dede Helliπ∆Helliπ∆ politiek

linkse

voor

kwartaalblad �

€,

�



�



f r a m i n g Deze Helling gaat over framing: het activeren van een bepaald waardenstelsel door middel van een raak beeld of scherpe uitdrukking. Toen het eerste omslagontwerp van de werktafel van onze ontwerper kwam (zie hiernaast), werden de makers van de Helling onverwacht deelnemers in een workshop framing. Mark Schalken legde een jeugdfoto van Wilders op een krantenpagina van Trouw met portretten van de slachtoffers van Breivik in Noorwegen: een simpel voorbeeld van framing. Het riep direct emotie en debat op: “Is dat Wilders?” “Dit kan echt niet. Hiermee schaar je je in het kamp van hen die Wilders verantwoordelijk houden voor de moordpartij op Utoya.” “Wilders gebruikt dit soort strategieën zelf ook; hij zei eens dat als hij ooit zou worden aangevallen of vermoord, dat aan de verkettering door mensen als Pechtold kwam. En het is een jeugdfoto, de beeldcombinatie gaat ook over jongeren, idealen en wat daar van kan worden.” “Dat zie ik niet. Ik zie Wilders als hoofdschuldige van Utoya. En dat is veel te simpel.” “Maar de stilte bij links kan ook niet. Er valt genoeg te zeggen over andere, minder directe vormen van verantwoordelijkheid. Links gaat angstig mee in het rechtse frame dat Breivik alleen een loslopende gek is, terwijl hij deel uitmaakt van de beweging van islamofobe extremisten die sinds de aanslag op de Twin Towers de politiek steeds meer zijn gaan beheersen.” “Als we zijn portretfoto nou eens meer naar de rand van het omslag schuiven.” “Dat scheelt. Maar mag je de slachtoffers wel gebruiken om je eigen ideologische punt te de Helliπ∆ de inhoud de Helling, jaargang 24 nr 3 — herfst 2011 maken? De portretten stonden in de krant als thema : fr aming 3 ­eerbetoon.” @º⁄⁄ herfst “Dan zetten we slachtoffers op pagina twee en Creatief met taal 4 Wilders voorop”. Framing en populisme — Merijn Oudenampsen “Dan maken we hem te belangrijk; het gaat er ook 8 om hoe de VVD en het CDA meegaan in zijn anti- Tofik Dibi: “Politiek is ook een trukendoos” islamframe.” Interview met GroenLinks Tweede Kamerlid — Erica Meijers “Ja, als je dat doortrekt, is uiteindelijk iedereen 12 medeverantwoordelijk.” Het elfde gebod “Dan nemen we 9/11 als frame.” Ritueel slachten als politiek-religieus probleem — Marin Terpstra 16 Framing is een strijd om het verwoorden en ver- De samenleving als metafoor beelden van de werkelijkheid. In de politiek komt Hoe frames onze ideeën bepalen — Willem Schinkel dit neer op ideologische strijd in een gemediati- 20 seerde werkelijkheid: wie het lukt zijn frame (denk- Vrijzinnig nationalisme Een ander historisch frame — Herman Meijer raam) dominant te maken, bepaalt de politieke 28 agenda. Het werkt vooral als je boodschap direct Veerkracht samenhangt met de waarden die je wilt uitstralen, Voorstel voor een groen frame — Dirk Holemans zodat je met één woord de gewenste associaties 30 wekt. Framing is de ultieme combinatie van perma- Bas de Gaay Fortman: “Wakker worden a.u.b.!” nent campagnevoeren en ideologische visie. Interview over een ander mensenrechtenframe — Bart Scheffers Rechtse politici doen dit met succes. Is links te genuanceerd en rationalistisch, is ze in de war — 36 over haar waarden en idealen of neemt ze bewust Het nieuwe midden GroenLinks moet met D66 het midden omvormen — Bart Snels afstand van deze door sommigen als populistische 40 methode afgeschilderde werkwijze? Populisme en democratie In deze Helling proberen we de verschillende Drie boeken besproken — Pieter Pekelharing lagen van het framen te doorgronden. Allereerst 42 gaat het om inzicht in de betekenis en werking Een Bosnisch reisverhaal ervan, vervolgens om de alledaagse politieke prak- Opbouwwerk in ex-Joegoslavië — Peter Bas-Backer tijk en tenslotte om bouwstenen voor een nieuw beeldbijdragen groen en links frame, waarmee de rechtse popu- 24 listen verslagen kunnen worden. Het omslag van Een campagnestijl voor GroenLinks — Mark Schalken deze Helling heeft u hopelijk van de urgentie daar- 46 van overtuigd. The Daily Things — krantencollages van Joost Stokhof Erica Meijers rubrieken Menno Hurenkamp in Moskou 11 Voorop: Utoya gezien door de veel landen zich van joyeuze, Twin Towers. warm-verwelkomende logo’s, Verder lezen + De Helling digitaal 34 waaronder Nederland. Bureau de Helling 39 Het middelste beeldinzetje Dit voorbeeld komt uit het onderin komt uit een tv-spot onlangs verschenen Uncorpo- met beelden van verdronken rate identity. Dit boek van ont- migranten en wanhopige werpbureau Meta­haven bevat familieleden. Spots als deze tekst- en beeld­essays over de worden, ondersteund door de visuele branding van staten, Europese Commissie, uitgezon- bedrijven en netwerken. den in diverse Afrikaanse lan- Marina Vishmidt en Meta- den om ongewenste migran- haven (red.), Uncorporate ten af te schrikken. Identity, Zurich: Lars ­Müller Veelzeggend is het con- Publishers 2011. trast tussen deze bewust Helling.e

zeer negatieve framing van Andere inzetjes: jeugdfoto van , 

Europa met de framing voor Osama Bin Laden; Obama en € ): ):  2  de wel gewenste bezoekers, zijn staf bij de aanval op Bin  Utrecht t.n.v. tijdschrift t.n.v. d

de toeristen. Het handgete- Laden; Geert ­Wilders in een ,   herfst  · ,

kende España-symbool van reclame­spot van de PVV (gere-   

Miro uit de jaren tachtig was produceerd in Open, nr. 20: De EricaMeijers nr  ·

­ matischvoor één jaar verlengd.  gmail.com

voorbeeldstellend in het bran- populistische verbeelding, zie recycled%  

@ StichtingWetenschappelijk 

den van Post-Franco Spanje als ook p. 40); Tofik Dibi. ,  

Drukkerij Raddraaier zinderend-mediterraan vakan- -     www.dehelling.net dehelling tel DeHelling iseen tijdschrift over politiek cultuur& Jaargang  BureauGroenLinks  Postbus Lossenummers: € Jaarabonnement:€ Jongerenabonnement (t/m Gironummer: Nietvoor januari1 opgezegde abonnementen wordenauto  MarijntjeDenters IrisvanDomselaar BasEickhout MariusErnsting AetzelGriffioen HeleendeJonge vanEllemeet HermanMeijer FaridTabarki  MarkSchalken deRuimte/ ontwerpers   tieparadijs. Daarna voorzagen   Merijn Oudenampsen socioloog en politicoloog de Helliπ∆ de

4 herfst @º⁄⁄ herfst creatief met taal Hoe komt het dat rechtse politici zo succesvol seren en zich een wereldbeeld construeren. Als mensen op hun rationeel doordachte belangen zouden stemmen, dan zouden zijn in het framen van politieke discussies? de Republikeinen simpelweg niet winnen. Maar, zo stelt Lakoff, mensen stemmen op basis van een identiteit, van bepaalde Het lukt hen beter dan links om de waarden waarden, niet enkel op basis van belangen. De Republikeinen hebben zich de afgelopen jaren veel slimmer getoond in het en identiteiten van het electoraat te framen van boodschappen en het beïnvloeden van de manier waarop het electoraat nadenkt over waarden en identiteit. beïnvloeden. Over framing, populisme en Daar ligt hun machtsbasis, aldus Lakoff, en daarom zou links allereerst moeten leren om het debat in zijn eigen termen te de falende oppositie. reframen. Een frame is volgens Lakoff een in ons brein georganiseerd netwerk van impressies en ervaringen, met bijbehorende asso- ciaties en waardeoordelen. Een frame helpt om de complexe Sinds de discussie over het schuldenplafond wor- realiteit te versimpelen en deze een betekenis te geven. In die den de superrijken op de Amerikaanse televisiezender Fox zin staat het zeer dicht bij branding: waar reclame zich richt op News stelselmatig aangeduid met de term job creators. Geen het verbinden van een reeks van associaties met een merk, is belasting voor de job creators, is de boodschap aan het Ameri- framing de inbedding van een politieke realiteit in eenzelfde kaanse publiek, want dat schaadt zogezegd de Amerikaanse serie van associaties. Zo verbindt de bovengenoemde term job arbeidsmarkt. Zo trekt elke dag een parade van frames door de creators de superrijken met een reeks van positieve associaties, Amerikaanse media. Kinderen van Mexicaanse migranten heten maar negatief framen kan ook. Denk bijvoorbeeld hoe de PvdA Anchor Babies, het nieuwe zorgstelsel wordt stelselmatig aan- stelselmatig wordt geframed door Wilders en GeenStijl als geduid als Obamacare, en overheidsinvesteringen staan bekend theedrinkers, allochtonenknuffelaars en zelfingenomen publie- als thriftful spending. Dezelfde ontwikkeling doet zich inmiddels ke baantjesjagers. Op dezelfde wijze heeft rechts Groenlinks volop in Nederland voor. Hier zijn het Wilders en nieuwrechts onlosmakelijk verbonden met associaties als kinderbakfietsen, die zich de magie van het frame hebben eigengemaakt. In wat grachtengordels en een lichte wereldvreemdheid. volgt, wordt de intieme relatie tussen framing en populisme verkent. De vraag daarbij is waarom rechts zo succesvol is in Vermijd rechtse frames haar taalpolitiek en de linkse oppositie zo teleurstelt. In zijn bekendste essay Don’t Think of an Elephant (2004) beschrijft Lakoff de kracht van een frame aan de hand van een The Framing Wars gedachte-experiment waarin hij zijn studenten vraagt om niet In juli 2005 verschijnt een uitgebreid artikel in de New York Times aan een olifant te denken. Dat blijkt zeer moeilijk: “Every word, over de zogenaamde Framing Wars. Het opent met een fraaie like elephant, evokes a frame, which can be an image, or other beschrijving van de Democraten als vliegramponderzoekers, kinds of knowledge: elephants are large, have floppy ears and die uit de brokstukken proberen te herleiden wat er toch mis is a trunk, are associated with circuses, and so on. The word is gegaan op die bewuste dag van de ramp: de verloren presiden- defined relative to that frame.” tiële verkiezingen van 2004. Het antwoord waarmee de Demo- dezelfde logica gaat ook op voor een politiek frame. Als je craten op de proppen komen, zo vervolgt het artikel, is taal. een frame direct aanvalt door het te benoemen en inhoudelijk Meer in het bijzonder de manier waarop de Republikeinen hun te bekritiseren, loop je een grote kans het debat alleen maar boodschappen verpakken en de Democraten dat nalaten. Naar meer in termen van dat frame te definiëren. Zo geldt voor aanleiding van deze observatie is sindsdien een politieke taal- de Wilders frames als linkse hobby, subsidieslurper, multikul, strijd losgebarsten in Washington die nog immer voortduurt. straattuig en islamisering hetzelfde als voor zijn Amerikaanse Wie de politieke afwikkeling volgde rond de afwaardering soortgenoten: de enige manier om ze te bestrijden is om deze van de kredietwaardigheid van de VS, kon Joe Biden en David woorden te vermijden en het onderwerp via andere frames Axelrod met zure gezichten de term Tea Party Downgrade zien te benoemen, en het zo te reframen. Helaas blijkt uit Obama’s lanceren, terwijl rechtse tegenstrevers op triomfantelijke toon opmerkingen over Obamacare en PvdA campagnemanager Pie- spraken van de Obama Downgrade. ter Paul Slikker’s geblunder over multiculti theedrinken, dat nog in het brandpunt van deze strijd staan de populairweten- maar weinigen dit helemaal hebben begrepen. schappelijke theorieën van de cognitief linguïst George Lakoff, de analyses van Lakoff vinden nu ook inN ederland weer- die sinds de verloren verkiezingen van 2004 gekatapulteerd klank, middels boeken zoals De woorden van Wilders en hoe ze is tot celebrity status en zich heeft ontwikkeld tot een van de werken van Jaap Kuitenbrouwer (2010) en Hans de Bruijn zijn voornaamste politieke adviseurs van de Democratische Partij. Geert Wilders in debat: over de framing en reframing van een politieke De grove kern van zijn gedachtegoed is dat het menselijke brein boodschap (2010) en ook meer activistische analyses als Reframe niet rationeel denkt op de wijze van een zakcomputer, zoals Rechts duiken op. Gezien het overdonderende succes van de rationele keuze theorie en de klassieke verlichtingsfilosofie nieuw rechtse framers als Wilders en GeenStijl is het eigenlijk aanhouden. Nee, mensen denken in waarden en metaforen verwonderlijk dat theorieën over framing pas sinds kort echt en dat geldt in het bijzonder voor zoiets abstracts als politiek. populair zijn geworden. Bovendien lijkt dit alles nog niet tot een Deze waarden en metaforen zijn vervat in frames, een mentaal echte omslag te leiden wat betreft de politieke praktijk van de raamwerk waarmee mensen hun dagelijkse ervaringen organi- oppositiepartijen. De framing wars in Nederland blijven voorlo- de Helliπ∆ de

5 creatief met taal @º⁄⁄ herfst pig beperkt tot een unilateraal fenomeen: een rechtse frontale dezelfde typisch populistische operatie vindt plaats bij aanval. Oké, men gebruikt ter linkerzijde nu af en toe het woord het appel op virtuele categorieën als ‘de man op straat’, ‘de ‘villasubsidie’ voor hypotheekrenteaftrek, maar veel verder dan gewone mensen’, ‘Jan met de Pet’, ‘Henk en Ingrid’ of ‘de hard- dat gaat het niet. Misschien ligt het eraan dat framing nog veel werkende Nederlander’. Het zijn symbolische elementen die als als een oppervlakkige vorm van branding wordt gezien, een sim- een plaatsvervanger functioneren voor de politieke gemeen- pele retorische of demagogische truc. Een soundbite, maar dat is schap als zodanig. Zij staan bovendien in oppositie tot andere het niet. De techniek van het framen gaat terug tot de essentie elementen (bijvoorbeeld de vervreemde linkse elite en de van politiek, en in het bijzonder dat van het politiek populisme. moslimmigranten of de uitkeringstrekkers en profiteurs), die Laat me dat uitleggen. worden uitgesloten van politieke legitimiteit. Een illustratie van deze frontendynamiek binnen het Nederlandse populisme is de populisme is framing ‘Twee Nederlanden’-toespraak van Geert Wilders bij de bespre- Er valt veel voor te zeggen om het populisme eigenlijk als een king van de Algemene Begrotingen van 2009: “Het rijk van bijzondere vorm van framing te zien. Waar de meeste onder- Balkenende is een koninkrijk van twee Nederlanden. [...] Aan zoekers van populisme zich namelijk wel in kunnen vinden de ene kant onze elite, met haar zogenaamde idealen. Van een is dat het populisme een politiek behelst die zich beroept multiculturele samenleving, de megahoge belastingen, van de op het volk en zich keert tegen het establishment, waarbij waanzinnige klimaathysterie, van de onstuitbare islamisering, het volk veelal in tegenstelling tot een volksvreemd element van de Brusselse superstaat en de zinloze ontwikkelingshulp wordt gedefinieerd. Het gevolg is dat er onder het populisme [...] Het is de linkse grachtengordel en zijn kleffe vriendjes. Het een reframing plaats vindt van de identiteit van de politieke andere Nederland, mijn Nederland, bestaat uit de mensen die gemeenschap. de rekening moeten betalen. Letterlijk en figuurlijk.D ie beroofd de meest overtuigende uitwerking van dit argument vin- en bedreigd worden. Die zuchten onder de overlast van de den we bij de politiek filosoof Ernesto Laclau. Hij stelt dat met straatterroristen, die zuchten onder de hoge belastingen en het zogeheten ‘volk’ bij het populisme altijd iets bijzonders aan verlangen naar een sociaal Nederland. Het zijn de mensen die de hand is. Het staat namelijk nooit gelijk aan de gehele politie- ons land hebben opgebouwd.” ke gemeenschap, er worden altijd groepen van uitgesloten, om te beginnen natuurlijk het establishment. Juist in het opsplitsen Wat we uit een lezing van het werk van Ernesto Laclau kun- van de politieke gemeenschap in verschillende delen schuilt de nen concluderen is dat populisme niet zozeer draait om het essentie van het populisme, stelt Laclau in zijn boek On Populist gehoor geven aan de volkswil, die is namelijk grotendeels Reason (2005): “Een institutioneel discours probeert de grenzen virtueel. Het gaat er eerder om deze van een nieuwe invulling van de discursieve formatie overeen te laten komen met de te voorzien, ofwel het framen van het volk en de volkswil, ten grenzen van de gemeenschap. [...] Het tegenovergestelde vindt eerste door negatieve identificatie, het uitsluiten van groepen plaats in het geval van populisme: een front splijt de samenle- uit de gemeenschap, het zogeheten constitutive outside. Het volk ving in twee kampen. Het ‘volk’, in dit geval, is minder dan de vormt zich door de diskwalificatie van bepaalde groepen, door optelsom van de leden van de gemeenschap: het is een deel- te bepalen wat het niet is. Het zich afzetten tegen de liberal elite component dat er niettemin naar streeft om gezien te worden of de ‘vervreemde grachtengordelelite’ en de Ander – de vijand, als de enige legitieme totaliteit.” in ons geval meestal de moslim(terrorist) of de migrant – ver- Laten we een voorbeeld nemen. In de Amerikaanse ver- schaft een identiteit aan een anders vormloos en zeer hetero- kiezingen van 2008 waren we getuige van twee verschillende geen electoraat dat in positieve zin geen duidelijke ideologie manieren om zich op het volk te beroepen. Een voorbeeld of beleidsvoorkeur deelt. Daarnaast draait de symboolpolitiek van een institutioneel discours was de campagne van Barack van het populisme in positieve zin om de toe-eigening en poli- Obama. Hij appelleerde in zijn speeches aan de gehele Ameri- tisering van culturele symbolen die dit begrensde frame van kaanse bevolking, met de American Dream als verenigend sym- ‘het volk’ zouden kunnen uitdrukken. Denk aan het politisering bool. Op zijn website waren stickers te verkrijgen: ‘Latino’s voor van de Boston Tea Party om de essentie van Amerika terug te Obama’, ‘homo’s voor Obama’, ‘hondeneigenaren voor Obama’, brengen tot een antibelasting en anti-overheid sentiment. ‘labour voor Obama’, ‘boeren voor Obama’, je kan het zo gek niet Of aan Henk en Ingrid als de kwintessens van de Nederlandse bedenken of er was wel een sticker of Facebook-groep van te identiteit. vinden. Aan de andere kant van het politieke spectrum beriepen Framing heeft in dit proces van het definiëren van volk en de Republikeinen John McCain en Sarah Palin zich ook op het volksvijanden ook een dieper gaande en langer doorwerkende Amerikaanse volk, maar op een radicaal andere wijze. Zij spra- rol dan die van de simpele soundbite. Denk bijvoorbeeld aan ken over The Real America (vergelijkbare concepten zijn Small hoe het hele debat over immigratie en integratie door Wil- Town America, the Heartland, the Silent Majority) dat werd afgezet ders geframed wordt. Door eindeloze polemieken (Van Gogh, tegen het onechte Amerika, dat van de liberal elite. Hetzelfde Gouda) en met behulp van het frame ‘straatterroristen’ is Wil- discours vinden we terug bij de Tea Party beweging. Hier zien ders in staat gebleken om problemen met criminaliteit onder we de populistische logica, waarbij een deelcomponent – het migrantenjongeren te herleiden tot de non-inpasbaarheid van pure, onbezoedelde rurale of suburbane Amerika – een symbool de achterlijke islam in het verlichte Westen. Terwijl bestaand wordt dat als plaatsvervanger dient voor Amerika als geheel. sociologisch onderzoek bijna unaniem het criminaliteitspro- De logische conclusie van dit type discours is dat bepaalde bleem onder migrantenjongeren beschrijft als voortkomend uit delen van de gemeenschap uitgesloten worden van het ‘volk’ en stedelijke sociaaleconomische marginaliteit (zo blijken streng daarmee van politieke legitimiteit. religieuze jongeren bijvoorbeeld minder crimineel), blijven Wil- de Helliπ∆ de

6 creatief met taal herfst @º⁄⁄ herfst

ders en nieuwrechts het voortdurend verbinden met de cultu- elite en een conservatief volk, verder bevestigd. rele en religieuze achtergrond van het land van oorsprong. de accommodatiebenadering probeert daarentegen een deel van de populistische stem terug te winnen door het de falende oppositie belang van bepaalde populistische issues te erkennen. Deze De reactie tegen de politiek van het rechtspopulisme neemt praktijk van accommodatie komt over het algemeen voort uit grofweg twee vormen aan: een van regelrechte oppositie en de visie dat de populistische oplossingen voor sociale proble- een van accommodatie. Beide vormen zijn even problematisch. men extreem, onwenselijk en onrealistisch zijn, maar dat de De oppositionele benadering veroordeelt over het algemeen sociale problemen wel degelijk bestaan. Het probeert dus het het populisme als zodanig. Het veroordeelt de irrationaliteit van populisme de wind uit de zeilen te nemen door de populistische de populistische politiek, haar demagogische simplificaties en oplossingen te vervangen door meer gematigde en realisti- haar xenofobe attitudes, die gecontrasteerd worden met een sche. Daarbij wordt echter de framing van problemen door het geïnformeerde, genuanceerde, rationele en kosmopolitische rechtspopulisme kritiekloos overgenomen (denk aan de PvdA). vorm van politiek. Op zijn best creëert deze benadering onge- Zo wordt bijvoorbeeld een culturalistische framing van integra- wild een scheiding tussen het gecultiveerde en hoogopgeleide tie geaccepteerd, terwijl men de sociaaleconomische aspecten electoraat, die zogezegd voor de rationele en complexe visie (onderwijs, arbeidsmarkt) negeert, die in een links frame van op de samenleving stemmen, en de lageropgeleiden die hun emancipatie zouden kunnen passen. Deze tweede benadering stem uitbrengen op het simplistische populistische alternatief. probeert de populistische beeldvorming over de vervreemde In het slechtste geval creëert het deze scheiding zelfs expliciet linkse elite en het rechtse volk tegen te gaan, maar het neemt en doelbewust (een fout die helaas vaak gemaakt wordt bij daarbij de framing van sociale problemen van het rechtspopu- zowel GroenLinks als D66): zo wordt het populistische ressen- lisme over, war ervoor zorgt dat links vast komt te zitten in de timent van onderop geconfronteerd met eliteressentiment van rechtse agenda. bovenaf. Deze oppositionele respons is problematisch omdat deze twee benaderingen zorgen nog voor een bijkomend het de retoriek van het rechts populisme dan wel probeert te probleem, omdat ze niet alleen verschillend zijn, maar ook nog bestrijden, maar tegelijkertijd de populistische framing van het eens in tegenstelling staan tot elkaar. De oppositionele benade- politieke landschap als verdeeld tussen een vervreemde linkse ring vervreemdt de lagere inkomens en de lageropgeleiden van

survival of the fittest de Helliπ∆ de

7 herfst @º⁄⁄ herfst

links, terwijl hun participatie een inherent deel zou moeten uit- Bij de beelden: maken van iedere vorm van emancipatoire politiek. De accom- • Willem Drees, liggend in de duinen, mijmerend na gedane modatiebenadering geeft op essentiële punten toe te aan het arbeid. Een postzegelontwerp van Jan van Toorn uit 1986 dat door populisme. Deze breuk binnen links maakt het schier onmoge- de PTT en de minister werd afgekeurd, omdat het geen pas gaf lijk om op een andere dan een defensieve manier te reageren in om een staatsman op deze wijze af te beelden. het huidige politieke debat. Het enige juiste antwoord is om op • 28-10-2010: Rutte, Verhagen en ­Wilders hebben hun akkoord. alle terreinen de frames van het rechtspopulisme te bestrijden, en net zo goed hoger als lageropgeleiden daarvan te overtui- • Drie actievoerders tegen de bezuinigingen op gehandicapten- gen. De strijd om het framen is begonnen. Het is tijd om onze zorg doen mee aan een oorlogsherdenking van Canadese militai- woorden terug te veroveren. ren. De actiegroep ‘Terug naar de bossen’ laat van zich horen met = diverse mediagenieke protesten. Zo organiseerden ze onlangs ook een survivalweekend met Kamerleden. Een uitgebreide versie van dit artikel verschijnt tegelijkertijd met deze Helling Tot de jaren zeventig werden mensen met een beperking in onder de titel ‘Populist Realism. Vox Populi and the Postpolitical’ in Erica door de kerk gefinancierde instellingen gehuisvest. Toen kwamen Meijers (ed.) (2011): Populism in Europe, Brussels/Vienna, Planet Verlag, 117-132. er succesvolle acties van gehandicapten die niet langer in de bos- Zie p. 39. sen weggestopt wilden worden. Zie: www.terugnaardebossen.nl Bronnen • Zoek bij Youtube op ‘Terug naar de bossen’, en je vindt o.a. Bruijn, H. de (2010): Geert Wilders in debat: over de framing en reframing van een het verhaal van Jan Dick Bruijne. Achtien jaar geleden brak hij zijn politieke boodschap. Amsterdam: Uitgeverij Boom nek. Dankzij intensieve ondersteuning kan hij zich redden. ‘Mag Kuitenbrouwer, J. (2010): De woorden van Wilders en hoe ze werken. Amsterdam: ik alleen volwaardig mee doen als er geld over is?’, vraagt hij zich De Bezige Bij af. Als hij binnenkort dagelijks een luier krijgt omdat er niemand Lakoff, G. (2004):Don’t think of an Elephant. Vermont: Chelsea Green Publishing. is om hem op de wc te helpen, maakt hij liever een eind aan zijn Laclau, E. (2005): On Populist Reason. London: Verso. leven. http://www.doorbraak.eu/?p=4158 survival of the fittest de Helliπ∆ de

8 Tofik@º⁄⁄ herfst Dibi“Politiek is ook een trukendoos”

foto: peter valckx interview - door Erica Meijers de Helliπ∆ de

9 Tofik Dibi“Politiek is ook een trukendoos” @º⁄⁄ herfst Wanneer je het Haagse politieke frames overal; iedereen leeft met metaforen en Dan ga ik toch twijfelen of er met de waarden bedrijf langs de meetlat van George symbolen. Een frame is een diepliggende struc- werkelijk niets aan de hand is en of het alleen tuur van waarden en identiteiten. En door een om het jasje gaat. Lakoff legt, blijkt al gauw dat de bepaalde term te gebruiken activeer je zo’n “Nee, het gaat niet alleen om de presentatie. praktijk een stuk weerbarstiger is onderliggend denkkader. Je moet de waarden zelf voelen. Woorden “Dat is inderdaad de theorie, maar in de als kaalslag, afbraak en kaasschaaf vind ik zo dan de ­theorie. Een gesprek over praktijk van de Tweede Kamer betekent het overdreven: we zijn hier niet in een Derde GroenLinkse ­waarden, het gevoel doorgaans simpelweg: hoe verkoop ik mijn Wereld land.” boodschap het best en hoe ga ik er met een Vind je het dan ook overdreven dat er in die erbij en de ­zoektocht naar woorden. gestrekt been in bij mijn tegenstander.” ­termen wordt gesproken over bezuinigingen in Is politiek dan niet de strijd over de definitie de cultuursector? van de werkelijkheid? “Nee, ik vind het heel ingrijpend om een “Het is allemaal perceptie. Zo wordt er nu kwart van het budget te bezuinigen. Maar GroenLinks Tweede Kamerlid Tofik Dibi: gesproken over de strijd tegen factfree poli- ik zoek naar andere manieren om het te “Sinds de PVV in de Kamer is, is framing een tics – dat is de tegenbeweging tegen framing zeggen dan meteen neoliberale afbraak of hype in Den-Haag: je moet Lakoff gelezen en spinning, een poging om het rationele kaalslag. Jos van der Lans en Ascher zeiden: hebben, anders tel je niet mee. Framing is betoog in ere te herstellen.” pas op dat je in je weerstand tegen de bezui- heel beeldend vertellen wat je ergens van nigingen de bestaande instituties niet gaat vindt, het onderwerp inkaderen. De PVV Ga je dan niet dwars in tegen inzichten van verdedigen. Dat vond ik erg goed, want als is er heel bedreven in: woorden als massa- Lakoff en anderen die zeggen dat mensen er iets is wat wij als politici moeten doen immigratie, islamisering en linkse elite heeft helemaal niet op grond van feiten en rationele dan is het wel de gevestigde orde constant bijna iedereen in Den Haag overgenomen. argumenten beslissen, maar juist op grond van scherp houden. Dat hervormingsgezinde, Hoe vaak heb ik mezelf niet betrapt op het emoties en identiteiten? vernieuwende, dat altijd bij ons hoorde, dat gebruiken van de term importbruid! En dat “Ik denk dat het een illusie is om te denken mis ik wel echt. Die waarden moeten weer moet je dus nooit doen, want dan neem je dat mensen alleen maar kleine, domme opnieuw gevoed worden.” het frame van een ander over. GroenLinks boodschappen willen horen. Mensen willen hoort bij de partijen die het traagst reage- uitgedaagd worden. Als je de feiten maar Lakoff zegt dat de conservatieven in Amerika ren op deze nieuwe mode. Wij zijn van het pakkend verkoopt, dan willen mensen ook zo succesvol zijn omdat ze decennia lang ‘enerzijds, anderzijds’: ‘Voorzitter, ik heb luisteren naar de nuance. Ik ben het dus ­hebben geïnvesteerd in denktanks en in het drie punten…’ – terwijl je dus in een scherp eens met het protest tegen factfree politics, ideologische debat. Doet GroenLinks daar niet beeld je punt moet maken. Dat zie je bij de maar je moet je boodschap zo aankleden dat veel te weinig aan? PVV ook: hoe vaker iets wordt gebruikt, hoe hij ook aankomt. Maar het is waar: het is stil “Ja. Ik heb niet het gevoel dat er een perma- meer je het serieus gaat nemen.” aan de overkant; de begeestering zit niet bij nente denktank is die de hartslag van de links, maar bij de populisten.” samenleving volgt en inspeelt op nieuwe George Lakoff zegt: frames zijn mentale ontwikkelingen. We gaan pas denken als er ­structuren die ons wereldbeeld vormgeven. Is Stort links zich op het framen bij een gebrek verkiezingen aankomen. Dat is echt anders framing een nieuw woord voor misleiding? aan een eigen verhaal? dan bijvoorbeeld de SP en de PVV. Daar zie “Soms. Ik weet niet of je het propaganda mag “De vraag is vooral: hoe verbind ik mijn ver- je wel constant de poging te ontdekken wat noemen, maar dat is het wel een beetje. Als haal weer met de huidige tijdgeest. Iedereen er onder de oppervlakte leeft en daar poli- je massa-immigratie zegt, wek je de indruk is op zoek naar woorden. Er is niets mis met tiek mee te maken. We hebben best een dat er grote stromen binnenkomen, terwijl de waarden van links, maar het probleem is consistente visie op veel zaken, maar heel dat helemaal niet zo is en dat weet de PVV hoe je ze verpakt. Woorden als ‘solidariteit’ veel daarvan is gemeengoed geworden. Je ook.” en ‘kwetsbare mensen’ kan ik niet meer aan- moet je boodschap dus verversen: wat zijn horen.” Gaat framing om het zelf toepassen van nu de nieuwe uitdagingen? Ik bedoel, groen ­populistische methodes? Welke waarden zijn het dan die nog overeind is allang niet meer van ons.” “Ja. Je wekt met een bepaald woord een staan? Is dat wel zo helder? Waarom eigenlijk niet? gevoel en een sfeer op, zonder dat het “Ja. Van groene politiek tot… ik heb er niet “Ja, dat is een goede vraag. Misschien clai- overeen komt met de werkelijkheid. Het echt woorden voor, maar het gaat om ver- men we het niet genoeg. En dat heeft ook is allemaal onderdeel van dezelfde cultuur, heffing via onderwijs, duurzaamheid. Wij met framing te maken. Als mensen aan ons dezelfde tendens in de politiek dat je sim- gebruiken nog steeds woorden die ik heel denken, denken ze vaak aan klein groen, en pele, hapklare brokken moet produceren ouderwets vind, zoals solidariteit, duurzaam- niet aan groot groen. Dan denken ze aan ter- voor consumptie van de massa. Als ik een heid, participatie.” rasverwarming en dat ze geen vlees mogen inbreng moet schrijven voor in de Kamer, Als je er geen woorden meer voor hebt, dan eten en geen auto mogen rijden. Niet dat we dan weet ik dat ik een paar zinnen moet heb- weet je toch niet meer waar het naar verwijst? Nederland een eigen energievoorziening wil- ben die journalisten zo over kunnen nemen. Dan is het toch alleen nog een gevoel? len geven, onafhankelijk van de wereld. Dat Je moet opvallen, en daarna kun je dan de “Ja, het is een gevoel. En het gevoel is in de vind ik soms wel frustrerend.” nuance kwijt in vervolggesprekken met de war. Daardoor kan je de woorden niet snel media.” Komt dat niet ook doordat de frames, de waar- pakken. Die nieuwe woorden heb ik nog denstelsels van GroenLinks, met elkaar botsen? Als ik George Lakoff goed begrijp, dan vat niet.” “Ja, en daar hebben we nooit over gesproken. hij framing anders op. Volgens hem bestaan de Helliπ∆ de

10 Tofik Dibi herfst @º⁄⁄ herfst

Je merkt dat soms ook in de fractie. Er is een noemen. Dat was wel heel hard, want het school die echt vrijzinnig is en een die echt sloeg ook terug op partij- en fractiegenoten groen is, in moralistische zin: wij weten wat die tegen waren, zoals Ineke van Gent, en de burgers moeten doen.” mensen die twijfelden, zoals ik. Het was dus een gevaarlijk frame, maar het werkte wel in De Duitse Groenen hebben alles op het groene het debat. Want Cohen en Roemer kwamen frame gegooid, zou dat hier ook werken? daardoor wel in de cynische hoek terecht.” “Nee, ik denk het niet. De vrijzinnige kant hoort heel erg bij onze geschiedenis en Ik herinner me vooral ook de andere kant: wij cultuur. In Duitsland was het frame van zijn mensen die nog idealistisch zijn en ergens vrede en rechtvaardigheid heel dominant. in geloven en die ons inzetten voor de mensen Wij hebben ook wel die geschiedenis met daar. Dat is ook gevaarlijk, want voor je het de Tweede Wereldoorlog, maar bij ons weet word je als naïef weggezet. werkt elke vergelijking met de Tweede “We werden inderdaad als naïef bestempeld, Wereldoorlog averechts.” waardoor het leek alsof we irreële eisen stelden. Het was dubbel. Framing is ook Intussen is die periode voor heel veel linkse slecht voor een echte inhoudelijke discus- mensen nog steeds een belangrijke bron. In de sie. Als je het namelijk maar mooi inpakt, oorlogsjaren leerden mensen hoe vernietigend gaan mensen al snel mee. Het is strategisch discriminatie en racisme is. heel slim: je krijgt mensen gevoelsmatig “Je kunt ook zeggen: de nieuwe generatie wel mee, maar niet per se inhoudelijk. Ook heeft dat niet. En wil je ze dan die geschiede- ik straalde in de zaaltjes die ik bezocht uit nis meegeven of wil je nieuwe waarden cre- dat we verantwoordelijkheid wilde nemen. ëren? Ik merk dat ik meer op zoek ben naar Daardoor kreeg ik mensen mee die eigenlijk dat laatste. Ik beweeg me sowieso in de poli- tegen waren. Dat is mooi, maar het voelde tiek op basis van wat ik hoor en voel.” soms ook ongemakkelijk. Je houdt toch ook Welke frames kan je nu inzetten tegen het het gevoel dat het een truc is. Politiek is ook populisme? Een tijdje geleden noemde je de PVV deels een trukendoos die je gebruikt om je plucheplakkers. verhaal over te brengen.” “Volgens mij heeft het wel gewerkt. Volgens Lakoff ziet framing als bewustwording, sommigen mag dat niet, omdat je een ­definitie en presentatie in een. Als je dat pro- woord gebruikt dat de PVV zelf heeft ces op gang weet te brengen bij mensen, dan bedacht. Maar ik denk dat je soms een frame ­verander je echt iets. Maar in de praktijk van ook kunt herdefiniëren. Ik heb dus gezegd de politiek werkt het dus vaak niet zo? dat er een extreme make-over heeft plaatsge- “Nee, je kunt ook lege dozen verpakken. Het vonden en dat de PVV van antiplucheplak- is vaak gebakken lucht, die wel geconsu- kers zelf plucheplakkers zijn geworden. meerd wordt. Ik probeer standpunten aan Je zegt dan niets over je eigen waarden. waarden te koppelen, zoals open samen­ “Nee, behalve dat je duidelijk maakt dat je leving, rechtstaat, vrijzinnigheid, rechtvaar- ook tegen plucheplakkers en regenten bent.” digheid. Maar er zit nog niet één gedachte achter.” Maar hoe geloofwaardig is dat, want je bent zelf ook deel van hetzelfde systeem. Het Kortom, wat staat GroenLinks te doen? gevaar is dus dat het op jezelf terugslaat: alle “Een grote discussie in de partij over de vraag ­parlementariërs zijn plucheplakkers. wat onze waarden zijn. En dan alle onder- “Ja, maar het was gewoon een experiment. delen van de partij stimuleren om daar elke Wil je hier goed in worden dan moet je de dag werk van te maken en het steeds te her- ruimte nemen om te oefenen. Ik weet dat halen.” het niet perfect was. Het deed ze wel pijn. = Ze gingen erop reageren en ze namen het zelf in hun mond. Maar inderdaad, het was hun frame. Maar het gaat steeds beter. Ik merk dat ik in steeds meer debatten woor- den vind om een minister te framen en klem te zetten.” Heeft de fractie bij de discussie rondom Kunduz ook bewust nagedacht over framen? “Ja. We hebben er bewust voor gekozen om de mensen die niet meer geloven dat je iets kan betekenen in Afghanistan cynisch te Foroutanian

de Helliπ∆ de Farhad

11 herfst @º⁄⁄ herfst Beeld:

autonoom is, mag stemmen: elke achttien- een vals frame om de democratie. Een grote jarige is zelfstandig, kan dus eigen keuzes groep Hardwerkende Nederlanders wordt met maken en mag dus meebeslissen over het par- de fictie van redelijkheid het stemrecht onthou- lement. Erg eerlijk. Of niet? Want wanneer ben den, namelijk: kinderen. je precies autonoom? er is geen basis om baby’s, kleuters, kinde- er was een tijd dat vrouwen, arbeiders en ren en pubers niet te laten meestemmen voor dat soort mensen het niet waren. Te dom of te de Tweede Kamer. Zelfstandigheid is een fic- arm om zelf iets te kunnen vinden, vond men. tief criterium, verstandelijk redeneren kunnen Redelijkheid, wie is er tégen? Niemand. Ze roken ook vaak gek, arbeiders. Dus geen ze gemiddeld even goed als de huidige groep Redelijkheid is wat George Lakoff, Amerikaans stemrecht, logisch. Dom of arm zijn inmiddels kiezers, en wie wel eens een kind ontmoet linguïst en intellectueel baas van het ‘framen’, geen argumenten meer, het is discriminerend. heeft weet dat ze ook eigen meningen heb- een diep frame noemt: we zien niet dat met Maar hoe autonoom zijn jongeren die bij hun ben. Wat zegt u – stemmen kinderen wat hun het woord een maatschappijopvatting mee- ouders wonen of jongeren die geld van de over- ouders stemmen? Kijk naar je eigen. Maken ze reist. Toch zijn minderheden altijd de dupe heid krijgen? Of, nou we het er toch over heb- geen rationele keuze? Gooi dan ook de stem- geweest van het frame van redelijkheid en rati- ben, ouderen die bij hun kinderen wonen of kaart van alle PVV’ers die vanwege hun AOW onaliteit en autonomie dat om ons begrip van ouderen die eigenlijk al een tijdje danig het bos op Wilders stemmen in de prullenbak. En die democratie hangt. Heb je macht, dan mag je in zijn? van pacifistische GroenLinksers. Belangrijker is zeggen wie er verstandig is. Heel vaak blijkt Het kan niet anders of ze doen allemaal dat een paar miljoen kinderstemmen de enige dat er toe te leiden dat machtige mensen ver- maar wat in het stemhokje, ze klooien maar manier zijn om een einde maken aan de domi- standig heten en onmachtige mensen dom. wat aan met dat potlood, ze KarelAppelen. nantie van pensioen- en bejaardenproblema- Bij het woord belasting is het duidelijk Net als trouwens mensen die op een lijsttrek- tiek in Den Haag. Het onderwijs en de leefom- dat er iets fout zit: belasting. Maar het is zo ker stemmen die al dood is, mensen die op geving zullen bloeien. gegroeid dat burgers iets moeten afdragen de dolfijnenpartij stemmen en mensen die Let op, hier staat niet: verlaag de stemge- aan machthebbers. Vroeger om de hofhouding ondanks de vijfhonderdmiljoen opschriften in rechtigde leeftijd naar zestien. Of veertien. Dat te onderhouden. Dat was een last. Inmiddels dertig talen dat je met een ROOD POTLOOD is een variant van willekeur. Dat is slap. Dat is hebben we vooral profijt van belasting. Maar moet stemmen, een balpen uit hun zak trek- D66. Democratie is niet redelijk. De neurologie ‘bijdrage om goede asfaltwegen, weinig inbre- ken en een hokje blauw maken. (Die drie cate- zegt het ook: kiezers volgen hun emoties. Men- kers en goedkope scholen te hebben’ klinkt gorieën tellen op tot miljoenen Nederlanders, sen doen maar wat, democratie is bij de bees- niet. We weten dat het een verkeerd frame is sorry.) ten af. Schud het frame af. Wie kan kleuren en antibelasting partijen maken er dankbaar kortom zelfstandigheid noch rationali- mag stemmen. gebruik van, maar heel erg vinden we het niet. teit, maar wel het vermogen tot kleuren blijkt = Bij democratie zien we het niet meer. Wie onderscheidend voor het stemrecht. Er hangt

AanklooienMenno Hurenkamp uit Moskou Marin Terpstra docent Sociale en Politieke Wijsbegeerte aan de Radboud Universiteit Nijmegen. de Helliπ∆ de

12 herfst @º⁄⁄ herfst Ritueel slachtHeten als politiek-religieus probleem elfde gebod Godsdienstvrijheid of dieren- Achter de ogenschijnlijke tegenstel- gangbare verhaal, is zijn eigen meester ling tussen godsdienstig ritueel en seculiere en stelt zichzelf de wet. Hij of zij is auto- rechten? Debat en besluit­ technische procedure, gaat een strijd schuil noom, niet langer onderworpen aan trans- die veeleer als voortzetting van de vroeg- cendente autoriteiten (heteronomie). Dat vorming rond het ritueel slach- moderne godsdiensttwisten met andere betekent ook dat de omringende wereld middelen moet worden geduid. Het zal aan zijn of haar voeten ligt, klaar voor ten in het voorjaar van 2011 mij tot het besluit nopen dat er een stevig waarneming en gebruik. Niets staat de debat in Nederland nodig is over de vraag mens als heerser over de natuur meer in leken over dit dilemma te gaan. of het niet tijd wordt om definitief politiek de weg – met uitzondering van zijn eigen modern te worden. Wat is de aanloop tot wensen en gevoelens. De natuur is er voor Wie de ­vooronderstellingen de kwestie? de mens. De mens hoeft zich niet te ver- Mensen doden dieren, soms vanwege antwoorden aan een schepper van deze van de debattanten nader het plezier van de jacht of de vangst, door- natuur. De ‘radicale Verlichtingsdenker’ gaans om het vlees op te eten. De mens die Spinoza kon daarom in zijn Ethica schrijven onderzoekt, ontwaart andere een huiver ervaart bij het doden van een dat de natuur van het dier geheel vreemd levend wezen, maar toch vlees wil eten, is aan de natuur van de mens. En omdat kaders die veel onthullen omgeeft de slacht van het dier met regels. de mens aldus niets met het dier gemeen De aard van die regels kunnen verschil- heeft, kan hij of zij het dier zoals het hem over de geestestoestand van len, afhankelijk van de schroom die men- goed dunkt gebruiken. Alleen mensen sen ervaren bij het doden van een dier. Het kunnen elkaar recht doen omdat zij iets ­Nederland. maakt verschil of men het leven zelf als hei- gemeenschappelijks hebben en dus mede lig ziet (dat wil zeggen als een goddelijke lijden als een ander lijdt. Het lijden van een gave), en de levensnoodzakelijke schen- dier raakt de mens niet, aldus de als godde- ding alleen toestaat binnen strikte grenzen, loze filosoof bewierookteS pinoza. of dat men quasi-humanistisch het dier als Zo radicaal ‘atheïstisch’ is men tegen- een soort mens ziet die ook recht heeft op woordig niet, blijkens de zorg om de natuur een dierwaardig leven. Inmiddels lijken alle en vooral voor de rechten van natuurlijke meningen vanuit één punt te vertrekken: wezens. Getuige de publieke discussie over dierenleed bij de slacht moet worden voor- het rituele slachten is de ‘geseculariseerde’ komen. medemens wat dit betreft nog Room- iets heel anders dan het doden van ser dan de paus, dat wil zeggen nog meer een dier door mensenhand is de industri- bezorgd om het recht op een lijdenloos ële slachting, waaraan elke schroom of hui- leven van dieren dan ‘godsdienstige’ men- ver ontbreekt aangezien het dier slechts sen (in het bijzonder joden en moslims). grondstof is voor een product. De kille Het oordeel luidt dat de barbaarse manier moordmachinerie wordt in toom gehou- om dieren te slachten die de laatstgenoem- den door de oorspronkelijke huiver te den erop nahouden ‘uit de tijd’ is en niet vertalen in een instrument dat doodt zon- thuis hoort in een beschaafde samenleving. der noemenswaardig lijden. Voor de indu- De rechten van dieren blijken de voorrang strie is de toepassing van dit middel slechts te hebben boven de rechten van mensen een element in een kosten-baten-analyse, in het bepalen van hun omgang met dieren. maar geen intrinsieke maatstaf. Die kan De vraag is dan: aan welke transcendente alleen van buiten komen, van godsdien- wet gehoorzaamt men wanneer men in stige of wereldlijke wetgevers. In plaats van naam van dieren recht spreekt over men- als regelgevers gezamenlijk op te trekken sen? Wie even verder kijkt dan de gesecu- tegen het industriële nihilisme, vindt men lariseerde neus lang is, ziet dat het hier in het blijkbaar nodig een strijd te voeren feite om een godsdiensttwist gaat en niet over de vraag of een ‘humanistische’ of een om een strijd tussen ongelovigen en gelovi- ‘godsdienstige’ huiver voor het slachten van gen – een gevecht om de vraag welke trans- dieren de voorrang verdient. cendente, heteronome instantie de boven- Wellicht is een duidelijke aanwijzing toon moet voeren. Aan de ene kant staan voor wat er van de godsdienstige dimen- dan de ‘goddelijke wetten’ die voorschrij- sie van de samenleving geworden is, de ven hoe mensen hebben om te gaan met verhouding van mensen tot de ons omrin- wat hen door God gegeven is: dieren om gende natuur – en dan vooral de levende zich te voeden. Deze regels herinneren de natuur. De mens die volledig van God en mens aan zijn schuld: het inbreuk maken op Zijn Schepping is losgeraakt, zo luidt het de goddelijke schepping (door een dier te de Helliπ∆ de

13 Het elfde gebod @º⁄⁄ herfst doden) en het feit dat hij voedsel ontvangt lige slachten op industriële wijze onbekom- kan niet gezegd worden – zoals gedurende van de goddelijke Schepper. Aan de andere merd door. het hele publieke debat is gebeurd – dat het kant staat een ‘natuur’ die eerbied ver- Maar nogmaals: waar komt deze wet gaat om een strijd tussen dierenrechten en dient, die men niet als een ding mag behan- vandaan? Wie of wat stelt de mens een godsdienstvrijheid. Het gaat, zoals gezegd, delen en gebruiken. Natuurlijke wezens grens in zijn omgang met natuurlijke om een godsdiensttwist met het dierenleed zijn voor een deel als mensen: ze ondervin- wezens? En waarom is het alleen deze bij de slacht als inzet. Er staan twee par- den lust en pijn. Volgens de hedonistische grens (pijnloos doden) en niet een andere tijen tegenover elkaar die beide een beroep moraal van de moderne mens, nu gepro- grens (ritueel of helemaal niet slachten)? doen op een transcendente gebiedende jecteerd op de levende natuur, mag men Een wat meer cynisch ingestelde waarne- instantie (de aanspraken van God en van het dier niet nodeloos pijn of leed bezor- mer zal deze vragen belachelijk vinden. Er dieren). gen. Het afslachten van dieren is voor de is helemaal geen ‘hogere’ wet in de god- meeste mensen – vegetariërs en veganisten deloze mensenwereld van vandaag de dag. Machtsaanspraken dus uitgezonderd – geen punt. Hier preva- Een meerderheid legt een minderheid haar De moderne staat had als inzet de leert de eigen wens om vlees te eten boven wil op, omdat ze toevallig een broertje godsdiensttwisten te boven te komen door de dierlijke wens nog een paar jaartjes lan- dood heeft aan al dat achterhaalde, religi- het privatiseren van alle transcendente ger in de wei te mogen grazen. Het punt is, euze gedoe. Ze hoeven zich ook helemaal autoriteiten. Deze autoriteiten worden tot zo lijkt het, hoe men slacht. niet te verantwoorden, want ze hebben symbolen waarnaar mensen kunnen ver- de macht. En bovendien hebben ze gelijk, wijzen, maar die niet meer als grond kun- Achterlijke gelovigen want wat de meerderheid vindt is vanzelf- nen dienen voor machtsaanspraken. Men- Moeten wij onszelf op de borst klop- sprekend. Niettemin: er was een publiek sen hebben alleen nog maar meningen en pen vanwege de geweldige verworvenheid debat en er zijn daarin argumenten voor en belangen. Botsingen tussen meningen en dat we nu levende wezens kunnen doden tegen uitgewisseld. We hoeven deze dis- belangen worden beslecht door algemene zonder dat ze hoeven te lijden? Dit twijfel- cussie niet als een dekmantel te zien die rechtsregels en de toepassing daarvan achtige triomfalisme klinkt door in de min- het brute machtsvertoon moet verhul- door onafhankelijke rechters. De prijs voor achting voor godsdienstige slachtrituelen len. Dat debat berust op vooronderstel- deze depolitisering van hogere wetten – wat die in dit opzicht technisch tekortschieten. lingen die men voor waar moet aannemen, hetzelfde is als de monopolisering van wet- De rituele slachters moeten zich voort- wil men zichzelf als discussiant nog serieus geving en rechtspraak door één publieke aan bedienen van de moderne technieken nemen. Een geseculariseerde samenleving, macht – is uiteraard dat geen enkele trans- om te doden zonder lijden. Het verschil zo zegt men vaak, kan religieuze argumen- cendente autoriteit meer erkend kan wor- is overigens ongeveer één minuut dieren- ten niet toestaan. Het punt dat ik in de aan- den, behalve in de vorm van belangenbe- leed, als we tenminste uitgaan van de opti- hef maakte, is evenwel dat de argumenta- hartiging. Mensen hebben het recht hun mistische schatting dat de gebruikte verdo- tie van de voorstanders van een verbod op belang als gelovige te verdedigen in over- vingstechnieken altijd goed werken. Maar ritueel slachten wel degelijk een politiek- eenstemming met de bestaande rechts- de oogkleppen van het optimisme horen religieus aspect heeft. Er gonst een elfde orde. Evenzo hebben mensen het recht om bij dit soort vooruitgangsgeloof. Techniek gebod door de lucht, waarvan de ‘achter- voor de belangen van dieren, van de natuur, in plaats van menselijke verantwoordelijk- lijke’ openbaringsgodsdiensten nog geen of van allerlei ideële waarden op te komen. heid: dat is de eigenlijke boodschap van de weet hadden en hebben, te weten: “Gij zult Maar niemand heeft het recht zich met Kamermeerderheid. Het rituele slachten is dieren geen nodeloos leed bezorgen wan- uitsluiting van anderen uit te roepen tot uitdrukking van het besef van de mens dat neer u ze voor eigen consumptie afslacht!”. bemiddelaar tussen bijvoorbeeld de dieren- hij verantwoordelijkheid neemt voor het Misschien heb ik een discussiebijdrage wereld en de mensenwereld, net zo min als doden van dieren en beseft dat hij daarmee over het hoofd gezien, maar ik ben ner- tot bemiddelaar tussen God en de mensen. de natuurlijke orde schendt. In de discus- gens enige reflectie tegengekomen waarin En hier wringt de schoen. sie viel echter al op dat ook deze traditio- dit gebod (of verbod) wordt onderbouwd, nu heeft in Nederland deze moderne nele achtergrond van het ritueel verdwe- of waarin aannemelijk wordt gemaakt hoe staat nooit echt wortel geschoten. Lange nen is, en de slachters zelf beargumenteren een dergelijk gebod te verenigen is met tijd heeft de Hervormde Kerk in het gods- dat hun techniek eigenlijk superieur is. De een samenleving op ‘humanistische’ grond- dienstig pluriforme Nederland de boven- technische geest houdt niet van gewetens- slag (de autonomie van de mens). Waar een toon proberen te voeren. Halverwege de kwesties en verantwoordelijkheid, maar dergelijke onderbouwing ontbreekt, is ook negentiende eeuw kwam daarvoor een houdt het liever bij procedures. Onder- een recht om andere manieren van slach- zuilenstelsel in de plaats waarin de leiders tussen is de politiek er aardig in geslaagd ten te verbieden zonder grond. Dit elfde van meerdere bevolkingsdelen (protestan- zichzelf en de burgers voor de gek te hou- gebod is op dezelfde geheimzinnige manier ten, katholieken, socialisten en liberalen) den, met de boodschap dat de ware die- geopenbaard als de van God afkomstige bij toerbeurt hun zin op specifieke pun- renmishandelaars die achterlijke gelovi- regels die godsdiensten kennen voor het ten mochten doordrijven. Na het uiteen- gen zijn (die nog ‘in de middeleeuwen’ of ‘in slachten van dieren. Het debat gaat vervol- vallen van dit stelsel vanaf de jaren zestig het stenen tijdperk’ leven). Ondertussen gens alleen over de vraag welke slachtwijze leek het erop dat een tijdperk van vrijheid, – terwijl de goegemeente zich verheugt in in overeenstemming is met het elfde gebod. blijheid zou zegevieren, maar inmiddels is haar beschavingspeil – gaat het grootscha- Zolang die onderbouwing niet gegeven is, de roep om een duidelijke identiteit weer de Helliπ∆ de

14

herfst @º⁄⁄ herfst Het elfde gebod

boven gekomen. Niks multiculti. De God vochten op pietluttigheden die tegelijk van Nederland heeft ons via zijn profeten grote gevoeligheden zijn voor veel Neder- kond gedaan van enkele nieuwe geboden: landse burgers, bevat te veel verborgen pre- Gij zult geen hoofddoekjes dragen! Gij zult missen die juist te maken hebben met de de Koran verbranden! Gij zult de aanhan- uitleg die burgers geven van het politieke gers van de linkse kerk verdrijven uit de stelsel waarin wij gezamenlijk besluiten tempels van de ware godsdienst! En het nemen over onze samenleving. Dat prin- reeds genoemde ‘elfde gebod’, wat ook het cipiële debat moet gaan uitmaken of wij veertiende zou kunnen zijn. En men kan de de moderne aspecten van Nederland (de komende tijd meer openbaringen verwach- liberaal-democratische rechtsstaat) willen ten, want de profeten moeten media-aan- behouden en versterken, of dat wij door- dacht blijven genereren. Weest waakzaam, gaan op het discriminerende pad van de want de antichrist is onder ons … dictatuur van de meerderheidscultuur. is er nog een kans dat Nederland ooit spinoza’s pleidooi voor de vrijheid van modern wordt? Dat is immers de vraag denken, van persoonlijke godsdienstbeoe- die aan mij gesteld is: wat is het denkka- fening en van meningsuiting (mits in rede- der (‘frame’) achter de discussie over het lijkheid publiek gemaakt) vond in de Neder- ritueel slachten en hoe kan dat veranderd landen (let wel: meervoud: de Nederlandse worden? De moderne politieke orde die eenheidsstaat is een Franse uitvinding) van uiteindelijk gestalte heeft gekregen in de de zeventiende eeuw nog weinig weer- liberaal-democratische rechtsstaat is uiter- klank. Spinoza bestreed dan ook vooral aard institutioneel gezien nog volledig aan- de geestelijke leiders die vanaf hun kansels wezig, iets anders is echter of het nog als het volk opruiden tegen de krachten van zodanig (h)erkend wordt door burgers, ‘de vooruitgang’. Hij verlangde naar een wanneer deze zelf niet meer vertrouwd zijn Nederland waarin burgers eerbied hebben met de principiële beslissingen die aan die voor de politieke orde en in samenwerking politieke orde ten grondslag liggen. De vrij- bijdragen aan de verbetering van de toe- heid van godsdienst is de verworvenheid stand in het land. In zijn ogen kan het schof- die samenhangt met een verbod op gods- feren van minderheden alleen maar tot dienstige machtsaanspraken: aanspraken wanorde en burgeroorlog leiden en zoals op een machtsmonopolie in naam van een wij inmiddels kunnen (en behoren te) weten hogere wet of instantie. Het verschijnen – ook tot plannen voor een ‘eindoplossing’. van een dergelijke machtsaanspraak – al is = het in naam van een vermeende ongods- In de eerste Nederlandse ecologische dienstigheid – betekent daarom omgekeerd slachterij De Groene Weg werden alleen een bedreiging van de vrijheid van gods- dieren geslacht die maximaal 200 km had- dienst. Het probleem is niet dat regering den gereisd en die na daarna twee dagen en parlement een wet uitvaardigen die het rust gehad hadden om van de stress te slachten van dieren regelt: dat past geheel bekomen. De slagers werkten er maxi- binnen het kader van de liberaal-democra- maal vijf uur per dag en werden vakmatig tische rechtsstaat. Deze wet moet echter getraind en psychologisch begeleid. algemeen zijn, dat wil zeggen het gelijk- De Groene Weg kon de concurrentie met heidsbeginsel niet aantasten. De uitvoering de industriële slacht niet aan en moest eind van de wet moet ook algemeen zijn, dat wil jaren negentig de deuren sluiten. zeggen de overheid moet overal contro- De meeste dieren die biologisch vlees leren of mensen zich aan de wet houden. ­leveren worden tegenwoordig in een Het probleem in de kwestie van het ritu- ‘gewone’ slachterij verwerkt. eel slachten (net zoals in het geval van de Foto’s: Philippe McIntyre hoofddoekjes) is echter dat een wet wordt uitgevaardigd die gedragingen van een spe- cifieke groep mensen verbiedt – in naam van de maatstaf die ‘de rest’ erop nahoudt. Dan zijn we weer terug bij de machtsaan- spraken van de Hervormde Kerk in Neder- land, en dus bij de intolerantie van een civil religion. Het wordt tijd voor een algemeen publiek debat over de politieke orde in Nederland. De strijd die nu wordt uitge- de Helliπ∆ de

15 herfst @º⁄⁄ herfst Willem Schinkel als socioloog verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam de Helliπ∆ de

16 herfst @º⁄⁄ herfst de samenleving als metafoor

Hoe diep bepaalde frames Het bekende boek van Lakoff en Johnson over metaforen in het dagelijks ­ingrijpen, wordt duidelijk aan leven heet Metaphors we live by. Maar vaak is het nog eerder zo dat we in een metafoor de hand van de metafoor van lijken te leven. Dat geldt nergens zo sterk als in de metafoor waarin ons idee van wat de samenleving als lichaam. een samenleving is berust. In de klassieke retorica is de metafoor de meest algeme- Ideeën over bijvoorbeeld ne troop. Door de Romeinen translatio ge- noemd, is de metafoor een vergelijking die integratie en groei worden zo ver doorgevoerd wordt, dat het verge- lijkende element datgene wat vergeleken hierdoor onbewust vorm­ wordt, vervangt. (Eisenhut 1982, 23, 6) Aristoteles stelt bijvoorbeeld dat gegeven, en niet op gunstige ‘als een leeuw spring hij op hem’ een vergelijking is (hij verwijst wijze. Het is tijd om van naar Achilles), maar ‘een leeuw sprong op hem’ is een meta- metafoor te verhuizen. foor. Metaforen zijn vaak noodzakelijk omdat het- geen ze beschrijven zich niet direct laat observe- ren. Een metafoor is dus een manier om iets on- bekends te beschrijven in termen van iets bekends. Dat geldt voor alledaag- se dingen als een ‘verhitte woordenwisseling’ of een ‘zware stilte’, maar het geldt des te sterker voor verschijn- selen als God of samenle- ving, die niemand ooit gezien heeft maar waarvan ieder- een een zekere – metafori- sche – kennis heeft. Het zijn vormen van wat de Italiaanse denker Vico op de drempel van de moderne tijd universale fan- tastico noemde, universele catego- rieën van de verbeelding, die vormen van kennis op basis van metaforisch denken belichamen. Vico stelt bovendien dat me- taforen met name daar gewaardeerd wor- den, waar ze onzichtbare dingen van emotie langrijke rol, zij het dat de metafori- en betekenis voorzien. (Vico 1999 [1744], sche structuur van het dagelijks leven 159) En zoals Paul Ricoeur heeft betoogd, doorgaans buiten ons bewustzijn hebben metaforen hun eigen werkelijkheid om opereert. (Lakoff & Johnson omdat ze voorbij gaan aan woord of frase 1980, p. 3) maar een ‘discours’ kunnen funderen: me- Een van de meest basale taforen hebben de macht de werkelijkheid classificatievormen die we mo- te ordenen. (Ricoeur 1975, p. 323 e.v.) De menteel kennen behelst de in- antropoloog Lévi-Strauss benadrukte al dat deling van personen in ‘samenle- substitutiemechanismen als metafoor, ana- vingen’. Als gezegd heeft niemand logie en metonymie fundamenteel zijn in de ooit een samenleving gezien, en classificatiesystemen van ‘primitieve’ vol- dat is natuurlijk ook niet mogelijk. ken. Maar ook in de meest basale classifica- Dat maakt een samenleving niet ties van de moderne tijd spelen ze een be- minder werkelijk dan dingen die

Beeld: Alet Pilon (kippengaas, papier-maché, gipsverband, zijdepolyester, pumps, ­pakpapier). Uit: ‘Alet Pilon: Not Me’, D’jonge Hond, Zwolle 2011. Foto: Hein van den Heuvel de Helliπ∆ de

17 de samenleving als metafoor @º⁄⁄ herfst

ren om de samenleving mee te beschrijven, leving beschreven wordt normatief, stu- zoals meest recent de metafoor van het net- rend. Het geeft de richting aan waarop de werk, maar die berusten in oudere analogi- samenleving zich zou moeten bewegen (en sche vormen. De oudste analogie waarmee ‘bewegen’ is hier natuurlijk ook een orga- de samenleving is beschreven is die volgens nicistische metafoor). De lichamelijkheids- welke ze op een menselijk lichaam lijkt. Op metaforiek is dus niet simpelweg descrip- die analogie, die nog steeds aan de basis tief of beschrijvend, ze is ook prescriptief ligt van ons hedendaagse denken over wat of normatief en voorschrijvend. Dat wordt een samenleving eigenlijk is, zijn metafo- goed duidelijk bij Plato, voor wie de polis ren gebaseerd waarvan de metafoor van (de stadstaat en voorloper van wat later de ‘groei’ de belangrijkste is. De ana- communitas of societas en nog later samen- logie van het lichaam levert de basis- leving zou gaan heten) feitelijk een grotere ingrediënten van ons denken over versie van de individuele mens is. De drie zowel de culturele als de economi- delen van de mens (hoofd als logos of rede, sche ordening van de samenle- midden als thymos of nobele inborst en ge- ving. Om dat duidelijk te maken, slachtsdelen als eros of lagere regionen) is het goed eerst stil te staan bij komen terug in de stadstaat als filosofen- de geschiedenis van die analo- regenten, wachters en volk. Die driedeling gie en de metaforische rijkdom komt in de geschiedenis vaker terug, bij- die ze op heeft geleverd. voorbeeld in de middeleeuwse adel, gees- telijkheid en horigen, of in het Amerikaanse De samenleving credo van ‘the one, the few and the many’. Het e pluribus unum (‘uit velen een’) dat nog als lichaam steeds op de Dollar staat, verwoordt de or- De afgelopen 2500 jaar is het li- ganicistische metaforiek in één slogan. chaam de dominante analogie ge- Al bij Plato maakte zulk denken het mo- weest waarmee gedacht kon wor- gelijk de mens te bekritiseren. Wie niet in den over wat tegenwoordig ‘sa- de grotere orde paste, was niet volmaakt. menlevingen’ heten. Daarvoor zijn De staat kon gezond zijn (eunomia), maar aanknopingspunten te vinden in ook ongezond (dysnomia). Het organicisti- Indisch en Chinees denken, en sche beeld maakte zo een kritiek op de so- voor een begrip van ons huidige ciale orde mogelijk, en een poging die te denken is het Griekse denken van plannen, zoals Plato’s Politeia in meest ex- belang. Het idee dat een samen- treme zin duidelijk maakt. Dat blijft het leving als analoog aan het mense- geval zijn door de geschiedenis heen. De lijk lichaam te beschrijven is, is in middeleeuwse orde was sterk gebaseerd op verschillende varianten te vinden de platoonse driedeling, maar de lichame- bij Heraclitus, Plato en Aristote- lijkheidsmetaforiek heeft zich bewezen als les, om slechts enkele van de grote flexibel. Een koningen als Filips de Schone Griekse denkers te noemen. Dat een die de macht van de geestelijkheid niet aan- samenleving als een lichaam beschre- stond (als ‘hoofd’ van het sociaal lichaam), ven kan worden, betekent ten eerste dat kon stellen dat het hart toch het eigenlijke het een geheel is dat uit delen bestaat. Dit centrum van een lichaam was, zoals een ko- deel/geheel denken is het meest basale ning die in het midden van zijn rijk zetelde. we wel kun- kenmerk van wat wel ‘organicistisch’ den- Zijn chirurgijn, Henri de Mondeville, kon nen zien, maar ken genoemd is. De analogie van het orga- het belang van het hart boven het hoofd bo- het maakt haar op nisme en de organicistische metaforen van vendien fysiologisch ‘bewijzen’. (Le Goff & een andere manier wer- groei, bloei, verval, sterven, gezondheid en Truong 2003, p. 172.) kelijk. Het betekent dat metaforisch ziekte die die analogie mogelijk maken zijn Door de middeleeuwen heen overheerst denken en denken aan de hand van uitermate nuttig gebleken in het denken bovendien een denken in termen van ‘twee analogieën noodzakelijk is geweest in over samenlevingen. lichamen’: er is het biologisch lichaam van de geschiedenis van het denken over sa- Daar moet dan direct bij gezegd wor- de koning, maar ook het politiek lichaam menlevingen. Ons huidige den- den dat het ‘nut’ ervan altijd een zeker po- van diens ambt. Vandaar de mogelijkheid ken over de samenleving litiek nut was. De beschrijving van een sa- van het ‘de koning is dood, leve de koning!’ is niet minder metafo- menleving als een lichaam benadrukt in de Ernst Kantorowicz heeft laten zien hoe risch dan dat in eerdere eerste plaats het belang van orde in de sa- ideeën van de kerk als corpus christi, als let- tijden. We gebruiken menleving. Ook wanneer de orde afwezig terlijk het lichaam van Christus, gedurende soms nieuwe metafo- is, is het taalgebruik waarmee een samen- de middeleeuwen langzaamaan geseculari-

Beeld: Alet Pilon (kippengaas, papier-maché, gipsverband, zijdepolyester, pumps, ­pakpapier). Uit: ‘Alet Pilon: Not Me’, D’jonge Hond, Zwolle 2011. Foto: Hein van den Heuvel de Helliπ∆ de

18

herfst @º⁄⁄ herfst de samenleving als metafoor

seerd raken totdat feitelijk ieder sociaal ver- gelijkheid eenzijdige orde-eisen op te leggen ten worden, moeten gaan ‘participeren’, ‘bij band als een corpus fictum, als een lichaam be- aan diegenen die nog niet tot de samenleving de samenleving betrokken moeten worden’. schreven kon worden. (Kantorowicz 1957, p. behoren. Dat betekent dat immigranten die Alle beste bedoelingen die zulk streven infor- 194-232.) Dat vinden we nog terug in het hele nog ‘geïntegreerd’ moeten worden in eer- meren kunnen niet verhoeden dat het taal- idee van het ‘corporatisme’ en in de aandui- ste instantie als lichaamsvreemde elementen gebruik ervan een kloof opwerpt en in stand ding van bedrijven als ‘corporaties’ – en ook beschouwd worden die een conversie- en as- houdt, waarmee ‘de samenleving’ over komt het ‘aan het hoofd staan’ van een organisatie similatieproces moeten ondergaan om naad- als een puur en zuiver domein. Criminaliteit? van de ‘chef’ ervan is organicistische metafo- loos in het grotere geheel op te gaan. Daar Een probleem van ‘niet geïntegreerde’ perso- riek. komt ook de gewelddadige kant van de meta- nen. Personen ‘buiten de samenleving’. Dat Het symbolisch einde van de middel- foriek naar voren. Robert Nisbet heeft wel ge- zuivert, want het blijkt dat die ‘samenleving’ eeuwse organische orde komt in 1793 wan- zegd dat niemand letterlijk gelooft dat de sa- helemaal geen criminaliteit heeft! Ze wordt neer Lodewijk XVI op de guillotine wordt ge- menleving een lichaam is, maar de kracht van alleen van buitenaf bedreigd door niet in haar legd. Dan wordt niet alleen het hoofd van de het latente denken dat nog steeds een licha- ‘geïntegreerden’, die crimineel zijn. Als een koning afgehakt, maar ook het hoofd van de melijkheidslogica volgt is groot: “lang nadat sociaal hypochonder schiet de samenleving oude orde. Maar dat is nooit helemaal ge- een principe (…) is vergeten, genegeerd of in in een quasi-permanente kramp bij het zien lukt. Zoals Michel Foucault heeft gezegd: we pure metafoor is opgegaan, blijven principes van zulke zogenaamde ‘externe’ bedreigin- moeten nog steeds het hoofd van de soeve- intact die van het initiële principe afgeleid gen. En het mooie van de logica hiervan is: rein afhakken. (Foucault 1984, p. 90) Want de zijn.” Dat is hoe het mogelijk is dat “de meta- die buitenstaanders zijn nu juist ‘niet geïnte- organicistische metaforiek bleek wederom foren van ziekte en gezondheid, op de samen- greerd’ omdat ze crimineel zijn! Deze cirkelre- flexibel te zijn en bleef. In de conservatieve leving toegepast, zonder twijfel verantwoor- denering heeft plausibiliteit omdat hij berust reactie op de Franse Revolutie, maar ook in delijk zijn voor even veel verlossingsgericht op de kracht van metafoor. En de metafoor progressieve kringen kwamen als snel ideeën handelen als de labels van goed en kwaad.” blijft zelf afwezig en werkt alleen latent maar op die op evolutionaire principes gebaseerd (Nisbet 1969, p. 11, 6.) werkt daarom des te sterker. Die metafoor waren. Het begin van de sociologie heeft zijn Ons denken over ‘integratie’ doet het heeft een sociale functie: het domein waar de wortels in een moderne variant van de organi- voorkomen alsof hier een afgebakende ‘sa- dominante orde zich mee identificeert (hoe- cistische analogie. Het idee van een sociaal li- menleving’ is, en daar immigranten zijn. die zeer het hier ook een fictief lichaam betreft), chaam dat een richting heeft, blijft dan popu- zich op de een of andere manier buiten die dat domein kan zichzelf metaforisch zuiveren. lair. Alleen beweegt de samenleving nu niet zo helder afgebakende samenleving bevin- De plausibiliteit hiervan hangt samen met de langer richting de dag van het Laatste Oor- den. Waar die immigranten zich bevinden is vanzelfsprekendheid in de common sense van deel, maar richting de Vooruitgang. De ‘inte- onduidelijk, want ze bevinden zich ook niet zulke feitelijk extreem abstracte begrippen gratie’, de afstemming tussen delen en ge- in de Belgische of Duitse samenleving. Het als ‘samenleving’ en ‘integratie’. Begrippen heel, wordt nu planbaar – een idee dat in het denken over nationale samenlevingen, dat la- waarvan immers iedereen weet wat ze bete- ‘integratieonderzoek’ van bijvoorbeeld het tent door een sterke lichamelijkheidsmetafo- kenen? Precies dat iedereen dat weet, hangt Sociaal en Cultureel Planbureau nog actueel riek geïnspireerd is, stuit hier op zijn plausi- samen met de kracht van de metafoor waarop is. biliteitsgrenzen. Een tijd van ‘globalisering’ ‘samenleving’ berust. doet de noodzaak van afgebakende sociale Ook op het gebied van de economie is die Zuivering en groei eenheden sterker voelen (de natiestaat zelf kracht zichtbaar. Het gaat dan om de meta- Zo is ons basale denken over een samenle- is überhaupt al een product van het globali- foor van de ‘groei’, volgens Nisbet in 1969 al ving als een geheel dat uit individuele, daarin seringsproces), maar het doet tegelijkertijd de “oudste, meest krachtige en meest om- te ‘integreren’ delen bestaat, bij uitstek or- afbreuk aan de plausibiliteit van zulke geslo- vattende metafoor” binnen het westerse ganicistisch. Waarom zijn die analogie en de ten, afgebakende eenheden. De eenheid en denken. (Nisbet 1969, p. 211) Inmiddels is ermee verbonden metaforiek zo persistent? de orde die kenmerkend zijn voor een men- er meer kritiek op economische groeinoties, Om te beginnen moet herinnerd worden aan selijk lichaam, zijn pijnlijk duidelijk afwezig maar het is belangrijk om te onderkennen dat het feit dat we niet anders dan via analogie bij de samenleving. Dat is de ideële achter- ook de plausibiliteit van die notie metaforisch en metafoor toegang hebben tot de sociale grond van de krampachtige reacties die het is: lichamen groeien, en groei is per definitie collectiviteit waarin we onszelf wanen. Een ‘integratie’-idee oproept. Het metaforisch positief. Groei heeft een doel, en groei is na- volgende, meer inhoudelijke reden ligt on- denken over de samenleving heeft hier een tuurlijk. Het komt organisch voort uit eerdere getwijfeld in Mary Douglas’ constatering dat zeer speciale functie. Het zuivert de samenle- stadia en is toekomstgericht. Voormoderne het menselijk lichaam altijd het meest basale ving van elementen die niet voldoen aan het groeibegrippen benadrukten nog wel de na- model van een geordend geheel is geweest. normatieve ideaal dat op enig moment do- tuurlijke cyclus van geboorte, groei en bloei, Daarmee komt de politieke lading van de me- minant is. Dat werkt zo: zodra zich iets of ie- verval en ondergang, maar in de moderniteit taforiek waarmee over de samenleving ge- mand voordoet dat niet past bij het norma- wordt een dergelijk cyclisch denken (dat sterk dacht en gesproken wordt naar voren. De sa- tieve ideaal van de samenleving, blijkt dat dat agrarisch is en verbonden is met het cyclisch menleving is geen lichaam en geen orde, maar verschijnsel of die persoon zich ‘buiten de sa- terugkeren van de seizoenen) door een lineair we beschouwen haar in latent lichamelijke menleving’ bevindt en ‘geïntegreerd’ moet tijdsbegrip (dat bij een industriële tijd past) termen en dat betekent dat we aan de veron- worden. Is armoede een probleem? Dan is het vervangen. Sinds dien is ‘groei’ een unidirec- derstelde delen ervan orde-eisen op kunnen geen probleem van de samenleving, omdat tionele groei zonder grenzen. Kritiek op de leggen. Natuurlijk geeft dat met name de mo- armen en werklozen ‘gereïntegreerd’ moe- notie van ‘groei’ heeft natuurlijk op precies de Helliπ∆ de

19 herfst @º⁄⁄ herfst

die grenzen gewezen (denk bijvoorbeeld aan van een metafoor extreem productief blij- The Limits to Growth dat in 1972 door de Club ken. We kunnen dan wellicht komen tot een van Rome werd uitgegeven). Maar die kri- perspectief dat niet langer egologisch maar tiek lijkt momenteel machteloos. Het is pa- ecologisch is, een omvattend perspectief op radoxaal dat kritiek op de groei bon ton is in omgeving die zowel cultureel als economisch een tijd van ‘groei’; het huidige gebrek eraan is. Het ‘eco’ in ‘ecologie’ en ‘economie’ komt staat geen kritische frivoliteiten toe. Het ide- van het Griekse oikos, dat ‘huishouden’ bete- aal van onze samenleving is dat van de dik- kent. ‘Economie’ betekende ooit het gedrag zak, haar geprojecteerde richting wordt dui- van de rentmeester die ene landgoed vrucht- delijk in wat Operatie Obesitas genoemd kan baar en gericht op behoud ervan beheerde. worden – de blinde prioriteit van ‘groei’ zon- (Goudzwaard 1978, p. 255) Die connotatie der inhoudelijke richting. Groei om de groei, heeft ‘economie’ helaas verloren. Het komt groei die toeneemt paradoxaal genoeg ook er nu op aan een nieuw collectief huis voor de met de afbraak van de ecologie – het oprui- mens te verbeelden. Een collectief huis dat men van de rotzooi is immers economische niet door de grenzen van ‘samenlevingen’ be- groei? Groei ook, die de krimp in natuurlijke perkt wordt (hoewel het natuurlijk in kamers grondstoffen niet verdisconteert in de groei- onderverdeeld mag en moet blijven). Een col- rekening. Dit type groei doet de mondiale lectief huis ook, dat niet voortdurend in een economie steeds verder verkrampen, omdat kramp schiet als het culturele en economische ‘groei’ noodzakelijk is geworden voor het groeiremmers signaleert. Kunnen we ons zo’n handhaven van bestaande welvaart. nieuwe, niet groeigebonden en niet op het li- En de grote overlap tussen de culturele chaam maar op de habitat gefundeerde oikos problematisering van ‘integratie’ en de on- verbeelden? Ik denk dat het daar tijd voor is. derklasse in onze ‘samenleving’ maakt dui- We zullen een pijnlijke periode in moeten, delijk dat de sociale hypochondrie rond ‘in- waarin we afscheid nemen van een metafoor tegratie’ met name daar opspeelt, waar ‘niet die ons lang van dienst geweest is maar die geïntegreerden’ ook in economische zin als ons nu in de vingers snijdt. Weg dus met no- groeiremmers worden ervaren. De metafoor ties als ‘integratie’ en ‘groei’, het is tijd om van de ‘integratie’ en de metafoor van de van metafoor te verhuizen: weg van het eco- groei, die allebei op een lichamelijkheidsana- nomisch en cultureel evolutionaire en op naar logie berusten, zijn nauw verbonden. het ecologisch revolutionaire! = Metaforische verhuizing De metafoor waarin we leven is hier een ge- Literatuur vaar voor de vitaliteit van dat leven zelf ge- Eisenhut, W. (1982): Einführung in die antike Rhetorik und ihre Geschichte. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. worden. We blijven zitten met een samenle- Foucault, M. (1984): De Wil tot Weten. Geschiedenis van de seksualiteit I. Nijmegen: SUN. ving die zichzelf als een sociaal hypochonder Le Goff, J. & N. Truong (2003): De geschiedenis van het lichaam in de Middeleeuwen. Amsterdam: Bert Bakker. aftast op criminele en culturele kwalen, maar Goudzwaard, B. (1978): Kapitalisme en vooruitgang. Assen: Van Gorcum. die zich tegelijk de onbegrensde obesitas als Kantorowicz, E.H. (1957): The King’s Two Bodies. A Study in Mediaeval Political Theology. Princeton: Princeton University Press. doel stelt. Maar de sociale hypochondrie, die Koselleck, R. 2006): Begriffsgeschichten. Schriften zur Semantik und Pragmatik der politischen und sozialen Sprache. Frankfurt/M.: Suhrkamp. gebaseerd is op een toenemend onhoudbaar Lakoff, G. & M. Johnson (1980): Metaphors We Live By. Chicago: The University of Chicago Press. beeld van de samenleving als een cultureel Lévi-Strauss, C. (1966): The Savage Mind. Londen: Weidenfeld & Nicolson. homogeen en gesloten domein, is een moei- Nisbet, R.A. (1969): Social Change and History. Aspects of the Western Theory of Development. Oxford: Oxford University Press. lijk vol te houden krampachtige reactie – een Plato: Politeia; Timaeus. gebrek aan realistisch oog voor de stand van Ricoeur, P. (1975): La métaphore vive. Parijs: Seuil. ‘de samenleving’. En de obesitas is gebaseerd Vico, G. (1999 [1744]): New Science. Principles of the New Science Concerning the Common Nature of Nations. Londen: Penguin. op een idee van groei dat, zo werd in 2008 duidelijk, niet langer vanzelfsprekend en re- alistisch is. We raken daarmee aan het einde van de metaforische werkzaamheid van idee- ën als ‘integratie’ en ‘groei’. Wie weet zal blij- ken dat de organicistische analogie opnieuw flexibel blijkt te zijn – het denken in termen van ‘netwerken’ doet zoiets vermoeden. Maar het is ook mogelijk een metaforische breuk te forceren die tegelijk een zeer reële ommekeer is. Zoals de metafoor uiterst werk- zaam en productief is, zo kan ook het afscheid Herman Meijer redacteur van de Helling de Helliπ∆ de

20 herfst @º⁄⁄ herfst Vrijzinnig nationalisme

‘Reframing is social change’, zegt De wereld - het wordt steeds gemakkelijker zien valt als een succes van het kapitalisme. George Lakoff. Als bijdrage aan om je daar een burger van te voelen. Beheer- Een ander, voor politiek progressieven wel- sing van het Engels en toegang tot internet licht interessanter deel is toe te schrijven aan een nieuw links denkraam (frame), helpen enorm. Miljoenen mensen hebben vir- een langdurige strijd voor sociale gelijkheid, notities over de geschiedenis van tuele, maar ook reële contacten rond de aard- gedeelde bestaanszekerheid, politieke rechten, bol. Het maakt het karakter van de eigen plek, spreiding van kennis, macht en inkomen; en, Nederland. de eigen stad, het eigen land, betrekkelijk. Wat sinds Hugo de Groot, voor een internationale resteert op den duur van het eigen land, zeker rechtsorde. Laat ik dit de zedelijke vooruitgang als dit betrokken is in een actieve relativering noemen. Dat er een samenhang tussen de Wat zegt het als mensen van hun land van landsgrenzen, zoals Nederland? Wat is het eerste en de tweede is, is meer dan een ver- houden? Het is een soort liefde die eerder op nationale nog? moeden, al zullen liberalen en socialisten deze gewenning lijkt te berusten dan op overrom- Het nationale is in ieder geval een politieke anders definiëren. peling door hartstocht. Misschien bestaat ze en juridische grootheid. Het wordt als een een- Ons gaat het erom onze huidige situatie als gevoel bij gebrek aan concreet alternatief heid bestuurd en heeft zeggenschap over legio zodanig als een product van vooruitgang te – van een ander land houden dan het eigene, bestaansvoorwaarden van zijn inwoners. De begrijpen , dat we deze ook kunnen vasthou- hoe reëel is dat. Het zou zelfs een vorm van staatsmacht is een verre van virtueel gegeven. den. De logische orde waarin we dat doen is: berusting kunnen zijn – met dit land moet ik Dit niveau is in het algemeen niet het object we hebben geleerd, we bouwen voort en we ont- het doen … en dan zal ik het goed doen. Vader- van warme gevoelens. Het ondervindt op zijn plooien nieuwe initiatieven. landsliefde heeft onder ons een slechte naam best waardering voor een goed of redelijk func- omdat ze voor blind doorgaat en je het land tioneren. Historische elementen waar je wordt geboren niet zelf kiest. Mis- Het nationale is ook een communicatieve Er zijn legio ervaringen die als referentie kun- schien helpt het om te bedenken dat ze ook als orde, een raamwerk van publieke opinie. nen dienen. een teken kan worden gelezen, een teken van Een paar dagen lang Nederlandse televisie Het water getemd. Er zit in de strijd tegen verbondenheid met mensen die dat lot met kijken geeft het indringende gevoel van een en om het water een dynamisch element dat jou delen. En dat het land waar het om gaat gezichtseinder die een deel van de wereld ons in de meest strikte zin bezig houdt. We zijn ondanks of dankzij die bijzondere liefde wel omgrenst. Daarbinnen figureren meningen en een land waarin geen verwijzing naar een ‘oor- degelijk als deel van de wereld kan worden mensen die op elkaar betrokken zijn, inclusief spronkelijke toestand’ past, omdat de toestand bemind. meningsvorming over wat daarbuiten gaande van 1800 niet die van 1600 en die van 1600 niet Ook al staat niet meteen de kwestie van is. Ook voor de Griekse schuldencrisis kunnen die van 600 is. Nergens. We zijn een ingenieur- vaderlandsliefde op het spel, zelfs als we daar we bij Bekende Nederlanders te rade gaan. sland, een kunstmatige creatie die het hebben ver van willen blijven, er is een politiek belang Dit niveau kent veel meer dan het eerste zijn moet van aanpassen en verbeteren. Milieube- gemoeid met de vraag of linkse progressieven nationale liefdesobjecten. Het kent heldendom wustzijn is een noodzaak en spreekt vanzelf. een verhaal hebben over Nederland dat hun en sterren, cultische momenten, opkomst en De godsdienstoorlog overwonnen. De oorlog optreden draagt of kan dragen. Zolang het ondergang van landelijke trends en emotionele die ons land los van het Habsburgse Rijk maak- nationale politieke toneel een strijdtoneel is modes. Het kent ook zijn haatobjecten. Inter- te en dus de natie in het leven riep, was ook zal een samenvattend en zingevend verhaal, net heeft legio nationale haatruimtes waar een godsdienstig gemotiveerde burgeroorlog de politieke raamvertelling, een rol spelen. iedereen volop kan tekeer gaan en zijn mede- tussen protestanten en katholieken. Die oorlog Het nationale kan noch feitelijk noch ideolo- standers vinden. zijn we te boven gekomen. Sinds de Unie van gisch worden overgelaten aan krachten die Het nationale is ook een grootheid in de Utrecht hoeft niemand ons meer te vertellen pogen het tot een eigen merk te maken, met symbolische orde. In de symbolische orde gaat hoe essentieel de vrijheid van godsdienst is. een scheiding van ‘echte’ en ‘onechte’ Neder- het om het verhaal, of om het ‘voorverstaan’ En niemand zal er straffeloos zijn handen naar landers als gevolg. Het maakt voor de sfeer van de vele verhalen. Hoe moeten wij onze uitsteken. en de richting van ons land nogal verschil of wereld begrijpen, of anders gezegd, hoe zien De republiek uitgeroepen. Het afzweren de nationale zelfwaarneming er een is van wij ons land-in-de-wereld? Wie de woorden van Filips II gebeurde met de motivering dat ‘de westerse beschaving bedreigd door een ons kleine landje in de mond neemt schetst een een volk het recht heeft zijn leider te verlaten oprukkende islam’ of van ‘een vanouds tolerant positie en een wereldbeeld ineen. Tegenover wanneer deze zich als een tiran gedraagt (‘dat land bedreigd door de geest van xenofobie en de grote machten en dreigende gebeurtenis- de onderdanen niet door God geschapen zijn ten benauwdheid.’ sen staat een kwetsbaar maar dierbaar gebied behoeve van de vorst … om hem als slaven te die- Dus is de vraag of wij progressieven midde- op aarde dat met vertrouwde anderen (ons!) nen’); en dat het bovendien het recht heeft dan len hebben voor een nationale raamvertelling. wordt gedeeld. Samen zullen we het goed een nieuwe leider te kiezen. Dit republikeinse Mij lijkt dat dit zeker het geval is. Ik zal er een onderhouden en verdedigen waar nodig. beginsel draagt de staatsopvattingen van de aantal nalopen. Sommige elementen verbin- Wezenlijke momenten in deze symbolische natie. Het heeft de Amerikaanse onafhanke- den ons direct met anderen. Andere zijn, soms orde zijn die waarop het land oranje kleurt. lijkheidsverklaring geïnspireerd, het heeft al eeuwenlang, omstreden of tijdelijk uit beeld. Is onze actuele situatie historisch te begrij- de Patriotten geïnspireerd om de Bataafse pen in een progressieve traditie? Principieel Republiek uit te roepen. Het ligt zelfs onder het Symbolische orde is er niets op tegen om veel van wat ons land constitutionele koningschap, waarin de koning Voordat ik toekom aan de elementen voor een kenmerkt te zien als product van vooruit- zijn waardigheid ontvangt uit handen van de progressieve raamvertelling moet ik eerst een gang. Hiervan is een groot deel simpelweg Staten-Generaal. kleine plaatsbepaling maken van het nationa- een kwestie van wetenschap en techniek en De slavernij afgeschaft. Bepaald niet als le, die ook voor wereldburgers begrijpelijk is. een verbeterde productiewijze, wat ook te eerste Europese staat, maar ook niet als laat- de Helliπ∆ de

21 Vrijzinnig nationalisme @º⁄⁄ herfst

ste, schafte Nederland in 1863 de slavernij Nederland merkwaardig veel multinationals en zeventig nu bejegend worden moet worden in Suriname en op de Antillen af. Het is een voortgebracht, wat zeker te maken heeft met vastgesteld dat ze wel degelijk geoogst hebben gedenkwaardig en leerzaam moment omdat een gebrek aan centralistische neigingen en wat eerder is gezaaid. Het vrijzinnige beleid en het (a) zegt dat Nederlanders overzee tot sla- dus met het vermogen tot delegeren. de wetgeving op gebieden als abortus, eutha- venhandel en slaven houden eeuwenlang in Vrijplaats voor vervolgde intellectuelen. nasie, softdrugs en homoseksualiteit kunnen staat zijn geweest, en (b) dat hieraan niet voor Op de Amsterdamse beurs kon altijd iedereen wel worden toegeschreven aan de strijd van niets een eind is gemaakt. Er is alle reden om terecht die iets te kopen of verkopen had, minderheden, maar ze zijn over de bijna volle- slavernij als dé schending van mensenrechten joods, moslim, protestant of katholiek. Dat dige politieke breedte geaccepteerd. Deze ver- te zien, maar het verbod erop dus ook als de gold ook voor denkers die iets te drukken of worvenheden kunnen in onze beste tradities eerste basis en noodzakelijk uitgangspunt voor uit te geven hadden bij een van de Hollandse begrepen worden als vormen van maatschap- alle mensenrechten. Een historische ervaring uitgevershuizen. Het vrije woord, hoewel bij- pelijk verantwoorde zelfbeschikking. met een actueel belang. wijlen belaagd door burgerlijke of kerkelijke Van het kolonialisme genezen. Er was zeker autoriteiten, hoort bij dit land. Het is de naam Het verhaal dat ‘wij progressieven’ te vertellen enige druk van buiten nodig om Indië los te van Spinoza die ons bijblijft, niet die van zijn hebben is niet de geschiedenis van Nederland. laten en Indonesië te laten zijn. De koloniale belagers. En het zijn diens woorden,“dat het Het gaat niet om de historische canon, al biedt oorlogen behoren nog altijd tot het slecht ver- recht van de hoogste overheden zowel betref- die onmisbare kennis. We maken een politieke werkte verleden. Toch geldt hier: ook een slecht fende godsdienstige als profane zaken slechts keuze. Dit is niet de keuze om van ‘het goede’ in geweten is een geweten. Zelfbeschikkingsrecht op daden betrekking heeft, en dat overigens het onze geschiedenis te willen weten en van ‘het van volkeren is sindsdien onomstotelijk en een individu wordt toegestaan te denken wat hij wil slechte’ niet. Het is niet de keuze voor de glorie vaste richtlijn voor Nederlands internationale en te zeggen wat hij denkt.” en tegen de bescheidenheid. Evenmin is het optreden. Het nog steeds verbluffende hoogtepunt, een willekeurige selectie uit de geschiedenis. Aan de wieg van het Europese project de Gouden Eeuw, is het product van een land Nogmaals, het gaat erom onze huidige situatie gestaan. Met de Benelux als voorloper nam met een losse federale structuur, een professi- zodanig als een product van – rechtelijke en de Nederlandse regering vol overtuiging deel oneel militair apparaat, een gebrek aan missio- zedelijke - vooruitgang te begrijpen , dat we aan het Europa van de Zes. In de huidige tijd naire religieuze ijver buitenslands, een enorme déze vooruitgang ook kunnen vasthouden. is het vooral het buitenland dat ons daaraan vloot die aan de lopende band geproduceerd Wat we geleerd hebben is dat ‘links’ tegen- herinnert. Alle euroscepsis ten spijt zegt deze werd, een internationaal arbeidsleger, tole- over elke vorm van nationalisme zwak staat, herinnering zeer precies wat ‘welbegrepen rantie in levensbeschouwelijke kwesties, een zeker wanneer het de neiging heeft dit met eigenbelang’ inhoudt. Alleen als zelfbewust hoge mate van geletterdheid, tamelijk egali- kosmopolitisme te pareren. Wanneer links Europees land in verbondenheid met buren taire sociale verhoudingen en een gewiekste geen eigen nationaal verhaal heeft miskent het is Nederland in staat het beste uit zichzelf te diplomatie. De gulden had de positie die nu de bijzonderheid van de nationale context en halen. Het is de erkenning van afhankelijkheid de dollar heeft. In die tijd bereikte de schilder- vindt het dus geen aansluiting bij de beleving zonder de noodzaak van onderdanigheid. Deze kunst de internationale top met een enorme van burgers voor wie ‘on-Nederlands’ niet beweegredenen behouden hun geldigheid ook productie voor de markt, een historisch novum. zonder meer een positieve kwaliteit is (zoals als de herinnering aan oorlog en dus ook de Op dit terrein is Nederland geen klein land, merkwaardigerwijs in dit land intellectuelen verwondering over langdurige continentale maar juist een groot land. Op de terreinen van iets ‘on-Nederlands goed’ kunnen noemen). vrede vervaagt. natuurkunde en kosmologie geldt het sinds- Ook weten we dat de Patriotten, stellig onze Succesvol in handel, wetenschap, industrie dien als een middelgroot land. Dit geldt sinds progressieve voorgangers, tot op heden nooit en kunst. Wie het over de Nederlandse cultuur Boerhaave ook voor de geneeskunst. Sinds een populair zijn geworden. Hun optreden wordt heeft raakt een thema met veel hoogtepun- eeuw is zulks ook het geval in de architectuur weggemoffeld door de Franse tijd en het gaat ten en eigenaardigheden, maar ook van legio en het grafisch ontwerp; sinds een halve eeuw schuil achter het lawaai van de Orangisten. verbindingen met de rest van de wereld. Het op het gebied van dans en muziek. Sinds een Toch zullen er vandaag de dag weinig mensen, is primair het verhaal van een succesvolle jaar of vijftien heeft zich daarbij het industrieel ook als ze overtuigd voor de monarchie zijn, handelsnatie. En handel is verbinding, over- ontwerp gevoegd. Een bijzondere vermelding tekenen voor de rangen-en-standenmentali- schrijding van grenzen en interactie. Er loopt verdient de universiteit van Leiden, die eeu- teit van de toenmalige Orangisten. Beter zou in de geschiedenis van Nederland een lijn wenlang het Europese centrum was van de het zijn de Bataafse Republiek in ere te herstel- van de Hanze naar de Europese Unie. Op die arabistiek en islamologie. Geen van al deze len als de eerste poging van eigen bodem om lijn bevinden zich de moedernegotie over de terreinen is denkbaar zonder internationale pluralisme en democratie, rechtsgelijkheid en Oostzee, de VOC als ’s werelds eerste multina- uitwisseling, of ze zich nu in de frontlinie een toegankelijk publiek domein, een zinvolle tional en de handelsposten rond de Indische bevinden of niet. Wie er trots op is, of wil kun- scheiding van kerk en staat en burgerlijke rech- Oceaan en het handelsmonopolie op Japan, nen zijn, verplicht zich tot openheid voor de ten en vrijheden in een grondwettelijk kader te maar ook de kaapvaart, plundering en roof en wereld om ons heen en de wereld binnen onze realiseren. Waarbij het besef dat Nederland de de gewelddadige onderwerping van Banda en grenzen. principes van zijn eigen opstand tegen Spanje Atjeh, de slavenhandel op West-Afrika en de Door emancipatie getekend. De twintigste via de band van de Amerikaanse revolutie plantages in de West. Op die lijn ontwikkelt eeuw begon met de emancipatie van katholie- terugkreeg, dit eerherstel een extra dimensie zich een patroon van ongelijkwaardige inter- ken, gereformeerden en arbeiders en eindigde geeft. nationale verhoudingen naar de verhoudingen met die van vrouwen en homoseksuelen. Daar- Wat we ook geleerd hebben is de samen- van nu - een zekere mate van regulering en tussen zit de ervaring van bezetting en Verzet hang tussen openheid voor de wereld, econo- eerlijke ruil -, door dekolonisatie en internatio- en de ontzuiling. Bevrijding is hier het sleutel- mische voorspoed en culturele bloei. Actueel nale samenwerking heen. Sinds de VOC heeft woord. Bij alle scepsis waarmee de jaren zestig genoeg, deze historische les. Alle tobbers over Het Holland Festival weerspiegelt het zelfbeeld en de veranderende aspiraties van de Nederlandse culturele elite. Dat is terug te zien in de affiches die het festival aankondigen en verkopen.

Twee voorbeelden: links het allereerste affiche van Eppo Doeve uit 1948, rechts een ontwerp uit 2005. In het kader van de geestelijke

de Helliπ∆ de wederopbouw wordt het Holland Festival bedacht. Bedaagd en deftig qua programma en visualisering: terugverlangend naar de negentiende eeuwse burgerlijke cultuur. 22 herfst @º⁄⁄ herfst In 2005 geeft de festival-directie aan Maureen Mooren en Daniël van de Velden de ruimte om een ambigue maar overwegend duis- ter affiche te maken rond het jaarthema ‘Heaven & hell’. Het is een gelaagd, nerveus beeld. Met een kaalgeslagen logo dat doet denken aan de Twin Towers. Bomexplosies en feestelijk vuurwerk. De ruit als basisvorm met meerduidige associaties: van gevangenis-afras- tering tot de pullover van champagne-nippende premièrepubliek.

Het hoofd marketing toont zich in een interview openlijk onzeker: zijn dit soort affichebeelden wel verkoopbevorderend? Maar dat was dat jaar klaarblijkelijk – en gelukkig – niet het enige dat telde.

→ integratie zouden zich even moeten verdiepen Ook politieke en religieuze vluchtelingen wier duurzame ontwikkeling en mensenrechten. in de zeventiende-eeuwse bevolkingssamen- uitheemse achternamen nog in onze bevolkings- We weten dat uiteindelijk recht en belang hier stelling van Amsterdam en vervolgens een registers voorkomen. Er zijn ook tijden geweest samenvallen. Zoals de vrije zee als handelsbe- uitzending van Ali B op volle toeren moeten dat we vluchtelingen hebben teruggestuurd, die lang en als juridisch principe bij Hugo de Groot bekijken. Integratie, hoe ze werkt en hoeveel later vermoord bleken te worden. Daar zijn we samenvielen, zo weten wij hoe de internationale plezier ze kan opleveren! Voortbouwen op niet trots op en gelukkig weten we het nog. rechtsorde ook onze belangen beschermt. Het betekent hier zowel het respect betonen voor Sinds 1951 zijn we betrokken in een kansrijk staat niet voor niets in onze nationale grondwet aangetroffen cultuur als het maken van nieu- project, een zich verenigend Europa. Wij zijn er en niet toevallig is Den Haag ook – en voor bui- we verbindingen – met nieuwe en toch herken- een van de pioniers van omdat we tijdig snapten tenlanders vooral – de zetel van het internatio- bare cultuur als resultaat. De vrijmoedigheid wat er mogelijk was. Europa heeft net de juiste nale recht. en gretige nieuwsgierigheid waarmee Ali B met maat, tussen klein land en grote wereld in. Het Wij weten al heel lang dat als we ‘wij’ zeg- rapper Winne in zijn kielzog op Henny Vrienten project heeft ons heel veel voordeel gebracht. gen, we altijd een heleboel ‘wij’s’ bedoelen. afstapt zou je alle burgers van Nederland toe- Wij doen ons best dat zo te houden, ook omdat Wij zijn als volk altijd verscheiden geweest in wensen. Het zou ons initiatieven opleveren die het voordeel niet tot ons land beperkt blijft. etnisch, cultureel, religieus, politiek en levens- in één klap het beeld van een problematische Europa is een realiteit van welvaart en vrede en beschouwelijk opzicht. De raszuivere Neder- en lastige samenleving deden kantelen naar het is een belofte voor landen en volken die nog lander is geen bestaande categorie. Vandaag dat van een vat vol duizelingwekkende moge- niet meedoen. Het project is niet klaar en wat is dat niet per se anders dan in de zeventiende lijkheden. ons betreft gaat het door. Het is de weg om inter- eeuw. We zijn niet één en we zullen het nooit nationalisering en mondialisering te geleiden, worden. Omdat we dat al zolang weten hebben Niet ons bezit geen bedreiging maar een blijvende kans. Elke we uitvindingen gedaan om met verschillen om Een goed gecomponeerde raamvertelling biedt keer dat het project zelf wordt bedreigd is voor te gaan. De belangrijkste heet tolerantie. Het is de mogelijkheid – niet alle maar wel de belang- ons aanleiding om een stap vooruit te zetten. geen aangeboren eigenschap van Nederlanders, rijke – politieke kwesties te framen: zo moeten De kans die we zien is die van een blijvend hoge het is een kwaliteit van de maatschappij. Wij zijn we deze kwesties begrijpen. Dus als wij pro- kwaliteit van bestaan voor miljoenen Europe- alleen en in zover tolerant als het samenleven gressieven ons net als ooit Joan Derk van der anen. Wij vertrouwen erop dat onze Europese dat van ons vraagt. Daar hebben we als het goed Capellen tot het Volk van Nederland richten, medeburgers tot in alle uithoeken van het con- is de waarde van leren inzien. De vrijheid van dan doen we dat als volgt. tinent zo’n bestaan kunnen krijgen. Dat is ons geweten en van godsdienst was de eerste erken- perspectief. Het is het perspectief van gevestigde ning. Die van meningsuiting en vereniging en Wij begrijpen onze situatie vanuit onze geschie- burgers net zo als van nieuwkomers. We weten vergadering de tweede. Onder het nazibewind denis. We zijn al lang onafhankelijk, eigenlijk uit onze nationale geschiedenis dat een land zijn we nog eens aan die waarden herinnerd. En sinds 1581 toen we de tiran hebben afgezworen. dat voor nieuwkomers geen belofte meer heeft zijn we er met kracht op gewezen dat die waar- We zijn al zo lang een onafhankelijk land dat we aan het eind van zijn Latijn is. Het droogt uit, den alleen gelden als ze voor iedereen gelden. over die onafhankelijkheid niet krampachtig het zakt in, het keert in zichzelf. Wij hebben alle Soms moeten we ons dat herinneren tegenover hoeven doen. Sterker nog, we hebben in eeuwen belang bij een vrij verkeer van personen. We zien tirannen van buiten, of tirannen van binnen. ervaring geleerd waarvan we voor onze vrijheid ze graag komen, de nieuwsgierigen, de geluk- Dit land is niet ons bezit. Het is wel onze plek, en economische ruimte allemaal afhankelijk zijn. zoekers, de ijverigen, de slimmeriken, want we daar waar we thuis zijn. Hier geboren of geïmmi- We hebben legers gevormd en vloten gebouwd, weten dat ze ons gaan helpen om het hier goed greerd, we kennen zijn beperkingen en we ken- maar we hebben ook diplomaten uitgestuurd en te houden of nog beter te krijgen. En we blijven nen zijn ruimte. We zullen het niet bejubelen en pacten gesloten. We hebben dijken gebouwd en alert op de boeven die ertussen zitten. er niet op pochen, maar wat het te bieden heeft sluizen en stormvloedkeringen, wegen, kanalen, We zien de Europese ruimte als een veld voor aan mogelijkheden van een goed bestaan, een spoorwegen en luchthavens. We hebben handel duurzame ontwikkeling. Voor ons mag de lat bloeiende cultuur en ontmoeting met verras- gedreven en van koloniën geprofiteerd. We heb- hoog liggen, het houdt ons fris. Niet alles hoeft sende anderen, dat laten we ons niet ontnemen. ben op tijd aangehaakt bij de industriële opbloei sneller, hoger, duurder, meer. De bestaanskwa- Wanneer we tijden beleven van benauwdheid en van Duitsland. We hebben de leus ‘Indië verlo- liteit staat voorop. De vooruitgang mag ook zit- zelfopsluiting herinneren wij ons liever het voor- ren, rampspoed geboren’ gehoord van de NSB. ten in betere spreiding en grotere zekerheid. De geslacht dat begreep waar zijn kansen lagen: in Dat bleek mee te vallen. We bleken beter te kun- kwaliteit geldt ook zaken als rust, lucht, smaak, openheid en vertrouwen en in samenwerking nen organiseren dan de NSB dacht. En we had- geur, klank en kleur. tot over de grenzen. den Marshallhulp. We hebben de eeuwen door, Wij zijn er trots op dat we aan dat grote project = maar vooral in bloeitijd, arbeiders van buiten mogen meedoen. We leggen aan dat project en aangetrokken. Zowel hoog- als laaggeschoolden. dus aan onszelf de dubbele maatstaf op van

GroenLinks Stop de ontmenselijking Kambiz Roustayi Iran 1975 Amsterdam 7 april 2011

Ontwerp: Mark Schalken / de Ruimte ontwerpers. Krantenflarden uit Trouw, 18 april 2011 op deze een serieus affiche, spread Op de vorige gaat – het voorbeelden lichtvoetigere spread zoals om de mix.natuurlijk campagnewebsite Een recepten kan de favoriete partijvoordegroenten.nl k vegetarische van campagnestijl Een GroenLinks voor

GroenLinks

kiezen...

konden konden Als kikkers Als - - - - - de Helliπ∆ de

27 herfst @º⁄⁄ herfst ontwerper van de Helling van ontwerper Historisch bewust:Historisch claim gebeurte de van en voorbeeldfiguren, nissen verzetsleider tot Spinoza vluchteling Wil - Museum-directeur en Stedelijk het lem Sandberg. Zie bijvoorbeeld Herman Meijer. van artikel als mensenwerk: portetteer Politiek drie vragen: alle met Kamerleden vier jaar heb je de afgelopen wat gelukt,is je is niet bereikt, wat wat vier de komende voor drive grootste jaar? moeilijk om de is niet Assertief: het zet te weg dit kabinet van monokul in een benepen als resulterend ten Nederland. en vervelend is een diversiteits GroenLinks Divers: om die tot partij, is inproductief het reduceren. te één boodschap en stijl Boed - GroenLinks, Homo’s voor bioboeren GroenLinks, voor dhisten bloemen vele laat GroenLinks... voor bloeien. is bij uitstek GroenLinks Verbindend: de dwarsverbanden, de partij van al bij de naam. Maak begint dat van door mensen je kracht de nuance die op de verbanden spreken aan te of bewust leven in hun dagelijks ze tus bijvoorbeeld ervaren, onbewust en de multiculturele sen opvoeding voe samenleving, gezonde tussen etcetera wereld, ding en de derde - Groen van de communicatie Kortom: - brutaler als verfijn kan zowel Links als feitelijker. emotioneler zowel der, als dus, Meer inhoud en meer vorm één medaille. van zijdes twee = Mark Schalken ------GroenLinks van communicatie de en slimmer – kan karaktervoller - meer visuele kwa met gewoonweg de Helling liteit. van maken Bij het goodwill hoeveel keer blijkt iedere - illustra bij fotografen, de partij heeft en ontwerpers. kunstenaars toren, een ander heeft Maar GroenLinks dan de SP en een ander karakter publiek. zal Haar communicatiestijl mogen zijn dan en subtieler diverser de SP. die van campagnestijl Nu bedenk je zo’n Maar op een achternamiddag. niet te moeilijk om suggesties is niet het en beeld. Hierboven doen, in woord visuele staan spread en op de vorige en verkiezingsaffiches ideeën voor inhoude Enkele een campagnesite. uitgangs en communicatieve lijke punten: voor aandacht vraag Geëngageerd: én compassie onrecht, woede toon je degenen waartegen (ook met afzet). je op verbind goede leven: Het (open, een hedendaagse wijze half- de vele met niet-claimend) die bewegingen georganiseerde rondom om ons heen zijn ontstaan: zorg en diervriendelijk eten, gezond en werk, en zingeving, spiritualiteit ondernemen. verantwoord Speels: gebruik humor en zelfspot. one-liners, pakkende voor enkel Niet openheid en creativiteit maar omdat vertegenwoordigen. een ideaal is de connectie interessant Historisch en de agit vormtaal Thoniks tussen constructivis de Russisch van prop Daarbij is de SP-communicatie ten. monolitisch, en ook welbewust stijl noemen. Maar te niet populistisch haat of rancuneus revanchistisch, met verschil zaaiend – een essentieel Wilders cs. Ook

- - - -

- campagnestijl Een GroenLinks voor tien jaar is De laatste de visuele communicatie beslist GroenLinks van geworden. professioneler slogans als ‘Zin in de toekomst’ Met Femke en een fris gefotoshopte ontsnap men te Halsema probeerde van oude cliché (frame) pen aan het - geiten als zeurderige GroenLinks lijkt gelukt. Dat wollensokken-partij. wil GroenLinks, nu? Wat Maar wat je En hoe kun voor? ze staat waar - com en integer effectief verhaal dat hier: betekent Integer municeren? in verdisconteert je waardes dat je communiceert. de manier waarop als zichzelf marktliberalen Dus dat lijkt logisch, verkopen een product mag je meer GroenLinks maar van verwachten. De SP heeft een ver van leren we partij als de SP. Laten wante effectief bijzonder jaren een aantal 2005 vanaf nadat gecommuniceerd, Thonik hun ontwerpbureau het in invulde, communicatiestijl nieuwe Jan Marijnissen. met nauw overleg lekkere tomaat-met-ster, stoere Een typografie. vette knalrood, slogans, - herken mijlenver De beeldtaal was – activis simpel en krachtig baar, een de SP-stijl, zoals van werkingen left?’ ‘What’s de tekst tas met plastic natuurlijk was Maar doorslaggevend Jan Marijnissen als met de connectie gebruik aimabel boegbeeld, en het alle billboards en media inclusief van internet. op het marketing viral ook hoe de hoge tisch. Mooi was - en de lage cul de elite van cultuur verbonden, werden volk het tuur van uitdelen het rondom bijvoorbeeld naar een recept tomatensoep van een Dam, vanuit van Johannes van Lies Joep van kunstenaar van kraam hout. uit Ik herinner me prachtige ❤

achterkant

GroenLinks GroenLinks

en maak kans op een gratis t-shirt gratis een op kans maak en Stem Stem varianten in kleur voor ECU Herenshirt blauw en groen bedrukking in rood, pms 293 en 382). 032, (pms red Dirk Holemans directeur Oikos, Vlaamse denktank voor ecologische verandering de Helliπ∆ de

28 herfst @º⁄⁄ herfst V eerk r ach t Politieke overtuigingskracht maal niet over de inhoud. Integendeel, het doorgaans vertaald als veerkracht, draagt staat en valt met een goed gaat over de zoektocht naar attributen die de potentie in zich om ontwikkeld te wor- maken dat de inhoud niet aan bod hoeft den tot een belangrijk dragend concept eigen verhaal. Het concept van te komen. We zitten op het niveau van de van het groene gedachtegoed. Met ande- resilience zou de basis kunnen marketeer die het juiste beeld zoekt bij re woorden: veerkracht zou wel eens een een nieuwe vruchtenyoghurt, en beseft prima vertrekpunt zijn voor de ontwikke- zijn voor een groen frame. dat het pastorale beeld van een kleine lief- ling van een ecologisch frame. Dit concept lijke boomgaard beter aanslaat dan die van moet dan wel in staat zijn een antwoord te een grootschalige plantage. bieden op de voedingsbodem van rechts- Het tweede niveau is meer verbonden populisten en de angsten en zorgen van de Wie goed wil communiceren en met inhoud en wat betreft politiek dus bevolking. Zoals Bas Heijne in Moeten we mensen overtuigen van zijn verhaal, is zich met ideologie. Het maakt een wereld van van elkaar houden? het nog eens glashel- bewust van het belang van framing. Het verschil of je een voorstel voor een nieuwe der opschreef, gaat het over de gevolgen kader waarin iets gebracht wordt, bepaalt taks op financiële transacties omschrijft als van migratie en neoliberale globalisering, op welke wijze mensen zaken opvangen een ‘pestbelasting’ of als een ‘solidariteits- over de crisis van de identiteit van landen en interpreteren. Niet toevallig besteedt bijdrage’! Pestbelasting verwijst dan naar en inwoners. Zelf zou ik er aan toevoe- Chris Rose, succesvol eco-campaigner bij een kader waarin belastingen als iets nega- gen dat sinds de val van de Berlijnse muur onder meer Greenpeace en WWF, in zijn tiefs worden opgevat en/of de neoliberale individuele vrijheid getransformeerd en standaardwerk How to Win Campaigns gedachte dat je de markt niet mag versto- gereduceerd is tot expressief consumen- hier expliciet aandacht aan: “The largely ren. Solidariteitsbijdrage past dan weer in tisme: wat en hoe en met wie consume- unconscious and silent process is profound- een frame dat waarden als gelijkheid voor- ren is de belangrijkste bron geworden van ly powerful because each frame comes op stelt. identiteitsvorming. En wie alles verwacht with its logic, rationale and explanation Ook progressieve partijen communi- van de staat (zwaar in de schulden na de as to who or what is responsible, an what ceren best zo effectief mogelijk (wat had financiële crisis) of van de markt (die juist a built-in solution looks like. The choice of je anders gedacht!). Dat betekent dat ze de crisis veroorzaakte) refereert nog naar frame determines the outcome of a debate nagaan welke frames het beste een ver- ideologieën van de twintigste eeuw (soci- because it sets the terms of resolution”. taling bieden van de achterliggende poli- aaldemocratie, liberalisme en hun mislukt (Rose 2010, 28-29.) Wie het probleem kan tieke visie en ideologische onderbouw. De samengaan in de Derde Weg). definiëren, bepaalt meteen in grote mate volgorde is wel belangrijk: denken dat als Er is dus nood voor aansprekende con- ook de mogelijke oplossingen. je inhoudelijk rugzakje leeg is, het frame cepten dat gemeenschappen, in samen- Door het belang van framing, zeker in dat een reclamebureau je aanbiedt ook werking met overheden en de markt, in onze gemediatiseerde beeldcultuur, ont- meteen de ideologie zal leveren, is een illu- staat stelt om zich te herstellen van de cri- staat al snel de neiging om de mate van sie. En laten we hierbij ook niet vergeten: sis en zich voor te bereiden op toekomstige succes van politieke partijen en politici te er bestaan ook heel wat voorbeelden van schokken. Hoe ons wapenen tegen deze verklaren vanuit de communicatie. Dit is mislukte framing! onzekere tijden op een wijze dat we er op echter niet zonder risico. Framing vermag Een interessante vraag is dan ook sociaal en ecologisch vlak sterker en beter veel, maar het is niet alles. Het is en blijft welke frames groene partijen kunnen ont- van worden? Dat is misschien wel de ham- (slechts) een overtuigingstechniek, die wikkelen om weerwerk te bieden tegen vraag voor progressieve en dus ook eco- gehanteerd kan worden door zowel links het dominante rechtspopulistische frame logische partijen. Want zonder antwoord als rechts, op zowel integere als malafide in de huidige politiek. Als je ervan uit- zal elke toekomstige schok, of het nu een wijze. Zo mogen we nooit vergeten dat de gaat dat framing gaat over het adequaat economische of een ecologische, enkel de naziminister Goebbels een van de grond- gestalte geven aan je politieke visie, dan angsten vergroten en de rechtspopulisten leggers is van propaganda waarin framing lijkt er nog een tussenstap in het geding. versterken. uiteraard een belangrijke rol speelt. Goeb- Het lijkt erg moeilijk om een volledige poli- bels stelde dat wanneer men een leugen tieke ideologie zoals het ecologisme in één De vraag is dus of veerkracht als dragend steeds maar herhaalt, ze uiteindelijk voor enkel kader te wringen. Het is logischer dat concept een groenlinks antwoord kan waarheid wordt aangenomen. Integere bepaalde deelvisies elk op zich hun eigen inhouden en de bron vormen voor bijho- communicatie zal daarentegen steeds kader behoeven, al zijn ze onderling niet rende kaders die leiden tot performante waarheidszoekend zijn. tegenstrijdig. Als tussenstap tussen ideolo- en overtuigende communicatie. Veerkracht gie en framing kan je zogenaamde dragen- slaat op de capaciteit van sociaalecolo- Leeg rugzakje de concepten hanteren. Dat gaat over een gische systemen (zoals bijvoorbeeld een Het verwarrende is ook dat framing op beperkt aantal basisbegrippen die je ide- riviervallei) om verstoringen te absorberen twee niveaus gehanteerd wordt. Een eer- ologie concretiseren. Zo kan je zeggen dat en zichzelf te herorganiseren zonder dat ste niveau is heel instrumenteel en meestal ‘vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid’ de de functie, structuur of identiteit verloren letterlijk verbonden met beeldvorming. dragende concepten vormen van de Franse gaan. Een veerkrachtig systeem is dus in Zo draagt de Italiaanse premier Berlusconi revolutie. staat zich aan te passen aan veranderingen altijd hetzelfde kostuum met das, omdat en daarbij toch gezond en vitaal te blijven hij denkt daardoor betrouwbaar over te Elasticiteit en de nodige diensten te blijven leveren. komen. Op dit niveau hebben we het hele- Het begrip resilience, in het Nederlands En misschien is het belangrijkste van al wel de Helliπ∆ de

29 V eerk r ach t @º⁄⁄ herfst dat een veerkrachtig systeem in staat is om direct in de problemen komt als de markt- bieden op de problematiek van klimaat- wijzigingen vorm te geven, en niet louter prijs van deze ene energiebron sterk begint verandering. De volgende stap bestaat te reageren op wat zich aandient. te stijgen. Onze economie en samenle- er nu in om na te gaan of veerkracht ook Veerkracht omvat drie componen- ving kent een dramatisch gebrek aan veer- een werkbaar concept vormt voor grotere ten: korte feedback lussen, modulariteit kracht. In 2000 bracht een staking van de gemeenschappen. Misschien vormt veer- en diversiteit. Korte terugkoppelingslus- vrachtwagenchauffeurs in Groot-Brittan- kracht wel een alternatief voor het huidige sen verwijzen naar hoe snel we gecon- nië binnen de drie dagen het eiland op de rechtseconomisch neoliberaal beleid dat fronteerd worden met de gevolgen van rand van de afgrond. Had de staking nog Europa voorstaat en tot afbraak van over- ons handelen. Dit is bijvoorbeeld een deel één dag langer geduurd, dan was er nood heid en sociaal beleid leidt van Griekenland van het probleem bij de aanpak van de aan voedselrantsoenering. Elke dag zijn tot Denemarken. Hier ligt een mooie uit- klimaatverandering. Hetzelfde geldt voor we dus met ons huidig systeem slechts drie daging op de plank voor (groen)links: hoe de milieu-impact van genetisch gemani- dagen verwijderd van de honger. tegengas geven en werken aan kaders over puleerde gewassen, die we met het blote een veerkrachtig verhaal dat ons zelfzeker oog niet kunnen vaststellen. Modulariteit Tegengas voorbereidt op turbulente tijden? wijst er op dat de verschillende subsyste- Geconfronteerd met een zich wijzigende = men niet overdreven gekoppeld zijn, maar samenleving en leefmilieu biedt veerkracht dat ze juist elk over een zekere graad van het vertrekpunt van een krachtig kader. Een uitvoeriger versie van dit artikel verschijnt autonomie beschikken. Als subsystemen te Want vanuit veerkracht zijn er fundamen- gelijktijdig met deze Helling onder de titel ‘Free- sterk intern gekoppeld zijn, kan een schok teel steeds drie vragen aan de orde. Eerst: dom and Security in the TwentyfirstC entury’, in: zich makkelijk door heel het systeem ver- kan het bestaande systeem de veranderin- Erica Meijers (ed.) (2011), Populism in Europe, Brus- plaatsen en meer schade berokkenen dan gen aan? Als dit zo is, life goes on. Als dit sel/Vienna: Planet Verlag/GEF, 171-187. noodzakelijk. Het zou een boeiende denk- echter niet het geval is – zoals met heel wat Zie p. 39. oefening zijn om dit perspectief toe te ecologische uitdagingen – komt de tweede passen op de bankensector: hoe komt het vraag aan de orde: kunnen we het aanpas- Literatuur dat een crisis in Griekenland banken in de singsvermogen van onze samenleving ver- Rose C. (2010): How to win Campaigns. Lage Landen in de problemen brengt? Een hogen door de introductie van nieuwe vor- Communications for Change. Earthscan, 2nd systeem met een hoge modulariteit heeft men van organisatie? Als bijvoorbeeld de Edition. juist lossere componenten met hogere goedkope olie stilaan uitgeput raakt, kun- Gunderson L.H. & Holling C.S. (Eds.) (2002): elasticiteit en buffercapaciteit, waardoor nen we deze energiebron dan eenvoudig Panarchy: Understanding Transformations in een schok minder schade kan toebrengen vervangen door andere goedkope energie- Human and Natural Systems. Washington DC: (denk aan dominoblokjes, waarbij als er bronnen? Als het antwoord op deze vraag Island Press. enkele ontbreken in de rij het vallen van nee is, komen we tot de derde vraag: hoe Hopkins R. (2009): Het Transitie handboek. Van één blokje niet de val van heel de rij met staat het met ons transformatietalent om olie-afhankelijkheid naar lokale veerkracht. zich meebrengt). Ook het voorbeeld van de samenleving en haar systemen klaar te Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel. klimaatopwarming en de daarmee gepaard maken voor de toekomst? gaande toename van hevige regens, toont Wie maatschappelijke problemen Walker B. & Salt D. (2006): Resilience Thinking. het evidente belang van modulariteit. Door bekijkt vanuit het perspectief van veer- Sustaining Ecosystems and People in a rivieren recht te trekken en overstromings- kracht, komt tot heel andere verhalen dan Changing World. Washington DC: Island press. gebieden vol te bouwen, kan een lokale de gebruikelijke. Neem het dan het ver- hevige regenbui op korte tijd een over- heerlijken op zich van innovatie of van een stroming veroorzaken stroomafwaarts. Als hooggeschoolde kennissamenleving, wat waterbeleid de laatste tijd terug aanstuurt nu in het dominante maatschappelijke op het herstel van overstromingsgebieden, verhaal zich beperkt tot de vraag mensen dan wil ze enkel de modulariteit herstellen kunnen presteren op de arbeidsmarkt en die het watersysteem vroeger bezat. landen kunnen overleven in de neoliberale Het belang van diversiteit wordt dui- wereldeconomie. Vanuit veerkracht ver- delijk met het voorbeeld van de landbouw: andert dit perspectief: het gaat er dan om monoculturen zijn extreem kwetsbaar. Een welke vormen van kennis we als samenle- diverse teelt met gewassen waarbij het ene ving nodig hebben en moeten ontwikkelen beter bestand is tegen droogte, het andere om klaar te staan voor de veranderingen tegen ziektekiemen e.d., is veel robuuster die op ons afkomen. En ook hoe we zul- in een meer turbulente omgeving. Maar len samenwerken, om ook buiten de markt hetzelfde geldt voor de samenleving: als te komen tot vormen van maatschappe- we maar één oplossing hebben voor onze lijke coöperatie. Op kleine schaal kennen problemen (de markt, zoals de neolibera- we al het voorbeeld van Transition Towns len verkondigden in de jaren negentig), als uitwerking van het concept veerkracht. dan zit je diep in de problemen als deze Transitiedorpen en -wijken bereiden zich oplossing haar beloftes niet inwilligt. Net op een toekomst met minder olie, waar- zoals een olieafhankelijke samenleving bij ze tegelijkertijd een antwoord willen Internationale mensenrechten volgens Bas de Gaay Fortman de Helliπ∆ de

30 herfst @º⁄⁄ herfst Wakker worden a.u.b.!

foto: peter valckx interview – door bart scheffers politicoloog de Helliπ∆ de

31 Wakker worden a.u.b.!@º⁄⁄ herfst

Bas de Gaay Fortman pleit voor maar enige bedoeling dat alles serieus te betekenen die rechten voor mensen op een ander frame als het om nemen. Offensieve mensenrechten bete- het grondvlak?” stelt hij dat er iets gron- kenen dat nationale staten ze gebruiken als dig mis is in de huidige benadering van mensen­rechten gaat. In plaats van een verlengstuk van hun buitenlands beleid zowel de internationale gemeenschap als de gebruikelijke focus op abstracte in plaats van zich bezig te houden met de ook het ‘mensenrechtenwereldje’ zelf. De verwezenlijking van deze onvervreemdbare nadruk ligt op de mensenrechtensituatie in rechten en verdragen, neemt rechten voor de eigen bevolking. adverse environments: landen waar de eco- hij de aantasting van menselijke “Mensenrechten zijn bedoeld om men- nomie niet draait, tirannie heerst en slecht sen te beschermen tegen machtsmisbruik, bestuur aan de orde van de dag is. De bur- waardigheid tot uitgangspunt. allereerst van en door de staat. Ik spreek gers hebben er niet of nauwelijks toegang van offensieve mensenrechten wanneer tot een rechtsstelsel. De Gaay Fortman: deze rechten er niet meer zijn voor de “Het grote internationale mensenrech- bevolking, maar door machthebbers louter tenproject zelf is nog nooit geëvalueerd. Augustus 2011. De media staan bol van worden gebruikt om andere landen in dis- Eén van de heikele punten is de uniforme verhalen over de Londense rellen die krediet te brengen.” benadering die de VN voorstaat. Natuurlijk Groot-Brittannië sinds kort in haar greep zijn die rechten naar hun aard universeel houden. Al snel komen er tussen de ver- Grondig mis maar dat betekent nog niet dat je in elk schillende berichten ook verklaringen naar De bovengenoemde zaken zijn echter maar land dezelfde strategie moet voeren. voren welke afkomstig zijn van de Iraanse een kleine illustratie van de veel diepere Neem nu de recent geïnitieerde Universal leider Mahmoud Ahmadinejad en de crisis waarin mensenrechten lijken te Periodic Review [een mechanisme waarin Libische minister van Buitenlandse Zaken, verkeren. Terwijl de discussie hierover in de mensenrechtensituatie voor alle 192 Khaled Kaaim. Beiden hekelen de brute academische kring al jaren wordt gevoerd, VN-lidstaten wordt beoordeeld, BS]. repressie van vreedzame demonstranten, kwam deze pas vorig jaar ook tot uiting in Liechtenstein zat in de groep landen die de en veroordelen met scherpe woorden de de populaire media, toen het tijdschrift beoordeling van China moest voorbereiden, ‘mensenrechtenschendingen’ in de straten Newsweek kopte met de titel The Death of en Nederland bereidde de discussie over van Londen. Kaaim roept Cameron en de Human Rights. In het artikel gaf de auteur San Marino voor. Dat gaat natuurlijk ner- zijnen op hun biezen te pakken, aange- vooral het politieke establishment ervan gens over.” zien zijn positie onhoudbaar is geworden langs, en verweet het de universele men- nu demonstraties tegen zijn bewind met senrechten niet meer serieus te nemen. Bovenop de gebrekkige institutionele geweld worden beantwoord. Iran op haar De Gaay Fortman sluit zich hierbij aan: structuur zijn er nog een aantal zaken die beurt staat te trappelen om een team van “Nederland gaat er vaak prat op een bastion implementatie van mensenrechten, door waarnemers te sturen welke eerbiediging te zijn van het internationaal recht. Maar De Gaay Fortman realization genoemd, van de mensenrechten moet waarborgen, onze politici zijn helemaal niet bezig met in de weg staan. Zo constateert hij dat er en schijnt zelfs bereid om vredestroepen in mensenrechten, het speelt in de verkiezin- te weinig aandacht is voor de structurele, te zetten. Alleen de Algemene Vergadering gen geen rol, natuurlijk ook omdat het de politiek-economische oorzaken die leiden van de VN moet nog even instemmen. Dat kiezers niet interesseert. Men weet vaak tot het niet in acht nemen van de mensen- diezelfde VN zich op de vlakte houdt als het nog wel dat er problemen zijn met bijvoor- rechten. Framing speelt hierbij ook een rol. aankomt op die rellen, dat is Ahmadinejad beeld gevangenen die ergens vast zitten “De VN verklaring waarin een ‘recht op sowieso een doorn in het oog. “Slechts één zonder aanklacht, of dat homo’s in som- water en sanitaire voorzieningen’ wordt honderdste van deze misdaden gepleegd in mige landen worden vervolgd, maar dat het afgekondigd, wekt de indruk dat de interna- een land dat vijandig tegenover het Westen over een hele brede linie gaat om bescher- tionale gemeenschap toegang tot schoon staat, zou meer dan genoeg zijn om de ming van de menselijke waardigheid tegen drinkwater hoog op de agenda heeft gezet Verenigde Naties en al die organisaties die machtsmisbruik, beseffen de mensen vaak en daarin vooruitgang boekt. Water is nu pretenderen de mensenrechten te bescher- niet.” immers opgewaardeerd tot een recht. Maar men wel van zich te doen laten horen”, zo De ‘crisis’ beperkt zich dus niet tot het met zo’n verklaard recht hebben de men- klinkt het uit Teheran. misbruik van het mensenrechtendiscours sen om wie het gaat nog geen van dag tot Een klassiek en creatief staaltje fra- als instrument voor buitenlands beleid, of dag beschermde toegang tot schoon water. ming; het selecteren van aspecten uit een de gebrekkige relevantie die het thema Waar het voor hen om draait is niet zozeer waargenomen realiteit, deze extra saillant geniet onder wereldleiders; ook zij voor een abstract recht maar concrete entitle- maken, en daarmee de morele evaluatie wie deze rechten zijn bedoeld, de mensen ments. Een entitlement biedt structurele en invalshoek pogen te veranderen. In de zelf, lijken er weinig om te geven. Reden bescherming van aanspraken (claims). Dan internationale rechtsorde zijn dit soort te meer om het project eens goed onder liggen er leidingen en mag jij dagelijks tap- praktijken geen unicum. Emeritus hoog­ de loep te nemen en van een kritische pen en spoelen. Beter zou het zijn echt iets leraar in de politieke economie van de men- beschouwing te voorzien. In Bas de Gaay te doen aan entitlement failure; immers we senrechten Bas de Gaay Fortman (1937) Fortman’s nieuwste boek Political Economy hebben wereldwijd een klein miljard men- heeft een treffende beschrijving voor deze of Human Rights; Rights, Realities and sen die moeilijk aan drinkwater kunnen zaken gevonden; hij spreekt van offensieve Realization dient de algeheel erkende crisis komen en ruim twee en een half miljard en defensieve mensenrechten. Defensieve dan ook meer als een vertrekpunt, om ver- zonder behoorlijke sanitaire voorzieningen. mensenrechten is zijn term voor het onder- volgens een aantal stappen verder te gaan. Niet omdat er geen middelen voor zijn, tekenen en ratificeren van verdragen en het Op zoek naar effectiviteit en een antwoord maar omdat vanuit de politiek en de eco- stemmen voor VN verklaringen zonder ook op de vraag “Werkt het überhaupt wel, wat nomie andere prioriteiten worden gesteld. de Helliπ∆ de

32 Bas de Gaay Fortman herfst @º⁄⁄ herfst

Mensenrechten kunnen instrumenteel zijn van de menselijke waardigheid. Dat gaat gratie van internationaal veiligheidsbeleid, om hier iets aan te doen maar dan moet je een stuk verder dan louter veroordelen.” de strategieën voor handhaving van de je richten op maatschappelijke verandering Het nemen van verantwoordelijkheid mensenrechten en de inzet voor duurzame en dat betekent de relevante partijen onder door de internationale gemeenschap is sociaaleconomische ontwikkeling. Neem druk zetten. Zo’n internationale verklaring sowieso iets waar De Gaay Fortman graag bijvoorbeeld de onderdrukte minderhe- van een recht op water lijkt activistisch naar toe wil: “Het VN systeem voor de den; voor de handhaving van hun rechten maar kan in feite activisme juist belemme- mensenrechten gaat uit van internationale hebben die van de eigen staat per definitie ren doordat de indruk wordt gewekt dat er vaststelling van normen en regels met niets te verwachten. Ik bepleit daarom de al iets echt is veranderd.” commissies van toezicht op de uitvoering uitvoering van die R2P in handen te leggen daarvan. Maar de handhaving ligt bij de van een Onderraad van de Veiligheidsraad Bescherm bevolking lidstaten zelf. Als dan blijkt dat vooral door omdat alleen in die setting de VN hun tan- De ondertitel van het boek spreekt dan averechtse politiek-economische en/of den kunnen laten zien. En zolang mensen- ook niet voor niets van rights, realities and sociaal-culturele omstandigheden daarvan rechten niet geïntegreerd zijn in ontwikke- realization. Dit maakt duidelijk dat mensen- niets terecht komt, moet je natuurlijk niet lingsbeleid zullen de rechten van de armen rechten relevant moeten zijn in de verschil- nog meer internationaal gaan vergaderen, niet verder komen dan uitspraken en ver- lende werkelijkheden waarin mensen leven: maar de beschikbare middelen inzetten klaringen. Vaak zijn die mensen trouwens uiteindelijk komt het aan op de realisering voor verbetering van het grondvlak.” slachtoffer van ontwikkeling in de vorm van mensenrechten. Deze pragmatische van grootschalige projecten; development- insteek is volgens De Gaay Fortman vaak Wat naar De Gaay Fortmans mening ook induced displacement heet dat met een afwezig in het mensenrechtencircuit waar grondig geëvalueerd zou moeten worden eufemisme. Ze hebben dus ook gewoon ook hij deel van uitmaakt en dat hij der- is de institutionele aanpak met commis- politiek-juridische bescherming nodig van halve goed kent. “Eigenlijk berust het hele sies die op vonnissen gelijkende uitspraken hun bestaande rechten.” boek op een alternatieve framing. Waar doen zonder betekenisvolle follow-up. De Bij al die niet malse kritiek blijft De Gaay de meeste van mijn collega’s uitgaan van discussie die hij op gang wil brengen is dan Fortman een optimist. Zo eindigt hij zijn al die abstracte rechten en allereerst zeg- ook veel meer een politieke: “we moeten boek met de volgende uitsmijter: “De men- gen ‘kijk toch eens naar al die verdragen’, is af van de quasi-juridische benadering”. Dit senrechten optillen naar het moreelpoli- mijn uitgangspunt juist ‘kijk eens naar die sluit ook naadloos aan op kritische kant- tieke niveau van mondiale gerechtigheid vier miljard mensen die wanneer zij in hun tekeningen die men zou kunnen hebben vraagt dus veel ingenieuzer strategieën menselijke waardigheid worden aangetast, bij zijn verhaal. Bijvoorbeeld over bovenge- dan het huidige circus van raden, commis- geen toegang hebben tot een behoorlijk noemde R2P, waarvan gezegd kan worden sies en comité’s met hun weinig zeggende functionerend rechtsstelsel.’” dat die alleen wordt geactiveerd wanneer documenten waarover eindeloos wordt Toch heeft De Gaay Fortman ook hoop; dit niet teveel weerzin onder de politieke doorvergaderd. Eén punt is overduidelijk: hoop dat de universele en onvervreemd- grootmachten oproept. Een Orwelliaans dichter komen bij de mensen zelf in hun bare rechten van de mens weer behoorlijk scenario, waarin iedereen gelijk is, maar dagelijks gevecht voor vrijheid en duur- op de agenda’s komen te staan – vooral sommigen aanzienlijk meer gelijk dan zaam levensonderhoud; daarin ligt het ook de nationale – en dat het niet alleen anderen, lijkt dan ook onafwendbaar. De meest belovende perspectief voor de ver- bij woorden zal blijven. In dat perspectief Gaay Fortman erkent deze problematiek, wezenlijking van mensenrechten in de 21e vindt hij de recente ontwikkelingen in het maar ziet hierin ook zijn oproep het geheel eeuw.” Midden-Oosten, de ‘Arabische lente’, hoop- vanuit een meer politieke hoek te benade- = gevend. In het bijzonder het geval van Libië, ren, gesterkt. “Je blijft natuurlijk altijd ver- waar tijdens het ter perse gaan van deze wikkeld in de complexe realiteit van mondi- Bastiaan De Gaay Fortman (2011). ‘Political editie nog immer een internationale inter- ale machtsverhoudingen. Het antwoord op Economy of Human Rights. Rights, Realities and ventie plaatsvindt die bedoelt uitvoering te de vraag waarom Libië wel en bijvoorbeeld Realization’. Londen/New York: Routledge. geven aan de Responsibility to Protect (R2P). Bahrein niet is, er dan ook een van interna- Deze verantwoordelijkheid om te bescher- tionale betrekkingen, niet van internatio- Het winternummer van De Helling zal gewijd men kan namelijk direct worden herleid tot naal recht. Feit blijft dat er in Libië voor het zijn aan het VN-concept A Reponsibility to de grondgedachte van het mensenrechten- eerst niet primair vanwege een bedreiging Protect. project: van de internationale vrede en veiligheid “Soevereiniteit betekent verantwoorde- maar voor bescherming van de bevolking lijkheid voor de staat om zijn eigen bevol- door de VN verantwoordelijkheid is geno- king te beschermen, en als dat evident niet men. [De interventie m.b.t. Kosovo in 2001 gebeurd of zelfs het tegendeel, onderdruk- was onder NAVO-vlag, BS]” king van de eigen bevolking, dan activeert dat tegenwoordig onder R2P een volken- De Gaay Fortmans boek is vooral een rechtelijke verplichting. Dat er nu voor het poging de effectiviteit van de internatio- eerst onder die noemer, het beschermen nale rechten van de mens op de agenda te van een burgerbevolking, actie wordt krijgen. Hij pleit niet alleen voor nationale ondernomen is wat mij betreft echt een en locale context geënte strategieën, maar doorbraak. Het is een teken dat men nu richt zich ook op het functioneren van internationale verantwoordelijkheid wil de VN zelf: “De follow-up van die talrijke nemen voor het daadwerkelijk beschermen verklaringen en uitspraken vraagt om inte- de Helliπ∆ de

Framing in nazi-Duitsland, of: ideologische strijd 33 herfst @º⁄⁄ herfst in een gemediatiseerde samenleving

Links de voorpagina van Der Stürmer, ‘Het weekblad voor de strijd voor de waarheid’, mei 1934: het ‘Rituele moord’-nummer. Uitgever Julius Streicher liet de slogan onderaan ieder nummer­ herhalen, om een anti- semitische framing van maatschappelijke problemen dominant te maken bij het Duitse lezerspubliek.

Onder een fotomontage voor de Berlijnse Arbeiter Illustrierte Zeitung van 16 oktober 1932 door John Heartfield (1891-1968). Hearfield was een gedreven genie in het belachelijk maken van de frases en symbolen van de nazi’s. In zijn visuele ‘argumentaties’ versterken alle elementen elkaar. Hitler blijkt hier letterlijk een kleine man te zijn, aangestuurd door het grootkapitaal – anoniem op de achtergrond, door de uitsnede van het beeld. Hij ontmantelt de waarheid van de nazi’s, deconstrueert hun betoog, hun taal en symboliek. Door hermontage gaan de elementen elkaar tegenspreken. Dit betekenisconflict leidt tot inzicht bij de lezer/kijker. En tot een bevrijdende lach. De Helling digitaal > ga voor deze twee artikelen naar www.dehelling.net

Jonneke Bekkenkamp, Sarah Gagestein Geloven in politiek. De rationele de Helliπ∆ de Een analyse van mens bestaat niet. het vocabulair van Een pleidooi 34 zomer @º⁄º zomer herfst @º⁄⁄ herfst GroenLinks voor framing

Waarin gelooft GroenLinks? Speciaal voor de Helling geschre- Welke tendens is te bespeuren ven artikel over het belang van in het vocubaire van GroenLinks nieuw hersenonderzoek en de over de afgelopen jaren? De zes laatste linguïstische inzichten kernwoorden uit 1989, nl. per- voor het bedrijven van poli- soonlijke zelfstandigheid, demo- tiek. Gagestein concludeert op cratisering, geweldloosheid, cre- grond van dit onderzoek dat ativiteit, verdraagzaamheid en een rationalistische wijze van emancipatie blijken nauwelijks politiek bedrijven, op grond van gebruikt te worden. In plaats argumenten, niet overeenkomt daarvan staan de woorden ‘indvi- met hoe mensen keuzes maken. du’ en ‘vrijheid’ centraal. Wat Politici moeten zich de kunst van precies wordt verstaan onder het framen eigenmaken. Neu- vrijheid en autonomie is niet trale taal bestaat namelijk niet, altijd even duidelijk en er is een elk woord heeft een culturele en spanning tussen de keuze voor emotionele lading, die bewust het individu, maar tegen indivi- kan worden ingezet. Maar wat dualisme in de zin van egoïsme zijn de woorden die werken voor en consumentisme. En welke rol GroenLinks? Daartoe moet stevig speelt het ‘geloof’ in de brede nagedacht worden over de iden- zin van het woord? titeit en waarden van GroenLinks Het artikel is opgenomen in en de bijbehorende frames. de recent verschenen bundel Meer over taal en framing op Verheijen, J. en Bekkenkamp, J. de website van Sarah Gagestein: (red.) (2011): Onszelf voorbij. Over www.taalstrategie.nl de grenzen van verbondenheid, Verder lezen Almere: Parthenon, p. 50-83. Zie www.nieuwwij.nl Drew Westen The Political Brain. The Role of Emotion in Deciding the Fate of the Nation New York: Public Affairs Books 2007

Het cliché wil: links is rationeel, Democraten lange tijd op de ‘ver- rechts speelt in op de onder- keerde’ cognitieve, met feiten en buik. En bij ‘onderbuik’ denk je cijfers omklede argumenten. De natuurlijk meteen aan foute meest amusante passages in het emoties. Maar een uitdrukking boek zijn die waarin Westen de als gut feeling laat al zien dat het rationeel getoonzette toespra- verband tussen ratio en emoties ken van democraten als Al Gore ingewikkelder is dan dat. Emo- op een emotiegeladen manier ties zijn lang niet zo blind als herschrijft. De democraat Obama gedacht, maar kunnen snelle en heeft in zijn presidentiële cam- efficiënte informatiedragers zijn. pagne die les geleerd, en wist Denken doe je met met je guts. zijn kiezers in het hart te raken. Overtuigingskracht vereist een Dat wil niet zeggen dat we de integratie van denkbeelden en politiek van het hoofd moeten emotiebeelden: dat is juist de inruilen voor het populisme van functie van meeslepende poli- de onderbuik en fact-free politics tieke verhalen. moeten gaan bedrijven. Intel- Drew Westen laat in zijn ligente passiepolitiek is eerder moderne klassieker zien dat het een politiek van het hart: het politieke brein geen neutrale orgaan dat er precies tussenin rekenmachine is, maar eerder zit. een waardengeladen emotiema- = chine. Anders dan de Republi- Dick Pels keinen gokten de Amerikaanse

Beeld: Philippe McIntyre George Lakoff

Don’t think of an elephant! (e.a.) Helliπ∆ de Vermont: Chelsa Green Publishing 2004 35 Er is bijna geen artikel in deze ën als een deuntje in je hoofd @º⁄⁄ herfst Helling dat niet ingaat op een zitten en raak je ze niet meer van de boeken van deze popu- kwijt. Frames zijn mentale struc- laire Amerikaanse linguist. Met turen die de manier waarop we Methaphors We Live By vestigde de wereld zien vormen. Wanneer hij in 1980 zijn naam en daarna je ze verandert (reframing) dan volgden vele boeken over het verander je de wereld. En dat is taalgebruik, de waarden en de wat progressieve politici zouden politieke taal van conservatieven moeten doen. Lakoff grijpt veel- en progressieven in Amerika. In vuldig terug op twee stelsels van The Political Mind uit 2008 (her- familiewaarden, het ene autori- zien in 2009) vat hij het allemaal tair, het andere open. Het is de nog eens samen. Lakoff is zelf vraag of dit allemaal opgaat voor een meester in het framen: hel- de situatie in Europa, maar wie der en kort formuleert hij waar zich wil bekwamen in het framen het hem om gaat, om dat ver- en wil weten wat het precies is, volgens steeds weer op allerlei kan niet aan Lakoff voorbij. mogelijke manieren en met vele = voorbeelden te herhalen. Op een Erica Meijers gegeven moment gaan zijn idee- Verder lezen

Friso Wielenga & Florian Hartleb (red.) Populismus in der modernen Demokratie.

Die Niederlande und Deutschland im ­Vergleich Münster: Waxmann 2011

Nederland geniet het dubieuze democratie als tegengif tegen voorrecht dat het eerder en hef- het populisme. De Leidenaar tiger ervaringen heeft opgedaan Koen Vossen beschrijft helder met het nieuwe rechtspopu- en precies de ideologische ont- lisme dan ons buurland Duits- wikkeling van Geert Wilders van land. Maar uit de commotie rond conservatief-liberaal naar nati- Thilo Sarrazins boek Deutschland onaal-populist. Florian Hartleb schafft sich ab bleek dat een volgt het ‘regeringspopulisme’ ook een behoorlijk deel van het van SPD-kanselier Schröder, het Duitse electoraat (rond de 18%) linkse populisme van Gregor bereid zou zijn te stemmen op Gysi en Oskar Lafontaine en het een anti-islampartij. Daarom is pop-populisme van de alweer een boek met Duitse en Neder- gevallen plagiaris Karl-Theodor landse auteurs dat de twee lan- zu Guttenberg. De PvdA’er René den vergelijkt een welkome bij- Cuperus mag weer eens beweren drage aan het debat, ook omdat dat de populistische opstand de zij het populisme niet meteen schuld is van de flexibele linksli- wegzetten als het ‘nieuwe fas- berale elite. Maar over het alge- cisme’, maar de uitdagingen meen is dit een informatief en ervan met open vizier aangaan. lezenswaardig boek. Zo pleit de Bonner politicoloog = Frank Decker voor meer directe Dick Pels Bart Snels publicist de Helliπ∆ de

36 herfst @º⁄⁄ herfst Het nieuwe midden De traditionele midden­partijen “We weten wat we moeten doen, maar kerheid ontstaan bij grote groepen kiezers. schuiven naar de vleugels van we weten niet hoe we herkozen moeten wor- Na de Tweede Wereldoorlog tot aan begin den als we dat gedaan hebben”. Dat zei de jaren tachtig was er sprake van een ongeken- hun populistische concurrenten. Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker de economische ontwikkeling die evenwichtig GroenLinks moet durven kiezen enkele jaren geleden op een persconferentie verdeeld werd over alle inkomensgroepen. na een Europese discussie over hervormingen Iedereen deelde in de welvaartstoename voor het definiëren van het van de arbeidsmarkt en het pensioenstelsel. en iedereen kon daarmee een optimistisch nieuwe midden. Samen met Het is het cruciale dilemma waar moderne toekomstbeeld hebben, zowel voor zichzelf politieke leiders mee te maken hebben. als voor hun kinderen. Dat is veranderd. De D66 kan zij een machtige brug Mark Rutte weet heel goed hoe hij de vruchten van globalisering en migratie zijn in vormen ­tussen de vleugels van woningmarkt in beweging moet krijgen, onevenredige mate bij de hoogste inkomens maar de hypotheekrenteaftrek hervormen is en de best opgeleide mensen terechtgeko- de Nederlandse politiek. voor hem onmogelijk. Job Cohen weet - en men, terwijl mensen met lagere en middenin- vooral Wouter Bos wist - hoe outsiders op de komens en meestal met een lagere opleiding arbeidsmarkt meer kansen kunnen krijgen, te maken kregen met de keerzijde van maat- Met dit artikel neemt Bart Snels maar de versoepeling van het ontslagrecht schappelijke modernisering. Zij zagen hun afscheid, na jarenlang voor ziet de PvdA als electorale zelfmoord. Jan wijken veranderen en ondervonden dat qua Kees de Jager weet dat hij Griekenland moet persoonlijke ambities en sociaaleconomische GroenLinks te hebben gewerkt, steunen en dat er meer Europese politieke verwachtingen hun zekerheden afnamen. De onder andere als directeur van integratie nodig is om de schuldencrisis op oude middenpartijen zijn er de afgelopen te lossen, maar hij durft dat niet te zeggen. dertig jaar niet in geslaagd om de kosten en het WB en strateeg van de Rutte, Bos, Cohen, De Jager: ze vrezen alle- opbrengsten van globalisering en migratie Tweede Kamerfractie. maal dat als ze doen wat ze moeten doen hun evenwichtig te verdelen. Zie daar het chagrijn kiezers naar hun populistische concurrenten bij veel kiezers en het wantrouwen dat zij op de vleugels lopen, naar de PVV en de SP. hebben in de gevestigde politieke partijen. De politieke crisis waar we in Nederland En ten derde is het politieke spel zelf mee te maken hebben, en vergelijkbare ont- veranderd door de enorme rol die de media wikkelingen zijn er in de meeste andere Euro- tegenwoordig spelen. Allerlei mechanismen pese landen en de Verenigde Staten, is een zijn daarbij van belang, zoals de commerci- crisis van de gematigde middenpartijen die alisering van de televisie, de uitbreiding van gewend zijn aan het dragen van bestuursver- het aantal televisiekanalen, de concurrentie antwoordelijkheid. Op een politiek speelveld die kranten ondervinden van elkaar, van waar kiezers sneller van partijvoorkeuren de televisie en van nieuwe media via inter- wisselen dan van tandpastamerk, vrezen ze net. De kern van deze ontwikkeling is dat de concurrentie van de populistische partijen hypes, emoties, meninkjesjournalistiek en op de linker- en rechtervleugel. Daardoor meninkjes­politiek belangrijker zijn geworden ontstaat er ruimte voor een herdefiniëring dan diepgravende analyse, maatschappelijke van het politieke midden. In Nederland zou duiding en visieontwikkeling. GroenLinks samen met D66 een machtspositie Omdat de politiek persoonlijker is gewor- kunnen opbouwen door dat nieuwe midden den, als gevolg van individualisering en ont- te maken. ideologisering, hebben politieke vrijbuiters de kans gekregen om via stoer mediaoptreden Tragiek van modernisering toegang tot politieke macht te verwerven. Noch in Europa, noch in de Verenigde Staten Daar is op zich niks op tegen. Sterker nog, in weten politici uit het oude midden hoe ze een moderne samenleving is het juist te prij- uit die houtgreep van de populisten moeten zen dat het politieke systeem niet gesloten komen en een perspectiefvol antwoord moe- is, maar openstaat voor nieuwkomers. Het ten geven op de gevolgen van maatschap- punt is dat de oude middenpolitici geen idee pelijke modernisering. Schematisch weten we hebben hoe ze dat vernieuwde politieke spel wat er de afgelopen decennia is gebeurd. Ten moeten spelen. Zij hebben geen antwoord op eerste zijn door ontzuiling, ontideologisering de wijze waarop populisten de emoties van en individualisering kiezers losser geraakt kiezers raken met doemscenario’s en angst- van politieke partijen die vroeger een band politiek. Zie daar de crisis van de middenpar- hadden met het maatschappelijk middenveld. tijen. Zie daar de belangrijkste verklaring voor het Het afgelopen decennium is politiek zweefgedrag van kiezers. Mensen maken nu opportunisme het enige antwoord van de per verkiezing uit waar hun tijdelijke loyaliteit middenpartijen geweest. Voor een deel zit ligt. dat opportunisme in het overnemen van Ten tweede is door globalisering en migra- de taal van de populisten. Zie bijvoorbeeld tie de samenleving veranderd en is er onze- Mark Rutte die het sinds de verkiezingscam- de Helliπ∆ de

37 Het nieuwe midden @º⁄⁄ herfst pagne heeft over massa-immigratie. Je ziet regeerperiode, met de poten in de modder te streven naar machtsvorming, zoals veertig dat hij het zelf niet gelooft - hoezo massa- en met wijzigende economische en politieke jaar geleden Keerpunt 72 ook een opmaat was immigratie - maar hij wil zo een retorisch omstandigheden, het lastig is om moedig vast naar de vorming van een progressief kabinet. antwoord hebben op Wilders. Het oppor- te blijven houden aan een positieve en opti- Begin jaren zeventig bleek het mogelijk om tunisme zie je ook als een middenpartij in mistische politieke koers. Maar toch, het had samenwerking tot stand te brengen tussen de de oppositie zit en volstrekt andere posities gekund. PvdA, D66 en de PPR, één van de voorlopers inneemt dan wanneer de partij meedoet in Zowel de PvdA als de VVD durfden dat van GroenLinks (de PSP deed aanvankelijk ook de coalitie. Rutte diende bijvoorbeeld een PaarsGroene kabinet niet aan. De VVD had mee, maar haakte al vroeg af). Het kabinet motie van wantrouwen in tegen het kabinet een rechtse campagne gevoerd tegen de PvdA Den Uyl kwam tot stand omdat een aantal Balkenende, maar als premier prijst hij Bos en en vond het onmogelijk een kabinet te vor- christendemocraten van de ARP en de KVP dit Balkenende voor de redding van de banken nu men met de PvdA, D66 en GroenLinks. Voor progressieve kabinet mogelijk wilde maken. hij zelf ervaart dat hij met het CDA stap voor de PvdA was het onduidelijk wat zij uit een De vraag is welk perspectief de PvdA anno stap Griekenland en de Euro moet redden. PaarsGroen kabinet zouden kunnen halen. De 2011 aan kiezers wil bieden. De sociaalde- En tenslotte is er opportunistisch geworstel PvdA heeft moeite met de erfenis van Paars mocraten zijn verdeeld in twee vleugels. De als ze wel regeren. Dan moeten ze verant- uit de jaren negentig en profileert zich linkser ene is het meest verwant aan de SP. Sociaal- woordelijkheid nemen voor beleid, zeker als dan voorheen. Ook PaarsGroen had fors moe- conservatief staat de SP negatief tegenover economische omstandigheden dat vragen, ten bezuinigen en wilde flinke hervormingen moderne ontwikkelingen als individualisering maar weten ze niet hoe ze dat beleid moeten van de verzorgingsstaat op de agenda. De en globalisering. Europa levert gevaar op en verkopen. Zie het gestuntel van Rutte en De enige rol die de PvdA had in de PaarsGroene veranderingen in de verzorgingsstaat zijn Jager bij de steun die ze Griekenland moeten onderhandelingen was een negatieve, name- altijd een verslechtering. Tegenover deze con- geven. lijk op de rem staan bij de mate van bezui- servatieve vleugel zijn er de progressieven van Het geworstel van de middenpartijen nigen en hervormen, zonder een positieve de PvdA die dichtbij GroenLinks en D66 staan. vormt de tragiek van maatschappelijke ambitie te etaleren. Die zijn veel optimistischer over moderni- modernisering. Terwijl globalisering, migratie, sering, zien individualisering als bevrijding klimaatverandering en vergrijzing als lange- Progressieve samenwerking van beknottende gemeenschappen, zien bij termijntrends van modernisering juist vragen Het mislukken van PaarsGroen laat zien hoe globalisering kansen voor meer internationale om toekomstgericht beleid, zit de midden- moeilijk het is om samen te werken op het rechtvaardigheid en durven hervormingen van politiek uit angst voor de concurrentie van huidige politiek speelveld. Net als in de Ver- de verzorgingsstaat voor te stellen. populisten die nostalgisch het verleden idea- enigde Staten en andere Europese landen zijn Een vergaande samenwerking tussen D66, liseren, vast in kortademige opportunistische teveel partijen uit op polarisatie. Vorig najaar GroenLinks, de PvdA en de SP blijkt niet voor- retoriek. Daardoor komt de besluitvorming heeft Femke Halsema gepleit voor progres- stelbaar omdat vooral de verschillen tussen vast te zitten in een politieke armoedeval. Zo sieve samenwerking. Ze wist van de eerdere D66 en de SP te groot zijn. Voor de SP is pro- lukt het in de Verenigde Staten nauwelijks kabinetten Balkenende dat de PvdA in de gressieve samenwerking ook vooral een stra- om verstandig begrotingsbeleid te voeren en oppositie naar links opschuift om de com- tegie om groter te worden dan de PvdA. Dat is komen in Europa de noodzakelijke hervor- petitie met de SP aan te gaan over wie het al jaren hun belangrijkste politieke motivatie. mingen van politieke en sociaaleconomische hardste kan roepen dat het rechtse kabinet Soms doen ze alsof ze willen samenwerken, arrangementen uit de vorige eeuw maar asociaal is of de beschaving vernietigt. Links om redelijk over te komen in de beeldvorming, moeizaam van de grond. De middenpartijen doet dan heel snel mee aan de door rechts maar zodra de discussie gaat over Europa, de en gematigde politici weten niet hoe ze gewenste polarisatie. Omdat de linkse oppo- pensioenen of de verzorgingsstaat kiezen zij beleid moeten maken met de hete adem van sitie toch steeds in de minderheid is, krijgt de populistische aanval. Het maakt dan niet de populisten en hun zwevende kiezers in de die al snel een machteloos imago tegenover uit of de aanval wordt ingezet op het kabinet nek. een rechts kabinet. Daarbij maakt het niet uit of op de vermaledijde neoliberalen van D66 of PaarsGroen had vorig jaar als kabinet dat het nu een minderheidskabinet is, want GroenLinks. een politiek keerpunt kunnen zijn. Links en de PVV steunt in het gedoogakkoord het Dat was de reden waarom Halsema vorig rechts zouden samen een hervormingskabi- gehele financieel-economische beleid. Voor- jaar de PvdA vroeg om te kiezen. Zoals te net gevormd hebben. Dat kabinet zou ook dat je het weet staan de opiniepagina’s van verwachten was, kiest de PvdA in de oppo- de overheidsfinanciën op orde brengen, de kranten weer vol van verhalen over een ver- sitie voor de kant van de SP. Omdat de PvdA arbeidsmarkt toegankelijker maken, de eco- meende linkse leegte. Halsema had geen zin dichter tegen de SP aankruipt heeft D66 zich nomie en de energievoorziening duurzaam om mee te doen aan de malaise van de PvdA het afgelopen jaar als redelijke middenpartij hervormen, de bureaucratie in zorg en onder- en nam daarom zelf het initiatief. geafficheerd. D66 wil aantrekkelijk zijn voor wijs aanpakken en afspraken maken over Ze wilde de PvdA uitdagen om te kie- kiezers van de VVD en het CDA. Voor pro- migratie en integratie. Het zou een kabinet zen voor samenwerking gebaseerd op een gressief Nederland zou de SP zich moeten geweest kunnen zijn dat met een sterk com- optimistische en hervormingsgezinde toe- richten op de kiezers van de PVV, maar de SP municatieve premier - Mark Rutte - het ver- komstagenda die de grote problemen van is vooralsnog vooral geïnteresseerd in die van trouwen in de politiek had kunnen herstellen. deze tijd aanpakt, zoals de vergrijzing, de de PvdA. De PvdA en de SP houden elkaar zo Het zou een voorbeeld hebben kunnen nemen klimaatverandering en het wantrouwen van lekker vast, zoals op rechts Rutte ervoor zorgt aan Obama en het uitdagende regeerakkoord burgers in de verbureaucratiseerde overheid. vriendjes te blijven met Wilders. van de conservatieven en de liberaal-demo- Het samenwerken aan zo’n agenda moest een craten in Groot-Brittannië. Overigens zie je alternatief verhaal geven tegenover het recht- Het lege midden aan deze voorbeelden dat gedurende een se kabinet en zou een manier kunnen zijn om Voorlopig zit dit rechtse kabinet er nog. Het de Helliπ∆ de

38

herfst @º⁄⁄ herfst Het nieuwe midden

zal regelmatig in problemen komen als VVD CDA en VVD. in de emancipatiebewegingen van die tijd, en CDA steun nodig hebben uit de oppositie GroenLinks heeft de afgelopen jaren een bewegingen die gekoppeld zijn aan de trends wanneer de PVV niet meedoet, bijvoorbeeld imago opgebouwd van een ideeënpartij die van maatschappelijke modernisering, denk als het om Europa en de euro gaat. Het kabi- op zoek is naar macht. Klaar voor de toe- aan individualisering en ontideologisering. In net zal ook nog lastige momenten krijgen als komst was vorig jaar de verkiezingsslogan. de jaren tachtig ontstond nieuw rechts als het economische tegenvallers moet opvangen Dat beeld moet door kiezers wel herkend reactie daarop en met de erfopvolgers van die met extra bezuinigingen. Dat zal de PVV niet blijven worden en vraagt om versterking van in eerste instantie weinig succesvolle poli- gemakkelijk vinden en zal politieke span- de electorale positie, maar vooral ook om een tieke beweging hebben we nu te maken. Nu ning opleveren. Maar vooralsnog heeft geen geloofwaardige claim op de macht. Met D66 partijen als CDA en VVD hun politieke gedrag van deze partijen belang bij een val van het deelt GroenLinks een vergelijkbaar imago: afstemmen op nieuw rechts ontstaat er ruim- kabinet. De VVD niet, want met Rutte als pre- toekomst- en hervormingsgericht, liberaal, te op het midden van het politieke speelveld. mier is het hun kabinet. Het CDA niet, want groen, Europees georiënteerd. Samenwerking Dat nieuwe midden kan gemaakt worden door deze partij heeft de leiderschapskwestie niet met de meer conservatieve, nostalgische, D66 en GroenLinks met toekomstgerichte opgelost en weet bij lange na nog niet hoe ze nationalistische SP/PvdA zou het imago van politiek die groene, sociale en internationa- de weg naar betere opiniepeilingen moet vin- GroenLinks schaden en geeft Alexander Pech- listische antwoorden geeft op de uitdagingen den. En de PVV niet, want als ze dit kabinet told een argument om afstand te houden van van maatschappelijke modernisering. nu laten struikelen weet Wilders dat in ieder GroenLinks. GroenLinks moet daarom kiezen Het mislukken van PaarsGroen laat zien dat geval het CDA niet snel nog eens zo’n avon- voor samenwerking met D66, in welke vorm VVD en PvdA nog niet toe zijn aan het nieuwe tuur aangaat. En met wie zou Wilders dan dan ook. midden. Dat is ook niet gek, want zij hebben willen regeren, zelfs als hij de grootste zou Ook D66 heeft daar belang bij. Deze partij een haat-liefde-verhouding met de erfenis worden bij volgende verkiezingen? weet dat het een jojo-partij is en bij eenzame van de Paarse jaren negentig. De lafheid van Er is daarom nog enige tijd voor Groen- regeringsdeelname zomaar terug kan vallen het oude midden wordt echter gekenmerkt Links om haar zaakjes op orde te krijgen. naar drie zetels in het parlement. Natuurlijk door opportunistische leegte. We zien dan Vorig jaar daagde Halsema de PvdA uit om te zijn er verschillen tussen beide partijen, maar dat het politieke systeem vastloopt in een kiezen. Langzamerhand zal ook GroenLinks die zijn niet fundamenteel van aard. Program- politieke armoedeval. Was het niet Gerhard een strategische keuze moeten maken. Voor matisch zijn de verschillen te overbruggen. Schröder die de Britse Derde Weg in Duitsland GroenLinks is splendid isolation geen aantrek- De enige vraag is of de cultuurverschillen in vertaalde met de term Die Neue Mitte. Nu het kelijke optie. Er zitten nog vier partijen in de de partijen dat ook zijn. Samen kunnen de midden leeg is, is het aan GroenLinks en D66 oppositie die knibbelen aan de kiezersschare partijen op ten minste twintig zetels reke- om het nieuwe midden vorm te geven. Een van de partij. GroenLinks dreigt gemangeld te nen en samen kunnen D66 en GroenLinks op zekere verwantschap met Paars, The Third worden tussen D66 aan de ene en de PvdA/SP het midden van het politieke speelveld een Way of Die Neue Mitte uit de jaren negentig aan de andere kant, terwijl ook de Partij voor interessant en duurzaam machtsblok vor- is dan niet zo gek. Wie durft er immers te de Dieren een lastige horzel is. Waar moe- men. De partijen zouden bijvoorbeeld met beweren dat we het afgelopen decennium ten meer kiezers voor GroenLinks vandaan een gedeeld onderhandelingsprogramma de het maatschappelijk en politiek zo veel beter komen? Wat electorale concurrentie betreft volgende coalitieonderhandelingen in kunnen hebben getroffen dan in de optimistische kan GroenLinks zich niet vergelijken met gaan. jaren negentig van de vorige eeuw? de nu zo succesvolle Duitse Grünen, omdat De PvdA is niet klaar voor de macht en Op verkiezingsdag afgelopen voorjaar, Duitsland onder meer een veel minder ver- concurreert met de SP om de behoudende zo’n dag waarop je in zenuwachtige spanning splinterd politiek speelveld kent. sociaaldemocratische stem. Ook zijn de ver- wacht op de resultaten, in dit geval op de uit- Alexander Pechtold heeft gelijk. Het poli- houdingen tussen de PvdA en het CDA nog slag voor de Provinciale Staten, heb ik achter tieke midden loopt leeg in ons land. Dat wil zo gebrouilleerd dat een coalitie waaraan mijn computer zitten spelen met de verschil- zeggen, de traditionele middenpartijen schui- beide partijen meedoen nog niet erg voor de lende campagneleuzen. Het postertje dat ven op naar hun concurrenten op de vleugels, hand ligt. Als VVD en CDA op enig moment ik maakte combineerde twee slogans: Kies wat overigens niet betekent dat kiezers dat toch genoeg krijgen van de PVV ligt, als de GroenLinks. Ja! En anders D66. Het zou goed ook allemaal doen. De meeste kiezers zijn nog volgende verkiezingsuitslag dat toelaat, een zijn als beide partijen samen gaan optrekken steeds op het midden te vinden. Uit opinie- hervormingscoalitie voor de hand: VVD, CDA, met een gedeelde strategie: het nieuwe mid- peilingen blijkt de afgelopen jaren met enige D66 en GroenLinks. D66/GroenLinks zouden den maken. regelmaat dat rechtse kiezers hun partijen samen een brug kunnen vormen naar VVD en = rechtser zien dan zijzelf zijn en linkse kiezers CDA die naar rechts trekken en eventueel naar hun partijen juist linkser dan zichzelf op de de PvdA die naar links trekt. Elke toekomstige links-rechts-schaal plaatsen. Het mag waar coalitie komt al snel uit bij het middenblok zijn dat er veel proteststemmen gaan naar SP D66/GroenLinks om een meerderheidscoalitie en PVV, maar ook gematigde kiezers kunnen te kunnen vormen. Misschien is dat wel een teleurgesteld worden. De rechtse meerder- les die GroenLinks van de Duitse zusterpartij heid wordt niet doorbroken door versplinte- kan leren: als je je midden op het speelveld ring in de oppositie, maar ook niet door een positioneert, kun je naar links en naar rechts groot links blok. Links haalt nu eenmaal geen kijken en kom je vanzelf terecht in een inte- meerderheid in Nederland. Belangrijker is hoe ressante politieke positie. bijvoorbeeld D66 en GroenLinks perspectief In de jaren zestig ontstond nieuw links. kunnen geven aan teleurgestelde kiezers van D66 en GroenLinks hebben deels hun wortels Nieuwe Publicaties overige Publicaties

Katinka Eikelenboom • ‘Het gemak van anonieme solidariteit’,

website Socialisme & Democratie/WBS Helliπ∆ de (www.wbs.nl/opinie/forum/1050/het- gemak-van-anonieme-solidariteit), 2 juli 2011. 39 herfst @º⁄⁄ herfst

Erica Meijers • ‘Henk van Riessen en de apartheid in Zuid-Afrika’, in: Harinck, G. (red.) (2011), Het maatschappelijk engagement van christelijke filosofen. Amsterdam: HDNP, pp. 29-36. Vier columns voor De Andere Wereld, IKON radio (zie www.ikonrtv.nl/daw/ archiefcolumn.asp onder Bram Grandia): • ‘Schommelen met de dood’ (arrestatie Dick Pels en Anna van Dijk (red.) Mladic), 5 juni 2011 Vrijzinnig Paternalisme. • ‘Leven in de perfectiemodus’ Naar een groen en links (Cameron en DSK), 12 juni 2011 • ‘Een flinterdunne scheidslijn’ Josse de Voogd beschavings­project (bezuinigen kunstsector), 19 juni 2011 Bakfietsen en Rol­luiken. Amsterdam: Bert Bakker • ‘Mutter Courage’ (exploderende zorg), De electorale geografie (verschijnt in oktober) 26 juni 2011. Erica Meijers (ed.) van Nederland Links zit bekneld tussen paternalisti- Dick Pels Utrecht: Bureau de Helling Populisme in Europe sche bemoeizucht en doorgeschoten • ‘Leven en laten leven. Beschaafde Brussels/Vienna: GEF, Planet vrijheidsdrang. Het antipaternalisme onverschilligheid’, De Groene GroenLinks is sterk in buurten met ­Verlag, Bureau de Helling van de jaren zestig en zeventig is Amsterdammer 19 mei; website www. veel bakfietsen, terwijl de PVV het naar rechts verhuisd. Dat zet onze integration.eu 22 juni. goed doet in wijken met veel rollui- Overal in Europa worden linkse libertaire en antiautoritaire tradities • ‘Emotioneel burgerschap. Over de ken. Naast de traditionele Bible Belt partijen geconfronteerd met de onder druk. Vrijheid leidt immers politiek van hoofd, hart en onderbuik’, is er nu de progressieve Green Belt. opkomst van politieke partijen die niet vanzelf tot vrijzinnigheid, en Tijdschrift voor Humanistiek 45: 16-21. Josse de Voogd maakt zichtbaar beweren ‘namens het volk’ te spre- emancipatie niet vanzelf tot goed • ‘Het volk bestaat niet’, Slow waar politieke partijen hun bolwer- ken. Ze beweren dat ze de identiteit gedrag. Hoe verhinderen we dat het Management 17, zomer, 48-49. ken hebben en hoe dit de afgelopen van de ‘christelijke westerse bescha- individualisme doorschiet in nar- • ‘Naar een vrijzinnig paternalisme’, decennia is veranderd. In plaats van ving’ beschermen, maar vormen in cisme, hebzucht en hufterigheid, en Socialisme & Democratie 7/8, pp. door religie en sociaaleconomische feite een bedreiging voor Europese hoe kan het groen en sociaal wor- 31-36. positie, wordt de partijkeuze steeds waarden als diversiteit, openheid en den gemaakt? vaker bepaald door culturele- en kritische (zelf)reflectie. Hun vertoog De auteurs bepleiten een open leefstijlkenmerken. Tegenstellingen raakt de kern van de democratie en en democratisch paternalisme dat zoals die tussen hoger en lager kan niet zonder weerwoord blijven. het morele debat over het goede Bureau de Helling opgeleiden en groei- en krimpge- In dit boek analyseren (groene) leven niet schuwt. Zo zetten Dick Postbus 8008 bieden hebben electorale gevolgen. politici, wetenschappers en politici Pels en Marina Lacroix het prostitu- 3503 ra Utrecht GroenLinks blijkt het goed te doen uit verschillende Europese landen tiestandpunt van GroenLinks op zijn 030-23 999 000 in compacte oude stadswijken waar het rechtse populisme. Ze dragen zo kop, wil Anna van Dijk meer over- www.groenlinks.nl gentrification (opwaardering) plaats- bij aan een alternatief verhaal over heidactivisme inzake overgewicht en vindt, terwijl de PVV beter scoort in Europa. Dit boek is een oefening in vinden Erica Meijers en Cas Smithuij- raad van advies naoorlogse wijken waar men vreest het overschrijden van onze nationa- sen het verheffingsideaal opnieuw Dirk Holemans voor achteruitgang van de buurt. le, politieke en intellectuele grenzen uit voor de kunsten. Jos van der Lot van Hooijdonk In het laatste hoofdstuk wordt en als zodanig al een weerwoord Lans beproeft de eigen kracht van Henrike Karreman ingegaan op de sociale en politieke tegen het populisme. burgers, Femke Roosma houdt een Thomas Mertens effecten van suburbanisatie en Met bijdragen van: Daniel Cohn- fris pleidooi voor het basisinkomen Tof Thissen krimp, met een pleidooi voor de Bendit en Edouard Gaudot, Dick Pels, en Bas Eickhout en Casper Thomas medewerkers compacte stad. De Voogd meent dat Sarah de Lange, Øyvind Strømmen, pleiten voor een vrijzinnig klimaat- Dick Pels · directeur links zich zou moeten opdelen in Soňa Szomolányi, Olga Pietruchova, paternalisme. In het nawoord kop- Anne de Boer een sociaal-vrijzinnige partij en een Merijn Oudenampsen, Robert Misik, pelt Dick Pels de groene en sociale Katinka Eikelenboom sociaal-communitaristische partij. Marco Jacquemet, Barbara Hohened- vrijheid aan idealen van matiging, Erica Meijers der en Dirk Holemans. zelfbinding en zelfrelativering. • Te bestellen via http://webwin- Simon Otjes kel.groenlinks.nl (€ 10,- excl. • Te bestellen voor € 15,- • Het boek wordt in oktober gepre- Gerrit Pas verzendkosten). Meer informa- (excl. verzendkosten) sen­teerd op een conferentie. Annie van de Pas tie: Gerrit Pas, tel. 030-2399934 via ­[email protected] Zie de site van Bureau de Helling. Noortje Thijssen

Weten­schappelijk Bureau GroenLinks Pieter Pekelharing ethicus en docent sociale en politieke filosofie aan de Universiteit van Amsterdam de Helliπ∆ de

40 herfst @º⁄⁄ herfst

Open. De populistische verbeelding NAi ­Uitgevers, SKOR 2010/Nr. 20 Bas Heijne, Moeten wij van elkaar houden. Het Populisme ontleed De Bezige Bij, Amsterdam, 2011 DickPopulisme Pels, Het& volk bestaat niet. Leiderschap en populismedemocratie in de mediademocratie De Bezige Bij, Amsterdam 2011

Is het waar dat je met de volk en elites uit elkaar gedreven vanwege Dat roept de vraag op welke spin in het feiten niets kunt beginnen de macht van het kapitaal en de opkomst huidige tijdsgewricht het meeste effect van het neoliberalisme. Volgens de rechtse heeft. In ieder geval moet je de overheid tegen de irrationele kracht variant zijn de elites van het volk vervreemd niet als oplossing maar als deel van het pro- van het populisme? Dat alleen doordat kosmopolitisch links de grenzen bleem zien. Decennia lang zijn de feiten opengooide, de islam binnenhaalde en zo gedraaid dat de overheid de grootste verbeelding en geloof hiertegen intussen banen naar het buitenland liet bedreiging van de vrijheid van het individu opgewassen zijn? Pekelharing verdwijnen. Zo schetst Wilders in 2009 een vormt. Dat begon met de ontzuiling aan beeld van ‘Twee Nederlanden’, dat van de het eind van de jaren vijftig, toen de over- stuit in zijn bespreking van drie subsidieslorpende grachtengordelelite met heid voor het eerst als morele bemoeial publicaties op deze vraag en haar kleffe vriendjes tegen de hardwerken- werd weggezet. De kritiek zette zich voort de gewone mensen die de gevolgen van het tijdens de culturele revolutie van de jaren beantwoordt hem. falende ‘multikul’-beleid van de elite voor zestig en zeventig en werd vanaf het eind hun kiezen krijgen. “Het andere Nederland, van de jaren tachtig overgenomen door mijn Nederland, bestaat uit mensen die neoliberale marktdenkers. Onder invloed Tot de kern teruggebracht zijn populis- de rekening moeten betalen. Letterlijk en van Woodstock en Wallstreet is het vertrou- ten politici die hun kracht uitsluitend zoe- figuurlijk. Die beroofd en bedreigd worden. wen in het politieke gezag tot een nulpunt ken in een direct persoonlijk appèl op de Die zuchten onder overlast van de straat- gedaald. Moderne populistische partijen als bevolking. Zoals socioloog J.A.A. van Doorn terroristen, die zuchten onder de hoge de PVV hebben zich zowel de culturele als de ooit zei hebben populisten “geen kompas belastingen en verlangen naar een sociaal economische revolutie toegeëigend: door waarmee ze hun koers kunnen bepalen Nederland. Het zijn de mensen die ons land de week vrij ondernemen, in het weekend de maar een radarantenne die continu staat hebben opgebouwd.” burgerlijke moraal opzij zetten en voor de afgesteld op het straatrumoer.” Populisme rest voortdurend klagen over de bedilzucht is emotiepolitiek. De grote vijanden van In zijn meest elementaire vorm gaat popu- van de overheid, die in handen van de ver- de populist zijn de elites die ‘de wil van het lisme over vertrouwen, of beter, het gebrek keerde elites is en de foute mensen helpt. volk’ negeren. Instituties en regels zijn per aan vertrouwen in partijen en politieke intussen neemt het populisme een bijna definitie verdacht. De populist schildert ze leiders. Het populisme gedijt het beste in religieuze gedaante aan. Het verzet tegen af als doorzichtige trucs die elites gebrui- tijden van crisis wanneer mensen zich ver- Den Haag is geleidelijk veranderd van een ken om hun eigenbelang veilig te stellen. raden voelen, het sociale contract onder politieke in een existentiële strijd. Het Populisten houden niet van representatieve druk staat, de welvaart bedreigd wordt en is erop of eronder. De Westerse bescha- democratie. De enige echte vorm van demo- velen bang zijn dat zijzelf of hun kinderen ving staat op het spel. ‘Het licht gaat uit in cratie is directe democratie. Ze staan wan- het slechter krijgen. Of dit objectief zo is, Europa’, aldus Wilders; ‘de Amerikaanse eer trouwend tegenover geprofessionaliseerde is minder belangrijk dan dat het zo ervaren is bezoedeld’, betogen de leden van de Tea politiek waarin de politiek op afstand van wordt. Populisten zijn dikwijls ‘handelaren Party. Links ‘collaboreert’ met de islam, die het volk wordt gezet. Niets erger dan de in angst’ en spelen subtiel in op gevoelens niet zomaar een vijand, maar de duivel zelf kloof tussen politici in Den Haag die volgens van gekwetste eer en gebrek aan erkenning. is. populisten in een ‘papieren werkelijkheid’ Perceptie en beleving zijn in de poli- leven en burgers die met de ‘dagelijkse rea- tiek minstens zo belangrijk als de feiten. Verbeelding liteit op straat’ te maken hebben. Populisten De populist fungeert niet alleen als spreek- De drie hier besproken boeken belichten zeggen altijd direct namens hun achterban buis van de gevoelens die onder het volk een of meer aspecten van het populisti- te spreken. In Nederland zijn dat ‘Henk en leven, maar is er ook de schepper van. sche gedachtegoed. Zo heeft het tijdschrift Ingrid’, in de VS is het ‘Joe the plumber’. Politiek gesproken is ‘het volk’ een ver- Open onlangs een heel themanummer aan Ze regeren op persoonlijke titel en hebben beeldde gemeenschap, het product van een de populistische verbeelding gewijd. De dikwijls lak aan de mores van het politieke mythe die niet zozeer door de feiten als wel auteurs zijn gefascineerd door de wijze bedrijf: ‘ik zeg wat ik denk’. Populisme is een door een alternatieve mythe weerlegd moet waarop populistische retoriek de politieke politiek van kleine afstanden, directe lijnen worden. Politieke strijd is een gevecht om ‘imaginaire ruime’ heeft bezet. Ze brengen en rechtstreekse contacten. De moraal van symbolische macht: de macht om “gren- typische populistische fabels in kaart en het populistische verhaal luidt steevast dat zen te trekken, sociale onderscheidingen leggen uit hoe populisten er in slaagden de staat en samenleving te ver van elkaar ver- te maken en op basis daarvan groepen te ‘lege betekenaar’ vrijheid aan anti-overheid, wijderd zijn geraakt en politici van volksver- vormen” (Dick Pels 107-8). Zonder aanspre- antibelasting en anti-islam te koppelen. tegenwoordigers in zaakwaarnemers van de kend tegenverhaal ben je gedoemd het van Politiek draait volgens de auteurs geheel staat zijn veranderd. de populist te verliezen. Elke politicus heeft om spin. Vergeet de feiten, vergeet het stre- het populisme kent linkse en rechtse tegenwoordig een spindocter die vertelt hoe ven naar waarheid, vergeet de rationele varianten. Volgens de linkse variant zijn men overtuigend moet overkomen. afweging van belangen. Daar gaat het niet de Helliπ∆ de

41 herfst @º⁄⁄ herfst

om. Wat we nodig hebben, aldus het redac- een andere moderniteit. Ook Heijne is ervan elites moet niet gedicht, maar juist gehand- tioneel, is creatieve politiek, dreampolitiek. overtuigd dat wie denkt het populisme te haafd worden, opdat de democratie via de De auteurs in het blad betreuren het dat kunnen bestrijden met abstracte beginselen wisselwerking tussen volk en elite haar ver- Populisme& democratielinks - ooit voorstander van de ‘verbeelding als gelijkheid of rechtvaardigheid niets van nieuwende kracht behoudt en om de zoveel aan de macht’ - nu naar rationaliteit en rea- het populisme begrepen heeft en voorbij tijd zichzelf opnieuw uitvindt. lisme streeft. Links heeft te weinig oog voor gaat aan de irrationele kracht van de popu- Pels heeft veel respect voor het popu- de beleefde werkelijkheid. Ze inspireert niet. listische retoriek. Het laatste essay in het lisme. Hij is vóór personalistische politiek, Volgens Ernesto Laclau, de ideoloog die boek is opgedragen aan een ‘onbekende vóór het invoeren van directere vormen van het meest door de auteurs wordt aange- god’. Het gedachtegoed van de Verlichting democratie en betere controle op de uitvoe- haald en met wie ook een interview in het of het humanisme blijkt te klein en te nuch- rende macht, bijvoorbeeld in de vorm van tijdschrift staat, kan je in de politiek maar ter om het populisme aan te kunnen. Het direct gekozen burgemeesters en een direct één van twee posities innemen: ofwel je geloof kan alleen met geloof bestreden wor- gekozen minister-president. Onze democra- hoort bij het politieke establishment ofwel den. De imaginaire ruimte blijft een lege tie moet leiders selecteren die de verbeel- je bent een - linkse of rechtse - populist. Als knagende plek, die je niet met feiten of de ding aanspreken. Er is volgens Pels niets mis je bij het establishment hoort, vertrouw je waarheid kunt opvullen. De Verlichter of met pogingen de relatie tussen politieke op instituties en wil je iedereen in je ver- humanist rest niets anders dan de kracht te leiders en hun kiezers te intensiveren. Er is haal omvatten, als je een rechtse of linkse erkennen van religie en op de knieën te val- ook niets verkeerd aan trots zijn op je land populist bent, splijt je de samenleving in len voor een onbekende god. of de cultuur waarin je bent grootgebracht, twee kampen, met het volk aan de ene kant zolang dat maar niet in misplaatste superio- en de onderdrukkers of verraders aan de Religie gaat over ontzag, verbondenheid, riteitsgevoelens omslaat. andere. Hoe dramatischer de vriend-vijand ootmoed. Religie gaat over iets dat groter Samenvattend bestaat er volgens Pels tegenstelling, hoe beter. Pas als het menens is dan wij. Maar waarom zou dat een god een betrekkelijk eenvoudig recept waarmee wordt, treedt de verbeelding vol aan de moeten zijn? Is buigen voor de waarheid je de goede kanten van het populisme kunt macht en verandert tamme in hete politiek. en de feiten niet genoeg? De Universiteit behouden en de slechte elimineren. Reken De auteurs in het tijdschrift lijken alleen van Amsterdam had ooit een logo: ‘je moet met de mythe van ‘het volk’ af, onderken geïnteresseerd in het vriend-vijand schema. sterk staan om voor het betere argument de eigen rol van elites en je maakt de weg Dat je, als het dramatisch wordt nog steeds te zwichten’. De passie voor de waarheid, vrij voor een overheid die intelligenter dan om de feiten kunt geven, komt bij hen niet de moeite die het kost om een streep door nu weet vorm te geven aan het individua- op. Zolang je maar aansprekende mythen je narcisme te halen en de feiten te erken- lisme en de vrijheidsdwang van zowel bur- en frontale wij-zij tegenstellingen creëert. nen, het verlangen naar precisie en accura- gers als politici. In plaats van de grond rijp Dat Wilders ons met zijn ‘geen cent naar de tesse: is dat niet groots genoeg? Waarheid, te maken voor bloed en bodemtheorieën en Grieken’ economisch in het verderf stort of precisie en verbeelding zijn niet strijdig met het verlangen naar een zuivere cultuurge- de Tea Party een volkomen tegenstrijdige elkaar. Zolang de verbeelding maar niet met meenschap, ontstaat zo ruimte voor vrijzin- begrotingspolitiek propageert, who cares. de feiten aan de haal gaat. Zoeken naar de nig paternalisme en kunnen de irrationele Het is één ding op het belang van de ver- weg van het juiste midden klinkt tam, maar krachten van het populisme beter bestreden beelding in de politiek te wijzen, het is een het is allesbehalve gemakkelijk. De kracht worden. ander ding de politiek aan de verbeelding van het irrationele onderkennen is iets uit te leveren. De auteurs kiezen voor het anders dan er voor buigen. Heijne maakt de “Dit is het tijdperk van de woede”, schreef laatste en lijken nauwelijks te beseffen dat ideeën van de Verlichting onnodig passie- de historicus Simon Shama in een column het populisme op die manier altijd wint. loos en abstract. Met het gevolg dat popu- voor de Financial Times. De schuldencrisis lisme begrijpen bij Heine soms er voor capi- in het Westen is enorm, recessie dreigt en Geloof tuleren betekent. Dat geldt niet voor alle het zal nog jaren kosten om uit de schulden In Bas Heijnes Moeten wij van elkaar hou- stukken in het boek. Het mooiste essay is te groeien. Intussen verschuift de politie- den? treedt hetzelfde effect op. In het boek ´Enter mr Frank Visser´, waarin Heijne dui- ke machtsbalans in de richting van landen staan prachtige observaties en rake type- delijk maakt hoe het gezag in een populis- als China, India en Brazilië. Het is voor het ringen. Heijne heeft een scherp oog voor tische cultuur gehandhaafd moet worden: Westen payback time. We hebben meer dan de religieuze dimensie van het populisme. niet boven maar onder de mensen. ooit politiek leiderschap nodig. Van Doorn Maar gaandeweg komt hij net als de auteurs Precies dat, de totstandkoming en hand- zei het al: populisten hebben geen kompas in het tijdschrift Open tot de conclusie dat having van democratisch gezag, is ook het waarmee ze hun koers kunnen bepalen. Het populisten iets bezitten wat hun criticas- thema van Dick Pels’ Het volk bestaat niet. is de vraag of zo’n kompas er te midden van ters ontberen: geloof. Hij raakt geïmponeerd Pels zet in het boek meteen de aanval in op het straatrumoer wel komt. Welke politicus door de hartstocht achter populistische de populistische conceptie van ‘het volk’ zegt z’n spindocter vaarwel en neemt het ideeën, het verlangen naar verlossing door en pleit voor ‘wisselwerkingsdemocratie’, risico tijdelijk impopulair te zijn? Democratie een leider die zijn volk uit de woestijn leidt, een synoniem voor wat hij ‘vrijzinnig pater- gaat op dit ogenblijk te veel over de korte de hang naar een zuivere gemeenschap, het nalisme’ noemt, waarin sterke leiders het termijn. Pels’ pleidooi voor personalistische geloof in de superioriteit van de eigen natie, voortouw nemen, interessante en gewaagde politiek klinkt overtuigend, maar voorspelt de aantrekkingskracht en romantiek van voorstellen doen en deze aan de bevolking in het huidige tijdsgewricht niet veel goeds. bloed en bodem. voorleggen in plaats van opleggen. Kiezers = het populisme is volgens Heijne meer vervullen een controlefunctie, leiders een dan een politieke beweging, het verkondigt voorhoedefunctie. De kloof tussen volk en Peter Bas-Backer hoofd van de missie van de OVSE in Tuzla, Bosnië en Herzegovina. de Helliπ∆ de

42 herfst @º⁄⁄ herfst Een Bosnisch reisverhaal

Toen Mladic nog vrij rondliep Brcko Bosniaakse en Servische kinderen leren en de landen van het voorma- Er hangt nog een gele nevel over Tuzla met in één klas de meeste vakken op basis van de stank van bruinkool en chemie als we een gemeenschappelijk curriculum. lige Joegoslavië hun wonden rond zevenen in de ochtend vertrekken likten na de oorlog, richtte naar Brcko, een stadje in Oost-Bosnië en In de OVSE zijn we toch bezorgd om Herzegovina (voortaan ‘Bosnië’, met res- Brcko District. Het bestuur heeft de de OVSE (Organisatie voor pect voor de inwoners van Herzegovina). nodige checks and balances en maakt in de Veiligheid en Samenwerking Verderop wordt het landschap heuvelach- districtsraad gebruik van een informeel tig en aantrekkelijk met vruchtenboom- platform van partijen om consensus of in Europa) veldkantoren in gaarden. Als we Gracanica passeren ben meerderheid te verzekeren voordat een Bosnië in om bij te dragen ik onder de indruk van de vele bedrijfjes ontwerpwet de formele behandelingen en die zich hier hebben gevestigd ondanks de stemming in de raad ingaat: voor Bosnië aan ondermeer bestuur, bureaucratie en hoge registratie-tarieven. een unieke procedure. De privatiseringen onderwijs en rechtspraak. Maar de Noord-Oost hoek van Bosnië is verliepen beter dan in de rest van Bosnië. altijd al economisch actief geweest. Het is Maar nu in Bosnië zelf de inkomens over Vanuit het kantoor in Tuzla minder bergachtig, vruchtbaar en ligt gun- het algemeen toenemen, het gemeentelijk vertrok een delegatie op een stig bij de grote wegen vanuit het noorden bestuur verbetert en tegelijk Brcko meer naar de zuidelijke Balkan. We passeren blootgesteld raakt aan economische en van hun missies. de werkplaatsen van een van de grootste politieke invloeden vanuit de Servische en Een reis­verslag. Bosnische bouwbedrijven; ze werken mee Bosniaaks-Kroatische deelprovincies, krij- aan het nieuwe vliegveld in Berlijn. Ze gen ook corruptie en politieke instabiliteit kunnen goedkoper leveren, maar voor hoe meer vat op het autonome stadje. Er is mis- lang nog? Dat soort voordelen geniet ook schien veel bereikt, maar hoe bestendig is Brcko aan de rivier de Sava, een zijarm van dat? Er zijn er die spreken van ‘gescheiden de Donau. Om Brcko is tijdens de oorlog co-existentie’ in Brcko: de kinderen gaan van 1992-’95 hard en lang gevochten. In naar dezelfde scholen, maar daarna gaan 1995 stond er geen huis meer overeind. Het Serven naar de cafe’s voor de Serven en gebied rondom is nog bezaaid met mijnen. de Kroaten naar hun eigen restaurants. (Het Bosnische leger maakt jaarlijks zo’n Kroatische ouders eisten onlangs voor een 12 vierkante kilometer aan mijnenvelden lagere school een volledig Kroatisch cur- ‘schoon’ voor bebouwing of landbouw. Er riculum voor hun kinderen. Zo’n eis is niet resteert nog 1430 km2 ‘verdacht gebied’). ongegrond: het Dayton akkoord creëerde De Serven vochten om dit strategisch in 1995 om de vrede te stichten in Bosnië gelegen stadje om het oosten van hun niet alleen het begrip van de drie constitu- nieuwe republiekje aan te laten sluiten ent people (moslim Bosniaken, katholieke bij het westelijk deel en de Bosniaken en Kroaten en orthodoxe Serviers) met vaste Kroaten verenigd in de Federatie voch- quota in iedere bestuursinstelling, maar ten om Brcko om een directe verbinding verwijst, terecht, ook naar VN- en Raad met Kroatie te creëren en om het door de van Europa conventies, waarin staat dat Serven veroverde gebied gesplitst te hou- ieder kind recht heeft op onderwijs in zijn den. Bij de vredesonderhandelingen van eigen taal. Dat heeft Kroaten, Bosniaken Dayton in 1995 kon geen andere oplossing en Serven, die vroeger allemaal het Servo- worden gevonden dan dit sterk betwiste Kroatisch spraken en schreven, gesterkt in gebied een aparte status te geven. Zoals het geloof in een eigen taal en, helaas, de in de jaren dertig van de vorige eeuw het integratie in het onderwijs niet vergemak- geval was met Dantzig – nu Gdansk – in kelijkt. Polen. ‘Brcko District’ werd in de afgelo- pen vijftien jaar zeer direct mede-bestuurd De OVSE werkt in Bosnië met veertien door de internationale gemeenschap, door veldkantoren en een breed mandaat aan een Supervisor, steeds een Amerikaan, beter en democratisch bestuur, aan geïn- en een kleine internationale staf. Voordeel tegreerd en kwalitatief goed onderwijs, was dat van het kleine gebied met zijn circa aan hervorming van de rechtspraak en aan 90.000 inwoners en met veel financiele hulp community development. De OVSE woont een modelstaatje kon worden gemaakt. De ook alle processen tegen oorlogsmisdadi- teruggave van huizen waaruit de bewoners gers in Bosnië bij en houdt een mate van waren verdreven, de herbouw en de terug- ‘toezicht op afstand’ op de praktijk van keer van vluchtelingen verliepen georgani- bestuur en rechtspraak. Sinds enige tijd seerd en vlot. De scholen – in tegenstelling delegeert het Internationaal Strafrecht tot de meeste scholen in Bosnië – zijn vrij- Tribunaal voor Joegoslavie in Den Haag wel geheel geintegreerd, d.w.z. Kroatische, veel zaken tegen oorlogsmisdadigers naar

‘Destroyed Houses’, Sarajevo 2006. Anna Bas-Backer. Zie: www.ventilationshaft.net de Helliπ∆ de

43 Een Bosnisch reisverhaal @º⁄⁄ herfst

de rechtbanken in de gebieden waar de milieu. Een snelle nietsontziende en te scholen en burgemeesters in een grensge- misdaden werden gepleegd. Dat is nog een vaag geregelde introductie van kapitalis- bied tussen de Federatie en de Republika hele uitdaging voor de lokale rechters en tische productie- en consumptiepatronen Srpska. De OVSE had uitwisselingen geor- officieren van justitie. De OVSE begeleidt laat hier zeer zichtbare sporen na. Toch ganiseerd, workshops en uitstapjes naar en ondersteunt deze overdracht met work- richten vooral veel jongerenorganisaties, historische plekken in elkaars gebieden shops en trainingen. tot in de kleinste dorpen, hun acties op voor de leerlingen van de betrokken scho- De OVSE zal, denk ik, ter begeleiding een beter milieu en organiseren juist zij len, die ieder een Bosniaakse, Kroatische van het transitieproces, een van de langst schoonmaakacties, roepen medebewoners of Servische meerderheid hebben. De aanwezig blijvende internationale orga- op rommel op te ruimen. De jongeren van in de bijeenkomst aanwezige leerlingen nisaties zijn. De EU kantoren zullen, na Bosnië gaan aanstekelijk wijs om met drongen aan op voortzetting van de work- uiteindelijke toetreding van Bosnië tot de hun sociale omgeving en met het milieu. shops en uitwisselingen, want ze hadden EU, organisch onderdeel worden van de Ondanks het feit dat nog te veel jongeren inmiddels facebookgroepen opgezet, en Bosnische staatsstructuur. Met zijn vele in Bosnië les krijgen in op etnische basis vrienden gemaakt ‘aan de andere kant’. toetredingsdossiers is de EU nu sterk gescheiden klassen, zijn ze driftig op zoek De burgemeesters zeggen toe daaraan gericht op de centrale instanties in Bosnië, naar hun eigen nieuwe waarheid. En ook mee te zullen werken. Voor het eerst hoor hetgeen in het gefragmenteerde Bosnië hier helpen de moderne media. Jongeren ik hier een Servische burgemeester zeg- met zijn vele verdeelde verantwoordelijk- spreken meerdere talen en zuigen kennis gen dat Servische kinderen ook eens op heden en middelpunt vliedende politieke op via de nieuwe media. Er is wel degelijk bezoek moeten naar de massa- begraaf- krachten een nadeel kan zijn. Onlangs veel nationalistische ellende op internet, plaats in Srebrenica. Zelf was hij er echter bracht de EU een studiebezoek maar de invloed lijkt beperkt. Onder ver- onlangs ook geweest en, zo vertelde hij, aan Bcrko District en een politiek bezoek uit de meeste jongeren zijn de positieve “my hart froze”. Dat hoor je een Bosnische op hoog niveau aan de hoofdstad van de krachten sterk, ondanks de grote werkloos- Serviër op hoger bestuursniveau niet Servische deelprovincie Banja Luka. heid, de economische crisis hier opgetopt gauw zeggen; veel Bosnisch Servische met corruptie. Op zekere dag, zo denk ik, bestuurders denken nog mee in de sterk Bijeljina zullen hun meer open en inclusieve ideeën Servo-centristische en hoofdstad Sarajevo Na met de plaatsvervangend supervisor de conservatieve gedragspatronen van afkerige orientatie van de heersende in Brcko afspraken te hebben gemaakt velen van hun ouders overspoelen. Bosnisch-Servische partijen. over uitwisseling van informatie reizen we oostwaarts naar Bijeljina, de tweede grote Vriendschappen onder de jongeren zijn We komen aan in Bijeljina. Het gaat stad van de Servische deelrepubliek van veelal mono-etnisch, door de niet geïnte- Bijeljina zichtbaar goed, profiterend van Bosnië. Buiten heeft de winter in dit nogal greerde scholen en universiteiten. Maar de nabijheid van Servië en Kroatië en dichtbevolkte gebied alles bedekt onder er zijn hoopvolle signalen. Het kleine in goed bestuurd door een burgemeester een mooi wit kleed: de anders zichtbare meerderheid Bosniaakse stadje Teocak die lid is van de dezelfde partij die ooit kleine groentetuintjes, de vuilnishopen, de weerstond in de oorlog in zijn eentje de werd gesticht door de in Den Haag terecht half-afgebouwde huizen en hier en daar Servische aanvallen, zonder hulp van staande Karadzic, maar met een beter nog onaantastbare – vanwege boobytrap Sarajevo, en wordt nu aan bijna alle zijden gevoel voor zijn burgers, zonder onder- gevaar – kapotgeschoten ruines. Eens omringd door de Servische deel-provincie, scheid van etnische of geloofsafkomst. per jaar zien we de Bosnische rotzooi de Republika Srpska. De jeugdclub van Veel moslim Bosniaakse vluchtelingen niet, het afval, de verbrande auto’s, een Teocak zocht op eigen initiatief en over de keerden daarom terug naar deze gemeen- milieu gelardeerd met afgedankt plastic etnische scheidslijn heen de jeugdclub in te. Voor we aankomen bij ons veldkantoor in bomen, langs rivieren en langs de weg, het naburige en in meerderheid Servische realiseer ik me nog eens de typische relatie kortom de troep die wordt gecreeerd Ugljevik op. Er is nu regelmatig contact in tussen de twee steden, Bijeljina en Tuzla: in ieder post-conflict gebied, waar de de disco’s van beide plaatsen. lange tijd waren ze economisch sterk mensen nu eenmaal meer gericht zijn op Nog een voorbeeld: onlangs woonde gericht op elkaar en op het oosten. In de economisch overleven, dan op een schoon ik een afsluitende bijeenkomst bij van 92-95 oorlog vormden ze centra van respec- de Helliπ∆ de

44 Een Bosnisch reisverhaal herfst @º⁄⁄ herfst

tievelijk nationalisme en van multi-etnisch terugkeer. In het huidige moeilijk herle- nale gemeenschap opgelegde grondwet verzet en tolerantie. Maar nu, strevend vende Srebrenica, met vijftig procent mos- met vastgelegde etnische scheidslijnen. naar betere economische omstandigheden, lim Bosniaken en vijftig procent orthodoxe De grote vraag is of we eerst de praktijk normalisering en modernisering, vinden Serven, zijn het weer jongeren- en vrouwen zijn gang moeten laten gaan, dat wil zeg- Tuzla en Bijeljina de weg naar elkaar terug. groepen die als jonge planten, met een gen moeten rekenen op steeds betere eco- In workshops en seminars over perso- hardnekkig geloof in nieuwe kansen, posi- nomische leefomstandigheden, waardoor neelsmanagement en onderwijs zie ik ze tieve acties ondernemen met theater en geleidelijk de angst voor elkaar plaats zal best practices uitwisselen en met andere muziek voor meer werk en een beter milieu. maken voor profijt van elkaar en geloof in gemeenten coördinerend optreden. Zolang de gezamenlijke belangen en exploitatie het maar niet gaat over de oorlog of over We rijden door Kalesija met veel cafe’s, daarvan, zoals we in de EU leerden. Of dat oorlogsmisdaden. Want dat opent nog te maar te weinig werk: het stadje hunkert toch beter eerst de grondwet wordt aange- veel wonden. naar investeringen. Tijdens een koffie- past om, zoals de EU wil, van Bosnië een pauze komt het initiatief ter sprake van veel functional state te maken. Want, zoals wel Zvornik Bosnische gemeenten om waardepapieren wordt gezegd, voor een land van vier mil- Niet ver na Bijeljina ligt Zvornik aan de uit te geven. De toekomstige toetreding joen inwoners is een staatssysteem met rivier de Drina: de bloedgoot van de Balkan tot de EU, de relatieve financiële stabiliteit veertien ministers van onderwijs, econo- zeggen sommigen. Maar ook bron van van Bosnië (de Bosnische mark – KM – is mie, binnenlandse zaken, justitie etc., niet leven voor boeren, vissers en de vele stad- gekoppeld aan de Euro) geeft ze moed. functioneel. Of juist wel, en kan een staats- jes aan zijn oevers. Als zoveel Bosnisch De Bosnische economie groeide in 2010 systeem best complex zijn als je er maar in landschap is de rivier in zijn canyon immers met 0.2% en voor 2011 voorziet gelooft. Wat ze in Bosnië, dat is duidelijk, indrukwekkend en een beetje mysterieus. het IMF een groei van 2.2%. Bosnië is nog niet doen. Ondanks de moeizame opbouw van een potentieel een energie exporteur! Maar de Verzoening heeft tijd nodig. Een mooi moderne rechtspraak en communicatiepro- politieke verlamming, een oneerlijk sociaal voorbeeld van verzoening on the job biedt blemen tussen bestuur en minderheden, systeem, bureaucratie en een tomeloze een textiel-ondernemer uit Olovo. Wetten keerden nergens in de Republica Serpska corruptie frustreren de welvaart. Formele en het politieke schaakspel in Bosnië zoveel moslim Bosniaken (20.000) terug registratietarieven voor verenigingen en interesseren hem niet zo, hij maakt in naar dit stadje tegen de grens met Servië. bedrijven staan glashelder beschreven enkele fabrieken textiel voor de goed- in de relevante regelingen, soms hoog kopere Europese warenhuizen en deed Kalesija (30.000KM=15.000 Euro voor een bedrijfs- onderwijl een meesterzet. In zijn vestiging Op weg terug naar Tuzla rijden we west- vestiging). Maar onberekenbaar en soms in Srebrenica, maar ook elders, werken waarts richting het Bosniaakse Kalesija. fataal is de garnering van informele onder- Servische en Bosniaakse vrouwen in Het landschap is wijds. Links in de verte handse tarieven die burgers, ondernemers, goede werkomstandigheden naast elkaar de bergen waarachter Srebrenica nog studenten en sollicitanten (2000-5000 KM aan kledingproducten voor de export. Deze steeds ‘vecht’ voor een plaats onder de voor een baan) moeten betalen voor een vrouwen werken niet alleen naast elkaar, zon. Servische politici weigeren nog vergunning, diploma of werkplek in deze maar delen ook dezelfde geschiedenis steeds de genocide van juli 1995 te erken- samenleving die veelal nog wordt beheerst van gebroken gezinnen en van nog steeds nen. Hoopvolle projecten lopen vast in door politieke, etnische en familie-clans. vermiste zonen, echtgenotes, broers en obstructie, etnische spanningen blijven de Maar denkend aan het effect dat toe- vaders. Ze praten er met elkaar, kunnen lokale politiek beheersen en de religieuze komstige investeringen vanuit de EU in hun verhaal kwijt en accepteren elkaar leiders doen weinig om verlichting te bren- de Balkanlanden zal hebben op werkgele- geleidelijk. Een soort ‘verzoening op de gen, in tegendeel. In tegenstelling tot de genheid en een optimist als ik gelooft dat werkplaats’ die, denk ik, bijdraagt aan ‘nor- Bosniaakse bevolking van Zvornik twijfelt uiteindelijk juist meer welvaart de bizar malisering’, voorzover dat ooit kan in een de oorspronkelijk overwegend Bosniaakse scherpe etnische scheidslijnen zal doen mensenleven, na zo’n geestelijk en moreel bevolking van Srebrenica, nu wonend in verdwijnen. Het Bosnische dilemma ligt diepsnijdende oorlog. Sarajevo of elders in de Federatie, over echter besloten in zijn door de internatio- * Hate Crime in de Bosnische strafwet: – The hatecrime must have been committed with a bias motivation; – the target must be a person, people or property associated

with a group that shares a protected characteristic; Helliπ∆ de – a protected characteristic is a fundamental or core characteristic shared by a group such as ‘race’, religion, ­ethnicity, language or sexual orientation. 45 herfst @º⁄⁄ herfst

Tuzla Nederland is Bosnië niet, maar het lijkt bestuurssysteem moeten functies ver- Na Kalesija komen we geleidelijk in de me dat het vonnis het onderhuidse ont- deeld worden tussen de drie etnische bebouwde omgeving van Tuzla. Ik peins stekingsgevaar dat alle hate crimes in zich groepen, waarvoor de multi-etnische SDP na over alle ontmoetingen en gesprekken. dragen, miskent. alle vertegenwoordigers kan leveren, ten Mijn gedachten gaan naar de integratie- koste van het ‘zuiver’ Kroatische HDZ. En problemen in Bosnië en Nederland. Grote Maar de onvoltooide politieke en constitu- de onzin die je dan krijgt is dat een SDP verschillen. Maar er zijn aspecten die een tionele context waarin de drie Bosnische politicus als de Kroaat Zjelko Komsic, vergelijking onvermijdelijk maken. Zo constituent people en de nationale minder- verkozen als SDPer in een hoge positie, maakten we enkele maanden geleden een heden verkeren is anders dan in Nederland. door de HDZers wordt uitgemaakt voor een ronde tafel discussie mee in een stadje Ze ligt dichter bij de Belgische situatie of, niet-authentieke Kroaat. Een gevaarlijke met een Kroatische meerderheid. Het beter, is eigensoortig en nadert een ris- bewering veroorzaakt door de door de oor- stadje ligt echter in een provincie, met een kante fase. log ontstane argwaan en de inrichting van Bosniaakse meederheid; er is in de oorlog Het akkoord dat in 1995 een einde het vredesakkoord. hevig gevochten. De ronde tafel van zo’n maakte aan de oorlog, had het karakter van vier uren met een afsluitende gezamenlijk een wapenstilstand: de recente frontlinies Het is donker als we terugkomen in Tuzla maaltijd bracht rechters, offcieren van dienden als nieuwe grenzen tussen de par- bij ons OVSEkantoor in een oude stevige justitie, politiecommissarissen, onder- tijen en deze grenzen zijn in de vorm van barak - ooit onderdeel van de oude zout- wijzers, gemeentebestuurders en media verplichte etnische quota terug te vinden fabriek van Tuzla. Door mijn raam aan de vertegenwoordigers bijeen om te praten in veel bestuursfora. Gevolg is een heel achterkant zie ik de laatste zoutwerkploeg over het begrip hate crime. Onze inleiders ingewikkeld bestuurssysteem met wetten naar huis vertrekken, tussen de stapels leggen uit wat de Bosnische wetten daar- en instellingen, waarin een etnische verde- zoutzakken klaar voor vervoer. Weer buiten over zeggen, het begrip werd onlangs in ling van taken en verantwoordelijkheden hoef ik niet lang op de bus te wachten. Het enkele Bosnische strafwetten verscherpt. is vastgelegd. Dit is weerspiegeld in het doet vreemd aan om in Tuzla in de voor mij Hoe herken je een hate crime?. Wat is de kiesstelsel, wat al direct na de oorlog zo bekende giftig-groen-gele Connexxion precieze definitie?* Wat kun je in een resulteerde in partijleiders met een natio- bussen mee te rijden. Een goede trans- gemeente doen om hate crimes te voorko- nalistische boodschap. Maar na ongeveer fer van gebruikte bussen voor een stad men. We wijzen op de mogelijkheden die tien jaar modderen met dit systeem kwam met begrotingsproblemen, al denk ik dat de organisatie van een gemeentelijk ‘vei- daar de klad in doordat leiders naar voren deze oude bussen geen bijdrage leve- ligheidsforum’ kan bieden, waarin politie, traden waarvan de persoonlijke boodschap ren aan het milieu van Tuzla. De bordjes burgers en religieuze leiders samenwerken door henzelf, maar ook door de kiezers, ‘uitgang’, ‘zitplaats voor invalide’ en de en elkaar inlichten. We vragen bestuurders belangrijker werd gevonden dan hun etni- Nederlandstalige reclames voor openbaar om hate crimes zodra door politie en justi- sche achtergrond. Het zijn er nog maar vervoer zijn niet vervangen door Bosnische tie herkend, ook meteen krachtig en publie- enkele, maar het worden er meer. En ze teksten. Zouden ze het begrijpen of inte- kelijk te veroordelen. Alle deelnemers beïnvloeden hun medebestuurders. resseert het ze niet? Het is vol in de bus dragen vanuit hun hoek en visie bij aan de De mede door de internationale en als een oude vrouw binnenstapt staat discussie. gemeenschap opgelegde bestuursvorm voorin een jong meisje op om haar plaats De priester en de imam slaan in deze die de etnische scheidslijnen bevestigt, aan te bieden. Dat is mooi, hoffelijkheid ronde tafel de juiste toon aan; weer terug in komt nu in de knel doordat partijen als kent geen grenzen. hun eigen omgeving vergeten ze vaak wat de Socialistische Democratische Partij Na de bus loop ik door een buurtje met ze eerder zeiden. Rechters houden zich op (SDP, ex-communisten, aanvankelijk families van Albanese afkomst en als ik het de vlakte, de politie blijkt in deze gemeente vooral Bosniaaks) hardnekkig een multi- hek binnenga van de tuin bij mijn apparte- een goede verstaander, ze leggen hun etnische toon blijft aanslaan. Er komen ment komt de landlady op het balkon van acties uit en krijgen bijval. In sommige andere nieuwe nog kleine politieke partijen haar naastgelegen huisje en zwaait me toe: gemeenten willen jongerengroepen het die andere, bijv. economische, doelstel- “hello”! roept ze. Ze is een telg van fami- fenomeen aanpakken, ze organiseren zich lingen voor Bosnië belangrijker vinden lies die in 1882 vanuit het Duitssprekende om beledigende graffiti weg te poetsen. dan het bewaren van de etnische band. Noord-Italie emigreerden naar dit deel Ik denk aan de minderheden in Nederland. Wat je dan ziet is dat twee oorspronke- van Bosnië, aangespoord met gunstige Onze regering wordt nu in het parlement lijk nationalistische Kroatische partijen financiele regelingen door het toenmalige gesteund door een partij waarvan de poli- (HDZ en HDZ-1990) opgezet als politiek Oosterrijks-Hongaarse bestuur in dit deel tiek leider – als je de Bosnische strafwet tehuis voor de Kroatische minderheid in van Europa. Ze gaat elke zondagochtend erbij neemt – aan de lopende band hate Bosnië ter bescherming van hun belangen naar haar eigen katholieke kerk beneden crimes lijkt te plegen. Hij werd daarvoor en geent op het in het Dayton akkoord in de stad. Onder de vieze winterse nevel vervolgd. Een Marokkaanse studente zei gecreeerde quota systeem in bestuursin- van deze industriestad leeft nu een van de in een interview in de Volkskrant (eind stellingen, zich bedreigd gaan voelen door meest multi-etnische gemeenschappen in 2010) precies waar het om ging: “deze par- een partij als de SDP, die nu net zo goed Bosnië en Herzegovina, wachtend om toe tijleider overschrijdt juridische grenzen, en steeds meer – vooral jongere – Kroaten te kunnen treden tot die andere, grotere die gemaakt zijn om bevolkingsgroepen en Serviers als Bosniaken aantrekt. De multi-etnische Unie, waar sinds de tweede te beschermen en een splijting in de HDZ’ers blijven uiteraard stellen de wereldoorlog de integratie meer vrucht lijkt samenleving te voorkomen”. Een derge- enige werkelijke en authentieke stem van te hebben afgeworpen. lijke zinsnede gebruik ik hier nu ook. Het de Kroaten te zijn. Enerzijds begrijpelijk = rechtbankvonnis van 23 juni bevredigt niet. want in het grondwettelijk vastgelegde Dit artikel werd geschreven op ­persoonlijke titel. de Helliπ∆ de

46 herfst @º⁄⁄ herfst

Elke dag worden we geconfronteerd met nieuwsbeelden van over de hele wereld. Welk verhaal ontstaat er als die beelden met elkaar in contact worden gebracht?

Tussen 15 oktober 2010 en 7 augustus 2011 maakte illustrator Joost Stokhof elke dag een collage op basis van de Volkskrant. Hij gebruikte alleen beelden en teksten die in de krant van die dag stonden.

Zie http://dailythings.tumblr.com voor meer voorbeelden. 15 juni 2011 28 juni 2011 25 juni 2011

8 juni 2011

21 juni 2011 22 april 2011

2 april 2011