlopen van begrip ervoor. Het ring van haar electoraat. Vanouds steunde zij op bieden van sociale en materiële bescherming een coalitie van arbeiders, middengroepen en moet altijd in dienst staan van een verder lig- intelligentsia, maar globalisering en moder- gend, hoger beschavingsideaal. Dat is de korte nisering dreigden deze groepen uit elkaar te s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA!

drijven. Zonder moderniseringskoers konden Handelsblad. Timmermans diende zich aan als de middengroepen niet worden veroverd, woordvoerder van de libertairen en sociaal- maar een overdosis aan vernieuwing zou de individualisten in de PvdA en bood een afgete- traditionele achterban aan de onderkant van de kend inhoudelijk alternatief voor het naar de sp samenleving te veel afstoten. Vooral het oplei- neigende vakbondssocialisme van de nieuwe dingsniveau sorteerde mensen voor in de slag voorzitter van de Tweede-Kamerfractie, Mariët­ om het bestaan, in hun vertrouwen in politieke te Hamer. Hij bepleitte een ‘bezonnen moderni- en publieke instellingen en hun verwachtingen sering’ van de verzorgingsstaat, met een vorm van de toekomst. Binnen de PvdA was er gebrek van flexicurity die ook de positieve kanten van aan een sterke programmatische identiteit en de flexibilisering en de negatieve kanten van aan politiek debat. De relatie met de eigen intel- sociale bescherming meewoog. Hij hekelde de ‘conservatieve reflex’ waarin de PvdA volgens hem dreigde te schieten door vooral houvast en De top van de PvdA lijdt aan zekerheid te willen bieden aan bange mensen. Zij moest de verleiding van het nationalisme een ‘niet kiezen’-reflex weerstaan en voorkomen dat ‘mensen de schijn- veiligheid van de Hollandse Waterlinie opzoe- lectuele traditie was verzwakt. De partij hing ken. (…) Sociaal-democraten spreken populisten als los zand aan elkaar en hield er een gespleten tegen, dat hebben zij altijd gedaan. Populisme ziel op na. Er heerste angst om die verdeeldheid moet worden ontmaskerd als modern opium onder ogen te zien. De PvdA opereerde vooral van het volk’. Ten slotte durfde hij te dromen defensief: hoe ervoor te zorgen dat de onder- van een politieke herverkaveling op links, die linge tegenstellingen niet uit de hand liepen?11 de vrijzinnigen in de PvdA zou verbinden met De reactie van Wouter Bos was wat dit betreft GroenLinks en d66.13 tekenend. Hij maande de partij dat ze zichzelf Zoals te verwachten was, ontving Timmer- niet langer zo moest kastijden. Al sinds haar mans zowel enthousiaste bijval van Groen- oprichting stond de PvdA ‘in de welbewuste Links-leider Femke Halsema als een geprikkelde spagaat van de brede volkspartij’, waarin zowel reactie van toenmalig sp-fractievoorzitter Jan progressieve intellectuelen als lager opgeleiden, Marijnissen. De staatssecretaris voor Europese zowel sociaal-liberalen als meer klassieke socia- Zaken was volgens de laatste nog steeds over- listen hun plaats vonden. In die spagaten school mand door teleurstelling over de afloop van het juist haar grootste kracht. We moesten daarom Europa-referendum en rancuneus tegenover de niet kiezen tussen de vleugels die de PvdA sinds sp. De grote discussie was volgens Marijnissen haar oprichting kende: de sociaal-liberalen en hoe de globalisering zich verhield tot de Heimat: de ‘klassieken’. Er moesten daarentegen meer ons fysieke, culturele en sociale thuis, ‘de plek 30 gewone mensen en ‘Jan Schaefer-types’ komen waar wij wonen’, onze Nederlandse democratie in de partij, en er moest meer worden geïnves- die ons basale zekerheden verschafte en vertrou- teerd in het eigen verhaal over de solidariteit die wen gaf in de wereld.14 Die cultureel-nationale deze groepen met elkaar verbond.12 ‘thuisgedachte’ herhaalde min of meer letterlijk het betoog van Fortuyn in De verweesde samen- leving (1995), en kwam ook akelig dicht bij de timmermans vs. hamer Heimat-gedachte van Jµrg Haider in diens boek Die ‘niet kiezen’-reflex werd nogmaals zicht- Die Freiheit, die ich meine (1993). baar in het korte maar hevige debat dat in juni ‘Van binnen’ kwam een vergelijkbare reactie 2008 ontstond rond een opvallend artikel van van Jacques Monasch, de initiatiefnemer van de staatssecretaris Frans Timmermans in nrc Rooie Veren-beweging die sterk overhelt naar

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA! de sp. Dat de PvdA en de samenleving zouden grote steden en provincie, tussen het Noorden worden geregeerd door angst en conservatisme en Zuiden van Nederland’. Die splitsing staat was volgens hem ‘een staaltje onvervalst mod- voor iets groters: ‘De krachten die op de PvdA dergooien naar de burger’. Burgers vroegen inwerken, zijn de krachten die op Nederland terecht om zekerheid, niet uit angst maar om als geheel inbeuken. Als we niet oppassen is ‘een contract aan te gaan met de samenleving het uiteenvallen van de sociaal-democratie een waarin ze willen leven’. Dat Lobith de grens van voorafschaduwing van het uiteenvallen van de ons denken zou vormen was dan ook onzin. Het samenleving als geheel.’ Want de PvdA is ‘toch links-liberale project van Timmermans was hol eigenlijk onomstreden de gewone-mensenpartij en miste politieke slagkracht.15 De partijtop ¬ van Nederland’. Daarom moet zij een brede, so- inclusief Hamer en Bos ¬ reageerde opnieuw lidaire verbindingsschakelpartij blijven tussen in de modus der ontkenning: er was geen sprake hoger en lager opgeleiden, moderniseringswin- van een vleugelstrijd tussen sociaal-liberalen en naars en –verliezers en toekomstoptimisten en klassieke sociaal-democraten: we waren het op –pessimisten.18 hoofdzaken eens. De vraag is of het voor zo’n catch-all verbin- dingspartij niet te laat is en, bovendien, of die dreigende splitsing wel zo apocalyptisch moet pvda = nederland? worden opgevat: de PvdA als enige redder des Een irritant bijproduct van deze pogingen om vaderlands. Om ‘een existentiële splijting van de de PvdA-boel bij elkaar te houden is de herhaal- volkspartijen te voorkomen, mag geen middel de bezwering dat de PvdA zo’n beetje samenvalt worden geschuwd’, dreigt Cuperus.19 Maar het met Nederland. Ook andere partijen vallen wel middel dat hij voorstaat ¬ toenadering tot het eens ten prooi aan deze klassieke pars pro toto populisme ¬ is erger dan de kwaal. Volkspar- verleiding: denk aan Abraham Kuypers histo- tijen als de vvd en de PvdA zijn allang gefrag- rische aanmatiging dat het calvinisme van zijn menteerd door de afsplitsingen van Wilders en eigen arp de grondtoon van de natie zette, of de Verdonk en de opkomst van de sp. Het is veel manier waarop de vvd in haar Liberaal Manifest interessanter en urgenter om te zien in welke (2004) hetzelfde beweerde over het liberalisme. richting de breuklijnen lopen dan om de boel Zo roepen PvdA’ers met enige regelmaat dat krampachtig bij elkaar te houden. Nederland niet zonder hun partij kan, want zij is ‘de spiegel die Nederland zichzelf voor- naar een nieuw partijpolitiek houdt’. René Cuperus noemde zijn partij ‘een ­landschap Madurodam van onze maatschappij’, omdat alle dilemma’s in haar gelederen worden gevoeld en De ‘afscheidsbrief’ in de karakteristiek van Cu- de grote maatschappelijke breuklijnen dwars perus is een duidelijke echo van de titel van het door haar heen lopen.16 Wouter Bos liet zich in intrigerende boek Farewell to the leftist working 31 dezelfde zin uit.17 class van de sociologen Houtman, Achterberg en Als de grens tussen PvdA en sp een water- Derks.20 De onmiskenbare rechtse tendenzen scheiding wordt tussen sociaal-liberalen en in de arbeidersklasse kunnen volgens hen niet traditionele sociaal-democraten, dreigt volgens worden verklaard aan de hand van de traditio- Cuperus ‘een uit elkaar drijven van hoog- en nele ‘klassentheorie van de politiek’, maar beter laagopgeleiden, een splitsing tussen mensen door de theorie van de ‘nieuwe politieke cul- die iets te fanatiek voor Europa en de multicul- tuur’. Als gevolg van de groeiende welvaart zijn turele samenleving zijn en mensen die daar iets postmaterialistische en links-libertaire waarden te fanatiek tegen zijn. Een nare splitsing ook prominenter geworden, waardoor de hoger tussen migranten en witte arbeiders, tussen opgeleide middenklasse steeds linkser is gaan s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA!

stemmen. Tegelijkertijd is er sprake van de op- overtuiging moeten bestrijden. Op die manier komst van een rechts-autoritair postmaterialis- zou men op materieel vlak vertrouwen en zeker- me bij lager opgeleiden dat juist door de nieuwe heid kunnen bieden, juist om dit te kunnen populistische partijen wordt gerepresenteerd. ‘ruilen’ tegen de grotere culturele onzekerheden Het opleidingsniveau gaat zich geleidelijk die een individualistische, veranderlijke en loszingen van inkomen en beroep, en wordt kleurrijke samenleving nu eenmaal eigen zijn. steeds belangrijker als onafhankelijke variabele Voorwaarde is wel dat er een nieuwe ideo- in de sociale stratificatie. Stemmen op basis van logische koppeling tot stand wordt gebracht sociaal-economische klasse is bij lange na niet tussen individualisme, internationalisme, verdwenen, maar stemmen op basis van het kansengelijkheid en herverdeling (spreiding bezit van (of het gebrek aan) cultureel kapitaal is van kennis, inkomen en macht). In plaats van sterk toegenomen.21 Daarbij treedt een haakse of op culturele thema’s rechtser te worden, zou tegengestelde beweging op: de hoger opgeleide de PvdA dus in sociaal-economisch opzicht middenklasse stemt links, de lager opgeleide linkser moeten worden, zonder haar vrijzinnig- arbeidersklasse steeds vaker rechts. libertaire en kosmopolitische cultuurwaarden Die analyse leidt tot een belangrijke conclu- te verloochenen. Zij zou al met al heel goed kun- sie met betrekking tot de spagaat van de PvdA. nen aansluiten bij het sociaal-individualisme en Als lager opgeleiden ertoe geneigd zijn links te het vrijzinnige cultuursocialisme van haar eigen stemmen op basis van economisch egalitarisme, historische voorman Jacques de Kadt.23 maar rechts wanneer culturele en identiteits- Maar waarom zou deze nieuwe ideeëncon- kwesties domineren, zijn er ruwweg twee ma- stellatie alleen de PvdA ten goede komen? Er is nieren om de weggelopen kiezers terug te halen. geen reden waarom de politieke herverkaveling Politicologen constateren de laatste tijd steeds die al enige tijd links en rechts gaande is tot vaker dat er een gat ligt in de kiezersmarkt voor stilstand zal komen. We beleven welbeschouwd een partij die economisch egalitarisme com- het einde van het ideologisch-politieke driestro- bineert met cultureel conservatisme; voor een menland dat de verzuilde Nederlandse politiek deel verklaart dit ook het succes van de sp.22 Een sinds de negentiende eeuw heeft beheerst.24 deel van de PvdA wil deze koers volgen en hoopt De grote driedeling in liberalisme, confessio- ‘onze mensen’ op die manier terug te winnen. nalisme en socialisme die werd gedragen door Maar een andere combinatie zou ideologisch de klassieke volkspartijen, is definitief aan en electoraal even kansrijk kunnen zijn. Dat is het schuiven gegaan ¬ een proces dat door de een coalitie tussen hoger opgeleiden met links- opkomst van het fortuynisme is versneld. Ter libertaire opvattingen en lager opgeleiden die rechterzijde is het vvd-liberalisme gespleten worden aangesproken op egalitaire waarden en wordt een nieuwe convergentie zichtbaar (tegen de zelfverrijking en de graaicultuur, voor tussen neoliberalisme en nationaal-populisme. 32 een grotere inkomensgelijkheid, herwaardering Het cda zit stil in het midden en beweegt niet, van de publieke sector et cetera). maar kalft door de voortgaande secularisatie Ook volgens deze koers zou het mogelijk zijn en deze concurrentie op rechts onmiskenbaar om delen van de oude achterban terug te win- af. Ter linkerzijde is de klassieke sociaal-de- nen, maar dan door hen te verleiden via linkse mocratie al gespleten door de sp en bevinden thema’s als egalitarisme en materiële kansen- progressief-liberale kiezers zich (tot nu toe) gelijkheid en niet door mee te gaan in de valse verspreid over GroenLinks, d66 en de vrijzin- zekerheden van het nationalisme, de islamofo- nige helft van de PvdA. bie en de eis tot aanpassing aan de Nederlands- Dat wil zeggen dat er aan de linkerkant ruimte westerse Leitkultur. Die autoritaire, xenofobe is voor de vorming van een vrijzinnig-democra- en nationalistische neigingen zou men juist vol tisch of links-liberaal blok, naar het model van

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA! de Vrijzinnig-Democratische Bond (1901-1946).25 sering van de politiek, de directe verkiezing van Als deze ruimte op links wordt ingenomen te- gezagsdragers zoals burgemeesters en de mi- kent zich een nieuw ideologisch en partijpolitiek nister-president, referenda, het verzwaren van landschap af. Klassieke sociaal-democratische de voorkeurstem et cetera. Voor deze inbouw ­gemeenschaps- en Heimat-denkers gaan de kant van plebiscitaire elementen in de vertegen- op van de sp. De sociaal-individualisten en liber- woordigende democratie (met weglating van tairen openen fusiebesprekingen met Groen- het achterhaalde districtenstelsel) bestaat tot nu Links, d66 en die sociaal-liberale vvd’ers die toe binnen de PvdA en GroenLinks bijzonder gruwen van een rechtse Wiegel-coalitie met Wil- weinig enthousiasme. Van zowel GroenLinks ders en Verdonk. Op deze manier kunnen twee als d66 nemen we bovendien de vrijzinnigheid sterke progressieve partijformaties ontstaan: een (die ook een belangrijke PvdA-traditie is): de ver- traditioneel sociaal-democratische die de sp, de dediging van de individuele geloofsvrijheid, de helft van de PvdA en ‘kritisch GroenLinks’ omvat; verruiming van de vrijheid van meningsuiting, en een nieuwe links-liberale partij die tot stand komt door een fusie tussen de andere, vrijzin- nige helft van de PvdA, het grootste deel van GroenLinks, d66 en de vvd van Dijkstal, Dales en Een nieuwe links-liberale partij Winsemius. zou zich tot spreekbuis kunnen maken van een vrijzinnig ideologisch kwartetten beschavingsoffensief ¬ tegen De eerste lijnen van een dergelijke fusie kunnen worden getrokken via het volgende potje ideo- het hou-me-vast-nationalisme logisch kwartetten. Van GroenLinks ‘nemen’ we het sociaal-individualistische ideaal van ‘vrij- van rechts én van links heid eerlijk delen’, dat in deze partij explicieter en enthousiaster wordt aangehangen dan bin- nen de PvdA. De kern daarvan is het idee van de het recht op nonconformisme en prettige ver- kansenmaatschappij of de sociale meritocratie, deeldheid en de bevordering van relativerings- die ontwikkelingskansen en stijgingsmoge- vermogen en zelfkritiek als centrale bescha- lijkheden garandeert voor iedereen, ongeacht vingswaarden. Last but not least nemen we van zijn of haar milieu van herkomst. Dat iedereen de PvdA het verheffingsideaal dat wortelt in de het beste uit zichzelf kan halen en werkelijke traditie van het cultuursocialisme, inclusief een individualiteit kan bereiken, vormt ook de beste milde vorm van paternalisme die weer slecht grondslag voor maatschappelijke solidariteit. valt bij de libertairen van GroenLinks en d66. Saamhorigheid wordt niet afgedwongen door Door deze ideeënfusie zou een brede 33 mensen te laten ‘kiezen voor Nederland’ of door centrum-linkse combinatie ontstaan die publieke normen en waarden af te kondigen. natuurlijk zelf weer linker- en rechtervleugels In een zichtbaar werkende kansenmaat- zou kennen, maar die de momenteel verdeelde schappij komt de benodigde sociale cohesie politieke krachten zou bundelen en een meer vanzelf: zij spreidt het sociale vertrouwen en coherente visie zou uitdragen op de toekomst kweekt een gevoel van rechtvaardigheid en van Nederland. Die nieuwe partij zou niet alleen betrokkenheid.26 de goed opgeleide middenklasse aanspreken, Van d66 ‘nemen’ we vervolgens het radicale maar ook vele lager opgeleiden. Ze zou even- democratiseringsprogramma dat ook door eens aantrekkingskracht kunnen uitoefenen op Fortuyn werd omarmd: de positieve personali- nieuwe groepen kiezers uit de tweede en derde s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Dick Pels Splits de PvdA!

migrantengeneraties die opklimmen via het het hou-me-vast-nationalisme van rechts én van onderwijs. Zij zou zich tot spreekbuis kunnen links. Die nieuwe ruimte op links te scheppen maken van een vrijzinnig beschavingsoffensief en in te nemen is de grote uitdaging waar wij en zich daarmee scherp profileren tegenover voor staan.

Noten gaat’, in: Frans Becker en René ween meritocracy and democracy Cuperus (red.), Verloren slag. (Utrecht/Leiden: nwo, 2009) 1 De Pers, 17.2.09. De PvdA en de verkiezingen van dat er een politieke kloof groeit 2 De Pers, 19.2.09. 2006. Amsterdam: wbs/Mets & volgens opleidingsniveau: tus- 3 Zie bijvoorbeeld nrc Handels- Schilt, 2007. sen hoger opgeleide professio- blad, 10.3.09. 11 Ibid., p. 26, 48 en 53. nals en managers, die veel poli- 4 Bernard Manin, The principles of 12 De Volkskrant, 14.4.07. tiek zelfvertrouwen hebben en representative government. Cam- 13 nrc Handelsblad, 31.5.08. Zie een gemakkelijke toegang tot bridge: Cambridge University ook Jouke de Vries, ‘De poli- politieke arena’s, en lager opge- Press, 1997. Manins ‘publieks- tiek van het hoefijzer. Over leide blauwe boorden en lagere democratie’ is de meest recente kosmopolieten en lokalen in de employés die zich politiek en en ‘mediawijze’ variant van de Nederlandse politiek’, in Roger maatschappelijk gediskwalifi- ‘elitetheorie van de democratie’, van Boxtel e.a. (red.), Open en on- ceerd en uitgesloten voelen. die een veel langere traditie bevangen. De noodzaak van poli- 22 Zie bijv. Wouter van der Brug, kent in het werk van politieke tieke vrijzinnigheid. Amsterdam: Een crisis van de partijendemocra- denkers als Michels, De Man, Balans, 2009, p. 206-7. tie? Amsterdam: UvA, 2007; Jean Schumpeter en Dahl. Zie vooral 14 Buitenhof, 1 juni 2008; nrc Han- Tillie, Gedeeld land. Het multicul- het nog steeds inspirerende delsblad, 9 juni 2008. turele ongemak van Nederland. pamfletMassa en leiders van 15 Website nrc Handelsblad, Amsterdam: Meulenhoff, 2009, Hendrik de Man (Arnhem: Van 4.6.08. p. 109-111; Houtman, Achterberg Loghum Slaterus, 1932). 16 De Volkskrant, 12.7.08. & Duivendak, ibid., p. 76-77. 5 René Cuperus, ‘Nagekomen 17 nrc Handelsblad, 10.3.09. 23 Jacques de Kadt, Het fascisme en brief aan een verloren electo- 18 René Cuperus, ‘Rode geiten en de nieuwe vrijheid. Amsterdam: raat’, in: s&d 2009/1-2, p. 95-101. bokken’, in: s&d 2007/11-12, p. Van Oorschot, 1980 (1939). 6 René Cuperus, De werelburger be- 8-9; idem, De wereldburger be- Zie ook Frans Becker en Paul staat niet. Waarom de opstand der staat niet, p. 291-98. Kalma, ‘“Twee dingen goed elites de samenleving ondermijnt. 19 Ibid., p. 296. begrijpen”. Het onverwoestbare Amsterdam: Bert Bakker, 2009. 20 Dick Houtman, Peter Achter- programma van Joop den Uyl’, 7 Zie ook Roelof Bouwman ‘Ver- berg en Anton Derks, Farewell in: s&d 2007/11-12, p. 12-25. hef de onderklasse’, in: hp/De to the leftist working class. New 24 Jos de Beus, Jacques van Doorn Tijd, 8 juni 2007. Het spreekt Brunswick & London: Transac- en Piet de Rooy, De ideologische vanzelf dat mijn eigen voorkeur tion Publishers, 2008. Zie ook driehoek. Nederlandse politiek in 34 uitgaat naar de individualisti- Dick Houtman, Peter Achter- historisch perspectief. Amster- sche variant van het cultuur- berg en Jan Willem Duyvendak, dam: Boom, 1996. socialisme zoals die te vinden ‘De verhitte politieke cultuur 25 Dick Pels (red.), Wat de Vrij- is bij De Kadt en niet naar de van een ontzuilde samenleving’, zinnig-Democraten willen. Am- communitaristische variant in: Bart Snels & Noortje Thijs- sterdam: Stichting Waterland, zoals te vinden bij Banning (en sen (red.), De grote kloof. Verhitte 2008. tegenwoordig in de sp). politiek in tijden van verwarring. 26 Dick Pels, ‘De kansenmaat- 8 De Volkskrant, 31.3.07. Amsterdam: Boom, 2008. schappij. Pleidooi voor een 9 nrc Handelsblad, 8.3.07. 21 Mark Bovens en Anchrit Wille ­sociale meritocratie’, in: Van 10 Frans Becker en René Cuperus, bevestigen in hun Diploma Boxtel e.a., ibid., p. 152-161. ‘De sociaal-democratische spa- democracy. On the tensions bet-

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? (3) Hou vol, die spagaat! Een antwoord op de stellingen van Dick Pels

thomas von der dunk

Het heeft altijd iets amusants wanneer een wereldbeeld niet dat van de meerderheid is, dat lid van een kleine politieke partij ¬ in dit het dat nooit worden zal en dat het dat ook nooit geval GroenLinks ¬ het voorstel doet om een worden kán. De grootste fout die wetenschap- concurrerende grote politieke partij ¬ in casu pers kunnen maken is denken dat de meeste de PvdA ¬ te splitsen. Zoiets riekt al snel naar mensen op hen lijken. Soort zoekt soort, maar een poging om andermans electoraat voor eigen juist dat is de reden dat intellectuelen regelma- partijpolitieke ideeën (en dus belangen) te win- tig bepaalde wensen en tendensen bij de rest nen. Dat is, voor alle duidelijkheid, een volstrekt van de bevolking onderschatten. legitiem streven, maar daarmee natuurlijk Bij al Pels’ op zich terechte historische relati- niet onbaatzuchtig ¬ en om die reden zal de vering van de nationale identiteit: zij geeft veel PvdA een dergelijke oproep vanuit haar eigen burgers, juist in deze met globalisering en gesta- doelstellingen moeten beoordelen. Omdat Dick ge Europese uitbreiding grenzeloze tijden, een Pels, voor zover mij bekend, persoonlijk geen geestelijk houvast, waaraan zij in de toekomst plaats op de kandidatenlijst van GroenLinks des te hardnekkiger zullen vasthouden naarma- voor de Tweede Kamer ambieert, noch straks te een kosmopolitische elite de houdbaarheid deel uit zal maken van het desbetreffende cam- ervan stelliger ontkent. Ook ooit gekunstelde pagneteam, zal ik dit punt ¬ dat op zich tot het constructies ¬ ‘leugens’, zo men wil ¬ worden schrijven van een komische column uitnodigt natuurlijke realiteit ¬ ‘feiten’ ¬ als er maar ¬ hier laten rusten en zijn voorstel tot politieke voldoende mensen zijn die die constructies als herverkaveling op links door een van elk par- natuurlijke realiteit gaan beschouwen. Net zo tijpolitiek wantrouwen gespeende bril pogen goed als natievorming moeilijk even van boven te bezien, teneinde het op zijn eigen merites te te dicteren valt, gelijk wij nu met veel schade in 35 beoordelen. Afgha­nistan ontdekken, geldt dat voor politiek Ofschoon ik als individu Pels’ internationale verordende vormen van mentale denationalisa- wereldbeeld sterk deel en zijn cultuursocialis­ tie. Zoals Joschka Fischer, terugblik­ ­kend op de tische verheffingsidealen als zodanig van val van de Muur en de moeizaam gebleken inte- harte onderschrijf, geloof ik dat de door hem gratie van Oost-Duits­land in West-Duitsland ¬ aanbevolen weg niet de juiste is, omdat ik mij en de nog veel moeizamere mentale acceptatie ¬ beter dan Pels, denk ik ¬ realiseer dat mijn door de West­-Duitsers van het feit dat daarmee de Oost-Duitse geschiede­nis ook een deel van Over de auteur Thomas von der Dunk is cultuur­ hún geschiedenis geworden is ¬ eens zei: we historicus en publicist. hebben onder­schat dat je tegen muren ook heel s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Thomas von der Dunk Hou vol, die spagaat!

behaag­lijk kunt leunen. Die psycho­logische erin om net een derde van de kiezers aan zich te behoef­te van veel doorsneeburgers­ wordt binden; zowel de PvdA als het cda is dat slechts door een graag grensver­leggende bestuurlijke, tweemaal gelukt ¬ de PvdA in 1977 en 1986 met intellectuele en economische elite stelselmatig Den Uyl, het cda in 1986 en 1989 met Lubbers. onder­schat. De ‘topscore’ van Kok met Paars in 1998 was in Wat Pels nu voorstelt is een splitsing van de feite een vol­strekt doorsnee resultaat. Op het PvdA, die daarbij haar functie als bindmiddel ogenblik beloven de peilingen geen enkele par- tussen hoger en lager opgeleiden aan de wilgen tij nog zelfs maar een kwart van de stemmen. moet hangen, omdat de volksklasse sinds Fortuyn naar rechts is afgezwenkt en de PvdA daarmee in een pijnlijke spagaat is beland, zoals Ook nieuwe linkse partijen zullen al in 2007 terecht door Frans Becker en René Cuperus in hun door Pels gememo­reerde boek het grotendeels met de oude linkse Verloren slag is geconstateerd, waarna die these mensen moeten doen door laatstgenoemde in zijn recent verschenen De wereldburger bestaat niet verder is uitgewerkt. Maar waar Becker en Cuperus zo’n verder Een tweede kanttekening valt te plaatsen bij uiteen­scheuren als een onoverkomelijke teloor- het idee dat partijpolitieke vernieuwing een gang van iets wezenlijks beschouwen, vormt het wezenlijk ander soort links op zal leveren. Ook voor Pels het vertrek­punt voor herstelde hoop. na een herverkaveling valt niet te verwach­ Nieuwe politieke formaties zouden volgens ten dat plots in groten getale een heel ander hem ‘links’ moeten redden en slagvaar­di­ger soort mensen politiek actief zal worden. De moeten ma­ken. Bij die veron­derstel­lingen zijn meesten die in politiek actief-zijn geïnteres- evenwel enige cruciale kantte­kenin­gen op zijn seerd zijn, zijn dat nu al. Dat betekent: ook die plaats. nieuwe linkse partijen zullen het grotendeels met de oude linkse mensen moeten doen. Dick Pels staat heel duidelijk een soort kosmopoli- schaarse soort tisch links-liberalisme voor, in de geest van de Allereerst valt er nogal wat af te dingen op de vooroorlogse Vrijzinnig-Democratische Bond. veronderstelling dat met partijpolitieke ver- Maar niet toevallig bleef de vdb indertijd zo nieuwing als zodanig voor links veel te winnen klein en nu geldt dat ook voor GroenLinks, dat zou zijn. Anders dan het Angelsaksische politie- zich ¬ na het opgeven van de communistische ke systeem met zijn op machtsvorming gerichte en pacifistische erfenis ¬ steeds meer in die districtenstelsel, stelt het Nederlandse met zijn richting begeeft, met als gevolg dat het niet die extreme evenredige vertegenwoordiging zonder partij maar de sp is die van het verble­ken van 36 enige kiesdrempel (zoals bijvoorbeeld Duitsland het sociaal-de­mocratische profiel van de PvdA in die kent) vooral de representa­tiviteit van de de paarse jaren heeft geprofiteerd. volksvertegenwoordiging centraal. Dat betekent Helaas voor Pels, bevindt hij zich ter lin- dat het heel makkelijk is om met een nieuwe kerzijde in een minder­heid. Zowel de meeste partij in de Kamer te komen ¬ tweederde­ kiezers als de meeste politiek actieve burgers ter procent van de stemmen volstaat ¬ en er dus linker­zijde ¬ of ze nu bij de vanouds minder ra- nauwelijks straf op afsplitsing bestaat. Wat een dicale PvdA of bij de inmiddels ook steeds min- partij, door met een andere samen te gaan, aan der radicale sp zitten ¬ huldigen, met name in de ene kant aan kiezers wint, verliest zij daar- economisch opzicht, eerder sociaal-democrati­ door al snel aan de andere kant. Slechts bij hoge sche dan links-liberale opvattingen: zij zullen uitzondering slaagt in Nederland een partij dus, als gevolg van hun getalsmatige­ omvang,

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Thomas von der Dunk Hou vol, die spagaat! bij elke nieuwe grote linkse partij zowel binnen kan gaan, moet de monteur vooreerst vooral het kader als binnen het electoraat domineren. vrezen dat hij door concurrentie uit lagelonen­ Zie het naoorlogse lot van de vdb binnen de landen als de kersverse lidstaat Roemenië zijn PvdA: bedoeld als progres­sieve doorbraak- baan verliest. Dit te zien ¬ zonder overigens partij kreeg de laatste al snel een (natuurlijk­ een overtuigende oplossing te hebben ¬ is de gemoderni­seerd) sociaal-democratisch karakter, kracht van zowel de sp als de pvv, en dat ver- gewoon omdat steeds als er concrete politie­ klaart mede hun groei. ke beslissingen genomen moesten worden en Dat betekent dat een linkse politieke partij, de politieke koers moest worden bepaald, de wil die een zekere electorale omvang behouden sociaal-democraten binnen de partij veruit in teneinde via parlementaire machtsvorming de meerderheid waren en dus bij stemmingen ook daadwerkelijk iets van haar partijprogram automatisch de links-liberalen overvleugelen. te realiseren en niet tot een GroenLinks- Dat komt ¬ en met de nu volgende kwa- achtige getuigenispartij te verworden ¬ dus lificatie bedoel ik, min of meer ook tot die om, anders gezegd, niet alleen telkens gelijk minderheid behorend, op zich niets nega­tiefs te hebben maar af en toe ook nog een beetje ¬ doordat internationaal en multicultureel gelijk te krijgen ¬ niet zonder brede steun van georiënteerde, individualistische grachten­ gordelintellectuelen­ met een voorliefde voor niet-materiële vraag­stukken binnen de Een linkse partij moet de zorgen bevolking als totaal ¬ en daarmee al snel ook binnen het politiek bewuste deel daarvan ¬ van de overgrote autochtone nu eenmaal een schaarsere species vormen dan niet-universitair geschool­de vak­bondsle­ meerderheid serieus nemen ¬ den die in de bouw, de haven, de industrie, het op straffe van marginalisering onderwijs, de zorg, de politiebranche, de lokale ambtena­rij of de middenstandshandel werk­ zaam zijn. ‘Gewone’ mensen dus, als dat niet zo deze niet-academische, relatief meer nationaal vreselijk tuttig (en tegelijk aanmati­gend) zou georiënteerde midden- en arbei­dersklasse kan. klinken. Dat het sociaal-demo­crati­sche wereld­ De succesvolle allochtonen, op wie Pels voor beeld met zijn nadruk op aan de nationale ‘zijn’ favorie­te partij sterk zijn kaarten wil zet- verzorgings­staat en haar sociale arrangemen- ten, en wier economische emanci­patie voor hun ten gekoppelde materiële belangenbeharti­ging noodza­kelijke maat­schappelijke integra­tie in- (als voortzetting van de klassieke klassen­strijd) derdaad een basis­voorwaarde vormt, mogen in bij het electoraat ter linkerzijde getalsmatig Amster­dam en Rotterdam inmiddels electoraal overheerst, is daarmee in zekere zin een vrij een belang­rijke rol spelen, over geheel Neder- onveranderlijk sociologisch gegeven, dat land gezien ¬ en nationale verkie­zingen zullen 37 de socioloog Pels in zijn pleidooi te weinig in héél Neder­land gewonnen moeten worden ¬ verdisconteert. vormen zij slechts vijf procent van de bevolking.­ Juist het te veel negeren daarvan de afgelo- Dat valt iedereen meteen op, die wel eens in de pen jaren breekt de PvdA nu electoraal op: zo trein voorbij Amers­foort zit. heeft zij een Europa zonder grenzen omarmd, Dat betekent: een grote linkse partij kan dat voor hoger op­geleiden inderdaad tal van zich, behalve op de goed opgeleide midden- aantrekkelijke mogelijkheden biedt, maar klasse, niet overwegend richten op de nieuw te voor lager opgeleiden vooral moeilijkheden in emanci­peren groep, de nazaten van migran­ten petto lijkt te hebben. Waar de directeur zo een uit de Méditerranée en daarbuiten. Zij zal ook de interessante internationale carrière tegemoet zorgen en wensen van de overgrote autochtone s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Thomas von der Dunk Hou vol, die spagaat!

meerderheid ¬ en dus haar problemen met lijke klasse van zich miskend voelende­ politiek die immigratie en de daarmee gepaard gaande afzijdigen, die dan van haar kant ook aan de rest culturele transformatie ¬ serieus moeten ne- van de samenle­ving en haar mores, waarvan zij men, op straffe van electorale (en dus politieke) zich gaandeweg uitgeslo­ten voelt, geen bood- marginalisering. schap heeft. En dat is iets wat wij met alle macht moeten zien te voorkomen. Alleen al om die reden moet de PvdA haar huidige spagaat zien politieke tweedeling vol te houden, hoe pijnlijk dat voor haar edele Daar komt, ten slotte, dan nog iets zeer belang- edelen ook is. rijks bij: de door Pels bepleite tweedeling op Het opgeven daarvan betekent niet alleen het links, die met de opdeling van de traditionele politieke einde van de sociaal-democratie, maar sociaal-demo­cratische achterban over PvdA en ook het einde van politiek effectief links, omdat sp (de hoger opgelei­den bij de PvdA, de lager zo’n door Pels voorgestane tweedeling van links opgeleiden bij de sp ¬ een klasse-tweedeling het cda oppermachtig zal maken. Dat kan dan vergelijkbaar met die op rechts, tussen vvd en immers, als er over rechts geen meerderheid te pvv) al gaande is, bergt nog een ander groot formeren valt, met een beproefde verdeel-en- gevaar in zich, namelijk voor het draagvlak heerstactiek beide linkse partijen tegen elkaar voor de democratie als geheel. Gezien hun uitspelen, door de ene als ‘te radicaal’ buiten te binnen de Nederlandse verhou­dingen radicale sluiten en de andere met een beroep op verant- partijpro­gram, en de door het kiesstelsel en woordelijkheidsgevoel ¬ ‘het land moet toch onze regententraditie­ veroorzaakte neiging om geregeerd worden’– als juniorpartner mee te Nederland vanuit het midden te regeren, is de kans dat sp en pvv in de toekomst aan een kabi- net mee zullen doen en dus deel zullen hebben De door Pels bepleite tweedeling aan de macht, betrekkelijk klein. Dat betekent dat we hier dus twee middel­grote partijen op links ondergraaft het draagvlak krijgen waarvan de politici zelden bestuur- voor de democratie als geheel lijke verant­woorde­lijk­heid zullen dragen en waarvan de achterban zich dus nooit echt in het regerings­beleid zal kunnen herkennen, omdat laten doen, met het tragische lot van d66 ¬ ‘re- met haar wensen en verwachtin­gen zelden geren is halveren’– in het verschiet: regelmatig rekening gehouden wordt. meedoen als Mehrheitsbeschaffer, zoals dat in het Als die omvangrijke electorale achterban Duitse politieke jargon zo mooi heet, en vrijwel sterk gaat samenvallen met een bepaalde niets van het eigen programma gerealiseerd sociale klasse, dan is dat op den duur voor de krijgen. Precies dit was ook in 2006, met het 38 maatschap­pelijke stabiliteit funest: dan wordt pacteren met de verzwakte PvdA en het weren Nederland nog meer een diplomademo­cra­tie van de versterkte sp, de christen-democratische dan het nu al is, omdat diegenen die minder kabinetsformatietactiek. welbespraakt zijn dan de hoger opgeleide Persoonlijk zou ik de door Pels voorgesta­ middenklas­se waartoe Pels en ik behoren, zich ne keuze tussen een soort vergrote sp en een dan niet meer in Den Haag vertegen­woor­digd soort vergroot d66 trouwens ook niet kunnen zullen voelen en ook in hun eigen omge­ving en maken, omdat ik mij niet alleen in een een- kennissenkring vrijwel niemand meer zul- zijdig arbeideristische actiepartij nooit thuis len kennen voor wie dat nog wel opgaat. Dan zou voelen, maar ¬ en dat zal Pels misschien krijgen wij naast een semi-erfelijke geïsoleerde verbazen ¬ evenmin, misschien mede indach­ onderklas­se van werklozen ook een semi-erfe- tig mijn familiewortels in het hoogst industriële

s & d 6 | 2009 Blijft de Partij van de Arbeid een brede volkspartij? Thomas von der Dunk Hou vol, die spagaat!

Ruhrgebied, in zo’n uitgespro­ken eenzijdig in- heeft om te proberen de gehele samenleving te tellectuele vrijzin­nig-democra­tische club, want overzien en te begrij­pen, is het van belang zich vrijzinnige intellectuelen ontmoet ik in de rest vervolgens in politieke zaken niet intellectueel van mijn bestaan al genoeg. Daar heb ik op zich gemak­zuchtig in zijn eigen ondersoort op te ook niet zoveel bezwaar tegen, maar juist voor sluiten. Een mens ¬ en dus ook een politiek een intellec­tueel, die de maatschappelijke taak dier ¬ is meer dan zijn opleiding­ alleen.

39

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Wat te doen met het waterschap, onbekend en onbemind? Geregeld klinkt, ook binnen de PvdA, de roep om afschaffing. Dat is te simpel, vindtHugo Priemus. Nederland heeft dringend behoefte aan ‘synergie tussen ruimtelijke ordening, groenstructuren, waternetwerken, infrastructuurbeleid en milieubeleid op decentraal niveau’. Om die wisselwerking gestalte te geven moeten provincies en waterschappen worden samengevoegd tot tien tot vijftien ‘provincieschappen’. Douwe Jan Elzinga pleit voor handhaving van de waterschappen — ‘ze hebben hun waarde meer dan bewezen’ — als zelfstandig orgaan van functioneel bestuur. Aan het bestel is veel gesleuteld, maar een grondig debat bleef uit. Het nieuwe lijstenstelsel werkt

40 niets minder dan kiezersbedrog in de hand: ‘Politisering en democratisering van het waterschap in de huidige vorm lijkt de beste manier om het waterschap op de mestvaalt der historie te krijgen.’

s & d 6 | 2009 foto reyer boxem | hollandse hoogte 41

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop (1) Op naar het provincieschap

hugo priemus

Provincies vervullen een belangrijke inter- ling tussen bestuurslagen. Dat zou leiden tot mediaire functie tussen het Rijk en het lokaal dubbel werk, tot vertragingen en soms zelfs bestuur. Op verschillende terreinen vervullen tot kortsluitingen. Vooral nu ook de Europese provincies ten opzichte van gemeenten een Unie zich meer en meer ontpopt als een extra toezichthoudende taak. Onder meer op het bestuurslaag, groeit de aandrang bij politieke terrein van ruimtelijke ordening, milieubeleid partijen om vooral in het middenbestuur de en infrastructuurbeleid spelen provincies een structuur te versimpelen. Sommige partijen belangrijke bestuurlijke rol. Voor de burgers pleiten ervoor, met weinig respect voor Thor- is het beleid van de provincie vaak nauwelijks becke, om de provincie uit het bestel te slopen. zichtbaar. Het kost moeite om de burgers in Eventueel zou een verdere schaalvergroting groten getale naar de stembus te brengen als van gemeenten kunnen zorgen voor een betere het om provinciale verkiezingen gaat. aansluiting tussen Rijk en gemeente. Waterschappen zijn de oudste bestuurlijke De Partij van de Arbeid bewandelt een gremia die we in Nederland kennen. Zij houden andere weg. In het vigerende Verkiezingspro- zich sinds de twaalfde eeuw bezig met het gramma worden de waterschappen als overtol- onderhoud van waterkeringen, aan- en afvoer lige bestuursvorm geschrapt. Dat getuigt van en berging van water, zuivering van afvalwater weinig historisch besef en het doet geen recht en schoon oppervlaktewater. Waterschappen aan de toenemende betekenis van het waterbe- hebben een specifieke bestuursvorm, waarbij heer, in het licht van de klimaatverandering en de verschillende stakeholders allen vertegen- de zeespiegelrijzing. Het rapport van de Delta- woordigd zijn. Sinds 2008 zijn er politieke commissie Samen werken met water (2008) lijkt lijsten geïntroduceerd voor de verkiezing van één groot pleidooi voor actieve en competente de waterschapsbesturen. Hoewel de waterpro- waterschappen, gezien de nieuwe opgaven die blematiek steeds meer tot de verbeelding van zich voordoen rondom de zeespiegelrijzing, 42 de burger spreekt, leven de waterschappen niet de sterk wisselende afvoer van de rivieren, sterk bij de meeste burgers. De opkomst bij de de grondwaterproblematiek en de verwachte verkiezingen van waterschapsbesturen was ook aanslagen op de zoetwatervoorziening. in 2008 zeer bescheiden. Ik pleit voor een integratie van provincies Vele politieke partijen maken zich zorgen en waterschappen, waarbij weliswaar vele van over een toenemende politieke drukte, waarbij de 27 waterschappen worden samengevoegd, er onduidelijkheden zijn over de taakverde- maar waarbij de grenzen van de waterschappen de hulplijnen vormen voor de nieuwe territo- Over de auteur Hugo Priemus is emeritus hoogleraar riale indeling die provincies en waterschappen aan de Technische Universiteit Delft en verbonden integreert. De vier stroomgebieden van de ri- aan het onderzoeksinstituut otb. vieren die Nederland kent (Eems, Rijn, Maas en

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Hugo Priemus Op naar het provincieschap

Schelde) en de dijkringen vormen immers zeer Dit alles kan tot stand worden gebracht door logische grenzen als het gaat om een zinvolle provincies en waterschappen te integreren in territoriale afbakening. tien tot vijftien territoriale eenheden die vanuit Bovendien is er veel voor te zeggen om de het waterbeheer betekenis hebben en die ruimtelijke ordening en het milieubeleid niet uitnodigen tot het streven naar synergie tussen los te zien van het waterbeheer, maar deze ruimtelijke ordening, groenstructuren, water- beleidsvelden zowel op decentraal niveau als netwerken, infrastructuurbeleid en milieube- centraal niveau beter te integreren. Ook tussen leid op decentraal niveau. infrastructuurbeleid en waterbeheer dient een Een interessante vraag die hierbij moet nauwere relatie te worden nagestreefd. Dijken worden opgeworpen, is hoe de besturen van de vervullen een essentiële functie in het garande- nieuwe provinciale schappen zouden moeten ren van een hoog niveau van waterveiligheid. worden verkozen. Hierbij doen zich in beginsel Tezelfdertijd dragen dijken veelal infrastruc- twee modellen voor: verkiezingen die leiden tot turele voorzieningen, waardoor ook bij een de samenstelling van een homogene provincie- dreigende wateroverlast verkeersverbindingen schapsraad (vgl. de huidige Provinciale Staten) intact blijven. Het zou zeer de moeite waard of verkiezingen voor verschillende stakehol- zijn om strategische infrastructuur verhoogd aan te leggen, zodanig dat grote dijkringen worden gecompartimenteerd en bij een De grenzen van de waterschappen eventuele dijkdoorbraak de ramp strikt lokale dimensies krijgt. Door ringwegen rondom moeten de hulplijnen vormen voor steden verhoogd aan te leggen, kan een dubbele dijkbescherming ontstaan van steden, die in een nieuwe territoriale indeling het algemeen concentraties van economische die provincies en waterschappen en culturele rijkdom zijn. Los hiervan is er een nieuwe waterwetgeving integreert nodig die ons in staat stelt om het beheer en het gebruik van watersystemen in Nederland beter te reguleren. Modernisering en harmonisatie dergroepen die samenwerken in het schap (vgl. van instrumenten voor integraal watermanage­ de huidige waterschappen). Waterschappen ment zijn geboden. De huidige wetgeving is zijn samenwerkingsverbanden tussen ingeze- versnipperd en achterhaald. De nieuwe wet tenen (bewoners van het waterschapsgebied), moet Europa-proof zijn en uitvoering geven aan vertegenwoordigers van natuurterreinen en de Europese Kaderrichtlijn Water. Voorts moet bedrijven. Naar analogie van deze structuur de wet per saldo een bijdrage leveren aan het zouden het provincieschapsbestuur en de algemene streven naar deregulering en beper- Staten van het provincieschap een samenwer- 43 king van administratieve lasten. kingsverband kunnen vormen tussen burgers, Op nationaal niveau zijn drie ministeries agrariërs, bedrijven, infrastructuurbeheerders verantwoordelijk voor (aspecten van) het en de natuur- en milieugroepen. waterbeheer: v&w, vrom en lnv. Naast de 27 Overigens is een combinatie van beide waterschappen hebben ook de twaalf provin- modellen ook heel goed denkbaar: een demo- cies en de circa 450 gemeenten bestuurlijke cratisch gekozen provincieschapbestuur, dat verantwoordelijkheden. De nieuwe wetge- tevens de supervisie heeft over een samen- ving zal zowel de sectorale coµrdinatie als de werkingsverband van stakeholders. Uiteraard verticale integratie van het waterbeleid moeten moeten de bevoegdheden en taken op een versterken. eenduidige manier worden verdeeld. s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Hugo Priemus Op naar het provincieschap

Gezien de toenemende betekenis van de aan om de wens tot opheffing van de water- klimaatwijziging, de daarmee samenhangende schappen te herroepen en af te stevenen op een nieuwe wateropgaven, alsmede de relatie van integratie van provincies en waterschappen tot deze wateropgaven met de ruimtelijke orde- tien à vijftien waterschappen-nieuwe stijl: de ning, het milieubeleid, het infrastructuurbeleid provincieschappen. en het vitale platteland doet de PvdA er goed

44

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop (2) De democratiseringsparadox van het waterschap

douwe jan elzinga

De waterschapsverkiezingen in november In dit artikel zal ik die visie uiteenzetten 2008 kenden een uiterst lage opkomst van 24%. en onderbouwen. Mijn aanbevelingen zijn op Voor het eerst konden de kiezers hun stem onderdelen te herleiden tot analyses die zijn op- uitbrengen op lijsten. Deze vervanging van genomen in een advies van de Commissie van het personenstelsel door het lijstenstelsel was Advies voor de Waterstaatswetgeving (caw) dat bedoeld om de belangstelling voor het water- op 22 april 2009 is gepubliceerd. 1 Daarin staat de schap te stimuleren. Uit de uitslag blijkt dat dit vraag centraal hoe in de toekomst moet worden overwegend niet is gelukt. Daarbij moet wel omgegaan met de zogeheten ‘geborgde zetels’ in worden aangetekend dat de mogelijkheid om het bestuur van de waterschappen. Personen die via internet te stemmen op de valreep moest die zetels bezetten worden niet door de burgers worden geschrapt vanwege problemen van in hun waterschap gekozen, maar aangewezen allerlei aard en soort. De staatssecretaris van of gekozen door specifieke belangengroepen Verkeer en Waterstaat, Tineke Huizinga, heeft of belangenorganisaties (zoals van agrariërs, aangekondigd dat zal worden bezien of de bedrijven en bos- en natuurbeheerders). Samen volgende waterschapsverkiezingen in dezelfde met de Nijmeegse hoogleraar staatsrecht Tijn vorm moeten worden herhaald. Kortmann was ik aan de caw toegevoegd om in De overgang van het personenstelsel naar het meer algemene zin in te gaan op het karakter lijstenstelsel heeft de vraag opgeroepen of het van het waterschap, de samenstelling van het waterschap, van oudsher een vorm van ‘func- waterschapsbestuur en de mogelijkheden die er tioneel bestuur’, op weg is naar een vorm van zijn om burgers en anderen bij die samenstel- ‘algemeen bestuur’. Als politieke partijen steeds ling te betrekken. actiever worden in de waterschappen, kan dat Vaststaat dat een terugkeer naar het per- 45 tot gevolg hebben dat die op tal van punten gaan sonenstelsel geen optie is, omdat dat politiek lijken op de partijpolitieke arena’s die we ken- niet haalbaar is. Om die reden moet worden nen in gemeenten en provincies. De principiële uitgekeken naar een aangepast lijstenstelsel vraag die hier aan de orde is luidt: is dit een dat recht doet aan het functionele karakter van gewenste ontwikkeling? Mijn antwoord op die het waterschapsbestuur. In mijn optiek is een vraag is: nee. dergelijk model te realiseren door te benadruk- ken dat in het waterschap specifieke belangen Over de auteur Douwe Jan Elzinga is redacteur van worden vertegenwoordigd en dat ook burgers s&d. moeten worden aangemerkt als een specifieke No0t zie pagina 50 belangencategorie. Op die manier kan het func- s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Douwe Jan Elzinga De democratiseringsparadox van het waterschap

tionele bestuur dat het waterschap is blijvend en lijke en maatschappelijke problemen aan te goed worden onderscheiden van het algemeen pakken en op te lossen ¬ juist in deze sfeer zijn bestuur in gemeente en provincie. er vele politieke keuzes te maken ¬ terwijl de waterschappen die mogelijkheid van eigen initi- atief niet hebben. Zij kunnen zich alleen maar beperkte taakstelling bezighouden met de specifieke wettelijke taken In een partijpolitieke arena gaat het om het die hun zijn toebedeeld. Dat dit een aanzienlijke maken van politieke keuzes. Partijen en fracties beperking van de politiseringsmarge oplevert is moeten zich kunnen profileren op verschillen evident. van opvatting over principiële en praktische zaken. Die verschillen van opvatting kunnen voor kiezers aanleiding zijn om op de ene of de De politiseringsmarge van andere lijst hun stem uit te brengen. Voor de waterschappen moet worden vastgesteld dat de de waterschappen is niet politiseringsmarge niet te vergelijken is met die te vergelijken met die van van gemeente en provincie. De drie niveaus van algemeen bestuur die gemeente en provincie Nederland kent worden ook wel, conform arti- kel 4 Grondwet, aangeduid als ‘algemeen verte- genwoordigende organen’: hun taakstelling is Dit nogal vergaande verschil in taakstelling zowel zwaar als breed. De taakstelling van het tussen het waterschap enerzijds en gemeente waterschap daarentegen is een uiterst beperkte. en provincie anderzijds roept de vraag op De Waterschapswet geeft aan dat het hier gaat waarom de waterschappen zich dan toch lijken om openbare lichamen die de waterstaatkun- te ontwikkelen in de richting van partijpolitieke dige verzorging van een bepaald gebied ten doel arena’s. Is hier eigenlijk wel goed over nage- hebben. Waar in vroeger tijden die zorg zich in dacht? En wat zijn de mogelijke consequenties hoofdzaak toespitste op het zogeheten kwan- van een dergelijke ontwikkeling? Om die vragen titatieve waterbeheer (dijken, droge voeten) is te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk daar vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw om de verhouding tussen enerzijds het func- de zorg voor de waterkwaliteit en de daarmee tioneel bestuur (daaronder vallen behalve de verband houdende waterzuivering bijgekomen. waterschappen bijvoorbeeld ook universiteits- Het vaak geschetste beeld dat de taak van de raden en bedrijfsschappen) en anderzijds het waterschappen in meer recente jaren verder is algemeen bestuur wat verder uit te diepen. uitgedijd is onjuist; wel is de belangenafweging in de waterschappen wat breder geworden, met politieke representatie 46 name onder invloed van Europese richtlijnen als vs. belangenrepresentatie de Habitatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water. Die wat bredere belangenafweging onder Euro- Dat het nationale, het provinciale en het ge- pese invloed is echter niet kenmerkend voor het meentelijke niveau functioneren als partijpoli- waterschap alleen; die doet zich ook gelden voor tieke arena’s wordt, zoals gezegd, mede ver- alle andere ‘overheden’. klaard door hun algemene (brede) taakstelling, Vervolgens is van betekenis dat gemeente en in combinatie met hun open huishouding. Hoe provincie een ‘open huishouding’ kennen, ter- groter de ruimte is voor politieke beleidskeuzes wijl de huishouding van het waterschap ‘geslo- van een openbaar lichaam, mede in de sfeer van ten’ is. Dit houdt in dat gemeente en provincie eigen initiatief, des te meer aanleiding is er om allerlei initiatieven kunnen nemen om bestuur- een stelsel van politieke representatie te laten

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Douwe Jan Elzinga De democratiseringsparadox van het waterschap functioneren, met een integratieve en program- Ook openbare lichamen, zoals de Neder- matische rol voor politieke partijen. landse Orde van Advocaten, kennen bestuursor- Met het oog hierop zijn in de organieke ganisaties die zijn toegesneden op de specifieke wetten die het algemeen bestuur regelen werkzaamheden van de beroepsgroep. Bij de (Provinciewet, Gemeentewet) specifieke Orde is er een algemene raad die wordt geko- institutionele arrangementen met duidelijke zen door een college van afgevaardigden. Het spelregels neergelegd: regels inzake politieke lidmaatschap van de algemene raad is onver- conflicten en ontslag, regels over fracties, enigbaar met dat van het college van afgevaar- controle-instrumenten, kieswettelijke regels, digden en de deken speelt in de organisatie van evenredigheidsnormen et cetera. Vrijwel alle advocaten een belangrijke rol. vertegenwoordigende organen van het alge- Directe verkiezingen ¬ die dan zijn uitge- meen bestuur worden samengesteld op basis splitst over de diverse belangencategorieën ¬ van directe verkiezingen. Indirecte verkiezing komen in het functioneel bestuur sporadisch is een duidelijke uitzondering, die bijvoorbeeld voor. Introductie van zo’n model kán de repre- wordt gemaakt om in een tweekamerstelsel sentativiteit van en de betrokkenheid bij het het ene deel van de volksvertegenwoordiging functioneel bestuur verhogen. Vaker echter is de een ander bevoegdheidsbereik te geven dan het aard van het te representeren belang en/of van andere deel. de belangengroep grond voor indirecte verkie- Het belangrijkste kenmerk van functioneel zing, benoeming uit kandidaten of enkelvoudige bestuur ¬ naast de niet-algemene taakstelling aanwijzing. Vanuit het oogpunts van legitimatie en de gesloten huishouding ¬ is dat het een is de ene vorm niet per definitie minder aan- vertegenwoordiging kent van belanghebben- vaardbaar dan de andere. den, met bijpassende institutionele vormen en regels. Conflict- en ontslagregels bijvoorbeeld zijn in het functioneel bestuur vooral toege- De gerichtheid van het functioneel spitst op de relatie tussen het bestuurslid en de (organisatie van) belanghebbenden. Zo dienen bestuur is een wezenlijk andere bestuurders van bedrijfslichamen (dat zijn pro- dan die van het algemeen bestuur duct- en bedrijfschappen) te worden benoemd door organisaties van werknemers en onderne- mers. De Sociaal-Economische Raad (ser) be- Hoewel het opereren van vertegenwoordi- paalt de representativiteit van de verschillende gende organen in het functioneel bestuur soms organisaties. Er is geen ontslagmogelijkheid bij trekken vertoont van het algemeen bestuur ¬ vertrouwensverlies. universiteitsraden bijvoorbeeld zijn in vroe- De universiteitsraad daarentegen ¬ waarin ger tijden sterk gepolitiseerd geweest ¬ is de het wetenschappelijke personeel, het niet-we- gerichtheid van het functioneel bestuur een 47 tenschappelijke personeel en de studenten wor- wezenlijk andere dan die van het algemeen den vertegenwoordigd ¬ heeft een dagelijks bestuur. Uiteraard neemt de kans dat een vorm bestuur uit eigen midden, terwijl de functie van van functioneel bestuur qua inrichting op- de universiteitsraad zich in hoofdzaak richt op schuift in de richting van het algemeen bestuur een ander bestuur dan het dagelijks bestuur, na- sterk toe als wordt overgestapt op directe melijk het College van Bestuur (CvB). De regels verkiezing van bestuurders en als daarbij wordt die de verhouding tussen universiteitsraad en toegelaten of zelfs gestimuleerd dat politieke CvB normeren, wijken sterk af van die voor het partijen actief zijn. algemeen bestuur op gemeentelijk of provinci- Precies dit is wat er rond de waterschappen aal niveau. is gebeurd. Als de nationale politiek de conse- s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Douwe Jan Elzinga De democratiseringsparadox van het waterschap

quenties van deze ontwikkeling accepteert, dan categorie werden doorgaans indirect gekozen moet de regelgeving daarop worden aangepast. door colleges van burgemeester en wethouders, Die keuze is vooral ook belangrijk omdat een gemeenteraden of provinciale staten. Met de dergelijke karakterverandering van het water- komst van de Wet verontreiniging oppervlakte­ schap aanmerkelijke gevolgen moet hebben wateren eind 1969 werden de waterschappen voor de institutionele ordening. Het is in dat met de waterkwaliteitstaak belast en deden twee geval noodzakelijk om (ook) in de waterschaps- nieuwe categorieën hun intrede in de besturen: wetgeving te voorzien in diverse conflictregels de huishoudelijke en industriële vervuilers. die thans ontbreken. Ook in het kader van de Het werd aan de provincies overgelaten om een huidige regelgeving komt dit gebrek soms al en ander verder te regelen, waardoor er geen naar voren. Bij bestuursconflicten bijvoorbeeld integrale discussie over plaatsvond. is er geen formele mogelijkheid om extern te be- In 1977 werd in de regeringsnota Naar een middelen of te interveniëren. Door ‘politisering’ nieuw waterschapsbestel? een algemene ingezete- van de waterschappen zal de behoefte aan regels nenvertegenwoordiging bepleit, vooral voor die van deze soort naar verwachting toenemen. waterschappen waar hun belangen (droge voe- ten, niet-vervuild water) sterk in het geding wa- ren. Het duurde echter nog vijftien jaar voordat de noodzaak van reflectie de Waterschapswet het Staatsblad zou bereiken. Voordat wordt nagedacht over de introductie Bij amendement kwam de directe verkiezing van dit soort institutionele arrangementen voor ingezetenen in de wet. Van enige funda- moet worden besloten of een vervaging van mentele gedachtenwisseling over de mogelijke de grenzen tussen algemeen en functioneel effecten van het een en ander op het functionele bestuur binnen het waterschap ∑berhaupt een karakter van het waterschapsbestuur was nog wenselijke ontwikkeling is. Opmerkelijk is nu altijd geen sprake. dat over veranderingen in het waterschapsbe- stel nooit een dergelijke fundamentele discussie is gevoerd. Steeds zijn nieuwe elementen en Over veranderingen in het elementjes toegevoegd. Een treffend voorbeeld van die gebrekkige reflectie betreft de rol van waterschapsbestel is nooit een politieke partijen. In 2004, in de aanloop naar fundamentele discussie gevoerd de invoering van het huidige stelsel, was het kabinet-Balkenende iii van mening dat poli- tieke partijen bij waterschapsverkiezingen niet In de jaren daarna werd gestreefd naar een mee mochten doen. Omdat de Raad van State verdere opschoning en vereenvoudiging van het twijfelde aan de juridische hardheid van deze waterschapsbestuur. Vele voorstellen passeer- 48 uitsluiting werd besloten om het toch maar den de revue. Uiteindelijk introduceerde de Wet toe te laten, zonder dat een en ander aanlei- modernisering waterschapsbestel in 2007 het ding gaf tot debat en (her)overweging in de nu geldende stelsel. Op de introductie van het Kamers. Deze en andere toevoegingen aan het lijstenstelsel werd in de Eerste en Tweede Ka- waterschapsbestel zijn veelal niet in een breder mer wel enige kritiek uitgeoefend, maar tot een verband bekeken. principieel debat over de toekomst en de legiti- Tot ver in de twintigste eeuw werd het wa- matie van het waterschap als vorm van functio- terschapsbestuur gedomineerd door agrariërs neel bestuur kwam het opnieuw niet. Wel zegde (de categorie ‘ongebouwd’), later kwam daar de staatssecretaris Huizinga toe dat na de eerste categorie ‘gebouwd’ (eigenaren van gebouwen) verkiezing volgens het nieuwe stelsel (in 2008) bij. De vertegenwoordigers van laatstgenoemde een grondige evaluatie zou plaatsvinden.

s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Douwe Jan Elzinga De democratiseringsparadox van het waterschap

roept onvermijdelijk de vraag op of het dan niet paradox van democratisering veel beter is om de waterschappen te verande- Het waterschap is een van de meest doelmatige ren in uitvoeringsorganisaties van de provincies vormen van openbaar bestuur die Nederland en de algemene besturen van waterschap en kent. Vanuit een toegespitste functionaliteit provincie in elkaar te laten opgaan. Nu die be- en daarbij horende waterexpertise hebben weging op gang lijkt te komen, legt de ingezette de waterschappen in hun lange bestaan hun ‘gepolitiseerde democratisering’ de bijl aan de waarde meer dan bewezen. Bij waterrampen wortel van het waterschap, terwijl dat water- in andere landen is er steevast een verwijzing schap zelf het toonbeeld is van een effectieve en naar de meer dan adequate waterorganisatie in goed gelegitimeerde overheidsorganisatie. Nederland. De schaalvergroting die de laatste decennia heeft plaatsgevonden in de water- schapswereld heeft de doelmatigheid van deze Het waterschap wordt een vorm van openbaar bestuur verder versterkt. Omdat burgers en bedrijven een substantiële problematische organisatie als financiële bijdrage leveren aan de waterschap- pen en ook een te lokaliseren belang hebben kiezers wordt voorgespiegeld dat bij een goede besteding van hun bijdragen, gekozenen brede marges hebben is er veel voor te zeggen om deze belangen zo direct mogelijk te laten representeren, onder om partijpolitiek te bedrijven het motto ‘no taxation without representation’. Een directe verkiezing van bestuurders die deze belangen vertegenwoordigen is dan ook Politisering en democratisering van het zeker aan te bevelen, hoewel eventueel andere waterschap in de huidige vorm lijkt de beste vormen van verkiezing of benoeming niet per manier om het waterschap op de mestvaalt der se slechter zijn. Het waterschap wordt echter historie te krijgen. Het wordt dan ook hoog tijd een problematische organisatie indien de om deze curieuze kip-ei-relatie ter discussie te kiezers wordt voorgespiegeld dat de door hen stellen en een fundamenteel debat te voeren gekozenen brede marges hebben om partijpo- over de democratische legitimatie van het litieke invloed uit te oefenen. Het wekken van waterschap en de daarvoor te kiezen vormen die indruk staat gelijk aan een structurele vorm en normen. Wat mij betreft zou daarbij de van kiezersbedrog en daar weet de zelfbewuste handhaving van het waterschap als zelfstandige Nederlandse kiezer tegenwoordig wel raad mee. vorm van functioneel bestuur het uitgangspunt De paradox is derhalve dat de ‘democrati- moeten zijn, want er is alle reden zuinig te zijn sering’ van de waterschappen enerzijds een op goed functionerend openbaar bestuur. uitdaging is ¬ het zoeken naar de beste vorm Het waterschap is het meest gebaat bij 49 van belangenrepresentatie ¬ en anderzijds een een afgewogen en goed doordachte vorm van bedreiging vormt, aangezien het waterschap als belangenrepresentatie. Een fundamenteel debat partijpolitieke arena per se niet zo kan functio- daarover begint bij de vraag welke belangen neren als gemeente en provincie. onderscheiden kunnen worden en in welke Het geleidelijk toegroeien van de water- verhouding deze moeten worden gerepresen- schappen naar een vorm van algemeen bestuur teerd: is de huidige verdeling over ingezetenen, op basis van een hybride en niet goed door- agrariërs, bedrijven, bos- en natuurterreinbe- dachte tussenvorm van politieke representatie heerders een adequate? De verhouding tussen en belangenrepresentatie ¬ met waarschijnlijk de te representeren belangen kan overigens per bij herhaling dramatisch lage opkomstcijfers ¬ waterschap verschillen, gegeven de specifieke s & d 6 | 2009 De waterschappen op de schop Douwe Jan Elzinga De democratiseringsparadox van het waterschap

kenmerken van het territoir en de daar aanwe- of direct). Wat mij betreft verdient directe ver- zige belangen(groepen) ¬ dat het agrarisch kiezing door belanghebbenden de voorkeur. Het belang in stedelijke gebieden zowel in kwali- scheppen van de mogelijkheid van stemmen via tatief als kwantitatief opzicht anders is dan in internet kan, ten slotte, de opkomst substantieel landelijke gebieden is bijvoorbeeld evident. verhogen. De nu bestaande wettelijke mogelijkheden om regionaal te differentiëren verdienen, kortom, Noot handhaving. De vervolgvraag luidt dan op welke wijze de 1 Rapport ‘Belangenrepresentatie in het water- schapsbestuur’, caw-advies 2009-063. belangenrepresentatie gestalte moet krijgen: via aanwijzing, benoeming of verkiezing (indirect

50

s & d 6 | 2009  boekessay Ver voorbij de ‘comfort zone’

De wereldburger bestaat niet. Waarom de opstand der elites de samenleving ondermijnt René Cuperus, Amsterdam, Bert Bakker 2009

Het pantser afleggen. Ideeën voor een open politiek Jan Pronk, Amsterdam, Bert Bakker 2008

godelieve van heteren

‘Human kind cannot bear very much reality’, globaliseringproces hun zorgen geuit. Hoeveel schreef T.S. Eliot in zijn magistrale Four quartets. wereld, hoeveel werkelijkheid, hoeveel verschil Ruim een halve eeuw later weten we ons soms kan een mens verdragen? Die kwestie wordt nauwelijks raad met onze wereld. Kapitaal flitst steeds klemmender. over landsgrenzen, net als teksten en beelden. In Nederland zijn deze spanningen de Afstanden slinken, goederen worden naar de laatste jaren onder meer manifest geworden in verste uithoeken verscheept. Oude vanzelfspre- de transformatie van multiculturalisering tot 51 kendheden komen op losse schroeven te staan, ‘drama’, in het verlies aan vanzelfsprekendheid maar ‘wereldburgers’ of genereuze gemeen- van de naoorlogse Europese samenwerking en schappen brengt de globalisering niet automa- ¬ meer recent ¬ in aanzwellende twijfels over tisch voort. Dat ervaren mensen overal. de zin van ontwikkelingssamenwerking. De Gerespecteerde commentatoren als J∑rgen economische crisis is een vierde breinbreker in Habermas en R∑diger Safranski hebben over het de rij, die nog verder is aan te vullen. In sociaal-democratische kring lijkt de ontred- Over de auteur Godelieve van Heteren is arts en histo- dering extra groot. Dat hangt ongetwijfeld samen ricus. Zij was lid van de Tweede Kamer voor de PvdA met de fundamentele aspiratie van sociaal-demo- en directeur van Cordaid. craten om naast een sterke economie ook recht- s & d 6 | 2009 boekessay Godelieve van Heteren over het globaliseringsdebat in de PvdA

vaardige sociale verhoudingen na te streven. Pronk en Cuperus vertellen ongemakkelijke Dat is al moeilijk genoeg op dorpsniveau. In een verhalen, ver voorbij de comfort zone. Die ontre- tijd echter waarin men in Parijs een mondkapje geling is cruciaal: ze daagt uit tot het maken van krijgt voorgeschreven als men in Mexico hoest, scherpe keuzes. Dat beiden loyale sociaal-demo- dringt de vraag zich op of een wereld vol snelle, craten zijn neemt niet weg dat hun visies op de complexe en vaak tegenstrijdige veranderingen toestand in de wereld sterk uiteenlopen. Hun ∑berhaupt wel eerlijk te bestieren is. boeken verschillen in grondtoon, verhaallijn en Behalve om een vraag naar kennis en begrip type argumentatie ¬ en in de recepten die uit gaat het hier om een vraag naar politieke wil en de diagnose volgen. In feite representeren Pronk verbeelding. Hoeveel ambitie leggen sociaal-de- en Cuperus, met al hun ‘politieke verbeeldings- mocraten aan de dag in de wereld van vandaag kracht’, divergerende denkrichtingen. Daarmee en morgen? Op welke terreinen willen zij zich illustreren de auteurs ¬ onbedoeld ¬ waarom inspannen, met welke drijfveren en doelen? menig globaliseringsgesprek in de PvdA niet Recent leverden twee prominente sociaal- snel tot gedeelde conclusies zal leiden. democraten behartenswaardige bijdragen aan De verschillen van opvatting in de hier be- dit debat. wbs-denker René Cuperus publi- sproken boeken centreren zich rond drie vitale ceerde zijn meest indringende werk tot nog toe, kwesties: de mogelijkheid of onmogelijkheid De wereldburger bestaat niet. Voormalig minister van ‘wereldburgerschap’, de rol en betekenis van Jan Pronk bundelde in Het pantser afleggen zeven de middenklassen en, tot slot, de handelingsper- artikelen die zijn gebaseerd op lezingen die hij spectieven voor progressieven. de afgelopen jaren hield, waaronder de Evert Vermeer lezing (februari 2007), de Den Uyl u lezing (december 2007), de 5 Mei lezing (2007) Cuperus over wereldburgers en de Geert Hofstede lezing (mei 2008). Een belangrijk verschil tussen de twee auteurs Cuperus en Pronk denken hardop na over is hun grondbeeld van wereldburgerschap. Dat veranderende verhoudingen in de wereld. Dat is varieert van ‘de wereldburger bestaat niet’ bij waardevol in een tijd waarin voor dieper reflec- Cuperus tot wereldburgerschap als niet te ver- teren in de politiek vaak weinig geduld bestaat. mijden ‘werk in uitvoering’ bij Pronk. Beiden kunnen bogen op ruime ervaring. Als Cuperus is op dit punt het meest catego- voormalig eindredacteur van s&d, columnist risch. Aan zijn visie ligt een scherpe definitie voor de Volkskrant en actief lid van diverse ten grondslag: burgerschap moet gestoeld zijn progressieve denktanks, zoals Policy Network, op democratie, politieke werkzaamheid en mengde Cuperus zich vele malen in debatten saamhorigheid. Geen van deze drie kenmerken over globalisering. Als lid van de commissie- bestaat op mondiaal niveau. De ‘wereldbewo- De Boer, als nee-stemmer bij het referendum ner’, ‘wereldreiziger’ en ‘wereldconsument’ 52 inzake de Europese Grondwet en als lid van de hebben zich aangediend, maar de ‘wereldburger’ commissie-Koole/Duijvestein duidde hij keer ontbreekt. Die kán volgens Cuperus ook niet op keer de intellectuele verwarring waarin de bestaan: ‘Op wereldschaal kan men geen burger- sociaal-democratie in Nederland (en elders) schap uitoefenen en laat zich geen burgerschap verkeert. Ook Pronk heeft veel gezegd en ge- denken.’ Op de schaal van de natie kan dat wel, schreven over zowel de toestand in de PvdA als maar juist daar zijn vormen van gedeeld burger- effecten van globalisering ¬ die laatste besprak schap onder druk komen te staan. hij onder meer in De kritische grens (1994) en Wil- En dus richt Cuperus zijn ‘opstandig boekes- lens en wetens (2005). Zijn verblijf als vn-gezant say’ vooral tegen onnadenkende globaliserings- in Soedan (van 2004 tot 2006) heeft zijn visie apostelen die in zijn ogen meer kwaad dan goed verder verdiept. aanrichten. Hij ontleedt veel wereldburgerreto-

s & d 6 | 2009 boekessay Godelieve van Heteren over het globaliseringsdebat in de PvdA riek als een dure misvatting van transnationale nonchalance en overmoed zijn debet aan het en neoliberale kosmopolieten. Die weigeren onheldere beleid ten aanzien van de multicul- in te zien dat een politieke gemeenschap niet turele samenleving. De opkomst van recente zonder enige afgrenzing kan bestaan en dat een vormen van populisme en xenofobie is erdoor solidaire verzorgingsstaat het moet hebben van versterkt. Cuperus wijst op de manco’s van al- een zeker wij-gevoel. lerlei lopende globaliseringsprojecten en hekelt Zo wordt kostbare tijd verspeeld, terwijl er de culturele verwijdering tussen toekomstopti- juist veel op het spel staat: ‘Wie denkt dat een misten en toekomstpessimisten die ze teweeg- samenleving, een democratie, een solidaire eco- brengen. Het footloose-zijn van elites ligt ook ten nomie en verzorgingsstaat kan neoliberaliseren, grondslag aan de demotivatie rond ‘het project transnationaliseren, europeaniseren, globalise- Europa’. Het is op al dit soort speelvelden met te ren en multiculturaliseren zonder diepgaande weinig worteling en maatschappelijke inbed- gevolgen, zonder grote spanningen tussen de ding, aldus Cuperus, dat de ultieme onmoge- nieuwe winnaars en nieuwe verliezers van een lijkheid van wereldburgerschap zich pijnlijk dergelijk transformatieproces, die is, antropolo- manifesteert. gisch en historisch gesproken, ziende blind en horende doof.’ u Dit soort miskenningen rekent Cuperus Pronk over wereldburgers primair de losgezongen nationale en inter- Pronks diagnose stemt voor een deel overeen met nationale politieke en bestuurlijke elites aan. die van Cuperus. Ook hij kritiseert het in gebreke Die onderschatten hoe ‘splijtende krachten’ de blijven van politieke en maatschappelijke elites. sociale cohesie ondermijnen. Hij hekelt hun Ook hij ziet met pijn in het hart hoe de politiek achteloosheid en gladde praat. Hij kritiseert te weinig mee-verandert met de wereld: die hun ‘neoliberale, kosmopolitische habitus’, blijkt onvoldoende in staat nieuwe vormen van waarin de grote culturele en sociale verschillen internationaal besef, internationale samenwer- king en nieuwe instituties tot stand te brengen. Ook hij is pessimistisch over de verzwakking van Politieke elites onderschatten hoe de internationale rechtsorde en de desastreuze ‘splijtende krachten’ de sociale stagnatie in sociaal-politieke besluitvorming. Maar Pronk gaat stappen verder. Hij waar- cohesie ondermijnen ¬ aldus schuwt dat de wereldwijde wanorde nog nijpen- der is dan we dachten. Armoede en ongelijkheid Cuperus nemen niet af, maar worden hardnekkiger. Het conflictpotentieel tussen mensen groeit. die de wereld kenmerken onvoldoende worden In instituties die bedoeld waren om conflicten verdisconteerd. Aan het ‘laconiek vervangen van te beheersen en armoede te bestrijden is de 53 alle historische en culturele identiteiten door klad gekomen. Westerse mogendheden staan een dunne kosmopolitische identiteit’ zijn grote met hun dubbele standaarden ten aanzien van risico’s verbonden in een tijd waarin zich toch al democratie, mensenrechten en het beslag op een harde scheiding voordoet tussen ‘globalise- schaarse goederen voor iedereen te kijk. Pre- ringswinnaars en -verliezers’. emptive strikes zoals de aanval op Irak in 2003 Op een intelligente manier, die recht doet ondermijnen de stabiliteit in de wereld. Behalve aan allerlei denkbare tegenwerpingen, laat politiek-economische factoren zijn allerlei an- Cuperus zien hoe sociale samenhangen in ons dere, te lang veronachtzaamde factoren ¬ cultu- land worden verstoord door het onverantwoor- rele, etnische, religieuze ¬ van grote invloed op delijk functioneren der elites. Hun bestuurlijke de ontwikkelingen. s & d 6 | 2009 boekessay Godelieve van Heteren over het globaliseringsdebat in de PvdA

Pronk breidt zijn maatschappelijke kritiek sen, door henzelf geïnitieerd, kan verandering nog veel verder uit. Zijn verhalen zijn zo mo- ∑berhaupt van de grond komen. Wereldburger- gelijk nog onbehaaglijker dan die van Cuperus. schap is pure noodzaak. Pronk spreekt niet alleen de politieke en be- Waar Cuperus het wereldburgerschap vooral stuurlijke elites aan; zijn appèl strekt zich uit tot pragmatisch benadert ¬ en concludeert dat het de wereldwijde middenklassen die zich lijken onmogelijk is ¬ behandelt Pronk het thema te hebben afgekeerd van de minder gefortu- vanuit een meer utopische invalshoek, als een neerden. Daarmee herneemt Pronk de klassieke aspiratie. Die aanpak sluit aan bij wat hij in kritiek van politiek economen als John Kenneth de Den Uyl lezing (getiteld ‘Open links’) als de Galbraith en hanteert hij een breder schema van motor van de sociaal-democratie kenschetst: verantwoordelijkheid en medeplichtigheid dan een combinatie van een heldere ideologie, een Cuperus. scherpe maatschappelijke analyse, een helder waardesysteem en een duidelijke utopie. Bij een conclusie als die van Cuperus, dat Pronk stelt dat kosmopolitisme men geen wereldburgerschap kan denken, laat geen dunne saus hoeft te zijn ¬ staan uitoefenen, weigert Pronk zich neer te leggen. Kosmopolitisme hoeft geen dunne saus er kan juist diepe betrokkenheid te zijn, er kan juist diepe betrokkenheid uit spreken. Met lokale betrokkenheid of culturele uit spreken worteling hoeven wereldburgerschapsnoties ook in het geheel niet strijdig te zijn: wereld- Pronk benadrukt hoe intensivering van aller- burgerschap kan een intellectuele en praktische lei vormen van globalisering gepaard gaat met invulling van lokaal burgerschap zijn. een steeds taaier en systematischer proces van Dat vraagt wel wat van ons, namelijk dat uitsluiting. Degenen die macht en welvaart heb- wij de wereld in al zijn heterogeniteit open ben verworven lijken onvoldoende doordron- en nieuwsgierig tegemoet treden en ons waar gen van het feit dat het ook in hun belang is dat nodig nieuwe vaardigheden eigen maken. Ook de status quo wordt doorbroken. De waarden dat kan een keuze zijn. die de basis vormen voor democratie, de sociale welvaartsstaat en de internationale rechtsorde u ¬ vrijheid, gelijkheid, solidariteit, gerechtig- Wat te doen? heid, openheid, vrede ¬ worden continu met Een tweede verschilpunt tussen Pronk en Cupe- voeten getreden. Al die mentale en praktische rus ligt in hun duiding van de rol en positie van verwaarlozing leidt tot uitsluiting van grote de middenklasse. Die wordt belegerd, betoogt Cu- groepen mensen in de wereld en daarmee tot perus ¬ niet meer van bovenaf, zoals voorheen, 54 nieuwe conflicten en meer geweld. maar van onderop. Die dreiging verklaart waarom Het is om die reden dat Pronk, anders dan de middenklasse primair angstig is: bang voor Cuperus, weigert afscheid te nemen van een het verlies van sociale en culturele verworvenhe- notie van wereldburgerschap. Van zijn zoek- den, voor de gaten die er onder druk van nieuwe tocht naar ‘hoe als burger in de wereld te staan’ ontwikkelingen dreigen te vallen in vertrouwde is zijn hele boek doordrenkt. De politiek, dat maatschappelijke arrangementen. Natuurlijk is zijn de mensen zelf ¬ dat is zijn uitgangspunt. ook in Cuperus’ analyse het probleem van de mid- Men moet het werken aan verandering niet in denklasse niet simpel maar gelaagd (‘de midden- handen leggen van beroepspolitici, beroepsbe- klasse dreigt uiteen te vallen’), maar feit is dat hij stuurders, de elite. Alleen dankzij een krachtige veel sterker het accent legt op wat die categorie ommekeer in het dagelijks leven van vele men- mensen bedreigt dan op hun eigen falen.

s & d 6 | 2009 boekessay Godelieve van Heteren over het globaliseringsdebat in de PvdA

Waar Cuperus zijn pijlen dus met name richt wikkeling zijn. Pronk ontkent het belang van op de bestuurlijke en politieke elites die het de middenklassen niet, maar stelt dat echte ont- laten afweten en die mensen (de middenklasse) wikkeling van die middenklassen hele speciale in de kou laten staan, richt de zorg van Pronk verantwoordelijkheden vergt. Worden die niet zich primair op de ontketende globalisering genomen, dan rest alleen conflict. Sterker nog, van de wereldwijde middenklassen zelf. Dit gezien de huidige verhoudingen in de wereld is zonder meer de ontwikkeling waarover hij leidt ontwikkeling ¬ een proces dat in essentie het meest gealarmeerd is: dat in een systeem draait om veranderingen in machtsverhoudin- van ‘nieuwe apartheid’ de wereldmiddenklasse gen en bezit van schaarse goederen ¬ bijna per steeds driftiger concurreert met de wereldon- definitie tot conflict. derklasse. Daarbij wordt een harde scheidslijn Dit brengt ons bij het derde onderscheid getrokken tussen arm en rijk. Die loopt niet tussen de hier besproken boeken. Dat betreft de tussen arme landen in Afrika en Azië en rijke handelingsperspectieven die worden geschetst. landen op het noordelijk halfrond, maar dwars Cuperus roept op tot een terugkeer naar de basis door samenlevingen heen. Naar de grimmig- van waaruit kan worden gewerkt aan herstel heid van die realiteit zou volgens hem nu alle van het publieke en politieke vertrouwen. Met denkkracht en tegenmacht van progressieve recht verzet hij zich tegen verwijten dat hij anti- burgers moeten uitgaan. Europeaan, anti-mondialist of anti-multicultu- In bijna alle lezingen in Het pantser afleggen komt Pronk op die ‘nieuwe apartheid’ terug. Wij, mensen in de comfort zone, houden door Cuperus en Pronk bewijzen onze leefwijzen de scheiding met de armen wel- bewust in stand. Wij ontzeggen hun de toegang sociaal-democraten een dienst tot schaarse hulpbronnen (‘vruchtbare grond, door een te lang uitgestelde schoon water, een gezonde leefomgeving, gesubsidieerde gezondheidszorg en basison- discussie op scherp te zetten derwijs, kredieten zonder onderpand’) en we houden hen met opzet buiten de politieke be- sluitvorming ‘over de aanwending van schaarse ralist zou zijn. Zijn basale zorg betreft, telkens middelen, inclusief begrotingsmiddelen’. weer, in elk debat opnieuw, de bodem onder de Hadden welgestelden in de negentiende democratie. Om de democratie gezond te hou- eeuw nog een ‘welbegrepen eigenbelang’ om den moeten we inspanningen leveren dicht bij arme mensen in de samenleving te integreren, huis, betoogt hij. De elites zullen zich veel meer anno 2009 heeft men ‘de armen niet langer rekenschap moeten gaan geven van de schok- nodig, noch hun arbeid, noch hun potentieel ken en vervreemding die grote maatschappe- aan koopkracht’. Op de huidige wereldmarkt, lijke veranderingen in de levens van mensen 55 aldus Pronk, is armoede ‘niet langer een kwestie teweegbrengen. van pech, tragisch doch overkomelijk… Integen- Cuperus wil dammen slaan tegen uitholling deel: instandhouding van de armoede wordt een van veel sociale en democratische verworvenhe- bewust verzuim, een kwestie van berekening den. Hij pleit voor meer verantwoordelijkheid, binnen het systeem. Mensen worden willens en emancipatie en democratische betrokkenheid wetens arm gehouden’. op alle plekken waar men concreet iets kan Deze zienswijze is Pronk op de nodige kritiek doen. Hij staat een ‘waakzame tussenpositie’ komen staan. Veel commentatoren, vooral ook voor, die zich keert tegen het onwijze han- uit sociaal-democratische kring, stellen dat de delen van de elites, maar die zich evengoed middenklassen juist de motor van welvaartsont- verzet tegen de diffuse contrarevolutie van het s & d 6 | 2009 boekessay Godelieve van Heteren over het globaliseringsdebat in de PvdA

hedendaagse populisme. Hij zoekt naar andere u politieke houdingen, naar een politiek die niet Harde aspiratie voorbij kijkt aan de morele en culturele ontred- Cuperus en Pronk bewijzen sociaal-democraten dering waarin velen zich bevinden. een dienst door op intelligente wijze een te lang Ook het handelingsperspectief dat Pronk uitgestelde discussie op scherp te zetten. Zijn de lezer aanreikt is terug te voeren op een der- hun uiteenlopende visies en handelingsper- gelijk streven: net als Cuperus wil hij precaire spectieven te koesteren binnen één politieke kwesties in beeld brengen waar menigeen beweging of is kiezen onvermijdelijk? liever van wegkijkt. Pronks repertoire aan De overeenkomsten zijn helder. Beide auteurs werkvormen omvat echter een grotere arena trekken ten strijde tegen gemakzucht, tegen dan dat van Cuperus. Zijn doel is het voorko- lauwe of juist schreeuwerige politiek, tegen al te men van al te erge conflicten in de wereld. nonchalante globaliseringspraat. Beiden zoeken ­Wereldburgerschap is work in progress dat radi- eerherstel voor oprechte betrokkenheid. Zij cale herbezinning vergt. Het vraagt van ieder- vragen aandacht voor heterogene verhalen en de een ¬ en van de mondiale middenklasse in het sociaal-culturele bedding van het samenleven. bijzonder ¬ veel genereuzere manieren van in Waar Pronk aanzienlijk vérder gaat dan Cupe- de wereld staan, het afleggen van de pantsers rus, is in zijn roep om een wereldwijde progres- van eng eigenbelang (op individueel dan wel sieve politiek die een radicaal beroep doet op de nationaal niveau), vele vormen van loslaten middenklassen. Terwijl Cuperus terecht wijst op en ruimte bieden aan anderen. Het vereist de gaten die vallen in sociale verworvenheden een meer open manier van politiek bedrijven, dicht bij huis en de arrogantie van elites die daar- grondige hervorming van politieke en maat- aan voorbijgaan, vraagt Pronk zijn lezers de durf schappelijke instituties en een herschikking op te brengen die nodig is om comfortabele posi- van belangen ¬ bijvoorbeeld rond publieke ties te verlaten en de hand te reiken aan anderen goederen. Pronks appèl luidt aldus: aan wereld- die systematisch in de kou staan. Dat is een keuze burgerschap moeten we keihard werken en dat voor wereldburgerschap voorbij de comfort zone, moet zich concreet doorvertalen, lokaal en in als harde aspiratie, die men als sociaal-democraat instituties. Een andere weg is er niet. tijdelijk, maar niet eeuwig uit de weg kan gaan.

56

s & d 6 | 2009  elzinga / witteveen

Kunnen we leven met een diplomademocratie?

Het woord ‘diplomademocratie’ is bedacht door schap), maar op al die plannetjes is wel wat Mark Bovens en Anchrit Wille in hun indruk- af te dingen. Een samenhangend plan is niet wekkende studie over de onontkoombare voorhanden en de gediplomeerde elite zal de spanning tussen bestuur door deskundigen en macht ook wel niet vrijwillig uit handen geven. zelfbestuur door het volk (Diploma democracy, Nog een voorstel dan: opkomstplicht bij Utrecht/Leiden 2009). Zij laten zien dat actieve verkiezingen. Deze door de politicoloog Arend deelname aan politieke activiteiten nagenoeg Lijphart bepleite maatregel is eenvoudig geheel is voorbehouden aan de 30% van de (weer) in te voeren en heeft als voordeel dat bevolking die hoger onderwijs heeft genoten. zo zichtbaar gemaakt wordt waar het om gaat: De rest staat zo goed als buitenspel als het gaat dat iedere burger er in een democratie bijhoort om het betreden van vertegenwoordigende en dat meedenken, meespreken en meedoen organen, laat staan het vervullen van een hoog geboden zijn. Maar ach, zal dat de populisti- bestuurlijk ambt. Politieke partijen en vakbon- sche partijen niet in de kaart spelen? Zullen we den ¬ maar eigenlijk ook alle andere maat- het schouwspel beleven dat onwillige kiezers schappelijke organisaties ¬ worden bestuurd door de autoriteiten worden gedwongen naar door mensen die lang hebben doorgeleerd. Er de stembus te gaan, waar ze op Geert Wilders is een besturend netwerk ontstaan dat mensen stemmen die diezelfde autoriteiten vervolgens met alleen lagere of middelbare school van par- te grazen neemt? Kan de opkomstplicht de ticipatie in politiek en bestuur uitsluit. Vandaar politiek-maatschappelijke tweedeling wellicht die term: diplomademocratie. nog versterken door in wezen ongeïnteres- Dat er een zekere spanning bestaat tussen seerde kiezers te mobiliseren die vervolgens het volk enerzijds en zijn vertegenwoordigers zien dat hun partij wordt uitgesloten van en bestuurders anderzijds lijkt mij eigen aan regeringsdeelname? de representatieve democratie. De vraag is of Men kan de bal meteen terugkaatsen: de daar nog wel mee te leven valt als die span- opkomstplicht zal de middenpartijen een ning ontaardt in een nieuwe tweedeling. Een forse prikkel geven om zich werkelijk iets van 57 sociaal-democratische partij als de PvdA mag de opvattingen en problemen van het niet- zich niet neerleggen bij de uitsluiting van een gediplomeerde electoraat aan te trekken. Zij grote groep mensen uit de politieke macht. zullen hun stijl van rekrutering en van politiek Zij blijkt echter slecht toegerust voor deze bedrijven moeten veranderen en de concur- uitdaging, doordat het juist de middenpartijen rentie met Wilders echt moeten aangaan. Is dat zijn die het sterkst gedomineerd worden door niet democratisch: een strijd om de steun van gediplomeerden. alle kiezers? Wat te doen? Er zijn vele voorstellen gedaan Zo eenvoudig laat de discussie zich natuur- (denk aan burgerschapsonderwijs, burgerfo- lijk niet beslechten. Wettelijke obstakels voor rum, referendum, verlicht populistisch leider- introductie van de opkomstplicht zijn er dan s & d 6 | 2009 wel niet, maar tegenstanders zullen praktische om de invloed van burgers zonder diploma te bezwaren aanvoeren. Ik weet dat het van een vergroten. serieus debat over dit alles niet snel zal komen, maar in de voorlopig denkbeeldige dialoog willem witteveen kies ik toch vóór die opkomstplicht, als middel Lid redactieraad s&d

58

s & d 6 | 2009