Column LR Hedendaagse horigheid. Wetsvoorstel flexibel werken creëert scheef ‘recht’

– Patrick van Schie –

Henk Bleker werd tijdens de strijd om het lijsttrek- om achter wensen tot ‘flexibeler’ werken de dreiging kerschap van het CDA in veel media als een clown moet worden gezet van een wettelijke stok achter afgeschilderd, maar juist hij onderscheidde zich op de deur – uitsluitend te gebruiken tegen werkgevers inhoud van de andere kandidaten. Dit deed hij door wel te verstaan. Ook vond de Raad van State het – op twee punten afstand te nemen van het ‘begro- begrijpelijkerwijs – merkwaardig dat de werkgever tingsakkoord 2013’ van de Kunduz-five. Hij vroeg verantwoordelijk zou blijven voor de veiligheid en aandacht voor de reële kansen op de aanschaf van gezondheid van de werknemer op het moment dat een huis voor starters op de woningmarkt en voor deze zo graag thuis wil werken. De meest principiële de problemen van in het bijzonder kleine werkge- kritiek zat echter verscholen in de volgende passage: vers als zij zouden worden gedwongen bij ontslag ‘De toelichting [op het wetsvoorstel; PvS] legt de de kosten van zes maanden WW-uitkering voor hun nadruk op verplichtingen van de werkgevers en de rekening te nemen. Blekers’ mededingers naar de voordelen die flexibel werken biedt voor werkne- hoogste door het CDA te vergeven prijs hadden er mers. […] Aan eventuele verplichtingen van de kant geen antwoord op. van de werknemer wordt geen aandacht besteed.’ Die kritiek raakt voor liberalen de kern, maar Vanouds beweren de christen-democraten dat zij dat zou toch eigenlijk ook voor christen-democra- ruimte bieden aan de spelers in het ‘maatschappe- ten zo moeten zijn. Een arbeidsovereenkomst wordt lijk middenveld’; zij kennen voorts enige traditie in aangegaan tussen twee particuliere partijen, omdat het zoeken van evenwicht tussen maatschappelijke zij daar kennelijk wederzijds voordeel in zien: de belangen. Maar voor de belangen van (kleine) werk- werkgever wil dat bepaalde werkzaamheden zo goed gevers lijken zij nog maar weinig oog te hebben. Tot mogelijk worden verricht, de werknemer wil inkom- voor kort had links altijd het patent op staatsingrij- sten en vaak tevens mogelijkheden zich door middel pen ter eenzijdige ondersteuning van (vermeende) van arbeid te ontplooien. Op welke grond(en) zou- belangen van werknemers, maar de laatste tijd glib- den anderen dan betrokkenen zich, vanuit liberale bert ook het CDA graag op dat linkse pad. Dit blijkt optiek, met die wederzijds voordelige ruil mogen bijvoorbeeld duidelijk uit het initiatief-wetsvoorstel bemoeien? Zo’n reden kán gelegen zijn in het ver- dat CDA-Tweede Kamerlid (sa- mijden van (aantoonbare) schade: het is op liberale men met GroenLinkser ) heeft inge- gronden heel wel verdedigbaar om een werknemer diend. Beide initiatiefnemers willen werknemers in via wetgeving te beschermen tegen het werken alle bedrijven (ongeacht de omvang) het recht geven met ondeugdelijke apparatuur of hem zoveel mo- om zelf te bepalen hoe lang zij believen te werken gelijk verschoond te houden van blootstelling aan – of zij uitbreiding of vermindering van het aantal voor zijn gezondheid schadelijke stoffen. Maar als arbeidsuren wensen –, op welke tijdstippen dat ge- de werknemer zelf liever thuis werkt in plaats van beurt en waar: op de zaak dan wel thuis. Althans, in de veilige omgeving die zijn bedrijf hem biedt, als het voorstel zou worden aangenomen, mogen volgt daar dan niet uit dat hij zelf verantwoordelijk werknemers elk jaar bij hun werkgever een verzoek wordt voor een gezonde en veilige werkomgeving in tot ‘aanpassing’ van hun arbeidsovereenkomst ter de eigen woning? En zo niet, wat zou de werknemer zake indienen; de werkgever mag dit dan alleen om die met de wettelijke stok in de hand het ‘recht’ op ‘zwaarwegende’ redenen afwijzen. thuis werken heeft afgedwongen, er dan van vinden Een kritisch advies van de Raad van State heeft als zijn werkgever de arbeidsplek bij hem thuis – de initiatiefnemers niet bewogen hun wetsvoorstel in waarvoor die werkgever wel verantwoordelijk kan te trekken. Zo vroeg de Raad van State zich af waar- worden gehouden – kwam inspecteren?

Juni 2012 (2) Column 69 Werknemers kunnen zo hun wensen hebben als het groep scharen ten koste van andere burgers (in dit gaat om hoeveel uur per week zij werken, op welke geval ten nadele van werkgevers en daarachter veelal tijdstippen en waar zij dat het liefste zouden willen hun klanten) is geen kwestie van rechtsvorming doen. Het staat hen vrij die wensen aan hun werk- maar van het creëren van privileges. In een ver fe- gever kenbaar te maken. Eddy van Hijum en Ineke odaal verleden waren boeren gebonden aan (de wil- van Gent zullen vast niet vinden dat de werkgever lekeur) van hun landheren. CDA en GroenLinks zich in de motieven van hun werknemer zou mo- willen de werkgevers nu binden aan de luimen van gen mengen. Maar de werkgever kan ook zo zijn hun werknemers. Indien hun initiatief wet wordt, redenen hebben waarom hij meent dat de desbetref- vervallen werkgevers tot een positie als de horigen fende werknemer niet korter of langer voor hem zou van de 21e eeuw. Dat vreet aan een vrije samenle- moeten werken, waarom die arbeid op een moment ving van gelijkwaardige burgers. Laat werkgevers en dat hij als werkgever – of: zijn klant! – er behoefte werknemers zelf in onderling overleg het optimum aan heeft moet worden verricht en waarom dat aan van tijd en plaats van arbeidsverrichting bepalen. En een bepaalde werkplek is gebonden, en thuiswerken laat het parlement zo wijs zijn de sprong die CDA derhalve geen optie is. Waarom zouden werknemer en GroenLinks terug naar de Middeleeuwen willen of wetgever zich wel een oordeel mogen aanmati- maken, in de vorm van een op zijn kop gezette ho- gen of de motieven die de werkgever daarvoor heeft righeid, te verijdelen. ‘deugen’? Recht komt tot stand door afweging van belan- Patrick van Schie is directeur van de Teldersstichting en gen. Het zich eenzijdig achter een maatschappelijke lid van de redactie van Liberaal Reveil.

70 Column Liberaal Reveil Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde Zelfbeschikking en het levenseinde LR – Tom Thalhammer –

In onderstaande bijdragen staan zelfbeschikking en het levenseinde vanuit liberaal perspectief cen- traal. Allereerst analyseert Tom Thalhammer, onder meer voormalig lid van het Dagelijks Bestuur van de VVD, in hoeverre voornemens, die in het VVD-verkiezingsprogramma uit 2010 staan met betrekking tot het zelf beschikken over een waardig levenseinde, door het kabinet-Rutte tot uitvoer zijn gebracht. Hij komt tot de conclusie dat er nog geen start is gemaakt met de liberale wens over zelf- beschikking en het levenseinde ‘in deugdelijke wetgeving neer te leggen’ en dat dit op korte termijn ook niet te verwachten is. Hij vindt dit betreurenswaardig. , VVD-Tweede Kamerlid en woordvoerder op dit onderwerp, beaamt dat er door de coalitie met het CDA weinig ruimte was voor liberale wensen op medisch ethisch terrein. Daarnaast zet zij uiteen dat er wel degelijk positieve en belangrijke ontwikkelingen hebben plaatsgevonden, in het bijzonder met betrekking tot de euthanasiewetgeving.

In het VVD-Tweede Kamerverkiezingsprogramma er door de aanwezigen met overgrote meerderheid 2010-14 is een duidelijke stellingname over het zelf een akkoord gegeven op de tekst ‘Een steeds grotere beschikken over het levenseinde opgenomen. In- groep wilsbekwame meerderjarigen wil zelf kun- middels zijn we anderhalf jaar verder en is er dus alle nen beschikken over een waardig levenseinde. De aanleiding te bezien hoe daaraan door de Kamer- VVD zal onderzoeken hoe deze wens in deugdelijke fractie uitvoering is gegeven. wetgeving is vast te leggen.’3 Eén verandering ten opzichte van de voorkeur van het Hoofdbestuur Het verkiezingsprogramma was dat niet meer van ouderen alleen, maar van alle Bij de vaststelling van het Tweede Kamerverkiezings- wilsbekwame meerderjarigen werd gesproken en een programma in 2010 is er een stevige discussie over andere was dat er geen sprake was van onderzoek of de standpuntbepaling ten aanzien van zelfbeschik- de wens in wetgeving kan worden vastgelegd, doch king en het levenseinde gevoerd in één van de secties dat onderzocht zou worden hoe deze wens in wetge- van de Algemene Ledenvergadering (ALV) van de ving vastgelegd kan worden. Doordat er in de sectie VVD. De programmacommissie had als tekst aan- overeenstemming bereikt was, werd de tekst defini- gereikt ‘Ze [bedoeld is de overheid; TT] mag echter tief en werd vermeden dat het onderwerp plenair niet, hoe goed bedoeld ook de mens opleggen hoe te besproken zou worden. leven en hoe te sterven. Het zelfbeschikkingsrecht is In dit artikel wordt nagegaan wat er met deze voor liberalen een belangrijk recht.’1 Alle zes amen- tekst gedaan is. Om dat goed te kunnen duiden dementen, die ingediend waren (door de Kamercen- wordt eerst uiteengezet welke probleemstelling er trales Zuid-Holland Noord, Gelderland, Brabant en ligt. Hebben wij in Nederland niet al een goede Limburg en de partijcommissies Volksgezondheid ‘Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp en Maatschappelijke Participatie) hadden gemeen, bij zelfdoding’ (verder te noemen Euthanasiewet)? dat ze deze tekst wilden aanscherpen door concrete Dan zal ingegaan worden op de omvang van de pro- punten op te nemen.2 Het Hoofdbestuur had het blematiek, de mening van de burgers/kiezers en de voorzichtigste amendement (van de partijcommis- maatschappelijke ontwikkelingen sinds de vaststel- sie Maatschappelijke Participatie) uitgekozen om ling van het verkiezingsprogramma. aan te bevelen en alle andere afgeraden. Dit luidde: ‘Een steeds grotere groep ouderen wil zelf kunnen Probleemstelling beschikken over een waardig levenseinde. De VVD De essentie van de huidige wetgeving is dat een wils- is bereid te onderzoeken of deze wens in deugde- bekwame burger zijn arts mag verzoeken euthanasie lijke wetgeving is vast te leggen.’ Uiteindelijk werd toe te passen of hulp bij zelfdoding te verstrekken

Juni 2012 (2) Zelfbeschikking en het levenseinde 71 Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde

en dat de arts bevoegd is dat te doen als de patiënt bezwaren heeft. Maar als voor de patiënt het mo- uitzichtloos ondraaglijk lijdt en hij een tweede arts ment daar is, blijkt dat de arts de tijd nog (lang) niet consulteert. De problemen kunnen dus liggen op de gekomen acht. punten wilsbekwaam, uitzichtloos, ondraaglijk, de tweede arts en de behandelende arts. Wat bovendien niet onder de euthanasiewet valt Gebrek aan wilsbekwaamheid speelt vooral bij zijn ouderen, die aan het leven lijden, zonder dat psychiatrische patiënten en bij dementie. Een goed ze somatische en/of psychische klachten hebben die gedocumenteerde schriftelijke wilsverklaring uit een als zodanig ondraaglijk zijn. Deze ouderen hebben periode, waarin betrokkene nog wilsbekwaam was niets van de samenleving te verwachten als ze op biedt voor de arts bijna altijd onvoldoende reden een waardige wijze een einde aan hun leven willen om behulpzaam te zijn. Dit heeft onder meer tot realiseren. De Hoge Raad heeft in het arrest Bron- gevolg dat de dementerende burger zijn levenseinde gersma namelijk vastgelegd dat er voor euthanasie moet bepleiten in de periode, dat hij nog vrij goed in overwegende mate geclassificeerde somatische of is.4 Een bekend geworden voorbeeld hiervan is Paul psychische ziektes moeten zijn, die tot het ondraag- van Eerde (Alzheimerpatiënt), waarover een film lijk lijden en de uitzichtloosheid leiden.8 gemaakt is die op televisie is uitgezonden.5 Als er Tegengeworpen zou kunnen worden dat, als ie- langer gewacht wordt kan/zal de arts geen hulp meer mand een einde aan zijn leven wil maken, hij dat bieden. Ook patiënten, die niet meer in staat zijn zelf moet verrichten. Maar willen wij gewelddadige hun doodswens uit te spreken, zoals comapatiënten, zelfdodingen (bijvoorbeeld met de trein, een eenzij- kunnen er niet op rekenen dat een arts uitvoering dige botsing, ophanging of van een hoogte sprin- geeft aan hun schriftelijke wilsverklaring. gen) of dat mensen ophouden met eten en drinken? Uitzichtloos wil zeggen dat er in redelijkheid Want dat zijn voor velen de enige alternatieven, om- geen kans op verbetering van de toestand is. Voor dat door onze wetgeving geregeld is dat alle medi- fysieke kwalen is hier meestal niet veel discussie catie, die bij zelf innemen tot een waardige en pijn- over; bij psychische kwalen is het optimisme over loze dood lijdt, niet op legale wijze verkrijgbaar is in toch nog een kans(je) bij de behandelende psychia- Nederland (goede informatie over deze medicatie is ter veelal erg groot.6 overigens tegenwoordig wel in de boekhandel ver- Het gaat er bij ondraaglijk niet om wat de pati- krijgbaar9). Vanuit liberale optiek lijkt het antwoord ënt zelf vindt, maar of hij er in slaagt de arts ervan op die vraag – nee – niet moeilijk. te overtuigen dat er sprake is van ondraaglijk lijden. Immers de arts beslist. Er is zelfs een handleiding Alles bijeen kan geconcludeerd worden dat er bij een gepubliceerd wat de beste wijze is om de arts aan te aanhoudende wens van een wilsbekwame burger om spreken.7 zijn leven te beëindigen geen sprake is van zelfbe- Nadat de patiënt er in geslaagd is de behande- schikking, doch van vergaande afhankelijkheid van lende arts te overtuigen moet hij nogmaals zijn best strikte wetgeving en arts. doen om een tweede arts te overtuigen van de on- draaglijkheid van zijn lijden. Hoewel de behande- Omvang van de problematiek lende arts in principe ook zonder positief advies van De problematiek neemt in omvang toe. Het onont- de tweede arts kan handelen, zal hij in nagenoeg alle koombare neveneffect van ons ouder worden is dat gevallen daarvan afzien. Soms blijken overigens ook iedereen meer kans dan vroeger heeft om ziekten als nog gesprekken met andere deskundigen en/of een Alzheimer en verminderde lichamelijke en geestelij- derde/vierde arts door de behandelende arts nodig ke kwaliteiten te krijgen. Daarenboven geldt dat een gevonden te worden. toenemend percentage mensen keuzemogelijkheden En tot slot de behandelende arts. Er zijn artsen, op alle gebieden wenst. Dat laatste niet in het minst die principieel geen euthanasie willen toepassen. door de liberale overtuiging dat de mens verant- Dat is hun goede recht, doch zouden zij dat wel tij- woordelijk is voor de inrichting van zijn eigen leven. dig duidelijk aan hun patiënt moeten vertellen. Als de patiënt dat belangrijk vindt moet hij een andere Het aantal zelfdodingen in 2010 bedroeg 1.600, arts weten te vinden. Veel vaker ontstaat er diepe waarvan 193 door 70-plussers.10 Het aantal toege- teleurstelling als de arts ten tijde dat het goed met wezen euthanasieverzoeken was 3.136. Het aantal zijn patiënt ging, vertelde dat hij geen principiële gevraagde euthanasieverzoeken is circa 10.000 wat

72 Zelfbeschikking en het levenseinde Liberaal Reveil Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde betekent dat slechts eenderde van de verzoeken ge- zelfbeschikking en het levenseinde. Nederlandse honoreerd wordt.11 Daarbij moet bedacht worden gegevens uit een recente enquête (half november dat er velen zijn, die geen euthanasieverzoek doen, 2011) in de Benelux, uitgevoerd in opdracht van de doch dat eigenlijk wel zouden willen, zoals psychi- Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levens- ater Boudewijn Chabot vaststelde.12 Redenen daar- einde (NVVE), zijn weergegeven in tabel 1.14 voor zijn dat de patiënt zijn arts niet in verlegenheid Toen de NVVE in februari 2010 een opinieon- wil brengen, dat hij weet dat de arts het toch zal af- derzoek liet uitvoeren bleek dat 53 procent van de wijzen en/of dat hij een verslechtering van zijn relatie bevolking vindt dat een dodelijk middel beschikbaar met de arts vreest. Een ander resultaat van Chabots moet komen voor ouderen die, zonder dat zij ernstig onderzoek over de periode van 1999 tot 2003 is dat ziek zijn, niet meer verder willen leven.15 het aantal zelfdodingen door stoppen met eten en Uit onderzoek dat opiniepeiler Maurice de Hond drinken of door innemen van medicatie jaarlijks sa- gehouden heeft in opdracht van de NCRV bleek in men 2.700 (met grote marge) bedraagt. Zelfdoding november 2008 dat 82 procent van de bevolking door stoppen met eten en drinken komt niet tot ui- van mening is dat iedere volwassen wilsbekwame ting in de statistiek van het Centraal Bureau voor Nederlander zelf over zijn levenseinde moet kunnen de Statistiek (CBS), omdat het geregistreerd wordt beslissen – bij de CDA-kiezers 64 procent(!).16 78 als ‘natuurlijke dood’. Verder stelde hij vast dat van procent vindt dat als die burger besloten heeft een de mensen die niet-gewelddadig zelf een einde aan einde aan zijn leven te maken hij over de daarvoor hun leven maken ongeveer de helft door hun arts geschikte middelen moet kunnen beschikken. afgewezen is toen ze hem om euthanasie vroegen. In Alle enquêtes (ook recente van het weekblad 2007 heeft toenmalig Trimbos-onderzoeker Martijn Margriet17 en omroep MAX18) laten zien dat een Bool in een onderzoek vastgesteld dat er jaarlijks cir- meerderheid voorstander is van verruiming van de ca 14.000 mensen door een mislukte zelfdodingspo- mogelijkheden om over het eigen levenseinde te be- ging in het ziekenhuis terecht komen.13 Verruiming schikken. van de mogelijkheden voor een zelfgewild waardig levenseinde zou dus een verbetering voor grote aan- Maatschappelijke ontwikkelingen tallen mensen betekenen. Daarbij moet bedacht De NVVE stimuleert het oprichten van een levens- worden, dat niet alleen de persoon zelf lijdt bij een eindekliniek. Bovendien zal de organisatie, die dit (poging tot) zelfdoding, doch ook heel veel anderen, gaat beheren, de mogelijkheid hebben ambulante zoals familieleden, intimi en betrokkenen (bijvoor- teams naar mensen te zenden, die in de eigen omge- beeld treinbestuurders). ving wensen te sterven. Er zijn voldoende artsen en ondersteunend personeel, die deze taken in deeltijd Mening van burgers/kiezers gaan uitvoeren, om dit project mogelijk te maken. Met regelmaat worden er enquêtes gehouden over Een oproep om bij te dragen aan de oprichtingskos-

eens oneens geen mening Euthanasie moet worden toegestaan aan mensen die dement zijn en in het bezit van een schriftelijk euthanasieverzoek 69% 19% 12% Euthanasie moet worden toegestaan aan mensen die in coma zijn en in het bezit zijn van een schriftelijk euthanasieverzoek 78% 12% 10% Medische hulp bij het beëindigen van het eigen leven moet ook worden toegestaan aan chronisch psychiatrische patiënten die 74% 13% 13% uitbehandeld zijn en ondraaglijk psychisch lijden Medische hulp bij het beëindigen van het eigen leven moet ook worden toegestaan aan mensen die niet-lichamelijk of geestelijk ziek zijn maar hun leven voltooid vinden (oftewel ‘klaar met het 43% 42% 15% leven’ zijn) en een einde aan hun leven willen maken Tabel 1. Uitkomsten enquête NVVE.

Juni 2012 (2) Zelfbeschikking en het levenseinde 73 Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde

ten is succesvol. Verwacht wordt dat de activiteiten de Euthanasiewet vallen. Ook wordt aangegeven dat in 2012 starten. Uiteraard zal de organisatie binnen tijdige verwijzing naar een andere arts geboden is als de grenzen van de wet opereren. Dit betekent dat niet kan worden ingegaan op een wens tot eutha- het probleem van de weigerende behandelende arts nasie. ‘Vage toezeggingen, niet overdragen tijdens opgevangen kan worden. Alle vragen om euthanasie vakanties, treuzelen of in een (te) laat stadium aan- of hulp bij zelfdoding, die buiten de huidige wet val- geven dat bij nader inzien de euthanasie niet door de len, blijven afgewezen worden. arts kan worden uitgevoerd, getuigt niet van profes- Een eind 2009 opgerichte initiatiefgroep (waar- sioneel handelen.’ Deze standpunten bieden zeker onder van VVD-huize Frits Bolkestein) heeft onder positieve aspecten voor sommige hulpvragers. Het de naam ‘Uit Vrije Wil’ (UVW) een burgerinitiatief blijft te bezien hoe artsen hun gedrag hierop aanpas- genomen om stervenshulp aan ouderen boven de ze- sen. Bij handhaving van de huidige Euthanasiewet ventig jaar, die hun leven voltooid achten, niet langer blijft gelden dat aan de daarin gestelde criteria vol- strafbaar te laten zijn. De JOVD heeft opgeroepen daan moet worden, zodat een verandering van de het initiatief te steunen.19 Er zijn 117.000 handte- houding van de arts in veel gevallen niet tot meer keningen ter ondersteuning verkregen en daardoor mogelijkheden leidt. is het onderwerp op de agenda van de Tweede Ka- Uit het jaarverslag 2010 van de Regionale Toet- mer gezet. De initiatiefgroep heeft een proeve van singscommissies Euthanasie (RTE) blijkt dat er een een wetsontwerp aangereikt, die aangeeft hoe des- casus was, waarin de huisarts in haar verslag melding kundige, zorgvuldige en toetsbare stervenshulp door gemaakt had van ‘lijden aan het leven’.22 Bij de ge- gekwalificeerde hulpverleners (ook niet-artsen) wet- geven mondelinge toelichting legde ze er de nadruk telijk geregeld kan worden.20 Aanvaarding van deze op dat de medische achteruitgang de reden was dat proeve zou de problemen voor ouderen boven de ze- ze ingegaan is op het euthanasieverzoek. Omdat de ventig jaar oplossen, doch biedt voor jongeren geen toetsingscommissie van mening was dat er sprake oplossing. was van een medisch classificeerbare aandoening, De Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot die geen uitzicht op verbetering bood en die volgens bevordering der Geneeskunst (KNMG) heeft recent de patiënt tot een ondraaglijk lijden leidde door het een standpunt naar buiten gebracht als reactie op verlies van haar autonomie, heeft zij geoordeeld dat het burgerinitiatief van UVW, waarin het initiatief de arts de euthanasie zorgvuldig heeft uitgevoerd. problematisch wordt gevonden. De belangrijkste re- Erika Zwanenburg, afgestudeerd in het Gezond- den is dat ouderen kunnen kiezen op welke wet zij heidsrecht, becommentarieert in Medisch Contact een beroep doen; de bestaande Euthanasiewet of de dat er sprake is van een stilzwijgende versoepeling nieuwe wet stervenshulp aan ouderen. Het is merk- van de euthanasietoets en vraagt zich af of de ca- waardig dat deze keuzevrijheid, zonder duidelijk te sus Brongersma niet de instemming van een toet- maken welke zwaarwichtige belangen dan geschaad singscommissie verkregen zou hebben.23 Aangezien worden, voldoende argument is om het initiatief af de patiënt (86 jaar) ernstig aan een slecht gehoor te wijzen. Het lijkt erop dat er sprake is van een stan- en een acuut en onomkeerbaar gezichtsverlies leed, daard reactie van een georganiseerde groep, die zijn duizelig en incontinent was, kan men zich afvragen wettelijk monopolierecht dreigt te verliezen. Immers wat Zwanenburg nog meer aan lijden noodzakelijk ook niet-artsen doen hun intrede in de voorstellen vindt om binnen de euthanasiewetgeving te vallen. van de initiatiefgroep. De wens om het artsenmono- Het is duidelijk dat het commissieoordeel geen zicht polie te handhaven is toch opmerkelijk. Elke arts, biedt op een erkenning van ‘lijden aan het leven’ als die over euthanasie het woord voert, meldt immers acceptabele reden voor euthanasie. dat een verzoek daartoe een zwaar beroep op hem Overigens zijn alle 25 op grond van dementie doet en sommigen wensen geen gebruik te maken gemelde euthanasiegevallen als zorgvuldig beoor- van de (volledige) ruimte die de wet biedt. Ondanks deeld. Dit aantal laat zien dat dementie slechts zeer die last meent de KNMG dat een gedeelte daarvan zelden leidt tot bereidheid bij de arts om euthanasie niet overgenomen mag worden door anders opge- te plegen. leide deskundigen. Daarnaast wijst de KNMG erop dat artsen er onvoldoende van op de hoogte zijn dat VVD stellingname patiënten met (beginnende) dementie en chronisch De grote meerderheid van de Nederlandse kiezers psychiatrische ziektebeelden binnen de kaders van kon tevreden zijn met het standpunt waarmee de

74 Zelfbeschikking en het levenseinde Liberaal Reveil Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde

VVD de verkiezingen inging. Dat blijkt uit de ge- dat Van Vliet repliceerde dat hij verbaasd is over dit noemde enquêteresultaten, waarbij de kanttekening standpunt omdat hij dacht dat de VVD emancipatie past dat de liberale kiezer nog meer dan de gemid- en eigen beslissingsbevoegdheid nastreeft. Het moet delde kiezer zelfbeschikking bij het levenseinde duidelijk zijn dat Anouchka van Miltenburg bij deze voorstaat. Toen het regeerakkoord gepubliceerd uitspraken eerst een karikatuur van het voorstel ge- werd kon er opgelucht adem gehaald worden. In maakt heeft om het daarna de grond in te boren. het gedetailleerde akkoord (genaamd ‘Vrijheid en Op de ALV van de VVD van 26 november 2011 verantwoordelijkheid’; zeker toepasbaar op de le- werd door uitgesproken dat er geen wij- venseindeproblematiek) van maar liefst 46 pagina’s ziging in de euthanasie situatie zal plaatsvinden. Bij was niets vastgelegd over zelfbeschikking en het le- het Tweede Kamerdebat op 8 maart 2012 werd door venseinde. Hieruit kon geïnterpreteerd worden dat de fractie geen steun gegeven aan het UVW-voorstel. partijen de vrijheid hadden hun standpunten naar Een ter onderbouwing genoemd argument, betere voren te brengen. toepassing van de Euthanasiewet door de initiatie- Geleidelijk kwam daar twijfel aan; bijvoorbeeld ven van de KNMG en de NVVE, is verbazingwek- door signalen dat de VVD afspraken maakte met kend. Het initiatief van UVW betreft immers niet de SGP. Het werd de fractie gemakkelijk gemaakt de groep ondraaglijk en uitzichtloos lijdende men- doordat zij niet zelf een initiatief hoefde te nemen sen (die inderdaad zouden kunnen profiteren van voor aanpassing van de wet (wat logisch zou zijn die verbeterde toepassing), maar ouderen, die juist op grond van het verkiezingsprogramma, maar mo- niet aan de strenge criteria van de Euthanasiewet gelijk het CDA geïrriteerd zou hebben) aangezien voldoen. De minister van Volksgezondheid, Welzijn ze een proeve van wet door UVW voorgeschoteld en Sport maakte dat in het debat kreeg. Een initiatief, dat weliswaar niet alle proble- kernachtig duidelijk door op te merken dat het ini- men de wereld uithelpt maar dat toch zou leiden tot tiatief zou leiden tot ‘een wezenlijke uitbreiding van het op een zorgvuldige wijze opruimen van veel knel- de groep personen die in aanmerking komt voor punten. Geruime tijd liet de fractie weinig concreets hulp bij zelfdoding.’ Anouchka van Miltenburg kon horen over hoe ze uitvoering zou gaan geven aan het zelfs geen steun uitspreken voor meer onderzoek in het verkiezingsprogramma vastgelegde standpunt door de regering naar de ‘voltooid levenproblema- om het zelf over een waardig levenseinde te kunnen tiek’ met als argument dat zij ‘in samenwerking zit beschikken in deugdelijke wetgeving vast te leggen. met een aantal partijen die een ander verkiezings- Anouchka van Miltenburg, fractiewoordvoerder op programma hadden.’ dit terrein, heeft wel intern het een en ander ver- Verrassend is dat de geïnteresseerde burger on- teld aan geïnteresseerde VVD-leden op het Senioren der het kopje standpunten midden maart 2012 op de Netwerkcongres op 16 september 2011. Zij kwam VVD website de volgende tekst aantreft. ‘De VVD met een duidelijke openbare standpuntbepaling in vindt dat mensen zelf mogen beschikken over een in Nieuwsuur op 15 oktober 2011. Paul van Vliet, één hun ogen waardig levenseinde. De VVD heeft be- van de initiatiefnemers van UVW, had eerst de es- grip voor de geluiden uit de samenleving om hulp sentie van de proeve van wet uiteengezet, waarop zij bij zelfdoding onder strikte voorwaarden mogelijk reageerde met de volgende uitspraken: ‘Ik moet ook te maken. Wij willen meezoeken naar een oplossing kijken wat het betekent het vrij verkrijgbaar zijn van voor deze mensen.’ Dat staat op gespannen voet met zulk soort middelen in onze samenleving en ik denk het tot nog toe door de fractie ingenomen stand- dat wij echt niet willen in Nederland dat heel veel punt over dit onderwerp. mensen op een heel makkelijke manier een einde aan hun leven kunnen maken’, daarna aangevuld Conclusies met ‘Dat wordt heel erg onderschat hoe ingewik- De in het verkiezingsprogramma opgenomen wens keld het voor een arts is om mee te werken aan het om zelf te beschikken over een waardig levenseinde versnellen van iemands dood. Dat doen artsen als heeft er niet toe geleid dat de VVD een start ge- ze bij hun eigen patiënt zien dat er echt sprake is maakt heeft met die wens in deugdelijke wetgeving van een heel zwaar lijden. Maar voor iedereen, die neer te leggen. Sterker nog, de mededeling van aanbelt en zegt wilt u voor mij even zo een pil voor- Anouchka van Miltenburg in het Kamerdebat over schrijven, ja dat kan niet en daar is de VVD ook het Uit Vrije Wil-initiatief, dat er momenteel zelfs echt geen voorstander van.’ Niet onbegrijpelijk is geen aanvullende studie aan de regering gevraagd

Juni 2012 (2) Zelfbeschikking en het levenseinde 75 Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde

kan worden, maakt duidelijk dat de VVD niet ge- 4) L. van Enthoven en G. van Eerde, ‘Mijn vader moest te publiceerde afspraken met andere partijen heeft, die vroeg weg’, Relevant, 2, 2009. een inhoudelijke aanpassing van de wetgeving al he- 5) T. Vink, ‘Keuzewegen naar de dood: levensbeëindiging en lemaal onwaarschijnlijk maken. De fractie beperkt eigen regie’, Tijdschrift voor Humanistiek, 42, pp. 105-115. zich tot het aanprijzen van voortzetting van de al zeer 6) R. Berghmans e.a., ‘Depressieve mensen zijn ook eens uitbe- veel jaren lopende maatschappelijke discussie en de handeld’, NRC Handelsblad, 22 augustus 2011. resultaten van lopend evaluatieonderzoek worden 7) D. van Tol, S. van de Vathorst en B. Keizer, ‘Euthanasie voor afgewacht. Er wordt een geheel andere positie in- beginners’, Medisch Contact, 25 januari 2008, pp. 140-142. genomen dan in 2001, toen het voortouw genomen 8) Uitspraak Hoge Raad der Nederlanden (Strafkamer), 24 de- werd bij de destijds liberaliserende Euthanasiewet cember 2002. door Benk Korthals, die als minister van Justitie de 9) B. Chabot en S. Braam, Uitweg, een waardig levenseinde in eerste ondertekenaar daarvan was. De wens van de eigen hand, Amsterdam, 2010. partijleden is kennelijk opgegeven ten behoeve van 10) CBS Statline. Bezocht op 22 augustus 2011. financieel-economische punten. Het is beklemmend 11) P. de Jong, NVVE, archief 2011. http://www.nvve.nl/nvve2/ om te zien dat een minderheid van kiezers, die stemt speerpunt.asp?pagkey=146402&metkey=375/ op partijen op religieuze grondslag, er in slaagt haar 12) B. Chabot, Auto-euthanasie. Verborgen stervenswegen in ge- ethische wensen door wetgeving aan de gehele be- sprek met naasten, Amsterdam, 2007. volking op te leggen. Maar de mate van meegaand- 13) P. van Hoek en F. Brinkman, Eigenlijk zegt u dat u dood heid van de VVD-fractie daarbij roept ook vragen wilt?!, Barneveld, 2009, p. 52. op. Bij het overdenken daarvan is het verstandig de 14) M. de Hond, Wat denkt men over euthanasie in de Benelux?, door Mark Rutte in de Popperlezing uitgesproken 2011. volgende tekst te betrekken: ‘Wat Thorbecke ruim 15) NVVE/Peil.nl, Opinieonderzoek in campagneweek ‘voltooid anderhalve eeuw geleden goed zag, was dat niet het leven’, februari 2010. collectief van kerk en staat aan de basis staat van een 16) Netwerk, 19 november 2008. http://www.netwerk.tv/artike- samenleving, maar de waardigheid en de keuzevrij- len/onderzoeksresultaten-de-hond-het-kort-beschikbaar-na- heid van het individu.’24 uitzending/ 17) Margriet, 22 april 2011, Tom Thalhammer is gepensioneerd en was voordien http://www.margriet.nl/home/euthanasie-recht-van-patint.html. Vice President Human Resource Management bij Phi- 18) NVVE, Symposium 2011 Voltooid Leven, 19 oktober 2011, lips International B.V. Van 1975 tot 1983 was hij lid p. 20. van het Dagelijks Bestuur van de VVD en thans is hij 19) Perscommuniqué JOVD, Den Haag, 12 januari 2010. voor Brabant lid van de partijraad. 20) Initiatiefgroep Uit Vrije Wil, Proeve van Wet toetsing stervens- hulp aan ouderen. http://www.uitvrijewil.nl/ 21) KNMG, De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde, juni Noten: 2011. 1) J.A. Bruijn e.a., Orde op zaken. Concept verkiezingsprogram- 22) Regionale Toetsingscommissie Euthanasie, Jaarverslag 2010, ma 2010, p. 25. Den Haag, augustus 2011. 2) Leeswijzer Amendementen ‘Orde op zaken’, 128e Algemene 23) E. Zwanenburg, ‘Toetsing euthanasie stilzwijgend versoe- Vergadering VVD, volgnummers 201-6. peld’, Medisch Contact, 9 september 2011, p. 2128. 3) J.A. Bruijn e.a., Orde op zaken. Verkiezingsprogramma 2010- 24) M. Rutte, ‘Bij de les blijven met Popper’, Liberaal Reveil, 2014. december 2011, pp. 227-231.

76 Zelfbeschikking en het levenseinde Liberaal Reveil Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde Zelfbeschikking en het levenseinde LR Een reactie

– Anouchka van Miltenburg –

De auteur van de hieraan voorafgaande bijdrage euthanasie. Artsen zeggen het moeilijk te vinden om heeft terecht opgemerkt dat de VVD de laatste in een onduidelijke situatie in te gaan op een eutha- anderhalf jaar met handen en voeten gebonden nasieverzoek. Hoe meer uitspraken er liggen van de was waar het ging om liberale wensen op medisch toetsingscommissies, hoe minder onduidelijkheid, ethisch terrein. Dit was een logisch gevolg van de hoe meer houvast artsen hebben wat wel past bin- niet beschreven, maar wel gemaakte afspraak met nen de wet en wat niet. Uit cijfers blijkt dan ook dat coalitiepartij CDA tot een stand still op ethische on- het aantal geregistreerde euthanasiegevallen jaarlijks derwerpen. Zowel premier Mark Rutte als ook frac- met twintig procent toeneemt. tievoorzitter hebben verscheidene keren De eerder genoemde uitspraak door de TC heeft aangegeven dat de kern van die afspraak was dat er veel mensen verrast. De reacties vielen uiteen in ver- geen stap vooruit zou worden gezet, maar zeker ook ontwaardiging bij diegenen die toch al tegen de wet geen stap achteruit. waren; gefronste wenkbrauwen bij juristen die ac- Desalniettemin zijn er op deze terreinen wel tief betrokken waren bij de totstandkoming van de positieve en belangrijke ontwikkelingen geweest, in wet en veronderstelden dat alles juridisch afgekaart het bijzonder op het terrein van de euthanasiewet- was; en blijdschap bij de VVD-fractie en bewinds- geving. personen omdat de Euthanasiewet nog veel mooier bleek dan werd aangenomen. De VVD-minister van Ten eerste was daar de geruchtmakende uitspraak Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS) en de van de Toetsingscommissie Euthanasie in zake de VVD-staatssecretaris van Justitie hielden stand toen niet wilsbekwame dementerende vrouw, in de zo- andere partijen in de Tweede Kamer hen maanden mer van 2011. Voor het eerst werd de wilsbeschik- het OM desondanks nog maar eens naar deze casus king van iemand die het zelf niet meer kon vragen te laten kijken. De afspraak was nu eenmaal: geen uitgevoerd. De wet staat dit toe, maar niet eerder stap terug. durfde een arts het aan om daadwerkelijk over te gaan tot het uitvoeren van het verzoek. De tweede belangrijke ontwikkeling in deze kabi- De casus toonde bovendien, of misschien zelfs netsperiode was de oprichting van de Levenseinde- vooral, iets heel anders aan. Bij het in werking tre- kliniek, een initiatief van de Nederlandse Vereni- den van de Euthanasiewet werd door velen aange- ging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE). De nomen dat de wet niets meer was dan de wettelijke Levenseindekliniek is bedoeld voor mensen met borging van de reeds bestaande praktijk.1 Dit is in een stervenswens die aan de zorgvuldigheidseisen het bijzonder door de aangehaalde uitspraak onjuist van de Euthanasiewet voldoen, maar van wie de gebleken. De toetsingscommissies (TC), vijf stuks arts geen euthanasie of hulp bij zelfdoding kan of die elk bestaan uit een jurist, een arts en een ethi- wil geven. Zodra de NVVE het initiatief vorig jaar cus, beoordelen alle uitgevoerde euthanasiegevallen aankondigde ontstond er veel commotie. Christe- achteraf. Als een TC oordeelt dat aan alle in de wet lijke partijen in de Tweede Kamer, artsenorganisatie gestelde eisen van zorgvuldigheid is voldaan, is het KNMG en zelfs KWF kankerbestrijding liepen te onmogelijk voor het Openbaar Ministerie (OM) hoop tegen het idee. De VVD-Tweede Kamerfrac- een arts te vervolgen. Daarmee hebben de TC’s een tie en de VVD-minister van VWS Edith Schippers zeer ruime mogelijkheid om jurisprudentie te cre- zagen er geen bezwaar in. In een brief aan de Kamer ëren en de beoordeling van euthanasie in de pas te schreef de minister dat er ‘ten principale geen wette- laten lopen met maatschappelijke opvattingen over lijke belemmeringen zijn voor de oprichting van een

Juni 2012 (2) Zelfbeschikking en het levenseinde 77 Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde

dergelijke kliniek.’2 Op 1 maart is de kliniek daad- zich vaak onbegrepen door hun arts omdat zij zelf werkelijk van start gegaan. Het aantal aanmeldingen uitzichtloos en ondraaglijk lijden ervaren, maar de is sinds 1 maart gemiddeld vijf per dag. Momenteel arts dat om medische of persoonlijke redenen niet komen er twee à drie aanmeldingen per dag binnen. erkent. Op 1 mei was er drie keer euthanasie uitgevoerd. Dit laat zien dat de Levenseindekliniek voorziet in Verdieping een behoefte in de maatschappij binnen de kaders Aan de Euthanasiewet is twintig jaar van politieke van de wet; iets wat de VVD van harte ondersteunt. discussie en veertig jaar maatschappelijk en juridisch debat voorafgegaan. De VVD heeft in die jaren al- Derde belangrijke ontwikkeling was het besluit van tijd een positieve grondhouding ingenomen ten de Kamer om het burgerinitiatief Uit Vrije Wil in aanzien van het onderwerp, maar heeft ervoor ge- behandeling te nemen. Een burgerinitiatief is de waakt te ver voor de samenleving uit te lopen. Voor mogelijkheid vanuit de samenleving aan de Kamer dit soort wetgeving is breed draagvlak in de hele sa- te vragen een onderwerp te agenderen. Vooruitlo- menleving nodig. pend op de behandeling van het burgerinitiatief Om te beginnen moet er binnen de VVD draag- heeft de Kamer de indieners tijdens een openbare vlak zijn, gebaseerd op kennis van zaken. De mate- vergadering twee uur ondervraagd over de doelstel- rie heeft heel veel aspecten die zeer zorgvuldig tegen lingen van het initiatief. Er is lang stil gestaan bij elkaar afgewogen moeten worden. Die liggen onder de ‘proeve van wet’ die de initiatiefnemers aan hun meer op het terrein van uitgangspunten, ethiek, verzoek hebben toegevoegd. rechtspraak, moraal en niet te vergeten op definities. Vervolgens heeft de Kamer een hoorzitting geor- Een gerealiseerd verlangen op een van die terreinen ganiseerd waar voor- en tegenstanders van met name kan soms verregaande gevolgen hebben op een an- de proeve van wet aan het woord zijn geweest. der terrein. Ik zie het als mijn taak als volksvertegen- In maart is in de Kamer het lang verwachte de- woordiger om alle aspecten in kaart te brengen en te- bat over het initiatief gehouden. Doordat de VVD gen elkaar af te wegen. De vrijheid van het individu een motie meetekende die het kabinet verzoekt het is daarbij uiteraard mijn uitgangspunt. Maar vrijheid burgerinitiatief te betrekken bij de kabinetsreactie staat bij de VVD nooit los van verantwoordelijkheid. op de tweede evaluatie van de Euthanasiewet, blijft In het verkiezingsprogramma van 2010 is een het burgerinitiatief op de politieke agenda staan. Be- tekst opgenomen waarin wordt aangegeven dat de handeling hiervan zal naar verwachting eind dit jaar VVD wil onderzoeken hoe de wens van een steeds plaatsvinden. grotere groep wilsbekwame meerderjarigen om zelf te kunnen beschikken over hun levenseinde, in De vierde ontwikkeling die genoemd kan worden, deugdelijke wetgeving kan worden vastgelegd. Het zijn de bewegingen die de KNMG heeft gemaakt feit dat we al weten dat we dit streven delen, ontslaat ten aanzien van haar houding ten opzichte van de ons niet van de plicht om zorgvuldig te werk te gaan. Euthanasiewet. De afgelopen jaren heeft de artsen- Is die consensus in de partij bijvoorbeeld even groot organisatie haar passief/neutrale opstelling ten aan- als ik de vraag aan de orde stel of zelfbeschikking zien van het onderwerp langzaam maar zeker gewij- absoluut is? Zo ja, wat betekent dit dan voor de rol zigd naar een actieve opstelling. Dit jaar publiceerde van de overheid? Moet de overheid deze zelfbeschik- zij haar standpunt ‘De rol van de arts bij het zelfge- king op het punt van hulp bij zelfdoding toestaan, kozen levenseinde’, waarin zij onder meer uitspreekt faciliteren of zelfs afdwingbaar maken? Dat roept de dat artsen de morele plicht hebben om mensen door vraag op wat dit betekent voor andere wetgeving. Zo te verwijzen als zij niet willen meewerken aan een kennen wij in de zorg de Wet op de geneeskundige euthanasieverzoek. Tevens erkennen artsen dat ook behandelingsovereenkomst (WGBO). Deze geeft een stapeling aan medische problemen bij een pati- patiënten het onverkorte recht om een behandeling ënt kan leiden tot uitzichtloos en ondraaglijk lijden. te weigeren. De wet geeft hem echter niet de mo- Ze erkennen hiermee dat ouderdomskwalen in prin- gelijkheid een behandeling op te eisen. Dat is een cipe een grondslag kunnen vormen voor een posi- mooie liberale wet, waarbij zowel zelfbeschikking tieve reactie op een euthanasieverzoek. De KNMG van de patiënt als de professionele autonomie van komt met haar richtlijn tegemoet aan twee grote de arts gewaarborgd worden. grieven van in het bijzonder ouderen. Deze voelen Het verdiepen van de discussie is belangrijk en

78 Zelfbeschikking en het levenseinde Liberaal Reveil Thema: Zelfbeschikking en het levenseinde nodig. Waar het debat in ieder geval geen baat bij Anouchka van Miltenburg is vice-fractievoorzitter in heeft is dat mensen die aandacht vragen voor deze de Tweede Kamer voor de VVD en onder meer woord- belangrijke aspecten door anderen in de discussie voerder op het terrein van medische ethiek. worden weggezet als te conservatief, te religieus of als liberalen die hun uitgangspunten verkwanselen. Noten: 1) http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/jur/2002/h.a.m.weyers/ 2) https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32647-1.pdf/

Telders Lezing 2012 Liberalisme en de Amerikaanse presidentsverkiezingen Woensdag 31 oktober 2012

Op woensdagavond 31 oktober 2012 vindt in de Nicolaïkerk in de jaarlijkse Telders Lezing plaats. Deze staat dit jaar in het teken van de Amerikaanse presidentsverkiezingen en de ideologie in de Amerikaanse politiek.

Professor in de politieke wetenschap Alan Abramowitz, verbonden aan Emory University in Atlanta (Georgia, VS) komt praten over de ideologische achtergrond van de presidentskandidaten en zal in- zicht geven in het Amerikaanse liberalisme, conservatisme en de gematigde stromingen. Wat houden deze ideologieën precies in en hoe komen ze tot uitdrukking in het programma van de Democraten en Republikeinen? Welke verschuivingen hebben zich in de geschiedenis van de Amerikaanse presi- dentsverkiezingen voorgedaan wat betreft ideologische voorkeur? Waarin verschilt het Amerikaanse liberalisme van het liberalisme zoals we dat in Europa kennen? Kunnen Europese liberalen beter bij de Democraten of de Republikeinen terecht? Tot slot, wat kunnen we in de toekomst verwachten van de ideologische verhoudingen in het gepolariseerde politieke landschap van de Verenigde Staten?

Dr. Alan Abramowitz behaalde zijn B.A. aan de University van Rochester in 1969 en zijn Ph.D. aan Stanford University in 1976. Hij is auteur en co-auteur van vele boeken en wetenschappelijke publicaties over politieke partijen, verkiezingen en het stemgedrag in de Verenigde Staten. Het meest recente boek van dr. Abramowitz is The disappearing center: Engaged citizens, polarization and American democracy (2010). Binnenkort verschijnt van zijn hand The polarized public? Why our government is so dysfunctional.

De Telders Lezing is gratis toegankelijk en vindt plaats in de Nicolaïkerk te Utrecht (Nicolaaskerkhof 8). De lezing start om 20.00 uur. (deuren open vanaf 19.30 uur). De voertaal is Engels. Na afloop is er gelegenheid tot vragen en discussie. De avond wordt afgesloten met een borrel. Aanmelding is verplicht, via [email protected].

Teldersstichting

Juni 2012 (2) Zelfbeschikking en het levenseinde 79 Eerlijk duurt het langst LR – Marcel Wissenburg –

Elke burger en elke politicus zal stellen dat hij of zij voor een rechtvaardige samenleving is. De beteke- nis en invulling die hier vervolgens aan worden gegeven, kunnen echter behoorlijk uiteenlopen. Deze verschillen bestaan niet alleen tussen sociaal-democraten, christen-democraten en liberalen, maar ook binnen deze stromingen bestaan hierover diverse ideeën. In onderstaande bijdrage zet filosoof Marcel Wissenburg de opvattingen van rechtvaardigheid van sociaal- en klassiek-liberalen tegenover elkaar en duidt hij de verschillen.

Geen populairder hobby onder politiek geïnteres- dat is een vraag voor een andere gelegenheid. Dit seerde burgers dan langs elkaar heen praten. Een verhaal gaat uitsluitend over die momenten waarop van de populairste onderwerpen waarover liberalen we wel, onvermijdelijk, moeten kiezen, waarop we elkaar onderling (en niet alleen onderling) graag ver- moeten vragen wat rechtvaardig is. keerd begrijpen is sociaal- versus klassiek-liberalisme. In de stervensjaren van het onsterflijke Impe- Het grote theoretische verschil tussen die twee ligt in rium Romanum, toen allerlei lokale warlords en hun opvatting van rechtvaardigheid; en daaraan is stamhoofden met het centrale gezag braken en verbonden een praktisch verschil van mening over rijkjes voor zichzelf begonnen, vroeg een Algerijnse de aard van de taak van de staat of ‘het collectief’. sektariër zich af wat het verschil was tussen legitiem Maar waar ligt nu precies het verschil? In dit artikel gezag en een bende rovers. En die Algerijn – die hoop ik een klein lichtje op die duistere kwestie te iedereen ‘natuurlijk’ wel herkent als de kerkvader kunnen werpen. Augustinus – had zijn antwoord al klaar: rechtvaar- digheid maakt het verschil. Terwijl een bende rovers Daarvoor is allereerst een klein woordje over ter- geld afperst om het voor de bevrediging van puur minologie nodig. Rechtvaardigheid wordt vaak als egoïstische lusten te gebruiken, heft een legitieme synoniem van het goede of van moraliteit gebruikt. staat belasting om dat geld in het algemeen belang Onder politiek filosofen (en in deze tekst) is dat niet in te zetten.1 het geval, maar staan die termen voor drie steeds De zogeheten sociaal-liberalen, in Nederland preciezer afgebakende domeinen. Ethiek, de studie vrijwel alle niet-confessionelen van de linkervleugel van het goede, poogt de vraag te beantwoorden ‘wat van de VVD tot de sociaal-democratische linker- te doen?’, wat is het ultieme, absolute goede, de vleugels van GroenLinks en PvdA, verwijzen graag eindtoestand die we zouden moeten realiseren. Mo- naar Augustinus’ ideeën (zonder overigens de bron raliteit is een deelgebied daarvan, het vraagt wat we te kennen) om de herverdelende verzorgingsstaat te moeten doen als ons handelen andere mensen raakt verdedigen: zij verstaan Augustinus zó, alsof hij zegt of betreft. Rechtvaardigheid is daar weer een deelge- dat de staat een soort Robin Hood is: ze neemt geld bied van: het is moraliteit met betrekking tot rech- af van bedenkelijke lieden die hun rijkdom aan uit- ten (of aanspraken, vrijheden) op schaarse zaken, of buiting te danken hebben, en geeft het aan de armen die nu materieel of immaterieel zijn. die bestolen, uitgebuit, misbruikt en vertrapt zijn. Die verschillen tussen het goede, het morele en Het probleem met deze interpretatie van Augus- het rechtvaardige hebben belangrijke implicaties. tinus zit hem voor de klassieke liberaal, zeg maar de Ze betekenen bijvoorbeeld dat wat rechtvaardig is, rest van de VVD maar ook de oprechte anarchisten technisch gesproken niet altijd goed is: tien hart- in linkse kringen, in de eerste plaats in de bron van patiënten met een bypass redden ten koste van een inkomsten, en pas in de tweede plaats in de uitga- klant voor hartlongtransplantatie kan rechtvaardig ven. zijn, maar in een perfect goede wereld zou die keuze Om met dat eerste punt te beginnen, belasting- niet gemaakt hoeven worden. Spreken over recht- heffing: wanneer de staat wordt voorgesteld als een vaardigheid is realistisch maar verder denken over soort Robin Hood, wordt zijn slachtoffer tegelijk een betere wereld zonder schaarste is absoluut niet neergezet als een luie rijke stinkerd, en 99 procent onrealistisch. Het is zelfs een morele plicht – maar van de belastingbetalers voldoet niet aan dat signa-

80 Eerlijk duurt het langst Liberaal Reveil lement. Herverdelers maken eigenlijk misbruik van voor academici onderling.A Waar het om gaat is dat het gevoel van medeleven van de werkende man en dit verhaal eenmaal correct en tweemaal pertinent vrouw om ze hun geld af te troggelen. In de echte onjuist is. Correct is, en ook de moderne klassiek- wereld wordt het leeuwendeel van de belastingen liberaal omarmt dit idee, dat onze talenten en han- opgehoest door wat de gereformeerden vroeger dicaps onverdiend zijn. De natuurlijke loterij leidt noemden ‘de kleine luyden’, door keihard werkende tot ten hemel schreiend ongeluk. Sociaal-liberaal arbeiders en middenklassers. Het is een sprookje dat of klassiek-liberaal, geen van beide wordt vrolijk als de rijken zo rijk zijn dat ze in hun eentje de rijksbe- Lady Gaga zingt: ‘He made you perfect, […] God groting, al was het maar voor één jaar, zouden kun- makes no mistakes.’ nen financieren. Incorrect is dat, als wij persoonlijk de vruchten Als we ons dat realiseren, wordt het ook iets van onze arbeid al niet zouden verdienen, deze dus makkelijker ons niet mee te laten slepen door an- automatisch aan de gemeenschap zouden toeko- tiplutocratische retoriek en even onpartijdig na te men. We danken onze talenten en handicaps niet denken over de vraag: mag een overheid wel zomaar aan de staat maar aan onze genen, aan onze ouders; van iedereen voor ieder doel belasting heffen? en we danken de ontdekking ervan en het vermogen De klassieke liberaal zal, in elk geval, nee zeggen er iets mee te doen aan een lange reeks heel concrete, op die vraag. Hij of zij zal erop wijzen dat het doel precies aan te wijzen opvoeders en helpers: onze do- de middelen niet noodzakelijk rechtvaardigt – en centen, onze vrienden en vriendinnen, onze clubs en dat in het geval van belastingheffing het middel zelf verenigingen, onze kroegbaas, onze ooms en tantes in elk geval twijfelachtig is. Augustinus vergeleek de en grootouders en uiteindelijk weer onze ouders. Als overheid niet voor niets met een maffiaorganisatie: er iemand verantwoordelijkheid voor de vruchten beide persen geld af onder bedreiging met geweld en van onze arbeid kan claimen, dan zij wel – en niet beiden beloven in ruil daarvoor protectie. Beide be- een of andere abstracte gemeenschap of erger, een roven hardwerkende mensen van hun zuur en eerlijk staat die claimt de zwijgende gemeenschap te verte- verdiende centjes. genwoordigen. En zo komen we bij de kern van de zaak: het En dan namen we zo-even nog aan dát de vruch- grote verschil tussen sociaal-liberale visies op recht- ten van onze arbeid inderdaad onverdiend zijn om- vaardigheid aan de ene kant, en klassiek-liberale vi- dat onze talenten onverdiend zijn. Maar dat is dus sies aan de andere kant. Sociaal-liberalen gaan ervan ook onjuist. Ja, talenten zijn onverdiend en ja, an- uit dat er zoiets bestaat als een grote gemeenschap- deren hebben ons geleerd waar onze krachten liggen pelijke pot waaruit het centraal gezag met absolute en hoe ze te gebruiken – maar u en niemand anders autoriteit mag putten om ieder die het in aanmer- besloot vanmorgen uit bed te rollen en aan het werk king vindt komen, een centje toe te schuiven. Klas- te gaan. siek-liberalen gaan ervan uit dat de vruchten van ie- Wat sociaal-liberalen graag verzwijgen is het ele- ders arbeid toebehoren aan de man of vrouw die het ment van inzet. Ergens tussen enerzijds het hebben werk doet, of aan de man en vrouw die een eerlijke van een talent en het ontwikkelen ervan, en ander- prijs betaalt om het werk te laten doen, maar zeker zijds de vruchten van het inzetten van een talent, zit niet aan de staat die niets doet en niets betaalt. dat ene unieke moment waarop het individu besluit Hoe kan het misverstand ontstaan dat er een zijn of haar talent in te zetten. Het besluit een talent gemeenschappelijke pot is die kan worden herver- in te zetten is puur en authentiek uw besluit, het is deeld? Vaak gebeurt dat door te verwijzen naar het wat het verschil maakt tussen een autonome mens, werk van de grootste politiek filosoof van de vorige een echte mens, en een slaaf.3 eeuw, John Rawls. Rawls verdedigde de gedachte Zonder erkenning van zijn autonomie wordt de dat we onze aangeboren talenten en handicaps niet mens gereduceerd tot een werktuig dat geen enkel hebben verdiend, en dat zij dus ook op geen enkele respect verdient. Als belastingheffing wordt geba- manier mogen worden gebruikt om ongelijkheid in seerd op de gedachte dat u uw geld eigenlijk hele- rechten of bezit te rechtvaardigen. Daaruit volgt, maal niet verdient, is de boodschap dat niet alleen volgens veel sociaal-liberalen, dat de vruchten van je de zogenaamde rijke stinkerd maar elke hardwer- arbeid, die immers afhankelijk zijn van je talenten of handicaps, ook onverdiend zijn, en daar volgt weer uit dat die vruchten de gemeenschap toekomen.2 A Zie bijvoorbeeld John Rawls’ verdediging van ‘property ow- ning democracy’ tegen de collectivistische, in principe alles Ik laat even in het midden of dit is wat Rawls zelf herverdelende ‘welfare state’ in zijn tegenwoordig even in- bedoelde – ik denk het niet, maar dat is een debat vloedrijke Political liberalism, Harvard, 1993.

Juni 2012 (2) Eerlijk duurt het langst 81 kende man of vrouw niets anders is dan een hulp- kende man en vrouw als uitgangspunt hebben. bron, een grondstof die wordt ingezet voor een puur En dan komt onze volgende vraag: wat doet de esthetisch doel: Koolhaas- en Rietveldachtige grijze overheid met dit op twijfelachtige wijze verkregen gelijkvormigheid. geld? Of beter: Wat moet en mag ze doen? Mijn Rechtvaardigheid moet niet gaan om gelijkheid niet zo vreselijk klassiek-liberale antwoord hierop is maar om eerlijkheid: om faire procedures die erken- tweeledig; het eerste deel gaat over wat de overheid nen dat hard werken, inzet, commitment, niet ver- moet doen en het tweede deel over wat ze mag doen. geefs zijn, dat je als mens door je medemens gewaar- Ten eerste: ze moet alleen die taken vervullen die deerd wordt om wat je van je leven maakt. vrije en gelijke individuen niet onderling kunnen Een stabiele, duurzame, rechtvaardige samenle- oplossen, de zogeheten freerider problemen, zwart- ving kan alleen bestaan als haar leden willen deel- rijder problemen: collectieve goederen die collectief nemen aan dat grootse project. En om als samenle- betaald moeten worden, maar waarbij het voor ieder ving te kunnen samenwerken is het nodig dat er een individu rationeel is betaling te ontduiken. Zulke voordeel aan coöperatie zit, niet perse een materieel problemen heten niet voor niets zwartrijderproble- voordeel maar ook, liefst, een voordeel in de erken- men: het openbaar vervoer (OV) is de klassieke il- ning als autonoom en uniek individu. lustratie. We hebben collectief voordeel van het OV Dit argument moet niet worden verward met maar zwartrijden is individueel veel rationeler – al- een argument gebaseerd op eigenbelang – waarmee leen, als iedereen het deed kon het OV niet meer liberalisme (of klassiek-liberalisme of ‘de’ VVD) rijden. Freerider problemen zijn in de regel alleen nogal eens vereenzelvigd wordt. Volgens dat argu- oplosbaar door er een onafhankelijke macht boven ment werkt een samenleving alleen als de deelne- te stellen. Alle andere problemen rond maatschap- mers, immers allemaal rationele egoïsten, er een pelijke samenwerking kunnen zonder zwaardmacht individueel voordeel uit hebben.B Toegegeven, het opgelost worden.4 is irrationeel om iets te doen dat je schade toebrengt Maar is dit ook alles wat de overheid mag doen? – maar samenleven is meer dan een voorwaardelijke Dat ze niet meer moet doen dan freerider problemen coalitie die elk moment, als dat uitkomt, verbroken bestrijden betekent niet dat dus alle andere goede- kan worden. Een samenleving hangt aaneen, een ren en diensten in de samenleving door het privé- individu committeert zich eraan, door recognition, initiatief tot stand gebracht moeten worden, en dat door het erkennen van de autonome, vrije, unieke dus negentig procent van de huidige overheidstaken mens die eerlijk werkt voor zijn brood en het beste maar geprivatiseerd moet worden. Er zijn zeker libe- van zijn leven probeert te maken. ralen die dat wel beweren, die in de vrije markt de wedergeboren Here Jezus zien. En het is waar dat de Tijd voor een tussenstand. We hebben vastgesteld vrije markt extreem efficiënt kan zijn, maar soms is dat rechtvaardigheid als herverdeling onrechtvaar- efficiëntie niet het enige of zelfs voornaamste doel dig wordt gefinancierd (Robin Hood is en blijft een in het leven. Soms wil je transparantie, betrouw- dief): al zijn onze talenten onverdiend, daaruit volgt baarheid en effectiviteit, desnoods ten koste van ef- (1) niet automatisch dat de vruchten ervan dus van- ficiëntie. Denk aan het openbaar vervoer, denk ook zelfsprekend aan de staat toekomen, en bovendien aan onderdelen van de zorg, denk aan het sociaal (2) is het authentieke, individuele besluit om een vangnet. talent in te zetten de definitie van menselijkheid. Tot Dat neemt allemaal niet weg dat, als we de vraag zover dan de inkomstenkant van verdelende recht- stellen wat een rechtvaardige samenleving is, het vaardigheid, belastingheffing: die zal toch echt op klassiek-liberale antwoord niet is ‘een samenleving andere gronden moeten worden verdedigd dan de waarin de overheid het gemeenschappelijk product oneerlijke verdeling van aangeboren talenten. Let rechtvaardig verdeelt’ maar ‘een samenleving waarin wel, die gronden zijn ongetwijfeld te construeren – vrije en gelijke partijen elkaar eerlijk behandelen en maar ze moeten dan wel respect voor de hard wer- eerlijke ruil met elkaar bedrijven.’ Of een samenleving vanuit het perspectief van klassieke liberalen rechtvaardig is, meet je niet af aan B Een rationeel egoïst wordt gedefinieerd als een individu dat verdelende of herverdelende rechtvaardigheid, want zo efficiënt en effectief mogelijk probeert zijn of haar doelen, belangen, wensen of preferenties te realiseren. Dat maakt daar heeft de overheid noch een taak, noch heeft ze hem of haar nog geen morele egoïst: die doelen kunnen daar de middelen voor. Wat een samenleving recht- evengoed platte genotzucht zijn als de wens jezelf totaal weg te cijferen voor lief of vaderland, of te leven in overeenstem- vaardig maakt voor de klassieke liberaal is of de ruil- ming met de natuur of de categorische imperatief. rechtvaardigheid er wordt gerespecteerd, waar echte

82 Eerlijk duurt het langst Liberaal Reveil fair trade wordt bedreven. Respect voor individuele streven: de nu bijna oneindige mogelijkheden om vrijheid, individuele verantwoordelijkheid, voor de oeroud te worden in redelijke gezondheid worden individuele keuzes van eerlijke, hardwerkende men- onbetaalbaar. Even interessant als de vraag hoe we sen – respect voor mensen als doel op zich en niet als de zorg betaalbaar houden (een vraag voor een ander instrument, niet als middel tot een of ander esthe- artikel) – is de vraag hoe we haar rechtvaardig be- tisch doel, dat is wat een rechtvaardige samenleving taalbaar houden: hoort bijvoorbeeld kraamzorg, een kenmerkt. zelfgekozen risico, er wel in, en gaat onze tolerantie voor religieuze diversiteit zover dat we allerlei vor- Laat ik ten slotte heel kort drie illustraties geven van men van kwakzalverij tot homeopathie toe blijven gebieden waar de overheid niet hoeft op te treden financieren? Een antwoord op deze vraag is onmo- maar dat wel mag, onder voorwaarde dat ze niet ver- gelijk als we niet het principiële (en zeer netelige) geet dat zij de dienstmaagd van de burger is en niet debat aangaan over de rol die eigen verantwoorde- omgekeerd: internationale solidariteit, zorg, en bur- lijkheid voor gezondheid zou moeten spelen. gergeld – alle drie populaire thema’s onder sociaal- Ten slotte burgergeld, een moderne, neutrale liberalen. omschrijving van wat vroeger in socialistische kring Voor wat betreft internationale rechtvaardig- ‘het universele recht op een basisinkomen’ heette. heid en solidariteit: er bestaat het misverstand dat Op het oog is burgergeld iets waar echte liberalen lidmaatschap van een volk, natie of staat irrelevant is van zullen gruwen, of waar ze met homerisch gelach omdat het een product van toeval is, zoals geslacht, op zullen reageren: alleen Luilekkerland kan zich intelligentie en oogkleur ook toeval zijn. Het mag permitteren iedere werkschuwe losbol te subsidië- toeval zijn dat ik in deze samenleving ben geboren ren. Maar toch, op het tweede gezicht… Zolang een en niet in een andere, maar dat maakt die samenle- overheid een sociaal vangnet biedt en geen hangmat, ving, met haar gedeelde taal en concepten en cul- zolang parasitisme ontmoedigd wordt, is een gega- tuur en gebruiken, niet minder bijzonder voor mij: randeerd minimum voor iedereen waarschijnlijk ze definieert in belangrijke mate wie ik ben, met wie juist een van die collectieve goederen waar een libe- ik in blind vertrouwen durf om te gaan (omdat ik rale overheid verantwoordelijkheid voor zou moe- weet wat ‘it geat net’ betekent, bijvoorbeeld), op wie ten nemen. Zo wordt enerzijds een level playing field ik denk te kunnen rekenen of wier gedrag ik denk te gecreëerd waarop iedereen, ongeacht onverdiende kunnen voorspellen. Mijn medeburgers zijn dieper handicaps, zijn of haar talenten als vrije en gelijke en uitgebreider met mij verbonden, op mij vertrou- burger aan kan bieden. En zo kan de overheid an- wend, voor mij verantwoordelijk, van mij afhan- derzijds voorkomen dat burgers afhankelijk worden kelijk, en ik van hun – dan een willekeurige visser van, of juist verstoten worden door, allerlei obscure langs een Oost-Aziatische rivier. Waar ik een plicht religieuze organisaties die protectie beloven in ruil kan (kan!) hebben om mijn medeburger overeind voor onderwerping. te helpen als het leven hem tegenzit, heb ik jegens leden van andere samenlevingen, andere cooperative Marcel Wissenburg is onder meer hoogleraar Politieke ventures, hooguit de plicht ze te helpen zichzelf te Theorie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en re- helpen. We tonen ons respect voor onze hulpbehoe- dactielid van Liberaal Reveil. vende medemensen in andere samenlevingen niet door ze om te kopen en koloniseren, niet door de cooperative venture die hun samenleving is, tot een Noten: mislukte poging tot Alleingang te degraderen; we 1) St. Augustine, Concerning the city of God against the Pagans, tonen ons respect juist door ze op eigen voeten te Harmondsworth, 1984, boek IV, hoofdstuk 4 ‘Remove jus- laten staan en verantwoordelijk te laten zijn en blij- tice, and what are kingdoms but gangs of criminals on large ven voor hun eigen gezamenlijk project. En ja, dat scale?’. vraagt soms tough love. 2) J. Rawls, A theory of justice, Harvard, 1971. De zorg is een prachtvoorbeeld van een terrein 3) M. Wissenburg e.a., Eerlijk is eerlijk, geschrift 111 Prof.mr. waar rechtvaardigheidsproblemen zijn ontstaan B.M. Teldersstichting, Den Haag, 2011. door het goede (de opheffing van schaarste) na te 4) D. Gauthier, Morals by agreement, Oxford, 1986.

Juni 2012 (2) Eerlijk duurt het langst 83 ‘Wij willen zichtbaar zijn’ LR Over de legitimiteit en politieke profileringsdrang van de AFM

– Caspar van den Berg en Matthijs Pars –

De Autoriteit Financiële Markten (AFM) houdt toezicht op de financiële sector en ‘bevordert eerlijke en transparante financiële markten’ zo staat op haar website te lezen. Zij is een onafhankelijk toezicht- houder die niet wordt beïnvloed door politieke drijfveren. In de praktijk blijkt de AFM zich echter steeds vaker te mengen in politieke discussies, zoals de woningmarkt en het pensioenstelsel. Caspar van den Berg en Matthijs Pars constateren dat zij ‘haar eigen rol als regelmaker zelfs lijkt te willen oprekken.’ De vraag is in hoeverre deze rol ‘rekbaar’ is. In onderstaande bijdrage analyseren de au- teurs de legitimatieproblematiek van de AFM. Daarbij richten zij zich in het bijzonder op de politieke profileringsdrang van de toezichthouder vanuit staatsrechtelijk en liberaal perspectief.

Samen met De Nederlandsche Bank (DNB) houdt matie is van het optreden van de AFM. Daar gaan de Autoriteit Financiële Markten (AFM) toezicht op wij in dit artikel nader op in. Ook vanuit liberaal de financiële sector. In die sector was er de afgelopen perspectief is dat interessant, mede omdat in Om jaren sprake van flinke turbulentie, onder meer door de vrijheid, het Liberaal Manifest van de VVD uit de kredietcrisis. De AFM kwam zo geregeld in het 2005, wordt gepleit voor een versterking van de nieuws: ze pakte onder andere aanbieders van woe- positie van de (democratisch gelegitimeerde) wetge- kerpolissen en aandelenleaseproducten met stevige ver teneinde verdere fragmentatie van de politieke boetes aan. macht richting democratisch ongecontroleerde be- Maar de AFM houdt zich niet alleen bezig met stuursorganen een halt toe te roepen. boetes uitdelen. Meer en meer neemt de AFM dui- Hieronder bespreken we eerst de aard van de delijk stelling in politieke discussies, bijvoorbeeld AFM en schetsen we een beknopt kader waarmee als het gaat om de huizenmarkt. Verder vervult de we de legitimatieproblematiek van de AFM kunnen AFM feitelijk de rol van medewetgever: zij werkt de analyseren. Vervolgens kijken we naar de recente abstracte wettelijke normen eerst tot in detail uit, praktijk van het optreden van de AFM (de discus- en gaat pas daarna over tot de toepassing. Over de sie over de huizenmarkt, het pensioenstelsel en de principle based norm tot verantwoorde hypotheek- invulling van open normen), om te komen tot een verstrekking meent de Nederlandse Vereniging van afweging over de bijdrage die de AFM zelf levert aan Banken (NVB) bijvoorbeeld dat ‘de toezichthouder haar legitimiteit als onafhankelijke toezichthouder. vaak feitelijk de regels bepaalt.’1 Wij concluderen dat de AFM zich op verschillende Het lijkt alsof de toezichthouder haar eigen rol fronten een onwenselijk politiek profiel aanmeet, als ‘regelmaker’ zelfs wil oprekken. Recent pleitte de en daarmee haar eigen legitimiteit veronachtzaamt. AFM voor een ‘über’ open norm waarmee financiële Deze ontwikkeling moet weliswaar in de context ge- instellingen die over de schreef gaan, kunnen wor- zien worden van de kritiek op toezichthouders voor- den aangepakt. ‘Gij zult handelen in het belang van afgaand aan en tijdens de bankencrisis, waardoor de klant’, zou die supernorm moeten gaan luiden. de roep vanuit politiek en samenleving om strakker Over deze activistische opstelling van de AFM toezicht is toegenomen. De vraag is echter hoe deze rijzen inmiddels steeds meer vragen. Is de toezicht- politieke profileringsdrang beoordeeld dient te wor- houder niet langzaamaan tot een vierde, ongecon- den vanuit staatsrechtelijk en liberaal oogpunt. troleerde staatsmacht aan het uitgroeien?2 En (weer bij monde van de NVB) ‘moet je sommige bevoegd- De AFM: een ZBO heden, zoals hoeveel je mag lenen voor een huis, De AFM heeft als taak toe te zien op de naleving van alleen al uit democratische legitimiteit, niet bij de de Wet op het financieel toezicht (WFT) door ban- wetgever laten?’. ken, verzekeraars en andere aanbieders van financi- Kern hiervan lijkt de vraag wat precies de legiti- ële producten. De AFM doet dit naar eigen zeggen

84 ‘Wij willen zichtbaar zijn’ Liberaal Reveil omdat ‘het belangrijk is dat het publiek, het be- Legitimatie van de rol van de AFM drijfsleven en de overheid vertrouwen hebben in de Het gedepolitiseerde en onpartijdige karakter is een financiële markten.’3 Daarmee wordt dus een groot noodzakelijke voorwaarde voor goed functioneren economisch en maatschappelijk belang gediend. van de AFM, en past bij de aard van haar taken. De AFM maakt gebruik van een stevig sanctiear- Tegelijkertijd betekent het feit dat de AFM min senaal, heeft 500 mensen in dienst en een begro- of meer buiten de gangbare directe democratische ting van 80 miljoen euro per jaar. Het belangrijkste checks and balances opereert, dat de legitimiteit van wapen in het toezicht is een boete. De basisboete de AFM op andere pijlers rust dan die van demo- voor bijvoorbeeld onverantwoorde kredietlening cratische voeding aan de voorkant of democratische is 500.000 euro en wordt verdubbeld bij recidive. controle achteraf. Waarop berust deze legitimatie Daar mag de imagoschade nog wel bij worden op- dan wel? geteld: geen bank of verzekeraar wil immers met een Fritz Scharpf, hoogleraar in de politieke weten- boete in de krant staan.4 schappen, biedt een analytisch kader voor legitima- De AFM opereert als zelfstandig bestuursorgaan tie.6 Hij onderscheidt input legitimiteit, gemeten (ZBO) onafhankelijk van de minister van Financi- in termen van de mate waarin de overheid handelt ën. Om politieke willekeur in het toezicht te voor- naar de wensen van burgers die door middel van komen is de AFM namelijk bewust op afstand van vertegenwoordigende democratie kenbaar worden de politiek geplaatst. Het lijkt dan ook geen toeval gemaakt, en output legitimiteit, gemeten in termen dat het kantoor van de AFM zich niet op de vier- van kwaliteit en effectiviteit van beleidsuitkomsten. kante kilometer rondom het Binnenhof bevindt, Input legitimiteit bestaat uit de mate waarin de wil maar in Amsterdam, dichtbij het financieel centrum van het volk een plek heeft gekregen bij het beslui- op de Zuidas. Dus op afstand van Den Haag, maar ten over wetten, regels en besluiten. Output legitimi- bovenop de financiële sector. teit gaat over het probleemoplossend vermogen van De rechtsvorm ZBO wordt voornamelijk ge- die wetten, regels en besluiten. Een derde vorm van bruikt voor organisaties die een belangrijke publieke legitimatie is throughput legitimatie, die gemeten taak vervullen, maar waarbij het niet wenselijk is kan worden in termen van efficiëntie, transparantie dat de verantwoordelijke minister voor uitvoerende en verantwoording over het proces van overheids- besluiten verantwoording verschuldigd is aan het handelen. parlement. De toezichtfunctie moet immers zoveel De aanname van Scharpf is dat gebrek aan een mogelijk neutraal worden uitgevoerd, dat wil zeggen bepaalde vorm van legitimatie kan worden gecom- zonder dat daarbij politieke overwegingen een rol penseerd door een grotere mate van legitimatie op kunnen spelen. Naast de AFM zijn toezichthouder één van de andere dimensies. Voor de AFM als op DNB, kartelwaakhond NMa, de Onafhankelijke afstand geplaatste toezichthouder, valt er weinig le- Post en Telecommunicatie Autoriteit (OPTA) en de gitimiteit te ontlenen aan democratische input voor- Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV) voorbeel- af, en ook niet aan democratische controle achteraf. den van ZBO’s. Voor de AFM komt het dus aan op legitimatie die Een ZBO is een dus een soort ‘gedepolitiseerd’ ontleend kan worden aan het proces of de through- staatsorgaan, dat sine ira et studio, zonder toorn of put (de neutraliteit, de onafhankelijkheid, de des- partijdigheid, zou moeten opereren.5 Als ZBO zou kundigheid, de transparantie in haar handelen) en de AFM dan ook in alles wat zij doet moeten uitstra- aan de kwaliteit en effectiviteit van haar optreden, len dat zij objectief is, dat zij (boete)besluiten neemt die zorgen voor betrouwbare en eerlijk werkende fi- op puur juridische en inhoudelijke gronden, en in nanciële markten. geen geval verleid kan worden tot het nemen van Op basis van het analytisch model van Scharpf, beslissingen waarbij de regels in het ene geval an- is het waarschijnlijk dat de AFM, wil zij haar legi- ders toegepast worden dan in het andere geval. Die timiteit behouden en vergroten, vooral investeert in verhevenheid boven het politieke en het subjectieve (a) het neutrale, deskundige en transparante karak- is des te belangrijker omdat de AFM de (democra- ter van haar handelen en (b) de kwaliteit en effecti- tische) legitimatie mist van een (indirect) gekozen viteit van haar optreden. Hieronder gaan wij aan de politicus (volksvertegenwoordiger of een bewinds- hand van twee actuele voorbeelden, de hypotheek- persoon) of ‘gewone’ overheidsorganisatie, bij wie discussie en de invulling van open normen, na in de verantwoording via de ministeriële verantwoor- hoeverre het functioneren van de AFM hiermee in delijkheid en het parlement geregeld is. lijn is.

Juni 2012 (2) ‘Wij willen zichtbaar zijn’ 85 Uitgesproken mening in de politieke discussie het ‘Lenteakkoord’, het recent gesloten begrotings- De AFM neemt duidelijk stelling in de politieke akkoord tussen VVD, CDA, D66, GroenLinks en discussies. Twee voorbeelden daarvan zijn de hui- de ChristenUnie, de komende verkiezingen over- zenmarkt en het pensioenstelstel. Zo pleitte be- leeft, krijgt de AFM binnenkort nog meer haar zin. stuursvoorzitter Ronald Gerritse begin dit jaar voor De hypotheekrenteaftrek wordt dan zeer fors be- een deltaplan waarmee de huizenmarkt wordt vlot- perkt en voor nieuwe huizen mag niet meer dan 100 getrokken: voor de aflossing van hypotheekschuld procent van de woningwaarde worden geleend. Met moet een fiscale prikkel komen en de hypotheekren- name die beperking van het te lenen bedrag lijkt di- teaftrek zou moeten worden afgeschaft. ‘De fiscus rect gebaseerd op de voorstellen van de AFM, waar stimuleert mensen zich maximaal in de schuld te in 2009 nog zulke felle kritiek op werd geuit. steken. Dat moeten we niet doen’, aldus Gerritse.7 Het woningmarktonderdeel van het Lenteak- Dat is een opmerkelijk politieke uitspraak voor koord is politiek en maatschappelijk omstreden. een toezichthouder, helemaal gezien het toenmalige ‘Dit is dodelijk. De woningmarkt gaat verder op standpunt van de regering dat ‘de aftrek een heel slot’ – hoogleraar Peter Boelhouwer van de TU goed instrument is’8 en de weigering van de toen- . ‘Niet doordacht en niet slim’ – Hans André malige gedoogpartner Wilders om aan de aftrek te de la Porte van de Vereniging Eigen Huis.14 ‘Eco- tornen (‘No way!’9). De AFM lijkt zich met figure- nomisch ondoordacht’ – hoogleraren Bovenberg en head Gerritse midden in de politieke arena te po- Jacobs.15 Onderdeel van de kritiek is dat met name sitioneren, tegenover bijvoorbeeld Elco Brinkman, starters de dupe zouden worden van de beperking voorzitter van Bouwend Nederland, die de aftrek van de leencapaciteit: ze moeten namelijk zelf geld wil behouden (afschaffen kan volgens hem namelijk gaan meebrengen om de kosten koper en een even- alleen als ‘je de belastingtarieven gigantisch naar be- tuele verbouwing te kunnen financieren. neden brengt’).10 Deze maatregel treft dus sommige groepen in De oproep van de AFM voor een deltaplan is de samenleving (starters op de koopwoningmarkt) geen losse flodder en past binnen een langer lopen- beduidend harder dan anderen. We spreken daarom de ‘campagne’ om de Nederlandse hypotheekschuld van een maatregel met asymmetrische effecten in aan te pakken. Zo pleitte oud AFM-bestuursvoor- de samenleving. Vanwege die asymmetrie stijgt een zitter Hans Hoogervorst er in 2009 voor om de dergelijke ingreep ver boven het technische uit, en maximale waarde van een tophypotheek te beper- zou een apolitieke onafhankelijke toezichthouder ken tot 100 procent van de waarde van het gefinan- zeer terughoudend moeten zijn om zich in deze dis- cierde huis.11 Hij werd meteen teruggefloten door cussie te mengen. minister De Jager. Ook veel Tweede Kamerfracties Met betrekking tot het pensioenstelsel gebeurt hadden kritiek op de plannen. Het CDA sprak van momenteel iets vergelijkbaars. De AFM maakt zich een ‘slechte en ongewenste maatregel’ en de PvdA in haar Jaarverslag 2011 druk over het generatiecon- noemde het voorstel van de AFM een ‘botte bijl flict dat zou sluimeren: ‘Steeds meer jongere pensi- voor een delicaat probleem’.12 Twee jaar later waar- oendeelnemers hebben het idee dat zij […] tekorten schuwde Theodor Kockelkoren, bestuurslid van de uit het verleden betalen en beter af zijn wanneer ze AFM opnieuw: ‘De verhouding tussen de omvang individueel een pensioen zouden opbouwen.’16 Af- van de hypotheekschuld en de aanschafwaarde van gezien van de vraagtekens die geplaatst kunnen wor- het huis lag begin jaren negentig ver onder 100 pro- den bij de juistheid van deze stelling (op welk onder- cent, maar inmiddels rond de 110 procent. We zijn zoek is deze observatie gebaseerd?), is het suggereren dus nationaal flink “opgetopt”. De keerzijde daar- van een generatieconflict om zo de eigen agenda van is dat we gevoeliger zijn geworden voor nega- voor de hervorming van de pensioenen kracht bij te tieve ontwikkelingen op de huizenmarkt. Anders zetten, bepaald niet vrij van een politieke inslag. De gezegd: we hebben een hypotheek op de toekomst AFM wil de politieke discussie actief beïnvloeden. genomen.’13 In een interview in NRC Handelsblad zegt Gerritse Inmiddels heeft de AFM gedeeltelijk zijn zin ge- dan ook onomwonden: ‘Wij willen zichtbaar zijn.’17 kregen: per 1 augustus 2012 is een begin gemaakt met ‘aftopping’ en mag niet meer dan 106 procent Invulling van open normen en voorstel voor een van de waarde van het huis worden geleend.A En als ‘supernorm’ Het tweede voorbeeld aan de hand waarvan we kij- A Die ‘extra’ 6 procent zijn doorgaans net genoeg om de kosten ken in hoeverre de AFM investeert in haar apolitieke koper te financieren. karakter, gaat over de invulling van open normen die

86 ‘Wij willen zichtbaar zijn’ Liberaal Reveil door de formele wetgever opgesteld zijn. In het toe- ingrijpen volgens de AFM toch echt noodzakelijk is. zicht is het werken met open normen gemeengoed Die supernorm zou ‘de impliciete doelstelling van geworden. Het gaat daarbij om Ermessensbegriffen de wet expliciet te maken’B en de AFM daarmee on- als ‘verantwoord’ krediet verstrekken, het voeren van gekend veel manoeuvreerruimte geven om bedrijven een ‘beheerst’ beloningsbeleid, en het uitsluitend in te waarschuwen en druk uit te oefenen. Het risico rekening brengen van ‘noodzakelijke’ bemiddelings- van een al te freies Ermessen door Sturm und Drang kosten.18 Wat deze normen in de praktijk betekenen bezielde medewerkers is daarbij niet ondenkbeeldig. en welk concrete acties en besluiten de AFM moet nemen, is vooraf niet gesteld, maar wordt overge- De AFM langs de meetlat van de legitimatie laten aan de discretie van de toezichthouder. Deze De gegeven voorbeelden laten zien dat de AFM open normen geven de AFM veel – volgens som- anders handelt dan van een neutrale toezichthou- migen ongereguleerde19 – vrijheid om te bepalen in der mag worden verwacht. In de hypotheekdiscus- welke richting de sprong naar concrete toepassing sie begeeft de AFM zich op akelig glad ijs door zelf wordt gemaakt. een politiek en normatief standpunt in te nemen. Deze open normen zijn echter wel door een Daarmee ondermijnt de AFM het primaat van de democratische gelegitimeerd wetgevingsproces tot politiek en riskeert zij haar legitimerende pijler van stand gekomen. Voor de wetgever heeft het werken onafhankelijke deskundige te verliezen. In de rol met open normen namelijk het voordeel dat niet van deskundige zou de AFM zich moeten beper- allerlei kennis in huis hoeft te worden gehaald om ken tot het aanleveren van feiten en risicoanalyses effectieve detailregelgeving uit te kunnen vaardigen. aan de verantwoordelijke minister (‘Minister, de Bovendien hoeft niet meteen te worden ingespeeld hypotheekschuld is gevaarlijk hoog opgetopt’), bij op nieuwe ontwikkelingen en gebleken lacunes in voorkeur binnenskamers. Vervolgens zou het aan de de wet.20 politiek moeten zijn om daar al dan niet wat mee De toezichthouder (in dit geval de AFM) werkt te doen. deze open normen tot in detail uit in vuistdikke lei- In het voorbeeld van de generieke normen ligt draden. Zo wordt de open norm door de uitvoeder het iets anders. Daar zou je kunnen zeggen dat de ‘gesloten’. De proliferatie van regels die daar het ge- AFM, of zij nu wil of niet, gedwongen wordt ka- volg van is, heeft tot veel kritiek geleid vanuit de derwetgeving te interpreteren en nadere invulling te financiële sector. Sjoerd van Keulen, voorzitter van geven. Het ‘richtinggevende besluit tot overheids- Holland Financial Centre, maakte bijvoorbeeld een optreden’22 is in samenspraak tussen bestuur en vergelijking met ‘benauwend’ verkeersbeleid: door parlement genomen: de details moet de AFM maar om de 100 meter een verkeerslicht te plaatsen ver- verder uitwerken. mijd je ongelukken, maar kom je tegelijkertijd ook Vanwege het gebrek aan democratische input is geen stap vooruit. De AFM meent echter dat het dat een vorm van onwenselijke politieke machtsui- op eigen wijze invulling geven aan de open normen toefening, maar de vraag is of dit te wijten is aan door (kleinere) ondernemers als moeizaam wordt de AFM. De wetgever formuleert namelijk de wet ervaren. Met een zeer concrete, gedetailleerde invul- zo losjes dat de toezichthouder niet anders kan dan ling doet de AFM als het ware een schot voor de de norm in te vullen, wil zij haar toezichthoudende boeg van het toezicht. Daarmee weten ondernemers taken naar behoren uitvoeren. Dit houdt ook weer waar zij aan toe zijn.21 verband met de terugtred van de wetgever ten gun- Het behoeft weinig betoog dat hoe opener de ste van het bestuur,23 die parallel loopt aan de expo- norm is, hoe meer beleidsvrijheid de uitvoerder nentiële toename van het aantal wetten en regels. heeft, en hoe meer de uitvoerder op de stoel van de Zo lang de open normen niet zelf door de poli- wetgever komt te zitten. Daar zou de Tweede Kamer tiek worden geformuleerd, lijkt er een noodzaak dat zich ongemakkelijk bij moeten voelen, maar ook de iemand die concreet invult. Wanneer de AFM hecht toezichthouder zelf. Opvallend genoeg echter, pleit- aan haar eigen legitimatie op de korte en de lange te de AFM er recent voor om een algemene ‘super- termijn, zou zij zich echter wel moeten verzetten te- zorgplicht’ te introduceren, een soort golden rule, die gen deze vorm van opgedrongen invulling van de financiële bedrijven zou moeten verplichten altijd in het ‘belang van de klant’ te handelen. Zo zijn het B In dit laatste weerklinken de gedachten van de Duitse rechts- uitkeringsgedrag van verzekeraars en de afwikkeling filosoof Radbruch, die betoogde dat de ‘wet beter is dan zijn makers’ en de toepassers daarvan de wet ‘ten einde moeten van financiële schadeclaims bij woekerpolissen nu denken’. Aangehaald in: J.M. van Dunné, De magie van het niet op basis van de wet aan te pakken, terwijl direct woord (oratie), 1987, p. 43.

Juni 2012 (2) ‘Wij willen zichtbaar zijn’ 87 wet door de wetgever. De AFM zou in haar eigen ten krijgen.C In een dergelijke ‘belangenkring’D zou belang de Kamer kunnen aansporen het gebruik van ook specifieke kennis vanuit de stakeholders kunnen open normen binnen de perken te houden, omdat worden ingebracht, waarmee de kwaliteit van de re- de legitimatie en de taakuitvoering van de AFM kan gels wordt vergroot. Dit alles zou kunnen leiden tot worden bemoeilijkt. En het door de AFM zelf ac- een sterkere, ‘associatieve’ legitimatie van de AFM. tief bepleiten van een supernorm als ‘handel in het Met een dergelijke oplossing kan de throughput belang van de klant’ is op zijn zachtst gezegd merk- versterkt worden, en mogelijk ook de output legi- waardig. timiteit. Deelname van de stakeholders kan leiden tot beleid en besluiten die effectiever en van hogere Naar een sterker verankerde legitimatie van de kwaliteit zijn. AFM Echter, in hoeverre past deze oplossing bij de Indien er in toenemende mate sprake is van een po- liberale opvattingen over democratie en de verhou- litiek optreden door de AFM, door zelf de normen dingen tussen staat en samenleving? Vanuit die op- voor toezicht te stellen en uit te spreken in politiek tiek zijn nogal wat bezwaren te benoemen. Premier gevoelige kwesties, komt er een toenemende span- Rutte noemt daarbij al het risico van verzanden in ning te staan op de legitimiteit van de AFM. Dat is ‘vaag middenveldgedoe’.24,E Het betrekken van be- onwenselijk vanuit een democratisch en functioneel paalde stakeholders past ook minder goed in de perspectief. Dan zou er een aanvullend mechanisme klassiek-liberale conceptie van de staat waarin de voor legitimatie gecreëerd moeten worden. Volgens volksvertegenwoordiging soeverein is en deelbelan- het model van Scharpf kan die aanvullende legiti- gen via de politiek vertegenwoordigd worden, en matie aan de input, throughput en/of outputkant niet rechtstreeks aan tafel meebeslissen. worden gezocht. Wanneer het parlement onvoldoende in staat is Meer input legitimiteit zou een oplossing zijn: gedetailleerde regels voor de toezichthouder op te het handelen van de AFM moet sterker gebaseerd stellen en de sterke betrokkenheid van stakeholders zijn op de stem van de kiezer (of sterker: de wil onwenselijk is, zou de regering (in dit geval de mi- van het volk, de ‘volonté générale’), zoals verwoord nister van Financiën) een sterkere verantwoordelijk- door de volksvertegenwoordiging. Concreet zou dat heid moeten nemen. In dit scenario is het niet de betekenen dat die input vanuit het parlement zou toezichthouder die de open normen invult, maar het moeten komen. In het voorbeeld van de hypotheek- departement, dat uiteindelijk politiek verantwoor- discussie moet het parlement de AFM ter verant- delijk is. Het ministerie stelt de regels, het parlement woording roepen en in het voorbeeld van de tot in controleert het ministerie, en de toezichthouder past detail uitgewerkte normen zou het parlement dit de regels toe. Op die manier blijven de rollen zuiver, veel meer naar zich toe moeten trekken. Tegelijker- en kan de AFM op apolitieke en onafhankelijke wij- tijd is er een reden voor de afstand tussen de politiek ze opereren in de richting van de financiële sector. en de AFM, namelijk de noodzaak voor politieke Ondanks dat de AFM nu heeft laten zien op onafhankelijkheid. Er is ook een reden dat het par- korte termijn veel politieke invloed te hebben kun- lement in toenemende mate met open en gesloten nen uitoefenen, is het een misvatting dat zij op lange normen werkt: complexiteit van het maatschappe- termijn baat zal hebben bij een gepolitiseerde rol. lijk probleem, overbelasting van het parlement, on- voldoende inhoudelijke en technische kennis over het onderwerp. Een versterking van de input legiti- C Zoals de Europese Commissie op grond van (artikel 11 van) het Verdrag van Lissabon verplicht is ter wille van de samen- miteit via de parlementaire route lijkt dus niet het hang en de transparantie van het beleid ruime schaal overleg meest aangewezen. te plegen met de betrokken partijen alvorens een regel tot stand mag komen. Legitimiteit zou ook in de throughput gezocht D Zie ook: C.W. van de Pot, Wet en Algemeene maatregel van kunnen worden. De depolitisering zou dan overeind bestuur in het Nederlandsche Staatsrecht, Leiden 1916, pp. blijven maar haar responsiviteit zou vergroot worden 370-371, waarin een lans gebroken wordt voor een decen- tralisatie van de rechtsvorming naar het model van de water- als in het kader van de invulling van open normen schappen. een overleg wordt ingesteld tussen de AFM en alle E Zie verder het WRR rapport Democratische vernieuwing. luxe of stakeholders (financiële sector, consumentenorgani- noodzaak?, p. 33; ‘Die Macht der Zwerge’, Frankfurter Allgemei- ne Zeitung, 21 juli 2011, waarin NGO’s kritisch worden bezien, saties, VNO-NCW). Dat overleg zou verder moeten die vaak ‘nicht durch ein öffentliches Mandat legitimiert sind, gaan dan pure consultatie: de stakeholders zouden jedoch in demokratisch legitimierten Gremien als Vertreter “der Zivilgesellschaft” beratend vertreten sind’ en Ferdinand meer over de invulling van normen te zeggen moe- Grapperhaus’s kritische column, ‘Over de legitimatie en rol van de vakbond’, Ondernemingsrecht, september 2011.

88 ‘Wij willen zichtbaar zijn’ Liberaal Reveil Door politieke sturing en regelinvulling bij het mi- Handelsblad, 23 december 2011. nisterie van Financiën te laten, wordt een einde ge- 8) ‘Rutte komt niet aan de hypotheekrenteaftrek’, De Telegraaf, maakt aan de ‘overstretch’ van de AFM, waarmee de 31 december 2011. eigen legitimiteit op het spel wordt gezet. 9) G. Wilders, Twitter, 16 februari 2012. 10) http://www.vno-ncw.nl/, 4 april 2012. Caspar van den Berg is universitair docent Bestuurs- 11) ‘AFM: strenger toezicht op hypotheken’, NRC Handelsblad, kunde aan de Campus Den Haag, Universiteit Leiden. 21 april 2009. Tevens is hij redactielid van Liberaal Reveil. Matthijs 12) ’De Jager: AFM kan tophypotheken niet verbieden’, NRC Pars is als junior consultant werkzaam bij Meines & Handelsblad, 23 april 2009. Partners. 13) Th. Kockelkoren, Hypotheek op de toekomst, speech op het SEH congres, 31 mei 2011. Noten: 14) ‘“D o d e l i j k”, de woningmarkt gaat zo verder op slot’, 1) ‘AFM zorgt voor nog meer onrust op de huizenmarkt’, NRC NRC Handelsblad, 28 april 2012. Handelsblad, 14 januari 2012. 15) L. Bovenberg en B. Jacobs, ‘Economische analyse van het 2) De Ru, Heden geen toezicht, Rondetafeldebat tussen markt wandelgangenakkoord’, ESB, 11 mei 2012, pp. 294-297. en toezichthouder, 25 april 2006, p. 12. Zie verder: R. Crin- 16) AFM, Jaarverslag 2011, p. 34. ce Le Roy, De vierde macht. De ambtelijke bureaucratie als 17) ‘Er sluimert een generatieconflict’, NRC Handelsblad, 3 april machtsfactor in de staat, 1971. 2012. 3) http://www.afm.nl/overafm/. 18) M.H.P. Claassen, ‘Leg oordeel financieel advies bij consu- 4) ‘AFM zorgt voor nog meer onrust op de huizenmarkt’, NRC ment’, Het Financieele Dagblad, 10 november 2011. Handelsblad. 19) De Ru, Heden geen toezicht. 5) Zie: M. Weber, Politik als Beruf, 1919. 20) V. de Serière, ‘Luiheid, opportunisme, of wijsheid? Principle 6) F. Scharpf, ‘Legitimacy in the multi-actor European polity’, based regelgeving in het financiële recht’, Ondernemings- in: M. Egeberg en P. Laegreid (red.), Organizing political in- recht, nummer 29, 2008. stitutions. Essays for Johan P. Olsen, Oslo, 1999, pp. 261-288; 21) ‘Symposiumverslag: de effectiviteit van het financieel toe- F. Scharpf, ‘Legitimacy in the multi-level European polity’, zichtsrecht’, Ondernemingsrecht, juni 2011, p. 247 e.v. in: P. Dobner en M. Loughlin, The twilight of constitutio- 22) M. Scheltema, ‘Legaliteit als middel tot een doel’, NJB, nalism?, Oxford, 2009, pp. 89-119; F. Scharpf, ‘Legitimacy 2011. in the multilevel European polity’, European Political Science 23) A.A.H. Struycken, Administratie of recht, , 1910, pp. Review, volume 1, nummer 2, juli 2009, pp. 173-204. 17-18. 7) ‘We moeten verlies nemen, op kantoren en woningen’, NRC 24) Het Financieele Dagblad, 7 april 2011.

Juni 2012 (2) ‘Wij willen zichtbaar zijn’ 89 Welstandsbeleid LR Voorwaarde voor ruimtelijke kwaliteit of betutteling?

– Perjan Moors –

Nederland wordt gekenmerkt door een sterk gereguleerd welstandsbeleid. Voor bijna elke verbouwing aan de eigen woning is een vergunning nodig. De aanvraag voor dergelijke vergunningen is vaak een langdurig proces. In onderstaande bijdrage stelt VVD’er Perjan Moors dat mensen zelf de verantwoor- delijkheid moeten (kunnen) dragen voor aanpassingen aan hun woning. Het welstandsbeleid is vol- gens hem betuttelend, bureaucratisch en een (te) grote inperking van de vrijheid van het individu. Hij pleit dan ook voor gehele afschaffing van het beleid of beperking tot een zogenaamde excessenregeling.

Burgers en bedrijven die een verbouwing willen Er staat weinig zo dicht bij hun leefomgeving als uitvoeren krijgen te maken met voorschriften met hun eigen huis. De zorg dat burgers deze verant- betrekking tot de degelijkheid van de constructie woordelijkheid niet nemen is daarom niet op zijn en de veiligheid. Het is een belangrijke taak van de plaats. Waarom zou de overheid deze verantwoor- overheid deze veiligheid te waarborgen en met het delijkheid dan van de burger overnemen? Daar waar bouwbesluit wordt hier een goede invulling aan ge- de buren hun huis net iets anders bouwen dan je zelf geven. Naast het bouwbesluit zijn er echter nog veel zou doen, is enige verdraagzaamheid op zijn plaats. meer regels. Men dient de keuzes van de buren in beginsel te res- Zo bepaalt artikel 12 van de Woningwet dat er pecteren. Ook de buren zijn vrije mensen met hun welstandstoezicht is.1 Welstandstoezicht biedt de eigen unieke keuzes. overheid de mogelijkheid de ruimtelijke kwaliteit De overheid dient slagvaardig, daadkrachtig en te controleren. Het kan een platform vormen waar vooral compact te zijn. Dat bereik je met minder projectontwikkelaars en andere initiatiefnemers in regels. Daarom dit pleidooi voor afschaffing van het het openbaar verantwoording afleggen over bouw- welstandstoezicht. initiatieven die van belang zijn voor de ruimtelijke kwaliteit van de gemeente. De vraag is of de overheid De geschiedenis van de welstand hier een bepalende rol in moet spelen. De overheid Welstandstoezicht is ruim een eeuw geleden ont- dient dienstbaar aan de burgers en hun vrijheden staan. Schoonheidscommissies, zoals ze in eerste te zijn. Doorgeschoten bureaucratie en bemoeizucht instantie werden genoemd, adviseren gemeente- zijn een niet te onderschatten bedreiging voor de besturen over de uiterlijke verschijningsvorm van vrijheid van mensen.2 bouwplannen. Sinds 1962 zijn gemeenten verplicht Regelgeving en vergunningverlening behoren in hun bouwverordening een welstandsbepaling dan ook tot de grootste bronnen van zorg en irrita- op te nemen en daaraan gekoppeld een welstands- tie bij een verbouwing. Zij vertragen procedures en commissie aan te wijzen. Elke bouwaanvraag moest verlengen daarmee de bouwtijd. Overbodige regels sindsdien om advies aan deze commissie worden zijn niet alleen slecht voor de economie; ze irriteren voorgelegd.3 burgers en ondernemers en jagen zowel hen als de Tot 2003 was de welstandscommissie een wat overheid zelf op kosten. geheimzinnige commissie die bepaalde of een bouw- plan mooi of lelijk was. Een ondemocratisch, subjec- Welstandsbeleid is een inbreuk op de individuele tief systeem, dat tot rechtsonzekerheid, vriendjespo- vrijheid en onafhankelijkheid van burgers. Men zal litiek, machtswellust en willekeur leidde en daarom tegenwerpen: de overheid heeft een taak in het be- ook geen enkel draagvlak had. Met de invoering van schermen en bewaken van de vrijheid van andere de nieuwe Woningwet in 2003 is hieraan een einde burgers door regels te stellen aan welstand. Burgers gekomen. Modernisering en vermaatschappelij- hebben echter een eigen verantwoordelijkheid in het king van het welstandstoezicht was een belangrijke behouden van de kwaliteit van hun leefomgeving. doelstelling van deze wet. Men wilde het toezicht

90 Welstandsbeleid Liberaal Reveil objectiveren en transparant maken. Artikel 12 van Om dit te toetsen zijn er op lokaal niveau wel- de Woningwet is toen uitgebreid met een nieuw standscommissies, die onderling zeer verschillen. artikel 12 A, dat bepaalt dat de welstandsbeoorde- Hun taken en bevoegdheden zijn vastgelegd in ge- ling alleen nog maar kan worden gebaseerd op door meentelijke verordeningen. Over het algemeen ad- de gemeenteraad in een welstandsnota vastgestelde viseren deze commissies slechts bij grote bouwplan- welstandscriteria. Vergunningaanvragen dienen ge- nen. De vergaderingen zijn niet openbaar. toetst te worden door een onafhankelijke commis- sie, die daartoe voor drie jaar door de gemeenteraad In Engeland wordt hier en daar iets gedaan aan benoemd wordt. Ook de vergadering van de wel- ‘aestetic control’ of ‘spatial quality’. Op Rijksniveau standscommissie is openbaar geworden. Daarmee is bestaat een positieve houding tegenover ruimtelijke de welstandsadvisering meer openbaar en afreken- kwaliteit, maar op lokaal niveau is er sprake van een baar, transparanter en democratischer geworden.4 praktijk die varieert van grote interesse tot volko- Tegelijkertijd kregen gemeenten ook de mo- men onverschilligheid. Er zijn geen wettelijke eisen gelijkheid om af te zien van het opstellen van een iets aan ruimtelijke kwaliteit van bouwplannen te welstandsnota. Daarmee ontstond ook de mogelijk- doen. ‘Design control’ is een bevoegdheid van de heid om bouwaanvragen niet meer op welstand te gemeenteraad, maar veel raadsleden zijn terughou- toetsen of geen welstandseisen te stellen in bepaalde dend om aan te dringen op ‘better design’, omdat gebieden in de gemeente. Diverse gemeenten zijn ze bang zijn dat nieuwe investeringen daardoor niet er dan ook toe overgegaan delen van de gemeente van de grond komen. welstandsvrij te maken.5 De gemeenten Boekel en Houten zijn zelfs geheel welstandvrij. In de meeste andere Europese landen bestaan even- eens vormen van overheidstoezicht op ruimtelijke Welstandstoezicht in de ons omringende landen6 kwaliteit, meestal op lokaal niveau. Monumenten Ieder land kent zijn eigen tradities op het gebied van zijn in alle landen beschermd. de instandhouding en bevordering van ruimtelijke Samen met Zwitserland is welstandtoezicht ech- kwaliteit. De wijze waarop in Europa met ruimte- ter nergens zo grondig gereguleerd als in Nederland. lijke kwaliteitszorg wordt omgegaan, verschilt dan Positief punt daarbij is wel dat het toezicht in Ne- ook van land tot land. derland veel transparanter is dan in andere Europese landen. Een schrale troost. In België is de ruimtelijke kwaliteitszorg aan de drie gemeenschappen toebedeeld. In Vlaanderen De Wet algemene bepalingen omgevingsrecht is vooral het Decreet op de Ruimtelijke Ordening Met de invoering van de Wet algemene bepalingen van belang. De ruimtelijke kwaliteit is niet wette- omgevingsrecht (Wabo) op 1 oktober 2010 heeft lijk geborgd, waardoor adviezen aan het college van de Rijksoverheid al flink gesnoeid in het oerwoud burgemeester en schepenenA gemakkelijk aanvecht- van regeltjes rondom vergunningverlening en zijn baar zijn in beroepszaken. In gemeenten wordt bij 26 (!) vergunningen voor bouwen, wonen, monu- bouwplannen toch gelet op de kwaliteit door de menten, ruimte, natuur en milieu geïntegreerd tot ambtelijke dienst. In Antwerpen komen daar nog één vergunning en dus één integrale (digitale) ver- de stadsbouwmeester en de welstandscommissie bij. gunningsaanvraag bij één loket. Ook is het aantal vergunningvrije bouwwerken met de Wabo flink Ook in Duitsland is de term ‘ruimtelijke kwaliteit’ toegenomen. Een goede zaak! niet juridisch verankerd. Wel is voor veel bouw- De meeste gemeenten hebben de onliberale wel- werken een bouwvergunning nodig, waarbij men standscommissie echter nog wel in stand gehouden7 rekening dient te houden met de algemene eisen die en dat valt te betreuren. worden gesteld aan de ‘Gestaltung’ van bouwwer- Nu in het kader van de Wabo en het bijbeho- ken. Bouwwerken mogen qua vorm, schaal, verhou- rende Besluit omgevingsrecht (Bor) vele bouw- ding van massa en bouwdelen tot elkaar, als ook ten werken vergunningvrij zijn geworden, kunnen aan aanzien van materiaal en kleur niet ontsierend zijn, deze bouwwerken sowieso geen welstandseisen meer de zogeheten ‘objectrelatie’. Bouwwerken mogen worden gesteld.8 We zitten nu dus in een situatie ook het totaalbeeld van de omgeving niet verstoren, dat aan bouwwerken van bepaalde afmetingen geen de zogeheten ‘situatierelatie’. enkele welstandseis kan worden gesteld terwijl aan een bouwwerk dat een halve meter hoger of breder A In België worden wethouders schepenen genoemd. is ineens allerlei eisen worden gesteld met betrek-

Juni 2012 (2) Welstandsbeleid 91 king tot vorm, kleur of materiaalgebruik. Dat valt de kwaliteit van onze leefomgeving in gevaar.14 natuurlijk niet uit te leggen. Die invloed op kwaliteit van de leefomgeving kan echter prima op een informelere manier plaats- Vernieuwing vinden. Door communicatie en vooroverleg kan de Welstandstoezicht is vaak gericht op behoud van gemeente in een vroeg stadium met initiatiefnemers het bestaande en remt daarmee architecturale ver- overleggen over hun bouwplannen, zelfs als het om nieuwing. Welstand kan de omgeving daarmee ook vergunningvrije bouwwerken gaat. Daarbij kan ook saai maken. Over smaak valt niet te twisten, maar gesproken worden over de kwaliteit van vergun- veel mensen zijn niet gecharmeerd van wijken met ningvrije bouwwerken in relatie tot gemeentelijke massale rijen exact dezelfde gebouwen. Te rigide be- ambities voor ruimtelijke kwaliteit en de identiteit stemmingsplannen en de welstandsnota werken dit van het gebied. Daarmee kan een controlerende, re- in de hand. Een gevarieerd, speelser straatbeeld is gelgevende overheid een dienstverlenende, inspire- natuurlijk ook moeilijk in een welstandsnota vast te rende overheid worden en dat is wat burgers willen. leggen. Dat ontstaat organisch, door meer vrijheid te laten aan de creativiteit van architecten. En daar Wat kan de gemeente dan nog doen om waar architecten behoefte hebben aan een sparring- monumenten te beschermen en excessen te partner, is geen wettelijke regeling nodig. voorkomen? Voor (Rijks- en gemeentelijke) monumenten en ‘Verrommeling’ Rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten is wel al- Een meerderheid van wethouders Ruimtelijke Or- tijd een omgevingsvergunning voor het bouwen no- dening onderschrijft het belang van het tegengaan dig.15 Het beschermen van monumenten hoeft dus van ‘verrommeling’ van Nederland.9 Ook de Fede- niet via welstandsbeleid. Rijksmonumenten hebben ratie Welstand vreest dat de verruiming van vergun- een monumentenvergunning nodig op grond van ningvrij bouwen zal leiden tot verrommeling en een de Monumentenwet. Gemeentelijke monumenten toename van burenruzies.10 Maar ja, als je een kal- kunnen worden beschermd door middel van een koen vraagt om een suggestie voor het kerstdiner, zal gemeentelijke erfgoedverordening of monumenten- deze ook voor konijn pleiten. Verrommeling wordt verordening. veel meer veroorzaakt door slecht onderhoud, het Vergunningvrije bouwwerken, ook de kleine, niet repareren van schade aan bouwwerken en het mogen ‘niet in ernstige mate in strijd zijn met plaatsen van allerhande materiaal en grof afval dan redelijke eisen van welstand’,16 geen welstandsex- door kwalitatief slecht bouwen. Sterker nog, allerlei ces vormen. Een exces is een ‘evidente en ook voor welstands- en bouweisen kunnen zelfs verromme- niet-deskundigen duidelijk kenbare buitensporig- ling veroorzaken! Het niet mogen bouwen tot aan heid van het uiterlijk van een bouwwerk’. De exces- de erfgrens nodigt bijvoorbeeld uit tot het dumpen senregeling uit de welstandsnota is een instrument van allerhande rommel op het stukje grond tussen om een absolute ondergrens aan wanstaltigheid te het bouwwerk en de erfgrens. handhaven. Wanneer een bouwwerk leidt tot een ernstige aantasting van de beeldkwaliteit (door ar- Huiverigheid moedig materiaalgebruik, door verval en verloede- Toch zijn de meeste verantwoordelijke wethouders11 ring, of door schreeuwende, contrasterende kleuren en burgers12 huiverig om het welstandsbeleid los te of vormen) dan kan de gemeente op grond van de laten. Opmerkelijk hierbij is dat veel burgers aan de welstandsnota via een handhavingsactie eisen dat ene kant denken dat hun droomhuis alleen te ver- aan het exces een eind gemaakt wordt. wezenlijken is zonder welstandstoezicht, maar aan Hiervoor dient er dus wel een welstandnota te de andere kant menen dat wanneer de buren zonder zijn als toetsingskader. Er kan daarom eventueel ge- welstandsregels gaan (ver)bouwen dit kan bijdragen kozen worden de welstandsnota niet volledig af te aan een lagere waarde van het eigen huis en aan een schaffen, maar deze te beperken tot de excessenrege- vermindering van het woonplezier.13 Enige hypocri- ling. sie kan hen dus wel verweten worden. Ook kunnen in bestemmingsplannen nog de Welstandscommissies zien zelf wel mogelijkhe- nodige waarborgen worden gesteld om zaken niet den regelgeving te beperken en welstandstoezicht te uit de hand te laten lopen. Over het algemeen kan versoepelen, maar vinden dat de overheid invloed echter gezegd worden dat een bestemmingsplan dient te behouden op de verschijningsvorm van ge- bedoeld is om ordening van de ruimte tot stand te bouwen. Zonder deze betutteling komt volgens hen brengen, in functies en bouwmassa, en niet voor de

92 Welstandsbeleid Liberaal Reveil beeldkwaliteit of de monumentenzorg, al is er een Conclusie kentering in het denken gaande.17 Burgers dienen de vrijheid te krijgen hun huis te Gemeenten houden dus nog controle op de (ver)bouwen zoals zij dat willen. Zij zijn heel goed ruimtelijke kwaliteit, daar waar dat echt nodig in staat verantwoordelijkheid te dragen voor een wordt geacht. Bescheidenheid in de controle is hier passend aangezicht van hun huis. Een commissie echter op zijn plaats! die op basis van vooraf vastgelegde criteria plannen afkeurt is niet alleen een inbreuk op de vrijheid van Boekel en Houten, welstandsvrije gemeenten de burger, maar zorgt er ook voor dat kwalitatief De gemeente Boekel heeft er in 2004 als eerste ge- goede plannen niet uitgevoerd kunnen worden, om- meente voor gekozen het welstandsbeleid en de wel- dat vooraf een ander beeld is vastgelegd. standsnota geheel af te schaffen. ‘Als u wilt bouwen De vrijheid van welstandsvrij bouwen voor de of verbouwen kan dat in Boekel zonder welstands- één vormt ook geen beperking voor de ander. Het commissie. Er worden geen eisen aan het uiterlijk gaat bij afschaffing van welstandstoezicht immers van bouwwerken gesteld, maar verantwoordelijk- om een invulling op detailniveau. Burgers kunnen heid ligt bij de burgers zelf. Dit zorgt er voor dat zelf – binnen de kaders van het bestemmingsplan – inwoners zelf hun leefomgeving inrichten en leef- invulling geven aan de eigen verantwoordelijkheid baar houden’, zo valt te lezen op de gemeentelijke voor de kwaliteit van hun woonomgeving. De over- website.18 Boekel kan daarmee als voorbeeld worden heid kan daarbij ondersteunen door bij de totstand- genomen voor andere gemeenten. koming van een wijk gelijk standaarden mee te laten In eerste instantie had de afdeling Bouwen en ontwerpen. Daar kunnen mensen dan gebruik van Wonen van de gemeente er wat zorgen over wat maken. Maar het hoeft niet. Boekel aan misbaksels van bouwwerken te wachten stond, zo blijkt uit een gesprek met een medewerker. Iedereen wil een mooi huis en daar waar welstands- Het bleek echter honderd procent mee te vallen. Er beleid de afgelopen jaren is afgeschaft blijken geen is geen verschil te zien tussen de bouwwerken van of nauwelijks excessen op te treden. En daar waar de voor en na de afschaffing. Vergunningsaanvragen buren hun huis een beetje anders bouwen dan je het die in het verleden nogal eens tot twaalf weken kon- zelf zou hebben gedaan, past enige verdraagzaam- den duren als gevolg van herhaalde afwijzingen door heid. de welstandscommissie, verlopen tegenwoordig vele Gemeenten doen er daarom goed aan de betut- malen sneller. Vergunningen voor bepaalde bouw- teling te stoppen en het welstandsbeleid geheel af werken kunnen tegenwoordig zelfs in een dag wor- te schaffen of te beperken tot een excessenregeling. den afgehandeld met een ‘baliebouwvergunning’, mits een gecertificeerde architect verklaart aan eisen Perjan Moors is kandidaat Tweede Kamerlid en raads- in bouwbesluit en bestemmingsplan te voldoen. Bij lid voor de VVD in Houten, waar het welstandsbeleid steekproefsgewijze controles achteraf blijkt dit pri- een jaar geleden is beperkt tot een excessenregeling. ma te werken. Boekel stimuleert aspirant-bouwers vooraf met hun buren te overleggen. Dit creëert be- Noten: trokkenheid en voorkomt procedures achteraf. 1) Woningwet, Hoofdstuk II, afdeling 3. http://wetten.over- De gemeente Boekel is zeer tevreden over de heid.nl/. [Online] BWBR0005181. resultaten van acht jaar welstandsvrij bouwen. Het 2) VVD, Beginselverklaring van de VVD, Rotterdam, 2008. enige exces in die zeven jaar is een tekst die iemand 3) Federatie Welstand, http://www.fw.nl/. op zijn gevel had geklad. Hiertegen kon niet worden 4) F. ten Cate, ‘Kwaliteitszorg en deregulering, een spagaat in opgetreden zonder welstandsnota. Overigens is de het Haagse debat over welstandscommissies’, in: Federatie tekst inmiddels overgeschilderd. Welstand, Jaarverslag 2007, Bunnik, 2008; D. Dukker, ‘Het In Houten is de welstandsnota een jaar geleden geneuzel voorbij’, NAW, 21, zomer 2006. teruggebracht tot een excessenregeling. In het eerste 5) TNS NIPO, Beleid en uitvoering van lokaal opdrachtgever- jaar van welstandsvrij bouwen in Houten heeft geen schap 2006-2010, 13 april 2010. enkel exces plaatsgevonden. Daar waar bouwwerken 6) F. ten Cate en N. Nelissen, Mooi Europa. Ruimtelijke kwali- afwijken van de voormalige welstandsnota heeft dat teitszorg in Europa, Amsterdam. 2009. geen klachten opgeleverd en is de beeldkwaliteit niet 7) TNS NIPO, Beleid en uitvoering van lokaal opdrachtgeverschap. geschaad. De doorlooptijd van een vergunningaan- 8) F. ten Cate, Vergunningvrij bouwen, een handreiking voor vraag is bovendien vele malen korter dan voorheen. gemeenten en welstandscommissies, Amsterdam, december 2010.

Juni 2012 (2) Welstandsbeleid 93 9) TNS NIPO, Beleid en uitvoering van lokaal opdrachtgever- 13) Welstand en Monumenten Midden Nederland, Jaarverslag; schap. Dukker, ‘Het geneuzel voorbij’. 10) Welstand en Monumenten Midden Nederland, Nieuwsbrief, 14) Welstand en Monumenten Midden Nederland, Nieuwsbrief. nummer 2, juli 2010. 15) Besluit omgevingsrecht. http://www.wetten.nl. [Online] 11) TNS NIPO, Beleid en uitvoering van lokaal opdrachtgever- BWBR0027464. schap. 16) Woningwet, Hoofdstuk II, afdeling 3. 12) R. van Beek en M. van Doornmalen, Gemeente Houten: Bou- 17) Ten Cate, Vergunningvrij bouwen. wen zonder welstandsregels, Den Dolder, 11 januari 2011; Wel- 18) http://www.boekel.nl/. stand en Monumenten Midden Nederland, Jaarverslag, 2009.

94 Welstandsbeleid Liberaal Reveil Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid LR – Pim van Klink –

De voorgenomen bezuinigingen op kunst en cultuur hebben tot veel ophef geleid. Afgelopen zomer werd er zelfs een ‘Mars der Beschaving’ georganiseerd als protest tegen het zogenaamde wanbeleid van kabinet-Rutte. Maar zijn de bezuinigingen wel zo dramatisch voor de kunst- en cultuursector? En wat kan hier vanuit liberale optiek over gezegd worden? Kunsteconoom Pim van Klink analyseert het kunst- en cultuurbeleid in onderstaande bijdrage en stelt dat de bezuinigingen een eerste stap naar een liberaal beleid zijn.

Het kabinet-Rutte mag een korte levensduur heb- leidt tot een veelvoud aan geïndiceerde bestedingen. ben gekend, het heeft een schokgolf in de kunst- Dit idee van kunstsubsidie als economische dynamo wereld veroorzaakt. Het pakket aan maatregelen is in Nederland voor het eerst gelanceerd in 19852 waarvan de bezuiniging van 200 miljoen euro en toen beweerd werd dat een inzet van ruim 100 mil- de verhoging van het BTW-tarief het meest in het joen gulden (45,37 miljoen euro) subsidiemiddelen oog springen, heeft ongekend felle protesten teweeg in totaal ‘meer dan 1 miljard’ aan bestedingen in de gebracht. Dat direct belanghebbenden in verzet ko- lokale economie zou genereren. Deze opzienbaren- men, behoeft geen toelichting. Opvallender is dat de conclusie werd al snel naar het rijk der fabelen ook in liberale kring gemengde reacties zijn waarge- verwezen op grond van niet realistische aannames.A nomen. Daaruit kan in ieder geval worden afgeleid Toch is de kerngedachte daarna in twee verschil- dat er aanleiding is te komen tot een actualisering lende gedaantes weer opgedoken. Eerst in 2002 na van de liberale ideeën omtrent kunstbeleid. De laat- de verschijning van het boek The rise of the creative ste studie van de Teldersstichting naar een liberaal class van de Amerikaanse econoom Richard Florida. kunst- en cultuurbeleid dateert al weer van 1974 Veel Nederlandse gemeentebesturen hoopten met dus komt de recente publicatie Manifestaties van de dit boek op het nachtkastje door middel van kunst- vrijheid des geestes als geroepen.1 Wie deze studie ter subsidies hoogwaardige investeringen binnen hun hand neemt met de verwachting een concrete lei- stadsgrenzen te lokken. Naar verluidt heeft Florida draad voor een liberale kunstpolitiek aan te treffen, hartelijk gelachen om dit oneigenlijk gebruik van komt echter bedrogen uit. zijn theorie, want in zijn hele boek wordt kunst niet genoemd. Nog recenter en van puur Nederlandse Het rapport beperkt zich in hoofdzaak tot een be- makelij is het onderzoek in het kader van de Atlas schouwing van theoretische argumenten ten faveure voor Gemeenten waarin onder meer de waardestij- van kunstsubsidiering. Dat is niet overbodig want ging van onroerend goed rond culturele accommo- wensdenken en selectieve inzichten voeren de bo- daties op conto van de gesubsidieerde cultuur wordt ventoon rond dit thema. Aangezien dit te vaak on- geschreven. Dit zal ongetwijfeld in incidentele ge- weersproken blijft, is het van groot belang dat deze vallen opgaan maar er kan zeker geen economische mantra’s in een helder betoog weerlegd worden. wetmatigheid aan worden ontleend die een toeslag Deze taak wordt door de onderzoekers voortvarend op de Onroerendezaakbelasting (OZB) rechtvaar- ter hand genomen. De claim op subsidie vanuit de digt, zoals de Amsterdamse wethouder Gehrels heeft in de economische theorie gemunte argumenten als overwogen. Maar de prijs voor de meest schrome- publiek/collectief goed, merit good, positieve externe lijke overdrijving gaat naar Joop van den Ende die effecten worden alle met recht en reden afgewezen. bij het uitspreken van de Mandeville Lezing 2011 Ook cost disease, tevens bekend als de Wet van Bau- mol, wordt doorgeprikt als rechtvaardiging voor A PvdA-econoom Flip de Kam stelde bijvoorbeeld dat de aan- subsidie. De meest hardnekkige redenatie pro subsi- name dat schouwburgbezoekers voorafgaand aan de voor- stelling gaan dineren ook omgedraaid kan worden. Als men die vindt zijn oorsprong in de Keynesiaanse impact- niet naar de schouwburg gaat, kan men duurder dineren. In studies welke veronderstellen dat kunstsubsidiering deze redenatie is kunstsubsidie dus concurrentievervalsend.

Juni 2012 (2) Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid 95 aan de Erasmus Universiteit beweerde dat een im- zij veel waard voor private instellingen. Om de kans puls van 100 miljoen euro in de kunst bestedingen op lucratieve aanbiedingen te vergroten, is het zaak in den brede van 1,3 miljard euro zou opleveren. goede betrekkingen met private partijen aan te gaan. Niet alleen verkreeg hij hiermee een eredoctoraat, De public choice theory heeft het beeld van de be- maar hij wist ook de minister-president te verleiden langeloos opererende politicus met slechts oog voor tot een dialoog die heeft geleid tot de stichting van het algemeen belang vervangen door de politicus als een Blockbusterfonds.B Het is in deze context prij- een economisch handelend subject gericht op eigen zenswaardig dat de Teldersstichting formeel afstand voordeel. Door deze andere kijk op de motieven van neemt van deze argumentatie daarbij niet alleen ver- politici en ambtenaren ondergaat de interactie tus- wijzend naar de onbewijsbaarheid maar ook naar de sen publieke en private sector een ingrijpende wij- onwenselijkheid om kunstsubsidies te definiëren als ziging. Deze wordt niet meer gekenmerkt door een economische hulpmotor. Ook met betrekking tot fundamentele belangentegenstelling, maar wordt de overige argumenten geldt dat de onhoudbaar- gedomineerd door een fijnmazig netwerk van per- heid al eerder is aangetoond, maar herhaling van de sonele verstrengelingen per beleidsterrein, gedreven contrabewijsvoering kan geen kwaad omdat ‘maak- door een gezamenlijk doel van budgetmaximalisatie. baarheidspolitici’ zich hiervan blijven bedienen.C Binnen dit theoretisch concept is de stijging van het Rijkskunstbudget te begrijpen in relatie tot het ge- Na de constatering dat de legitimatie van kunst- ringe draagvlak daarvoor binnen de samenleving.D subsidiering, zoals aangevoerd door protagonisten Een historische beschouwing van de parlemen- geen stand houdt, stagneert het betoog van de on- taire behandeling van de kunstbegroting levert derzoekers. Het ligt voor de hand te onderzoeken fraaie voorbeelden op van de public choice theory, hoe het subsidiebudget zich heeft ontwikkeld en overigens dwars door alle politieke gezindten heen. welke verklaring daarvoor gevonden kan worden. Zo wilde PvdA-minister Welzijn, Volksgezondheid De antwoorden kunnen snel gevonden worden. In en Cultuur Hedy d’Ancona in 1990 alle kunstinstel- de periode van 1980 tot 2010 is het Rijkskunst- lingen met vijf procent korten om een afnamefonds budget gestegen van 200 miljoen gulden (90,75 te financieren waarmee een meer marktgerichte miljoen euro) tot 450 miljoen euro.3 Dit is een opstelling kon worden gefaciliteerd. VVD’er Hans nominale toename van 500 procent in dertig jaar Dijkstal, prominent kunstbestuurder, stemde tegen die uitstijgt boven de totale Rijksuitgaven. Voor de ondanks het officiële liberale partijstandpunt. verklaring moet dus verder worden gekeken dan de Zeer illustratief zijn ook de situaties waarbij bud- plat betreden en inmiddels weerlegde argumenten. gettaire kaders al dan niet vanuit het regeerakkoord Wel toepasbaar lijkt te zijn de in Nederland onder- door politici in eendrachtige samenwerking worden gewaardeerde public choice theory. Dit is een stro- opgerekt. In 1996 mocht Aad Nuis als staatssecreta- ming binnen de economie die zich richt op analyse ris van Cultuur, Kunst en Media ‘slechts’ 32 miljoen van besluitvormingsprocessen binnen de overheid. gulden (14,52 miljoen euro) aan de kunstbegroting Belangrijk inzicht vanuit deze hoek is dat politieke toevoegen terwijl 60 miljoen gulden (27,22 miljoen bestuurders, volksvertegenwoordigers (public agents) euro) was toegezegd. De Kamercommissie onder en ambtenaren (civil servants) niet handelen con- aanvoering van PvdA’er form het algemeen belang, maar volgens een eigen en VVD’er Clemens Cornielje heeft dit vervolgens agenda die hen persoonlijk zoveel mogelijk voordeel met twee amendementen van 16 miljoen gulden oplevert. Zo hebben ambtenaren er belang bij dat (7,26 miljoen euro) meer dan goed gemaakt. Staats- het budget dat zij beheren stijgt omdat daarmee secretaris van Cultuur en Media Medy van der Laan hun invloedssfeer en promotiekansen toenemen. Bij kreeg in 2004 een bezuiniging van 19 miljoen euro politici dienen de perspectieven zich vooral aan na uit het regeerakkoord opgedragen. Al bij de Alge- beëindiging van de politieke loopbaan. Door hun mene Beschouwingen werd er 10 miljoen euro af- kennis en netwerk binnen het publieke domein zijn geboekt op deze taakstelling door de fractievoorzit-

B Het is overigens een knap staaltje verleidingskunst van Mark D Al in 1984 heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) Rutte om het venijn bij Van den Ende te transformeren tot onderzoek gedaan naar de voorkeuren van de bevolking de bereidheid dit fonds te stichten zonder directe overheids- naar overheidsbezuinigingen. Als eerste werd defensie ge- financiering. noemd met 75 procent, terwijl kunst een goede tweede C Zo bediende minister van Onderwijs, Cultuur en Weten- plaats innam met 73 procent. Een vervolgonderzoek van het schap zich in zijn cultuurnota Kunst van Le- SCP in 2008 leverde een vergelijkbaar beeld op. Ook recente ven uit 2007 – ‘we moeten aannemen tegen beter weten in’ onderzoeken in relatie tot verkiezingen bevestigen het ge- – van dit jargon. ringe draagvlak voor subsidiering van kunst.

96 Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid Liberaal Reveil ters van de coalitiepartijen waarna het voor de Vaste onder te gaan.’ Parallel daaraan zijn administratieve Kamercommissie een koud kunstje was om het res- voorschriften opgetuigd. Vergelijkbaar met het Sov- tant weg te amenderen. In het geval van minister jetsysteem in de eindfase moet ook hier niet uitge- van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) sloten worden dat de activiteiten om het systeem in Plasterk hoefde de volksvertegenwoordiging er zelfs werking te houden de daarmee gefinancierde kunst- helemaal niet meer aan te pas te komen. Het regeer- activiteiten inmiddels overtreffen. akkoord verordonneerde een bezuiniging van 50 De besluitvorming is niet transparant en naast miljoen euro op podiumkunsten maar een intensi- een bron van irritatie ook oorzaak van veel lobby- vering van 100 miljoen euro op erfgoed. De PvdA- druk (3). De overheid heeft het inhoudelijk oordeel minister had razendsnel door dat de bezuiniging over de subsidieaanvragen uitbesteed aan de Raad hem heel wat meer reputatieschade zou brengen dan voor Cultuur die hiervoor commissies van telkens de beleidsintensivering zou opleveren zodat hij het wisselende samenstelling heeft ingesteld. Dit leidt een met het ander verrekende. Staatssecretaris van tot soms onnavolgbare adviezen omdat er geen ge- OCW lijkt de uitzondering op deze objectiveerde criteria zijn opgesteld. De bewinds- regel te worden door de bezuinigingstaakstelling uit persoon stelt op basis van dit advies een voorstel het regeerakkoord onverkort over te nemen en ook samen dat ter besluitvorming aan de Tweede Kamer te realiseren. Hij heeft zich immuun gemaakt voor wordt voorgehouden. de immense lobbydruk uit de sector en de onver- De sector richt zich in de belangenbehartiging mijdelijke karaktermoord in de media op de koop derhalve op drie partijen waarbij met name de toe genomen. Is met het substantieel verlagen van volksvertegenwoordigers als finale budgetbepalers het budget voor kunstsubsidies de liberale opdracht het belangrijkste doelwit vormen. Veel woordvoer- voltooid? ders cultuur hebben zich beklaagd over de bijna in- timiderende pressie van kunstinstellingen waardoor Het antwoord is een volmondig ‘nee’ omdat het be- zij hun werk niet meer goed kunnen doen.E leidssysteem, de wijze waarop het budget verdeeld wordt, inefficiënt, ineffectief en zelfs irrationeel 4is. Geconcludeerd moet worden dat het beleidssysteem Dit beleidssysteem is jarenlang door volksvertegen- dat in 1988 met veel enthousiasme en brede steun woordigers bekritiseerd maar die kritiek is naar de in werking trad, is verworden tot een bureaucratisch achtergrond verdrongen door de aandacht voor de monstrum met een hoge inefficiency graad. bezuinigingen. Toch is het belang voor de kunst en Daar komt bij dat ook de effecten van het de samenleving op de langere termijn groter om het kunstbeleid de wenkbrauwen doen fronsen. Als we beleidssysteem grondig aan te pakken, omdat het is de doelstellingen van het kunstbeleid over een lan- gefundeerd op een zeer bureaucratisch opgetuigde gere periode kernachtig willen samenvatten dan is planmethodiek met diffuse besluitvormingspatro- dat enerzijds het bevorderen van de totstandkoming nen; met alle negatieve effecten voor kunstproductie van een zo hoog mogelijke kwaliteit kunst, de aan- en consumptie van dien. Deze laten zich op ver- bodsdoelstelling, en anderzijds de ambitie dat zo- scheidene terreinen voelen. veel mogelijk mensen kennis nemen van deze met De open inschrijving van het kunstenplan heeft algemene middelen voortgebrachte kunstuitingen, een enorme aanzuigende werking gehad (1). Het is de participatiedoelstelling. Deze laatste doelstel- voor een kunstinstelling de moeite waard een gokje ling is eenvoudig in kaart te brengen en levert een te wagen daartoe aangemoedigd door de vaak uit- ontluisterend beeld op: in 1980 kende de gesubsi- nodigende beleidsvoornemens van bewindsperso- dieerde podiumkunsten een bezoekersaantal van 2,9 nen. In twintig jaar is het aantal subsidieverzoeken miljoen,5 terwijl in 2010 dit aantal gestegen is naar verviervoudigd. Naast de toegenomen druk op het ongeveer 3,2 miljoen.F Dit betekent dat de vervijf- ambtelijk apparaat is de gerichtheid op de overheid voudiging van het Rijkskunstbudget een stijging in de sector daardoor exponentieel toegenomen. van het bezoek heeft veroorzaakt van tien procent De explosie aan subsidieverzoeken heeft tot ge- hetgeen nog minder is dan de bevolkingstoename in volg gehad dat het beheerssysteem op alle mogelijke manieren versterkt is (2). De beleidsprocedure met E Daar staat tegenover dat volksvertegenwoordigers het ook brieven, nota’s, (pre)adviezen en bijbehorend over- prettig vinden om zelf in de rol van Sinterklaas te kunnen leg is zodanig uitgedijd dat staatssecretaris Medy optreden zoals het D66-Tweede Kamerlid Ursie Lambrechts zich heeft laten ontvallen. van der Laan al in 2004 verzuchtte: ‘In het land F Er zijn nog geen officiële cijfers, maar dit is gebaseerd op de van de kunstenplansystematiek lijkt de zon nooit geëxtrapoleerde cijfers van het ministerie van OCW.

Juni 2012 (2) Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid 97 die periode. Op basis van deze cijfers is het partici- cierd wordt door de overheid. De overheid bepaalt patiebeleid jammerlijk mislukt. slechts de hoogte van het budget dat uit algemene Naar de aanbodsdoelstelling is het lastiger on- middelen beschikbaar gesteld wordt en hevelt dat derzoek te doen, omdat kwaliteit niet meetbaar is bedrag met een politiek beleidskader over aan het gemaakt maar gedefinieerd wordt door commissies fonds. De Arts Council ontwikkelt specifiek beleid van de Raad voor Cultuur. Kwaliteit in het kunst- en verdeelt op basis daarvan het budget over instel- beleid is daarmee de facto een tautologie geworden lingen. Zijn beweegredenen voor deze constructie hetgeen op zichzelf al een reden voor beleidswijzi- heeft Keynes als volgt samengevat: ‘De kunsten zijn ging zou moeten zijn. Toch is onlangs een zeer in- mij te dierbaar om ze over te laten aan de politieke teressante studie over dit onderwerp verschenen die willekeur.’ Dit Council systeem wordt in alle Angel- licht doet schijnen op de correlatie tussen het Rijks- saksische landen toegepast en heeft een superieure kunstbeleid en het ontstaan van topkunst.6 Over performance ten opzichte van het gouvernementele een periode van bijna honderd jaar zijn de aantallen systeem dat op het Europese continent wordt ge- beeldend kunstenaars die bekend geworden zijn af- hanteerd. Met veel minder subsidie per hoofd van gezet tegen de middelen die de Rijksoverheid ter be- de bevolking wordt een veel grotere participatie be- schikking heeft gesteld aan de beeldende kunst. De reikt.7 De verklaring vloeit eenvoudig voort uit de conclusie is onthutsend. In het interbellum wordt noodzaak voor kunstinstellingen om zich veel meer de top bereikt van achttien topkunstenaars en pal op publiek te richten door het aanvullende karakter na de Tweede Wereldoorlog wordt dit met zeventien van de financiering van de Arts Council. In dit ver- topkunstenaars bijna weer gehaald om na 1960 ge- band kan niet voorbij gegaan worden aan de voort- leidelijk af te zakken naar een range tussen de acht gaande dominantie van de overheidssubsidiering in en twee, waarbij dit laagste aantal sinds 2004 actueel Nederland: gemiddeld 75 procent van de inkomsten is. Deze structurele daling van achttien naar twee van kunstinstellingen komt van overheden. De eisen topkunstenaars staat in flagrante tegenstelling tot op het gebied van eigen inkomsten die staatssecre- de exponentiële stijging van de overheidsuitgaven taris Zijlstra stelt (20 tot 25 procent), zijn in dat aan beeldende kunst na 1960. Uit dit pionierend perspectief nauwelijks prikkelend maar zeker niet onderzoek kan slechts geconcludeerd worden dat voldoende om een werkelijk publieksgerichte hou- de intensivering van het kunstbeleid na 1960 geen ding bij kunstinstellingen te creëren. In Engeland positieve invloed op het ontstaan van topkunst heeft wordt gemiddeld 55 procent zelf verdiend door ge- gehad. Op basis van dit onderzoek kan voorzichtig subsidieerde kunstinstellingen. verondersteld worden dat ruime overheidssubsidie- ring van kunst kan leiden tot verstikkingsverschijn- Afrondend kan opgemerkt worden dat de bezuini- selen; teveel kunst waaruit nauwelijks nog topkunst gingen van 200 miljoen euro op kunst en cultuur een voortkomt. Dit staat haaks op het in de kunstsector eerste stap zijn op weg naar een minder grote rol van veel gehoorde argument dat een brede, door de over- de overheid op dit beleidsterrein. Vanuit een liberale heid gefinancierde, kunstpopulatie randvoorwaarde optiek is een verdergaande operatie noodzakelijk is voor het ontstaan van topkunst. omdat het bestaande beleidssysteem verkeerde prik- kels uitzendt met als gevolg een kunstensector die in De conclusie dat het kunstbeleid in ernstige mate overwegende mate van de overheid afhankelijk is en verbureaucratiseerd is, dient derhalve aangevuld te wil zijn. Dit vertaalt zich in lage bezoekcijfers, ge- worden met de vaststelling dat het in kwalitatieve ring draagvlak onder de bevolking en een marginale zin ook nog contraproductief werkt. Er is dus alle rol van Nederlandse kunst op het internationale reden om een fundamentele koerswijziging in gang toppodium. Een verandering van het beleidssysteem te zetten, niet om de overheidsfinanciën weer op in de richting van het Arts Council-model vormt orde te brengen maar om het kunstleven werkelijk een noodzakelijke voorwaarde om de kunstensector te stimuleren. Het lonkend alternatief is in het ver- op organische wijze te begeleiden naar een veel zelf- leden ontworpen door de vermaarde Engelse eco- standiger en meer ondernemende opstelling. Deze noom John Maynard Keynes. In 1944 heeft hij in verschuiving van het vizier bij kunstinstellingen van het Verenigd Koninkrijk een Arts Council het licht overheid naar publiek past binnen de liberale prin- doen zien waarvan hij zelf als eerste de voorzitters- cipes en zal uiteindelijk tot een veel bloeiender actief rol op zich genomen heeft. De Arts Council is een en participatief kunstleven leiden. En dit perspectief onafhankelijk orgaan dat beleidsregie voert over zal de liberale kunstliefhebber meer overtuigen dan de kunstensector en in belangrijke mate gefinan- het gelegenheidsargument dat ook de kunsten hun

98 Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid Liberaal Reveil bijdrage moeten leveren aan gezondmaking van de dam, 1985. overheidsfinanciën. 3) P. van Klink, ‘Kaalslag of keerpunt’, Het Financieele Dagblad, 16 november 2010. Pim van Klink is kunsteconoom en zowel actief in de 4) P. van Klink, Kunsteconomie in nieuw perspectief; Rijkskunst- praktijk als in de onderzoekssfeer. beleid beoordeeld, ‘Conclusies’, Groningen, 2005. 5) CBS Statline, muziek en theater 1984/1985. Noten: 6) E. Bos en A. Gaaff, ‘Beeldende kunstbeleid en het ontstaan 1) I. van Hilvoorde e.a., Manifestaties van de vrijheid des geestes. van topkunst’, Economisch Statistische Berichten 4633, 13 Een liberale kijk op cultuur en sport, geschrift 114 Prof.mr. april 2012. B.M. Teldersstichting, Den Haag, 2012. 7) A. van den Born, P. van Klink en A, Witteloostuijn, Subsi- 2) S. Hietbrink, F. van Puffelen en J. Wesseling, De economische diering van podiumkunsten: beschaving of verslaving?, Brussel, betekenis van de professionele kunsten in Amsterdam, Amster- 2011, p. 82.

Nu verkrijgbaar: Geschrift 114 van de prof.mr. B.M. Teldersstichting Manifestaties van de vrijheid des geestes Een liberale kijk op cultuur en sport

Het geschrift Manifestaties van de vrijheid des geestes. Een liberale kijk op cultuur en sport is op 7 maart gepresenteerd tijdens een persconferentie. Bij die gelegenheid werd het rapport overhandigd aan Joop Daalmeijer (voorzitter Raad voor Cultuur) en Jan Rijpstra (voorzitter van de Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding en voormalig woordvoerder Sport namens de VVD-fractie in de Tweede Kamer). In hun toespraken verwelkomden zij beide de bijdrage van de Teldersstichting aan het lopende debat over het cultuurbeleid en prezen zij het initiatief voor een discussie over het sportbeleid.

Namens de werkgroep vatte Mark van de Velde tijdens de persconferentie de hoofdlijnen van het geschrift samen. Het geschift neemt een aantal legitimatiegronden onder de loep die vaak – maar lang niet altijd terecht – worden gehanteerd ter rechtvaardiging van overheidsbemoeienis met cultuur en sport. Daarnaast wordt vanuit de liberale beginselen een aantal specifieke ontwikkelingen in het cultuur- en sportbeleid kritisch besproken, zoals de Geefwet die doneren aan culturele instellingen aantrekkelijker moet maken en de toenemende maatschappelijke en politieke aandacht voor de leef- stijl van burgers.

Bij de opstelling van Manifestaties van de vrijheid des geestes waren betrokken: Ivo van Hilvoorde (sport- filosoof aan de VU Amsterdam), Floor Ockers (docent Beeldende Vorming en kunstenaar); Charlotte Rommes (Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland), Patrick van Schie (directeur van de Teldersstichting), Cas Smithuijsen (directeur Boekmanstichting) en Mark van de Velde (medewerker Teldersstichting).

Het rapport is nu verkrijgbaar bij de Teldersstichting voor € 15,75. Het is per e-mail te bestellen via [email protected] of telefonisch 070-3631948. Teldersstichting

Juni 2012 (2) Een concrete aanzet tot een liberaal kunstbeleid 99 Religie, tolerantie en de onpartijdige overheid LR – Jeanine Hennis-Plasschaert en Marcel Wissenburg –

Er worden veelvuldig discussies gevoerd over de verhouding tussen het liberalisme en religie. Steeds meer liberalen lijken daarbij te pleiten voor het terugdringen van religie naar de private levenssfeer. VVD-Tweede Kamerlid Jeanine Hennis-Plasschaert en filosoof Marcel Wissenburg staan in onder- staande bijdrage stil bij deze ontwikkeling en vragen zich af of het liberalisme niet doorslaat in ‘het herdefiniëren van de relatie tussen staat en kerk’.

Enige maanden geleden deed de vergoeding van religieuze tolerantie een eerlijke kans. ‘homotherapie’ of ‘homohealing’ bij de orthodox- christelijke stichting Different nogal wat stof op- Klassieke tolerantie en de Schotse VerlichtingA waaien – ook VVD-minister Edith Schippers nam Veel van de wegbereiders van het klassieke libera- er openlijk afstand van. Het ongeloof over en verzet lisme waren deel van een stroming die als de Schot- tegen homohealing staat niet alleen. Er zijn de laat- se Verlichting bekend werd: Hutchinson, Smith, ste tijd nogal wat religieuze praktijken onder poli- Hume. Recent heeft Jonathan Israel ze omgedoopt tiek vuur gekomen: denk aan het boerkaverbod, het tot vertegenwoordigers van de ‘gematigde Verlich- ambtsgebed bij opening van raadsvergaderingen, de ting’, tegenvoeters van de radicale Verlichting van bede in de troonrede, het steeds harder knagen aan Rousseau en daarvoor – ook een oerliberaal – onze het bijzonder onderwijs en religieuze feestdagen, de eigen Spinoza.1 De Schotse Verlichting definieerde poging het verbod op godslastering op te heffen, de liberale visie op religie en – direct daaraan ver- enzovoort. Opmerkelijk is dat de VVD daarin vaak bonden – tolerantie van de achttiende tot ver in de pleit voor regulering en voor terugdringing van reli- twintigste eeuw. gie uit de openbaarheid. Vanuit een gematigd, klas- Voor deze gematigde Verlichters was individu- siek-liberaal perspectief kan deze houding als into- ele vrijheid de mens niet alleen aangeboren, het was lerant en partijdig overkomen. Slaat het liberalisme ook een recht en (want) een plicht. Vrijheid is een niet langzaamaan door in het herdefiniëren van de noodzakelijke voorwaarde om tussen goed en kwaad relatie tussen staat en kerk/sjoel/moskee? te kunnen kiezen, om een moreel wezen te kunnen Het is waar dat de verhouding tussen liberalisme zijn en geen automaat of wild dier. Godsdienst kan en religie aan heroverweging toe is – maar die her- helpen in het maken van die keuze, en – net als bij overweging hoeft ons niet noodzakelijk de richting Spinoza – datzelfde geldt voor vrijheid van pers en op te sturen van een heruitvinden van de status aparte opinie, en voor een zich op zo groot mogelijke af- van religie. Op het oog lijkt het dat de liberale vrijheid stand houdende overheid. De eerste Nederlandse van religie impliceert dat religie haar eigen soevereine Grondwet, de Staatreegeling van de Bataafse Repu- sfeer dient te hebben, beschermd tegen inmenging bliek van 1798, drukt dat in artikel 8 zo uit: ‘De van intolerante betweters van buitenaf. Maar waarom eerbiedige erkentenis van een Albestuurend Op- religie beschermen en, pakweg, house muziek niet? perwezen versterkt de banden der maatschappij, en We willen in dit artikel een alternatieve lezing blijft iederen Burger ten duursten aanbevolen.’ Ra- van tolerantie schetsen, een die misschien meer van dicale Verlichters waren stukken sceptischer over de deze tijd is, en zeker liberaler, dan de traditionele positieve rol van (vooral georganiseerde) religie en houding. In plaats van de bescherming van religie over de noodzaak van de hypothese God. Dat wordt tegen a- en anti-religieuze posities, een uitzonde- mooi geïllustreerd door de gevleugelde woorden van ringspositie die juist andere visies op het goede leven Laplace, door Napoleon gevraagd waar God in zijn blijkt te discrimineren, verdedigen wij een aan John Stuart Mill ontleend begrip van tolerantie, waarin A Wij maken in deze paragraaf, met zeer veel dank en respect, religie geen voorkeursbehandeling krijgt ten op- gebruik van een nog ongepubliceerd stuk van dr. Hans van zichte van andere zingevende activiteiten – waarin de Breevaart en drs. Arjan Deij CISSP, die een uitgebreider en veel subtieler visie op (en verdediging van) klassiek-libe- religie echt een privézaak is geworden. Maar voor rale tolerantie ontwikkelen. We hopen dat dit stuk in een we dat doen verdient natuurlijk de klassieke visie op latere editie van Liberaal Reveil nog gepubliceerd wordt.

100 Religie, tolerantie en de onpartijdige overheid Liberaal Reveil kosmologie was gebleven: ‘Sire, je n’ai pas eu besoin dische – eerder, kennelijk, een morele ziekte. Het de cette hypothèse.’ moet eenieder natuurlijk vrij staan om een verre van De politieke implicatie van de hoge waardering zeldzame, breed geaccepteerde seksuele praktijk met voor religie in de gematigde Verlichting is dat de de term ziekte aan te duiden, zoals men een olifant overheid scrupuleus onpartijdig dient te zijn, dus ook tafel mag noemen. Het staat eenieder eveneens ook geen enkel engagement met specifieke godsdien- vrij de zieke op te roepen zich te genezen, zolang de sten of dogma’s mag tonen. Voor niet-verplichten- zieke daarin werkelijk vrij wordt gelaten, en het staat de, niet-uitdagende verwijzingen naar religie en de eenieder vrij een kuur aan te bieden. De grens van voordelen van religie blijft wel plaats: in september liberale verdraagzaamheid wordt pas bereikt wan- Gods zegen vragen voor het kabinetsbeleid, een neer voor een morele ziekte een onvrijwillige kuur randschrift op de munt, de bescherming van repro- wordt aangedragen (in strijd met artikel 1 van de ductie van religieus bewustzijn via het onderwijs Grondwet) of erger, wanneer opgeroepen wordt de – dit alles past in een gematigde, klassiek-liberale ziekte met een ‘klassieke kuur’ te bestrijden – zoals opvatting van religieuze tolerantie. Twee heren kan een enkele imam wel eens wil doen, of zoals Leviti- men echter niet dienen. Het dragen van religieuze cus (20:13) bepleit: ‘Zij dienen zonder mankeren ter kleding of symbolen door overheidsdienaren, of de dood gebracht te worden.’ overheid en haar gebouwen op enige andere wijze Proreligieuze critici zien dat liberale tolerantie in ‘in te zetten’ om een religie uit te dragen, stuit de de klem raakt wanneer zij vermoeden dat homohea- klassieke liberaal tegen de borst. De betweter uit- ling verworpen wordt, niet als kwakzalverij, maar als hangen of uit lijken te hangen, op welke wijze dan onwenselijk, ook door een overheid (en een VVD) ook – dat behoort niet tot de taak van de overheid. die partij kiest, die haar normen en ethiek probeert op te leggen aan een religieuze minderheid. Echter, Homohealing zo eenvoudig ligt de zaak niet. Ten eerste is tolerantie Toen enige maanden geleden gemeld werd dat de het respecteren van een niet-willekeurige overtuiging stichting Different een therapie tegen homoseksua- die men, met redenen omkleed, verwerpt – anders liteit aanbood, vergoed uit de basisverzekering, was is enkel sprake van desinteresse en daarmee eigen- Den Haag te klein. Dat homoseksualiteit een ziekte lijk misschien zelfs van disrespect. Belangrijker, het of gebrek was, dat het genezen moest worden, ster- veroordelen van homohealing, en daarmee het ver- ker, dat het genezen kon worden, en dat uiteindelijk werpen van een religieus perspectief op homoseksu- met overheidsdwang ingezameld geld gebruikt werd aliteit en van religieuze definities van immoraliteit, om wat de Heere een gruwel zou zijn, te bestrijden – is minstens zo respectabel als het verdedigen ervan. dat alles leidde tot een felle polemiek waarin menig verwijt aan het adres van orthodoxe christenen kon Religie als dimensie van menselijke identiteit worden gelezen als minachting en intolerantie. En Belangrijk is dat het klassieke begrip van tolerantie ja, de VVD stond ook vooraan: minister Schippers van de gematigde Verlichtingsdenkers een tweedeling kondigde aan dat, als homohealing inderdaad in het en tegenstelling creëert: zij vragen evenveel respect basispakket bleek te zitten, het er terstond uit moest voor religie als voor niet-religieuze levensbeschou- – ‘niet van deze tijd’, luidde het oordeel. wingen (naar we mogen veronderstellen humanisme Op het eerste, altijd snel bedrogen, oog is de en vrijmetselarij, vermoedelijk ook agnosticisme en commotie rond in het basispakket vergoede homo- atheïsme). Het is juist deze gedachte, dat de wereld therapie niet de beste illustratie van het vermoeden verdeeld is tussen religieuzen en niet-religieuzen, die dat hedendaagse liberalen al te minachtend en in- ‘niet meer van deze tijd’ is, of om preciezer te zijn, tolerant reageren op religieuze praktijken. Immers, die getuigt van een – bij gebrek aan een neutraler de commotie ging in de eerste plaats over de vraag omschrijving – egocentrische blikvernauwing. of homohealing uit de publieke ruif (het basispak- Er was een tijd – inderdaad die van de ‘gema- ket) gefinancierd werd en mocht worden, terwijl het tigde’ Verlichting maar ook al daarvoor, in Erasmus’ een praktijk betreft waarvoor geen medische grond dagen – waarin tolerantie in de publieke sfeer in- bestaat, een praktijk die in feite met de kennis van hield dat elke levensbeschouwing of geloofsovertui- vandaag moet worden aangeduid als kwakzalverij. ging getolereerd moest worden, vaak niet eens zo- Op het tweede gezicht, en daar komen we in de zeer vanuit het bewustzijn dat geen enkel geloof de buurt van het vermoeden van intolerantie, ging het ultieme waarheid kon claimen of zich zelfs maar in ook om een religieuze praktijk die werd gebaseerd de verte kon bewijzen, niet dus uit besef van feilbaar- op een andere definitie van ziekte dan een puur me- heid en menselijke nederigheid, maar uit puur prak-

Juni 2012 (2) Religie, tolerantie en de onpartijdige overheid 101 tische overwegingen: (burger)oorlog was duurder. hell in his own way.’3 Het denken van die tijd werd treffend uitgedrukt Mills perspectief op religie is op het oog antire- door de filosoof en in zijn vrije tijd vorst Frederik ligieus – dat is althans hoe de religieuze lezer het zal de Grote ‘daß jeder auf sein Façon selig werden soll.’ ervaren. Wie verder kijkt, ziet dat het een pleidooi Het was deze opvatting van tolerantie in de pu- is om een stap verder te zetten dan het a-religieuze blieke sfeer die het niet-religieuzen uiteindelijk moge- begrijpen als een gemis. Mill zoekt het ‘jenseits’ van lijk maakte zich in de openbaarheid te wagen zonder religie en a-religiositeit. te hoeven vrezen, gestenigd of levend verbrand te Mill betwijfelt of religie wel bijdraagt aan de worden: humanisten, deïsten en theïsten konden zich morele ontwikkeling van de mens tot een liberaal eindelijk vrijelijk uiten – zo vrij dat de balans op een (autonoom, vrij) wezen. Hij kan zich voorstellen dat zeker moment doorsloeg toen Robespierre de deïsti- religie soms nuttig kan zijn – ‘morally useful without sche cultus van het Opperwezen dwingend oplegde being intellectually sustainable’4 – maar enkel in ‘be- (overigens is uitgerekend deïsme een uitvinding van paalde’ landen en voor ‘bepaalde’ mensen: de onvol- de gematigde en niet van de radicale Verlichting). groeide producten van onvolwassen (katholieke en Tegelijk echter blijft in deze periode de niet-re- islamitische) samenlevingen.5 Noodzakelijk is gods- ligieuze mens gedefinieerd worden vanuit het religi- dienst niet – zeker niet om, zoals vanuit religieuze eus perspectief, als ware dat de standaard en alsof de hoek vaak gezegd wordt, moreel houvast te bieden. andere partij onder een gemis gebukt gaat: a-theïst, a-gnost, a-moreel, a-sociaal. Religie wordt gezien Any one who fairly and impartially considers the als een definiërende dimensie van de mens: ofwel subject, will see reason to believe that those great men heeft het (of minstens een beetje: een levens- effects on human conduct, which are commonly beschouwing, een zingevend en identiteit vormend ascribed to motives derived directly from religion, allesverklarend perspectief), of men heeft het niet. have mostly for their proximate cause the influence Opmerkelijk is dat de religieuze dimensie belangrijk of human opinion. Religion has been powerful not is, dat het een punt van overheidszorg is, dat het by its intrinsic force, but because it has wielded that expliciet vorm moet geven aan wetten en grondwet- additional and more mighty power. 6 ten en samenleving en wat dies meer zij – dat we, met andere woorden, gedwongen worden positie te Religie, stelt Mill, zal in een vrije en volwassen sa- kiezen, gedwongen worden onszelf te vragen of we menleving eigenlijk overbodig zijn, irrelevant. Het religieus zijn of niet, en gedwongen worden te vragen gaat Mill er niet om religie te bestrijden – ieder mag of er een opperwezen en een hiernamaals is. nog steeds op eigen wijze richting hemel of hel gaan, of elke andere richting inslaan, of geen – maar om te ‘Jenseits’ van geloof en ongeloof: John Stuart Mill laten zien dat ze geen functie meer heeft, geen nut. Diversiteit in levensbeschouwingen respecteren, zelfs We hebben geen magie meer nodig om natuurwet- aanmoedigen, is tolerant – zeker – en het lijkt libe- ten te begrijpen, we zullen ook geen religie meer no- raal en onpartijdig, maar dat laatste is het dus echt dig hebben, geen dreiging met hel en verdoemenis, niet. Dat wordt voor het eerst duidelijk in het werk om ons moreel te gedragen: van de liberale aartsvader John Stuart Mill (1806- 1873), bijvoorbeeld in zijn essay ‘On the utility of But because, when men were still savages, they religion’ uit 1874.2 Dat essay baande de weg voor would not have received either moral or scientific latere liberale denkers om menselijke ‘visies op het truths unless they had supposed them to be super- goede leven’ zó onpartijdig te karakteriseren dat de naturally imparted, does it follow that they would religiedimensie er niet meer noodzakelijk deel van now give up moral truths any more than scientific, uitmaakt. Het bekendste voorbeeld is John Rawls, because they believed them to have no higher origin die tolerantie zoekt voor ‘plans of life’ en ‘redelijke than wise and noble human hearts? Are not moral doctrines’, niet alleen religies; zelfs Robert Nozick truths strong enough in their own evidence, at all adopteerde het begrip ‘plan of life’. Andere beken- events to retain the belief of mankind when once de postreligieuze liberalen zijn Will Kymlicka, die they have acquired it? 7 lansen breekt voor culturele ‘contexts of choice’; de klassiek-liberale Chandran Kukathas, die liberalisme Een dergelijke karakterisering en waardering van ziet als een archipel voor levensvisies; en Brian Barry religie is onverenigbaar met een echte totale ‘onder- die Frederik de Grote verbeterde met de eis dat een werping’ á la islam of diep orthodox christendom, liberale samenleving toelaat ‘that each should go to omdat dat vraagt om de regelrechte verwerping van

102 Religie, tolerantie en de onpartijdige overheid Liberaal Reveil alle kritische en zelfkritische faciliteiten. Tegelijk Godslastering sluit Mill geloof en religie an sich niet uit – maar het En zo komen we bij een ander heet hangijzer uit is nu een puur persoonlijke kwestie geworden. De de tijd van Rutte-I: de campagne om het verbod op hele religiedimensie, de eis dat we ons positioneren godslastering uit het Wetboek van Strafrecht (artikel op een spectrum van verschillende typen ongeloof 147) te verwijderen. De VVD steunde die campag- tot verschillende soorten geloof, die dimensie is voor ne aanvankelijk, en trok die steun net voor de val de publieke sfeer irrelevant geworden. van het kabinet in. Moet dit uitgelegd worden als een tot inkeer komen, een terugkeer naar de proreli- Religie als RPG gieuze, partijdige tolerantie van de achttiende eeuw? De consequentie van Mills niet a- maar postreligi- Niet noodzakelijk. euze denken is dat religie (of levensbeschouwing of Het verbod op godslastering is symbolisch. Het antireligiositeit) wordt beschouwd als een bezigheid is niet meer ingezet sinds Gerard Reve in 1966 op die, enerzijds, diepe betekenis kan geven aan het le- christelijke tenen stapte toen hij suggereerde dat hij ven, definiërend kan zijn voor de persoon en zijn gemeenschap zou hebben met God wanneer die in identiteit, vervulling en geluk kan schenken, nor- de gedaante van een ezel aan zijn deur zou komen. men en waarden voorschrijft. Anderzijds is religie Pas na een lange procesgang werd Reve in 1968 de- dan in de publieke sfeer even belangrijk, even waar- finitief vrijgesproken. Sindsdien is artikel 147 een devol, even relevant, en even noodzakelijk om een dode letter, en in die zin is het totaal onschadelijk. identiteit te ontwikkelen, als – zeg – sport, postze- Symbolische wetgeving is onschadelijk precies gels verzamelen of deelname in online Role Playing omdat en in zoverre ze symbolisch is – maar sym- Games (RPGs) als Warhammer en Star Trek. En dat bolische wetgeving heet tegelijk ook zo omdat er een is even slikken voor de religieuze mens – het kan symboolwerking van uitgaat, en in die zin is artikel de grenzen van het verdraagbare en zelfs die van het 147 onschadelijk noch onschuldig. Het zegt dat men voorstelbare overschrijden. religieuzen op een bijzondere manier kan beledigen Desalniettemin, een onpartijdige overheid en door God te lasteren, maar dat een postreligieus mens een tolerante publieke sfeer kunnen niet gebaseerd zich niet beledigd mag voelen wanneer hem naar zijn zijn op de vooronderstelling dat religie relevant godsdienst gevraagd wordt. Het zegt dat Nederland moet zijn – dat het er niet toe doet wat je gelooft, een religieus land is, waar andere overtuigingen als zolang je maar iets gelooft, desnoods dat je niets ge- afwijkend en minder beschermwaardig gelden. looft. Een dergelijke vorm van religieuze tolerantie Vandaar dat we het verbod op godslastering wel is juist ten diepste partijdig. Ze schrijft voor dat een kunnen tolereren – maar het moeten blijven verwer- leven niet waardig is geleefd te worden als daarin pen, en moeten opheffen zo gauw het kan. niet de vraag of er een God is, gesteld wordt. Stel u een leven voor waarin nooit de vraag ge- Jeanine Hennis-Plasschaert is lid van de Tweede Ka- steld wordt of Gandalf (Lord of the Rings, red.) hét mer der Staten-Generaal voor de VVD. rolmodel voor de rentmeester is, of waarin nooit Marcel Wissenburg is onder meer hoogleraar Politieke gevraagd wordt of Real Madrid beter is dan NEC, Theorie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en re- of waarin nooit getwist wordt over de vraag of dactielid van Liberaal Reveil. zelfklevende zegels blasfemisch zijn – is zo’n leven waardeloos? Is het waardelozer dan een leven waarin Noten: de vraag naar bovennatuurlijke krachten nooit op- 1) J. Israel, Radical engagement, Oxford, 2001; J. Israel, Enligh- komt? Moet een liberale overheid en een tolerante tenment contested, Oxford, 2006. publieke sfeer zelfs maar suggereren dat het ene le- 2) J.S. Mill, ‘On the utility of religion’, in: J.S. Mill, Collected Works ven waardevoller is dan het andere? X. Essays on ethics, religion and society, Toronto, 1969 (1874). Postreligieuze tolerantie is tolerantie die religie 3) Zie hiervoor: J.B. Rawls, Political liberalism, Cambridge, op een lijn stelt met elke andere RPG waaraan de Massachusetts, 1993; W. Kymlicka, Multicultural Citizen- vrije en autonome mens zin en een identiteit kan ship, Oxford, 1995; W. Kymlicka, Politics in the vernacular, ontlenen. Zulke tolerantie past niet zozeer beter bij Oxford, 2001; C. Kukathas, The liberal archipelago, Oxford, het liberalisme omdat het meer ‘van deze tijd’ is – 2003; en B. Barry, Culture and equality, Cambridge, 2000. het is meer van deze tijd omdat het zo lang duurde 4) Mill, ‘On the utility of religion’, p. 405. om het juk van het verplicht over religie moeten 5) Ibidem, p. 408. denken, af te werpen. 6) Ibidem, p. 411. 7) Ibidem, p. 416.

Juni 2012 (2) Religie, tolerantie en de onpartijdige overheid 103 ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’ LR Dominee Pierson en het liberale denken van gelovigen

– Niels de Leeuw –

In onderstaande bijdrage zet docent levensbeschouwing Niels de Leeuw de denkbeelden uiteen van dominee Hendrik Pierson, de jongere broer van de liberale oud-premier Nicolaas Pierson. Hij stelt daarbij dat dominee Pierson als een ‘oud-liberaal’ beschouwd kan worden en dat we nog altijd van zijn ideeën kunnen leren. Waarachtigheid wordt door hem als belangrijkste religieuze waarde in het denken van Pierson gekenschetst.

Liberalen worden continu geconfronteerd met pro- beschouwd. Daarna zal ik de historische context blemen in de samenleving die vragen oproepen over schetsen waarin Pierson tot zijn standpunten komt. de grenzen van individuele vrijheid. De nadruk op Vervolgens zal ik de standpunten van Pierson op het de term verantwoordelijkheid als grenswaarde van vlak van onderwijs en opvoeding nader uiteenzet- vrijheid is daarvan een begrijpelijk gevolg. Voor wie ten. Uiteindelijk zal ik verhelderen of dat denken die verantwoordelijkheid moet worden afgelegd en van de jonge dominee Pierson ons nog steeds iets waaruit die verantwoordelijkheid ontstaat, blijft kan leren over de invulling van verantwoordelijk- echter steeds de vraag. Verantwoordelijkheid is als heid voor het waarborgen van vrijheid. grenswaarde op zichzelf dus niet afdoende om vrij- heid nader in te kaderen. Ook Friedrich Hayek hield Pierson als oud-liberaal zich bezig met deze problematiek en dan nadrukke- Wat is een oud-liberaal? Hayek geeft één essentieel lijk met de vraag wat een vrije samenleving nu daad- kenmerk van een oud-liberaal, namelijk een grote werkelijk in stand houdt. Hayek komt daarbij tot bezorgdheid om de macht van ieder mogelijk type de volgende uitspraak: ‘The old liberal is in fact a overheid, inclusief de democratische. Deze be- much better friend of democracy than the dogmatic zorgdheid strekt zich daarin zo ver uit dat ook de democrat, for he is concerned with preserving the potentiële eigen democratische macht om de eigen conditions that make democracy workable.’1 waarheden verplicht te stellen voor het gehele volk Het doel van deze tekst is te analyseren wat op voorhand wordt beperkt.3 Hayek’s begrip van deze ‘oud-liberalen’ ons heden ten dage nog te zeg- oud-liberalisme is slechts gedeeltelijk gelijk aan het gen hebben. Heeft de oud-liberaal immers andere begrip oud-liberalen, als benaming van de Vrije Li- grenswaarden die ook nu nog onze vrijheid kun- beralen, in het politieke landschap van Nederland nen waarborgen? In deze tekst zal ik de jonge do- in de 19e eeuw. Ook andere 19e-eeuwse personen minee Hendrik Pierson (1834-1923) als exempla- en politieke stromingen naast de oud-liberalen in risch voorbeeld nemen van een dergelijke ‘liberaal’, Nederland passen namelijk binnen het begrip van hetgeen minder gebruikelijk is in tegenstelling tot Hayek. zijn liberale broer en oud-premier Nicolaas Pierson Zo geldt dit ook voor een persoon als Pierson. (1839-1909). Ik zal me daarbij voornamelijk base- Doordat Pierson de bijbel nadrukkelijk als uitgangs- ren op het denken van Hendrik Pierson in zijn tekst punt van zijn denken neemt is hij op het eerste ge- ‘De Bossche schoolkwestie’ uit 1874.2 Deze tekst zicht eerder te verbinden met het denken van andere heeft mijns inziens reden voor belangstelling van- (ethisch-hervormde) predikanten binnen de Chris- wege de weergave van een onopgelost spanningsveld telijk-Historische Unie dan met de oud-liberalen. tussen twee concepten van vrijheid. In het ene con- Wat echter rechtvaardigt om het door mij behan- cept is vrijheid gekoppeld aan de waarheid. In het delde vroege denken van Pierson als oud-liberaal te andere concept is vrijheid gekoppeld aan neutrale categoriseren is zijn dubbele loyaliteit; enerzijds aan verantwoordelijkheid. Eerst beargumenteer ik kort zijn eigen sterk activistisch en religieuze geweten en waarom Pierson als ‘oud-liberaal’ dient te worden anderzijds aan het geweten van anderen. Het is bij

104 ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’ Liberaal Reveil dat gewetensrecht van anderen waar Pierson zelf in mens te kunnen zijn. De neutrale grondwet moest praktisch opzicht de grens trekt voor het bereik van de politieke emancipatie van iedere burger mogelijk zijn eigen religieuze activisme, en individuele keu- maken. zeruimte huldigt ten voordele van het waarachtige Eén uitwerking van die neutraliteit – niet in lijn handelen van anderen. Waarachtigheid bij Pierson is met de oorspronkelijke intentie van Thorbecke7 – te kenschetsen als waarde van het herhaaldelijk zoe- is het uitsluitend financieren van neutraal openbaar ken naar een waarheid die nooit volledig kan wor- onderwijs dat tot doel had deze neutrale openheid den gevonden. Individu, collectief en instituut zijn in de harten van mensen te laten groeien. Verdraag- praktisch altijd feilbaar in het streven naar de waar- zaamheid moest in deze gedachte van kinds af aan heid. Waarheid is in dit kader continu onderwerp worden gekweekt om te zorgen dat de staat zou wor- van (zelf)onderzoek. Waarachtigheid is de belang- den gesteund door vredelievende burgers. Dat on- rijkste religieuze waarde in het door mij onderzochte derwijs werd ingericht op basis van de veronderstel- denken van Pierson. Een religieuze waarde bepaalt ling dat scholing op algemeen christelijke basis door hier dus de grenzen van vrijheid. niemand als schadelijk kon worden beschouwd. Een Voor de oud-liberalen in Nederland waren reli- versie van het schadebeginsel – vrijheid om institu- gieuze waarden evenmin vreemd, blijkens de overlap tioneel te handelen zolang niemand daar schade van in potentiële achterban en (zeer) godsdienstige oud- ondervindt – lag mede ten grondslag aan deze stro- liberalen zoals Van der Vlugt en De Bosch Kemper.4 ming die vrijheid en neutraliteit nadrukkelijk met Vruchtbare kruisbestuivingen hebben plaatsgevon- elkaar verbond. den tussen beide politieke stromingen. Het is niet voor niets dat twee prominente historici van het Pierson en ‘De Bossche schoolkwestie’ liberalisme een onnodige en zelfs schadelijke verwij- De nadruk op neutraliteit en verdraagzaamheid door dering van het liberale kamp ten opzichte van grote het uitsluitend financieren van openbaar onderwijs delen van het religieuze kamp constateerden – juist heeft echter te maken met tegenstanders, ook vanuit op het vlak van het hierna te behandelen onder- liberale hoek.8 Onder de tegenstanders was Hendrik wijs.5 Veel politici en personen uit beide politieke Pierson die het neutrale onderwijs toch schadelijk stromingen – Pierson met hen – zouden binnen het bevond. Verdraagzaamheid was volgens hem een begrip oud-liberaal van Hayek vallen. Ten opzichte noodzakelijk beginsel, maar de doorwerking van van andere politici en personen in hun tijd waren verdraagzaamheid in neutraal onderwijs was volgens hun standpunten veelal terughoudend ten voordele hem in de praktijk onwerkbaar en schadelijk. Pro- van de eigen besluitvorming van individuen. In de testanten hadden, door teveel belang te hechten aan volgende paragrafen zal ik het denken van Pierson neutraliteit, verzuimd de waarheid na te leven en de nader uiteenzetten, in het bijzonder toegespitst op daaraan gekoppelde vrijheid te verdedigen. Het was het onderwijs. Het is in de strijd om het onderwijs Pierson die besloot dat hij een vuist moest maken. waar waardenverschillen in de tweede helft van de In1874 liepen in ’s-Hertogenbosch de spannin- 19e eeuw duidelijk naar voren komen. gen hoog op nadat de gemeenteraad had gestemd voor de benoeming van een nieuwe rooms-katholie- De omgeving van Pierson ke hoofdonderwijzer op een openbare school. Door Het midden van de 19e eeuw was het hoogtepunt deze benoeming waren alle vier de posten van open- van het denken over nationaal burgerschap in Eu- bare hoofdonderwijzers door rooms-katholieken ropa. Ook Nederland was in deze revolutionaire tij- bezet. Wat Pierson en consorten – waaronder zijn den op zoek naar manieren om de orde te bestendi- vriend A.F. Savornin Lohman die destijds als rech- gen. Eén van de mijlpalen was de aanname van een ter in ’s-Hertogenbosch werkzaam was – tot woede nieuwe moderne grondwet in 1848. De inzet daar- dreef was dat bij deze laatste benoeming een meer van is door Thorbecke zelf duidelijk gemaakt. De geschikte protestantse kandidaat vanwege zijn ge- grondwet bestaat niet voor de grondwet zelf en ook loof niet zou zijn benoemd.9 Zijn pamflet ‘De Bos- niet voor het bestendigen van een bepaalde gang sche schoolkwestie’ is een uiteenzetting van voor- van zaken, maar vormt de legitimatie voor het volk genoemde conflicterende opvattingen van vrijheid, om zelf de staat mede vorm te geven.6 De nieuwe waarin Pierson zijn eigen achterban en de (lokale) grondwet werd grotendeels gekleurd door de waarde overheid verwijt het verkeerde ‘neutrale’ concept van van neutraliteit. Deze waarde van neutraliteit moest vrijheid te hanteren. Het pamflet besluit met een waarborgen dat iedereen voldoende publieke ruimte oproep om geld over te maken ter oprichting van zou hebben voor het eigen geweten, om waardig een zelfstandige protestants-christelijke school. On-

Juni 2012 (2) ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’ 105 danks alle goede intenties van neutraal openbaar on- deze principes was verdraagzaamheid zeer belangrijk derwijs verwachtte Pierson er namelijk niets goeds voor Pierson. Pierson vroeg zich daarbij af hoe je meer van.10 De zwakte van waarachtige christenen iemand kan opvoeden tot verdraagzaamheid. Kun moest met eigen middelen worden hersteld om de je iemand leren om zijn (schadelijke) denken over vrijheid van het gehele volk te verdedigen.11 waarachtige vrijheid af te leggen of niet door te ge- Deze praktische standpunten van Pierson slo- ven aan zijn kinderen? Pierson beantwoordde deze ten aan bij zijn persoonlijke beleving van een bre- vraag negatief. Ten eerste vanwege het feit dat de dere stroming van ethische theologie. Deze beleving leraar niet zomaar een bepaalde visie aan zijn leer- sprak hij ook uit.12 Deze stroming was een van de lingen kan overdragen. Hoezeer men ook onder- vele 19e-eeuwse protestantse stromingen die streef- wijs voor verdraagzaamheid zou willen, het ‘ruwe den naar versterking van het christelijke geloof in de materiaal’ van de kinderen is niet neutraal. Leer- samenleving. Voor hen was orthodox geloven niet lingen groeien voornamelijk op met hun ouders en voldoende om de samenleving van de zonde te red- vrienden. De invloed van de leraar is daardoor in den. De mens moest in het publiek (kunnen) han- de praktijk beperkt. Ten tweede beantwoordde hij delen naar zijn innerlijke geloof. Het gapende gat de vraag ook negatief vanwege het natuurlijke op- tussen het zijn van een publiek burger en gelovig voedingsrecht van ouders. Dit recht rustte volgens mens moest worden gedicht.13 Niet verdraagzaam- Pierson op het ouderlijke instinct dat het kind in heid, maar waarachtigheid – ondanks de feilbaar- een veilige en zoveel mogelijk eensgezinde omgeving heid van mensen in het onderzoek naar de waarheid moet opgroeien.15 Het breken met dat ouderlijke – moest vrijheid dus begrenzen voor de mens die in instinct – dat ook heden ten dage een struikelblok de samenleving staat. Publieke en private zaken zou- lijkt voor verdraagzaamheid – is om die reden een den niet radicaal kunnen worden gescheiden. onnatuurlijke ingreep in de mens en zijn natuurlijke recht. Waarachtig handelen naar het eigen geweten Pierson over het leren voor verdraagzaamheid was voor Pierson dus van grote waarde, terwijl deze De vraag is of het wel terecht is om Pierson als oud- waarachtigheid feilbaar was en in de praktijk ook liberaal te categoriseren. Wat dit mijns inziens recht- nog eens lastig bij te sturen viel. vaardigt is zijn praktische denken op het vlak van Waarachtig handelen kan door de aanwezig- onderwijs. Het domein waarin zorgen over de juiste heid van een dominante bevolkingsgroep dan ook invulling van onze vrijheid het sterkst zijn is het leiden tot een inperking van de mogelijkheden tot onderwijs. In de 19e eeuw buitelde men over elkaar vrijelijk waarachtig handelen van anderen. Vrijheid heen voor het zeggenschap over dit beleids-terrein. was volgens Pierson echter op praktische wijze te Enerzijds was de Nederlandse staat op zoek naar ma- waarborgen. Die waarborg is gelegen in de indivi- nieren om de orde te bestendigen. De staat was voor duele verantwoordelijkheid om gelijke ruimte te ge- die orde afhankelijk van redelijke burgers. Orthodox ven aan andere individuen om naar eigen geweten religieuze burgers waren (en zijn) voor veel progres- te handelen. Hierdoor ontstaat er een keuzeruimte sieve liberalen in dat plaatje stoorzenders, die door voor individuen tussen ‘instituties van geweten’. hun achterhaalde geloof de vooruitgang van de natie Deze keuzeruimte ontstaat door het bevorderen van vertraagden. Anderzijds waren orthodoxe predikan- een veelvoud aan dergelijke instituties, zoals scholen ten en zeer conservatieve rooms-katholieke priesters met verschillende statuten. Die keuzeruimte geeft bezorgd over de verhoging van het opleidingspeil een praktische vrijheid om te kiezen. Een waarborg van leraren.14 De meer vrijzinnige leraren begon- om naar het eigen waarachtige geweten te handelen nen steeds meer de kerken ‘voor de voeten te lopen’. en leven.16 Vanuit ieders gezichtspunt was het dus van groot belang het kwaad van het (bij)geloof te bestrijden en Slotbeschouwing de zaken bij de wortel aan te pakken; bij de opvoe- Het doel van deze tekst was het zoeken naar wat ding van de kinderen. Pierson als oud-liberaal ons heden ten dage kan Pierson leek de vrijzinnigheid van leraren – in leren over verantwoordelijkheid voor het waar- tegenstelling tot veel orthodox-protestantse tijd- borgen van vrijheid. In de inleiding gaf ik aan dat genoten – echter niet te betreuren. Hij zag het als verantwoordelijkheid als grenswaarde van vrijheid een kans voor een meer waarachtige protestantse en continu twee vragen oproept. Voor wie moet er ver- katholieke godsdienstpedagogiek. Een godsdienst- antwoordelijkheid worden afgelegd en waaruit ont- pedagogiek die niet zozeer gedomineerd werd door staat verantwoordelijkheid? Waarachtigheid in het dogma’s maar door religieus ethische principes. Van oud-liberale denken van Pierson is mijns inziens een

106 ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’ Liberaal Reveil aantrekkelijke waarde om behulpzame antwoorden verantwoordelijkheden te geven aan burgers zelf. te krijgen op deze vragen. Antwoorden die vooral wijzen op de klassieke fundamenten van het libera- Niels de Leeuw is eerstegraadsdocent levensbeschou- lisme die in onbruik zijn geraakt. wing te . Tevens is hij lid van de VVD-afdeling Waaruit ontstaat verantwoordelijkheid voor vrij- in Tilburg. heid? In dit oud-liberale denken ontstaat het vanuit waarachtigheid. Verantwoordelijkheid ontstaat juist Noten: uit het feit dat niemand de beschikking heeft over de 1) F.A. Hayek, The constitution of liberty, Londen, 2006, pp. volle waarheid en daardoor ook niemand een onfeil- 101-102. baar beleid kan voeren. De eigen feilbare waarach- 2) H. Pierson, De Bossche schoolkwestie, Amsterdam, 1874. tigheid van mensen, samen met de praktische beper- 3) Hayek, The constitution of liberty, pp. 90 en 100. kingen om ‘foute’ mensen te veranderen, noodzaken 4) P.G.C. van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale vrijheidsrechten voor het waarachtige handelen van partijpolitiek in Nederland 1901-1940, Amsterdam, 2005, anderen.17 Ook de overheid – die het product van p. 74; S. Dudink, Deugdzaam liberalisme. Sociaal-liberalisme mensenwerk is – schiet door diezelfde feilbaarheid in Nederland 1870-1901, Amsterdam, 1997, pp. 53-61. en praktische beperkingen tekort om de ideale sa- 5) K.E. van der Mandele, Het liberalisme in Nederland. Schets menleving – Rijk Gods – te creëren. ‘Niet door van de ontwikkeling in de negentiende eeuw, Arnhem, 1933, kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het pp. 174 en 195; H. van Riel, Geschiedenis van het Neder- geschieden’, haalt Pierson Zacharia aan.18 Daarmee landse liberalisme in de 19e eeuw, Assen, 1982, p. 118. illustreert Pierson de oud-liberale idee dat het in- 6) L.W.G. Scholten, Voetstappen van Thorbecke. Het eigen gees- dividu en de overheid in beginsel dusdanig feilbaar tesmerk onzer staatsinstellingen blijvende beginselen, Assen, zijn dat zij geen verantwoordelijkheid kunnen dra- 1966, p. 42. gen voor ingrepen in het geweten van mensen, zelfs 7) Van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking, p. 180. als er een democratisch mandaat is. Dit inzicht in 8) J.A.A.H. de Beaufort, Vijftig jaren uit onze geschiedenis 1868- waarachtigheid en feilbaarheid is ook weergegeven 1918 I, Amsterdam, 1928, p. 119; C.B. Spruyt, De liberale door middel van het bijbelse 2 Samuel 11, 1-27 in partij en de schoolquaestie, Amsterdam, 1886. de VVD brochure Opgaande lijnen uit 1955.19 Door 9) Pierson, De Bossche schoolkwestie, pp. 3-5 en 13; P.L. Schram, vrijheidsrechten in plaats van beperkingen hoopt de Hendrik Pierson. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van de in- oud-liberaal uiteindelijk tot beter beleid te komen. wendige zending, Kampen, 1968, p. 43. Voor wie moet er tot slot verantwoordelijkheid 10) Pierson, De Bossche schoolkwestie, pp. 30-35. worden afgelegd? Liberalen dienen verantwoorde- 11) Ibidem, p. 10. lijkheid af te leggen aan alle burgers. Zij moeten 12) Ibidem, pp. 38-39. op een afgewogen manier verantwoordelijkheid 13) A.J. Rasker, De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795, nemen voor het waarborgen van praktische vrijheid Kampen, 2004, p. 132. ten bate van de ontwikkeling van waarachtig beleid 14) J. van Eijnatten en F. van Lieburg, Nederlandse religiegeschie- door en voor alle burgers. Vanwege de individuele denis, Hilversum, 2005, p. 283. feilbaarheid wordt het best mogelijke beleid be- 15) Pierson, De Bossche schoolkwestie, p. 39. vorderd door een zo groot als mogelijke praktische 16) Ibidem, p. 43. vrijheid voor burgers om voor zichzelf te kiezen, te 17) Schram, Hendrik Pierson, p. 32. falen en te leren. Hoewel de politieke praktijk dit 18) H. Pierson, Het Piusfeest op 16 juni 1871 van protestantse uitgangspunt continu onder druk zet, is het juist in zijde beschouwd, ’s-Hertogenbosch, 1871, p. 5. tijden waarin liberalen (de) macht hebben zaak om 19) Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, Opgaande lijnen, de eigen feilbaarheid en beperkingen te erkennen en Den Haag, 1955, p. 5.

Juni 2012 (2) ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’ 107 Biodiversiteit: een studeerkamerkretologie? LR – Ivo ten Hagen –

Biodiversiteit is een populair onderwerp binnen de internationale en nationale politiek. Wereldwijd zijn er afspraken gemaakt ‘voor behoud en duurzaam gebruik van biodiversiteit’, maar ook in Neder- land zijn verschillende initiatieven als ‘Taskforce Biodiversiteit en Natuurlijke Hulpbronnen’ (2009- 2011) en de ‘Coalitie Biodiversiteit’ genomen ten behoeve van deze verscheidenheid. Maar wat is biodiversiteit nu eigenlijk? Is het van belang en waarom? En welke rol speelt de mens hierbij? In onderstaande bijdrage geeft Ivo ten Hagen, voormalig raadslid, wethouder en Statenlid voor de VVD, antwoord op deze en andere vragen.

De verscheidenheid aan soorten planten en dieren Het menselijk handelen beïnvloedt dus de bio- noemen we biodiversiteit. Een kreet die recent aan diversiteit. De vraag is hoe groot deze invloed is en populariteit heeft gewonnen al was het alleen al om- of dit zo groot dat er steeds meer en steeds sneller dat je niet ‘tegen biodiversiteit’ kunt zijn. Daarmee soorten uitsterven. De Britse paleontoloog Michael heeft het de status verworven van ‘politieke correct- Benton heeft in 1993 zijn onderzoek The fossil re- heid’. De Verenigde Naties hebben 2010 dan ook cord gepubliceerd waarin hij aantoont dat het uit- uitgeroepen tot het jaar van de biodiversiteit en ver- sterven van dieren in de afgelopen miljoenen jaren schillende politieke partijen vullen er hun groene een immer langzamer proces is geworden en dat er agenda mee. per eeuw steeds minder soorten verdwijnen. Uit ge- gevens van de International Union for the Conser- Allereerst is de vraag of biodiversiteit van belang is. vation of Nature (IUCN), een internationaal insti- Ja. Er bestaat geen organisme in de wereld dat het tuut voor natuur en natuurlijke hulpbronnen, blijkt zonder andere soorten kan redden. Waar we ook in dat er in 2008 zeventien soorten uitgestorven zijn. de natuur kijken, altijd zien we grote verscheiden- Bij navraag bij De Groene Rekenkamer bleken dit heid aan dieren en planten die met elkaar een zeer slechts elf soorten te zijn: een boomkikker in Tan- gewaardeerd samenspel geven. Over het algemeen zania – door de aanleg van een stuwdam – en tien geldt: hoe meer verschillende soorten, hoe leuker soorten Polynesische boomslakjes – waarbij men het er is. overigens niet zeker van uitsterving is. Toegegeven, Maar wat is nu de natuurlijke gang der zaken? het is een willekeurig jaarverslag. Maar de stelling Oftewel, hoe ontwikkelt de natuur zich? Om te be- dat er nu, dankzij de mens, meer dieren uitsterven ginnen bestaat er niet zoiets als een ideaalsituatie dan vroeger, lijkt onjuist. waar we naar toe moeten – of naar moeten terugke- Overigens heeft het Planbureau voor de Leefom- ren, ‘want vroeger was het beter’. Natuurlijk even- geving (PBL) aangegeven dat we nog maar vijftien wicht bestaat uit een steeds wisselende verhouding procent van de biodiversiteit uit 1900 over hebben. tussen voedsel en eters. Planten en dieren, prooien Zij hebben echter niet de soorten uit 1900 geteld en jagers. Die verhouding schommelt en verandert en vergeleken met de soorten nu, maar hebben aan permanent. Er komen soorten bij en er gaan soorten de hand van theoretische modellen aangenomen af door migratie, veranderingen van klimaat en mi- dat het veranderend landgebruik alleen negatieve lieu, toe- of afname van het voedselaanbod en muta- consequenties kan hebben. Aan de andere kant heb- ties of uitsterfte van een soort. Zo heeft stijging van ben we wetenschappers die aangeven dat sinds de de temperatuur invloed op de boomgrens en wor- jaren zestig van de vorige eeuw het aantal soorten den gebieden waar dieren voorkomen over het alge- aanzienlijk toeneemt. Zo vertelde emeritus hoogle- meen groter. Schone sloten herbergen bijvoorbeeld raar Milieuwetenschappen Helias Udo de Heas op andere (niet betere) dieren en planten dan vervuilde de biodiversiteitsdag 2009 ‘Het gaat beter met de sloten. Maar ook het beleid om menselijke mest in natuur in Nederland’: er zijn meer vissoorten, meer de buitengebieden niet meer op open water te lozen zoogdiersoorten, meer plantensoorten, meer amfi- heeft invloed op de voedselrijkdom van het water en bieën en reptielen en meer soorten broedvogels. dus op de aanwezige planten en dieren.

108 Biodiversiteit: een studeerkamerkretologie? Liberaal Reveil Een tweede vraag die gesteld kan worden, is of het moet meer geld komen voor natuur en wat u ook voorkomen van dieren in de hele wereld nu maatge- geeft, niveau 1900 halen we nooit dus er is altijd vend is of dat we Nederland moeten isoleren. Neem meer nodig. bijvoorbeeld de korenwolf. U herinnert zich vast wel de ophef toen bekende Nederlanders illegaal Er is geen wet die voorschrijft dat we de natuur met kampeerden op een bedrijventerrein in aanleg om rust moeten laten. Als we dieren zo leuk vinden dat aandacht te vragen voor het uitsterven van de ko- we ze willen beschermen is daar natuurlijk niets op renwolf. Nog altijd staat op de website van Das en tegen. Het zou toch jammer zijn als de reuzenpanda Boom, een stichting voor natuurbescherming, dat of bepaalde tijgers of neushoorns uitsterven en al he- de korenwolf met acuut uitsterven wordt bedreigd! lemaal als wij daaraan hebben bijgedragen. Nog los In Nederland moeten voor heel veel geld een habitat van de vraag of we het kunnen voorkomen. Dit is worden ingericht en speciale verbindingszones wor- dan ook geen pleidooi om de handen af te houden den aangelegd. En of dat niet genoeg is: er komen van de natuur of natuurgebieden niet te beheren. fokprogramma’s om de korenwolf opnieuw uit te Er is niets tegen om onze omgeving geschikt te ma- zetten. Ook op de IUCN Red List, de lijst voor be- ken voor een scala aan dier- en plantensoorten door dreigde diersoorten, komt de korenwolf voor, maar natuurgebieden aan te leggen, verbindingszones te dan met de aantekening least concern wat betekent construeren en verstoring in het broedseizoen te ver- dat er geen bescherming nodig is. De korenwolf bieden. Maar laten we wel eerlijk zijn: dat doen we komt namelijk voor van Limburg tot Mongolië en voor ons genoegen, niet voor de ‘natuur’. wordt in verschillende landen als een ware plaag be- De natuur heeft een waarde in zichzelf en een schouwd. waarde voor de mens; natuur hoeft niet de afwezig- De onlogische gedachte van organisaties als Das heid van de mens te betekenen, maar kan goed sa- en Boom is dat dergelijke dieren allemaal in Ne- mengaan met recreatie, visserij of defensie (defensie- derland moeten voorkomen. Het is echter vrij lo- terreinen zijn vaak de mooiste natuurgebieden). De gisch dat in de uithoek van het leefgebied van dier natuur kan zelfs door de mens worden aangelegd. of plant, de soort af en toe wel en af en toe niet Voor een gevarieerde, mooie en nuttige omgeving is voorkomt. De korenwolf in Limburg is hier een natuur van groot belang en deze mag, nee moet be- voorbeeld van. Niets om je druk over te maken. Be- schermd worden. Hoewel het niet wetenschappelijk langrijker is een soort dat juist hier in groten getale is bepaald, is een ondergrens van zes procent van de aanwezig is, bijvoorbeeld tijdens het broedseizoen totale oppervlakte van Nederland bestemd voor na- en zo, als soort, van ons land afhankelijk is. Dus tuur (huidige oppervlakte) een uitstekend richtlijn. soms zou je veel voorkomende soorten in Nederland Als we ergens natuur aantasten vanwege een weg of kunnen beschermen en zeldzame soorten negeren. een wijk moeten we dat compenseren. Als we er- Maar eigenlijk zou je hier nog een stap verder gens een mooi nieuw natuurgebied aanleggen, kan moeten gaan. Als wij dieren gaan beschermen, ont- misschien de eerstvolgende compensatie achterwege nemen we ze hun natuurlijke ontwikkeling, want blijven. we verhinderen het natuurlijke proces van uitster- ven. Daar kan je voor kiezen als je het ‘gewoon leuk’ Tot slot rijst de vraag of dieren nu toch een afzon- vindt om een verscheidenheid aan dieren te behou- derlijke positie in onze wetgeving moeten krijgen? den. Maar daar is niets natuurlijks aan en laten we Er gaan geluiden op om er in de Grondwet een pas- niet de illusie hebben dat we wezenlijk invloed heb- sage aan te wijden, maar dat gaat naar mijn idee te ben op het uitsterven van soorten. De reuzenpanda ver. De Grondwet is een afspraak tussen overheid is eigenlijk al uitgestorven (er zijn nog 1400 exem- en burgers met name om de burger tegen de over- plaren die te kieskeurig zijn bij het eten en paren) en heid te beschermen en zekerheid te geven omtrent dus een fantastisch symbool voor de lobbyorgani- de staatsinrichting. Richtlijnen over hoe mensen satie het Wereld Natuur Fonds. Het uitsterven van zich onderling moeten gedragen, horen daar vol- de reuzenpanda of de biodiversiteit in het algemeen gens liberalen niet in thuis. Een richtlijn over hoe worden aangegrepen om u ervan te overtuigen dat de burgers zich ten opzichte van dieren verstaan al het mis gaat. Los van het feit hoe de situatie nu is helemaal niet. Wel lijkt het me goed om dierenbe- – voldoende of onvoldoende verscheidenheid –, u scherming in gewone wetten te regelen. Dan gaat moet ervan overtuigd worden dat het minder soor- het vooral om excessen te voorkomen en te bestraf- ten zijn dan in 1900 en dat de mens hiervan de oor- fen, zowel in onze omgang met huisdieren als in zaak is. En zoals bekend is: na schuld volgt boete. Er onze omgang met wilde dieren. Als we de dynamiek

Juni 2012 (2) Biodiversiteit: een studeerkamerkretologie? 109 van de natuur echt accepteren, dan stoppen we met Ivo ten Hagen is voormalig raadslid, wethouder en het beschermen van diersoorten en kunnen we heel Statenlid. Momenteel is hij trainer bij de Haya van wat wetten en regels schrappen. Dan accepteren we Somerenstichting en VVD Internationaal. dat een Polynesische slak of de Noordse woelmuis uitsterft.

Nieuw verschenen: Geschrift 115 van de prof.mr. B.M. Teldersstichting Bevolkingskrimp: een liberaal antwoord In een klein land woon je al snel ver weg

Op regionaal niveau wordt Nederland geconfronteerd met bevolkingskrimp. Een werkgroep onder leiding van VVD-coryfee Ed Nijpels heeft zich vanuit liberaal perspectief gebogen over deze demogra- fische ontwikkeling en daarbij autonomie – oftewel individuele verantwoordelijkheid – als uitgangs- punt genomen. De bevindingen en aanbevelingen voor een liberaal overheidsbeleid zijn opgenomen in Bevolkingskrimp: een liberaal antwoord. In een klein land woon je al snel ver weg.

Het eerste exemplaar van het geschrift is tijdens een persconferentie op dinsdag 17 april overhandigd aan , demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Zij heeft zich positief uitgesproken over het rapport en is verheugd te vernemen dat er steeds meer aandacht voor bevolkingskrimp komt. Spies onderschrijft dat krimp een complex fenomeen is en dat er daarom geen blauwdruk of handleiding ‘Hoe om te gaan met krimp’ bestaat.

Bevolkingskrimp: een liberaal antwoord is in werkgroepsverband tot stand gekomen. Naast Ed Nijpels (voorzitter van de werkgroep) bestond de werkgroep uit Peter Boerenfijn (directeur/bestuurder stich- ting Habion), Camilia Bruil (wetenschappelijk medewerker bij de Teldersstichting en scribent van de werkgroep), Bas Eenhoorn (onder meer waarnemend burgemeester van Alphen aan den Rijn), Martin van Hees (hoogleraar Ethiek en Politieke Theorie), Herre Kingma (onder meer voorzitter Raad van Bestuur Medisch Spectrum Twente), Arno Korsten (onder meer emeritus hoogleraar Bestuurskunde), Jan Lambooy (emeritus hoogleraar Ruimtelijke Economie), Henry Meijdam (onder meer voorzit- ter VROM-Raad), Frits Oevering (econo- misch onderzoeker Rabobank Nederland, heeft op persoonlijke titel deelgenomen aan de werkgroep), Patrick van Schie (directeur van de Teldersstichting) en Tom Smit (di- recteur Management Consultancy Royal Haskoning).

Bevolkingskrimp: een liberaal antwoord is per email of telefonisch te bestellen en kost € 15,00. [email protected] of 070 363 19 48.

Teldersstichting

110 Biodiversiteit: een studeerkamerkretologie? Liberaal Reveil Boekrecensies Participatie van achterblijvers LR – Sadik Harchaoui en Lotte van Vliet –

Naar aanleiding van: de onderklasse, hier ook niet aan ontkomen. We Fleur de Beaufort, Van stigma naar sociale stij- zoomen specifiek in op falende jeugdzorg, een be- ging. Een liberale toekomst voor ‘achterblijvers’, leidsterrein waar ook mensen aan de onderkant van geschrift 112 van de prof.mr. B.M. Teldersstich- de samenleving mee te maken krijgen. Een laatste ting, Den Haag, 2011. observatie bij het boek komt voort uit verwondering over de gekozen aanbevelingen, die het probleem ParticipatieA is voor iedereen van belang. Het zorgt van sociale stijging vooral lijken aan te pakken via ervoor dat mensen een bijdrage leveren aan de sa- allerlei repressieve maatregelen. Wie zich bij lezing menleving, een inkomen verwerven en sociale zou beperken tot de aanbevelingen, zou niet direct contacten opdoen. Maar participatie is niet voor denken dat hij een boek in handen heeft over sociale iedereen vanzelfsprekend. Dat blijkt ook in het stijging of een gebrek daaraan. rapport Van stigma naar sociale stijging, dat de Tel- dersstichting onlangs uitbracht. In het boek staan Aandacht voor achterblijvers ‘achterblijvers’ in de samenleving centraal. De groep In Van stigma naar sociale stijging legt de Telders- die (bewust) langs de zijlijn staat en moeite heeft stichting de vinger op een zere plek in de Neder- met participeren. Hoe ook die mensen een actieve landse samenleving. Te veel mensen staan aan de positie in de samenleving kunnen verwerven en be- zijlijn, zijn niet in staat of te weinig bereid om te houden is al eeuwenlang onderwerp van debat. Par- participeren. Zoals het rapport terecht aanhaalt, ticipatie van burgers is ook één van de wettelijke ad- is deze maatschappelijke opgave niet van gisteren. viesopdrachten van de Raad voor Maatschappelijke Al eeuwenlang bestaan er groepen in de samenle- Ontwikkeling (RMO). In deze bijdrage zullen we ving die onvoldoende mee (kunnen) doen. En nu het rapport Van stigma naar sociale stijging dan ook de reikwijdte van de verzorgingsstaat steeds kleiner beschouwen vanuit het gedachtegoed van de RMO. wordt, is meedoen in de participatiemaatschappij Deze beschouwing doen we aan de hand van een actuele opdracht voor iedereen. drie observaties bij het rapport. Ten eerste vanuit De auteur brengt mooi in beeld dat het probleem waardering voor het aansnijden van de prangende van mensen die onvoldoende meedoen een gelaagd problematiek van achterblijvers. Ook al is het mis- probleem is. Dit begint al bij de term ‘onderklasse’, schien een grenzeloos ideaal dat iedereen partici- een benaming die normaal gesproken al snel een peert, het is onmogelijk om groepen in de samen- stigmatiserende en weinig activerende lading krijgt leving op te geven. Enerzijds omdat iedereen een door haar relatie met armoede. De auteur weet ech- eerlijke kans verdient in het leven, anderzijds omdat ter het begrip (maar vooral ook de werkelijkheid het te kostbaar is voor de samenleving als geheel. daarachter) in een bredere context te plaatsen door De tweede lijn uit het boek die wij willen bespreken nauwkeurig onderscheid te maken in een sociaaleco- is de inherente spanning tussen menselijk handelen nomische, culturele en gedragsmatige dimensie. In (of niet-handelen) en de context waarin zij zich be- het vierde hoofdstuk wordt dit op een informatieve vinden. Beleid en regelgeving van de overheid kun- wijze uitgewerkt aan de hand van thema’s als financi- nen mensen prikkelen om actief te worden, maar ële uitgaven, schooluitval, leefstijl en intergeneratio- schieten het doel ook regelmatig voorbij. Het boek nele overdracht van de onderklasse positie. geeft aan dat beleidsinterventies die zich richten op Bovendien maakt de schrijver duidelijk dat de onderklasse niet in een vacuüm handelt (of juist A Participatie is een breed begrip dat vele interpretaties en ui- niet handelt). Problemen kunnen immers worden tingsvormen kent. In dit artikel vatten wij participatie breed versterkt door de manier waarop wij daar als samen- op: zowel maatschappelijke, sociale en arbeidsparticipatie vallen binnen onze definitie. We laten politieke participatie leving mee om gaan. De problematiek zit niet al- buiten beschouwing. leen in mensen zelf, maar ook in de systemen die de

Juni 2012 (2) Participatie van achterblijvers 111 Boekrecensies

overheid rond die onderklasse organiseert. Het rap- kunnen noemen: ‘om overmatig gebruik van voor- port schetst onder meer hoe beleidsinterventies lang zieningen te voorkomen, worden voorzieningen niet altijd de gewenste effecten hebben: ‘Intensief generiek gekort, waardoor juist de groepen die ze en kostbaar overheidsingrijpen heeft onvoldoende echt nodig hebben, niet genoeg hebben aan wat rest antwoord kunnen geven op de problematiek van de van die voorzieningen.’3 Door telkens een deel van echte achterblijvers’, aldus de auteur.1 de voorzieningen generiek af te romen en daarmee onvoldoende na te gaan wie aan de voorzieningen Fouten van 1e 2e en 3e soort werkelijk behoefte heeft, komen de publieke mid- Het is een bekend gegeven dat overheidssteun niet delen steeds minder terecht bij de groep voor wie ze altijd positief uitpakt voor de groepen voor wie het oorspronkelijk bedoeld waren. oorspronkelijk bedoeld was. Dat is vaak te wijten Het besef van deze beleidsreflexen is van groot aan systeemfouten. Beleid beoogt het een, maar be- belang wanneer er keuzes worden gemaakt in voor- reikt het ander. Het vijfde hoofdstuk van het boek zieningen die de participatie van de onderklasse geeft hiervan diverse voorbeelden. De auteur schetst moeten bevorderen. De uitdaging is gelegen in hoe overheidsinterventies sinds de negentiende het maken van specifieke keuzes. De oproep in Van eeuw er niet blijvend in geslaagd zijn om het bestaan stigma naar sociale stijging om de 79 regelingen te van een te minimaal participerende onderklasse te minimaliseren tot vijf is dus alleen relevant als de voorkomen. Ook de RMO heeft hier in een aan- overgebleven regelingen doen wat ze moeten doen: tal adviezen op gewezen. Zo benoemde hij in zijn achterblijvers stimuleren tot participatie en onder- advies Verschil in de verzorgingsstaat ‘drie systeem- steuning bieden waar nodig. fouten’ waardoor de verzorgingsstaat, ondanks een toegenomen welvaartsniveau, steeds meer moeite Verstikkende hulpverlening heeft om de kwetsbaarste doelgroepen te bereiken.2 De voorgaande analyse is behulpzaam als een over- Een van de uitgangspunten van de verzorgings- koepelende gedachtegang bij de inrichting van ver- staat is dat de overheid een aantal basisvoorzieningen zorgingsstaatarrangementen. Echter, bij de active- garandeert. Wanneer een deel van de maatschappij ring van achterblijvers speelt een aantal specifieke de toegang tot een dergelijke basisvoorziening mist, beleidsterreinen een bijzondere rol. Een van deze een ‘fout van de eerste soort’, dan is de logische re- beleidsterreinen is de jeugdzorg. Van stigma naar flex om het voorzieningenniveau op generieke wijze sociale stijging is kritisch over de effectiviteit van uit te breiden. Resultaat daarvan is echter dat niet hulpverlening aan gezinnen met problemen. In veel alleen degenen die behoefte hebben aan voorzienin- gevallen draagt de organisatie van de hulpverlening gen ervan profiteren, maar ook mensen die eigenlijk niet bij aan een duurzame oplossing voor gezinnen. best zonder kunnen. Dit noemt de RMO een ‘fout De jeugdzorg is te verkokerd, organisaties werken van de tweede soort’. Wat tot stand kwam onder langs elkaar heen. Soms hebben gezinnen te maken de vlag van solidariteit en rechtvaardige verdeling, met tien tot vijftien professionals, maar niemand leidt op dat moment in de praktijk tot overmatig neemt regie. ‘Saneer en versimpel het woud van gebruik, dat soms kan grenzen aan misbruik. Een hulpverlenende instanties’, stelt de Teldersstichting generieke aanpak leidt in dat geval tot een continue in het rapport. uitbreiding van voorzieningen. En nog steeds blijft Het is een mooie boodschap, maar roept wel de het dan de vraag of de beleidsinterventies in staat vraag op waar precies de mogelijkheden liggen om zijn om de problematiek van achterblijvers aan te iets aan die verkokering en versnippering te doen. pakken. Meer voorzieningen – het rapport van de De afgelopen jaren heeft de RMO in verschillende Teldersstichting spreekt over 79 regelingen voor de adviezen aandacht besteed aan de organisatie van de onderklasse – is geen garantie voor succes, zo blijkt. jeugdzorg. Uit onze analyses blijkt onder meer dat Vaak ziet de overheid dat ook in en probeert ze bij ineffectiviteit van de hulpverlening het van belang na de generieke uitbouw, de aanspraak op voorzie- is een onderscheid te maken tussen enerzijds orga- ningen binnen de perken te houden. Die reactie nisatorische tekortkomingen en anderzijds tekort- heeft wederom een generiek karakter. Er worden komingen in de meer inhoudelijke aanpak. Dit on- afslankingprocessen, kaasschaafmethoden en an- derscheid lijkt misschien dun, maar kan relevant zijn dere bezuinigingen toegepast. De generieke terug- voor de keuze van veranderingstrajecten. We lichten tred leidt tot wat we een ‘fout van de derde soort’ beide – organisatie en inhoud – in het vervolg toe.

112 Participatie van achterblijvers Liberaal Reveil Boekrecensies

Verkokering en ontkokering als onderdeel van zware hulpverlening – die bovendien sterk gemedi- hetzelfde probleem caliseerd is – rukt op in het alledaagse leven. Het Organisatorische tekortkomingen zijn vaak terug te beleid van meten, monitoren en beheersen heeft de voeren op de algemene klacht van verkokerde orga- lichtere vormen van ondersteuning bovendien weg- nisaties. ‘Het gezin’ of ‘het kind’ staat onvoldoende gedrukt.5 centraal bij de hulpverlening en gebrekkige samen- De inhoudelijke koers van de jeugdzorg kan werking van de verschillende actoren brengt een op- continue uitdijing van problematiek en aanspraak lossing allerminst dichterbij. Andere kenmerken van op zorg enkel afwenden wanneer zij zich baseert op verkokering zijn onder meer de versnippering van de principes ontzorgen en normaliseren.6 Kwets- taken en bevoegdheden, gebrekkige coördinatie en baarheid kan weliswaar lastig zijn, maar hoort bij afstemming en falende communicatie.4 het dagelijks leven. Onnodig problematiseren en Veelal wordt als oplossing voor deze verkokering etiketteren dient te worden tegengegaan (normali- automatisch verondersteld dat ontkokering dan wel seren). Kwetsbare gezinnen hebben naast een veilige de oplossing moet zijn. In het advies De ontkoke- en stimulerende opvoedomgeving ook een vorm van ring voorbij uit 2008 laat de RMO echter zien dat zorg nodig die de eigen kracht weet te versterken dit een te snelle conclusie is. Het streven naar ont- en de sociale omgeving kan activeren en benutten kokering laat nieuwe problemen zien. Hoewel de (ontzorgen). Bij de ondersteuning van kwetsbare overheid vanuit de beste bedoelingen wil streven gezinnen is het bovendien van belang om meer naar het oplossen van maatschappelijke problemen, ruimte te bieden aan betrokken professionals en be- concentreert zij zich vaak meer op het veranderen roepskrachten en om een sterke eerstelijns jeugd- en van de eigen en andermans organisatie. Begrijpelijk gezinszorg vorm te geven. Een eerste lijn die prakti- overigens, want daar heeft zij grip op. Bestuurscen- sche hulp biedt waar nodig, het sociale netwerk be- trisme ligt op de loer: er wordt naar bestuurlijke ant- trekt en het aanknopingspunt vormt voor een gezin, woorden gezocht op maatschappelijke problemen. zodat het woud aan hulpverlenende instanties ook Ontkokering brengt gevolgen met zich mee die lij- daadwerkelijk wordt teruggedrongen. ken op de verkokerde situatie die men in essentie wil bestrijden. Het leidt tot nieuwe coördinatie (de Investeren in de toekomst zoveelste professional), die weer een koker op zich Hoewel we dus grotendeels kunnen aansluiten bij vormt. Het gevolg is dat veel energie opgaat aan stu- de aanbevelingen die zich richten op het aanpakken rings- en organisatievraagstukken. Ten slotte heeft van de beleidsmatige context van de onderklasse, ontkokering ook lang niet altijd de gewenste effec- kunnen bij de aanbevelingen die zich richten op ten op het uitvoeringsniveau, waardoor het streven het gedrag van achterblijvende groepen vraagtekens naar ontkokering kan verzanden in een tekentafel- worden gezet. Wanneer er strafbare feiten worden discussie over hoe het nieuwe systeem er nu uit moet geconstateerd, is het toepassen van de wet logisch zien. Kortom: ontkokering en verkokering zijn een en passend – dat geldt in een rechtsstaat voor ieder- gevolg van eenzelfde ideaalbeeld waarin beheersing een, niet alleen voor achterblijvers. Maar wanneer van risico’s dominant is. het gaat om sociale stijging zijn repressieve en re- Ontkokering an sich gaat een oplossing dus niet strictieve maatregelen te beperkt. Het rapport schiet dichterbij brengen. Beter is het om een inhoudelijke daar in door met aanbevelingen als ‘pak leerling, koerswijziging door te voeren, die mogelijkheden ouders en school aan bij spijbelen en schooluitval, biedt voor professionals om ruimte te nemen en tus- maak bijstand voor nieuwkomers ontoegankelijk, sen kokers door inhoudelijk samen te werken. In het introduceer “three strikes, maximum punishment” advies Ontzorgen en normaliseren uit 2012 geeft de en maak groepsbestraffing mogelijk.’ RMO een aanzet. Het rapport had aan kracht kunnen winnen als de aanbevelingen vervolg hadden gegeven aan de Ontzorgen en normaliseren opmerking die de auteur op pagina 19 maakt:‘Iedere Het huidige jeugd- en gezinsbeleid is grotendeels burger moet in principe voorzien zijn van een be- gebaseerd op de angst voor incidenten. Die angst staansminimum en van voldoende ontwikkelings- voedt de roep om ontkokering, maar leidt ook tot kansen. Op deze wijze zijn kinderen in ieder geval het uitdijen van de jeugdzorg. Gewone problemen voorzien van de garantie dat zij – los van hun af- verworden tot grootschalige zorgproblemen en de komst – de kans krijgen zich via goed onderwijs te

Juni 2012 (2) Participatie van achterblijvers 113 Boekrecensies

ontwikkelen en aldus zo optimaal mogelijk geëqui- Noten: peerd aan de start van het volwassen leven te ver- 1) F.D. de Beaufort, Van stigma naar sociale stijging. Een liberale schijnen.’ toekomst voor ‘achterblijvers’, geschrift 112 van de prof.mr. Enkele aanbevelingen over toegankelijk en kwa- B.M. Teldersstichting, Den Haag, 2011. litatief goed onderwijs waren op zijn plaats geweest, 2) RMO, Verschil in de verzorgingsstaat. Over schaarste in de pu- onderwijs is immers de motor van sociale stijging.7 blieke sector, Den Haag, 2004. Een mogelijke aanbeveling: zet in op optimale talent- 3) Ibidem. ontwikkeling. Voorwaarde is dan dat we ons als sa- 4) RMO, De ontkokering voorbij. Slim organiseren voor meer re- menleving realiseren dat de context waarin kinderen gelruimte, Den Haag. 2008. van achterblijvers opgroeien hun kansen beïnvloedt. 5) D. Graas en D. de Ruiter, Jeugdzorg: graag ontzorgen, 2012. We weten bijvoorbeeld dat invloed van het ouderlijk http://www.socialevraagstukken.nl/ milieu op de schoolkeuze en het schoolsucces nog 6) RMO, Ontzorgen en normaliseren. Naar een sterke eerstelijns altijd substantieel is.8 Extra ondersteuning van kin- jeugd- en gezinszorg, Den Haag, 2012. deren die een stimulerende sociale omgeving ont- 7) RMO, Nieuwe ronde, nieuwe kansen. Sociale stijging en daling beren is daarom van groot belang. Dat kan bijvoor- in perspectief, Den Haag, 2011. beeld door extra ondersteuning in te schakelen die 8) J. Tolsma en M.H.J. Wolbers, Naar een open samenleving? het sociale netwerk vergroot, kop- of voetklassen te Recente ontwikkelingen in sociale stijging en daling in Neder- realiseren en een leven lang leren mogelijk te maken. land, Den Haag, 2010; J.J. Latten, Zwanger van segregatie. Aandacht voor individuele talentontwikkeling zou Een toekomst van sociale en ruimtelijke segregatie?, oratie UvA, het liberale gedachtegoed, waar de vrijheid van het Amsterdam, 2005; K. van Eijck en G. Kraaykamp, ‘De in- individu zo’n belangrijke plaats inneemt, meer recht tergenerationele reproductie van cultureel kapitaal in beli- hebben gedaan. chaamde, geïnstitutionaliseerde en geobjectiveerde vorm’, Mens en Maatschappij, jaargang 84, nummer 2, 2009, pp. Sadik Harchaoui is voorzitter van de Raad voor Maat- 177-206. schappelijke Ontwikkeling en bestuursvoorzitter bij FORUM. Lotte van Vliet is senior adviseur bij de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling. Nu verkrijgbaar: Geschrift 112 van de prof.mr. B.M. Teldersstichting Van stigma naar sociale stijging Een liberale toekomst voor ‘achterblijvers’

In het rapport Van stigma naar sociale stijging. Een liberale toekomst voor ‘achterblijvers’ wordt uitvoerig aandacht besteed aan de liberale historie en filosofie ten aanzien van ontplooiing en ver- heffing. Wat werd er in het verleden gedaan om daadwerkelijk zoveel mogelijk gelijke startkansen voor individuen te bereiken? Daarnaast wordt gekeken naar de vraag waarom er in Nederland tegenwoordig toch nog steeds een groep achterblijvers bestaat die langdurig rondkomen van een bijstandsuitkering en daarbij met diverse andere problemen te maken hebben. Problemen die meer dan eens van generatie op generatie worden overgedragen, waardoor steeds opnieuw kinde- ren de kans op een beter leven wordt ontnomen. Het rapport rondt af met diverse aanbevelingen die de vicieuze cirkel van armoede, achter- stand en sociale uitsluiting moeten helpen doorbreken. Daarbij speelt voor liberalen naast het bieden van kansen ook het appelleren aan de individuele verantwoordelijkheid een belangrijke rol.

Het rapport is nu verkrijgbaar bij de Teldersstichting voor € 15,00. Het is per e-mail te bestellen via [email protected] of telefonisch 070-3631948. Teldersstichting

114 Participatie van achterblijvers Liberaal Reveil Boekrecensies Onbetwistbaar recht? LR – –

Naar aanleiding van: wel als onaantastbaar daarbij.’ Met andere woorden, J.G.C. Wiebenga e.a., Onbetwistbaar recht? Ju- het gaat bij juridisering niet alleen om het toege- ridisering en het evenwicht tussen rechtsstaat en nomen aantal regels, maar ook om hoe we met die democratie, geschrift 113 van de prof.mr. B.M. regels omgaan. Na iedere analyse volgen talrijke Teldersstichting, Den Haag, 2012. aanbevelingen, waarvan het aantal het onmogelijk maakt overal op in te gaan. In Nederland en Europa zijn er verschillende bewe- De titel Onbetwistbaar recht? is goed gekozen. gingen die vraagtekens zetten bij de groeiende in- De belangrijkste gedachte van het werk is dat het vloed van het recht in het algemeen en het interna- recht betwistbaar moet zijn. Sommige problemen tionaal en Europees recht in het bijzonder. Er wordt zijn niet op te lossen met het recht en sommige ri- veelal geargumenteerd dat er een overdaad aan wet- sico’s niet uit te sluiten. Een rechterlijke uitspraak en regelgeving bestaat. Dit zou een beknellend effect markeert weliswaar het einde van een juridisch hebben op de bewegingsvrijheid van ondernemers proces, maar niet per definitie het einde van een en burgers. Op het eerste gezicht voor liberalen democratisch of maatschappelijk proces. Ook het een zorgelijke ontwikkeling. Maar wat is juridise- parlement zou deze gedachte ter harte moeten ne- ring nu precies? Hoe wordt het geldend recht in de men. Het dient zijn taken meer, wat ik zou willen Nederlandse samenleving aangewend? En maken noemen, ‘rolvast’ uit te voeren. Dit vergt zowel het openbaar bestuur en rechters op ‘juiste’ wijze meer bescheidenheid, als een groter zelfbewustzijn. gebruik van hun bevoegdheden – handelen zij met Bescheidenheid is nodig voor een kritische houding andere woorden ten dienste van de burger? Deze en ten aanzien van de eigen wetgeving. Zelfbewustzijn andere vragen worden beantwoord in Onbetwistbaar is noodzakelijk om de verantwoordelijkheid voor de recht? Juridisering en het evenwicht tussen rechtsstaat constitutionele toetsing te dragen. Eén van de beste en democratie, een rapport dat begin dit jaar door aanbevelingen van het boek is dan ook dat het parle- de Teldersstichting is gepresenteerd. Op heldere en ment vaker discussieert over rechterlijke uitspraken. originele wijze wordt juridisering in nationaal en in- Andere bruikbare aanbevelingen zijn het perma- ternationaal verband in kaart gebracht en worden nent maken van delen van de Crisis- en Herstelwet, aanbevelingen gedaan. het toevoegen van horizonbepalingen aan nieuwe wetten en het overwegen van mediation tijdens be- De auteurs van Onbetwistbaar recht? zijn bij het in stuursrechtelijke bezwaarschriftprocedures. Al deze kaart brengen van juridisering ambitieus te werk aanbevelingen zijn geschreven vanuit de gezonde gegaan. Er is gekozen voor een alomvattende be- gedachte dat het recht niet het enige middel is om nadering van de problematiek, waarbij enerzijds is problemen op te lossen. Sterker nog, het recht is in gekeken naar de groei van regeldichtheid, en ander- veel situaties juist bedoeld als laatste redmiddel. Het zijds naar de mentaliteit van burgers, organisaties en durven betwisten van het recht, maakt het mogelijk overheden ten aanzien van het recht. De blik is bo- problemen sneller bij de horens te vatten en zo het vendien, zoals reeds beschreven, gericht op het na- wederzijds vertrouwen tussen burger en overheid te tionale, Europese én internationale niveau. Op alle vergroten. terreinen wordt een culturele trend gesignaleerd ‘om het geldende recht, met inbegrip van de rechterlijke In Onbetwistbaar recht? wordt de nadruk gelegd op uitleg daarvan, a) te verheffen tot doel op zich en slagvaardig bestuur. De notie dat de rechtspraak een daarmee niet langer op te vatten als instrumenteel belangrijke functie heeft ten aanzien van de rechten in de verhouding tussen burgers en overheid; en b) van het individu had wellicht iets meer aandacht steeds vaker als niet voor verbetering vatbaar door verdiend. De grote conceptuele uitdaging is name- democratische besluitvorming te beschouwen, dan lijk hoe de rechten van het individu en democratisch

Juni 2012 (2) Onbetwistbaar recht? 115 Boekrecensies

bestuur tegen elkaar moeten worden afgewogen. door zijn eigen lijdzame houding is het parlement Een conceptueel kader kan als fundament dienen hierdoor te passief betrokken bij de ontwikkeling voor een coherente beoordeling van de juridisering van mensenrechten. Mede als gevolg hiervan is de en, in het bijzonder, de rol van de rechterlijke macht grondrechtenbescherming uiteindelijk aan inflatie hierin. onderhevig. Aardig is dat het boek laat zien dat juridisering Als een van de weinige landen ter wereld kent bijna even oud lijkt als onze Grondwet. Thorbec- Nederland, in deze artikelen, rechtstreekse werking ke stelt namelijk in zijn narede: ‘In beide gevallen toe aan internationaal recht, geeft het internationaal stoort men, zoo handelende, door uitoefening van recht voorrang boven Nederlands recht en plaatst een formeel onbetwistbaar regt den regelmatigen het internationaal recht zelfs boven onze eigen gang der constitutionele regering.’ Het gaat niet al- Grondwet. Fundamenteel in onze Grondwet is ech- leen om rechten en bevoegdheden, maar ook om ter het uitgangspunt dat het parlement, en niet de hoe daarvan gebruik wordt gemaakt. Wat daarbij rechter, het laatste woord spreekt over de grondwet- voor alle actoren van belang is, is wederom rolvast- telijkheid van wetten. heid. Met de ‘risico-regel-reflex’ uit het boek wordt De auteurs van Onbetwistbaar recht? constateren dit belang mooi onderstreept voor de parlementaire deze bijzondere Nederlandse constructie, maar stel- paniekpraktijk. Het gaat hierbij om de neiging van len geen grondwettelijke wijzigingen voor. Mijns het parlement om na een incident een grote hoeveel- inziens is een aanpassing wel degelijk op zijn plaats. heid nutteloze, maar dure Kamervragen te stellen Om beter invulling te kunnen geven aan het funda- en nóg strakkere regelgeving te willen maken. Na- mentele uitgangspunt dat het parlement het laatste tuurlijk moet voor fouten politieke verantwoording woord spreekt over de grondwettelijkheid van wet- worden afgelegd, maar zelfbewuste politici hebben ten, dienen artikelen 93 en 94 van de Grondwet zo- het niet nodig politieke munt te slaan uit inciden- danig te worden genuanceerd, dat de algemene regel ten. Een zekere mate van risico moet in de wet ac- dat internationale regelgeving boven de nationale ceptabel zijn. Een interessante aanbeveling om het staat blijft bestaan, maar dat de wetgever preciezer parlement hier een handje bij te helpen is de door kan aangeven wat de doorwerking van internatio- de auteurs voorgestelde ‘afkoelperiode’. Een periode naal recht in onze rechtsorde betekent. Op deze wij- van bezinning voordat met nieuwe wetgeving wordt ze kunnen wij er zorg voor dragen dat de staat en de gekomen. wet ten dienste staan van de burger, en de rechtsstaat en democratie in evenwicht blijven. Ook ten aanzien van het internationaal recht dient het parlement zelfbewuster op te treden. Te vaak Joost Taverne, is namens de VVD lid van de Tweede worden democratisch tot stand gekomen wetten als Kamer Hij is woordvoerder staatsrecht, bestuurs- en een schending van de mensenrechten geoordeeld bestuursprocesrecht, auteursrecht, financiering politieke door de nationale of internationale rechters. Ook partijen, adoptie en vrijheid van meningsuiting.

Nu verkrijgbaar: Geschrift 113 van de prof.mr. B.M. Teldersstichting Onbetwistbaar recht? Juridisering en het evenwicht tussen de rechtsstaat en democratie

Als gevolg van juridisering raakt het evenwicht tussen de wetgever en de rechter, tussen democratie en rechtsstaat, uit balans. Onbetwistbaar recht?, dat door een werkgroep onder leiding van Staatsraad Jan Kees Wiebenga tot stand is gekomen, biedt een serie aanbevelingen om dat evenwicht te herstellen.

Onbetwistbaar recht? is zowel telefonisch als per e-mail te bestellen bij de Teldersstichting voor € 16,50 via 070-3631948 of [email protected]. Teldersstichting

116 Onbetwistbaar recht? Liberaal Reveil Boekrecensies Beelden van een sociaaldemocratische nachtmerrie LR Waarschuwing voor socialisme onverminderd actueel

– Fleur de Beaufort –

Naar aanleiding van: de Deutsche Fortschrittspartei (later Deutsche Eugen Richter, Sociaaldemocratische toekomst- Freisinnige Partei en de Freisinnige Volkspartij) en beelden. Vrij naar Bebel. Een politieke toekomst- anderzijds de Nationalliberale Partei. Daar waar de roman uit 1891, (vertaald en ingeleid door Fortschritts-liberalen een principiële klassiek-liberale Patrick Stouthuysen), Brussel, 2012. politiek nastreefden gingen de National-liberalen veel pragmatischer te werk. Zij steunden veelal de Wat de effecten zijn van een socialistische ‘heilstaat’ politiek van Bismarck in de hoop dat zij op deze wij- zou inmiddels genoegzaam bekend moeten zijn. ze ook op een aantal liberale punten winst zouden Een totalitaire staat die iedere vorm van individua- boeken. Zo wensten de Fortschritts-liberalen geen lisme de kop indrukt in een poging absolute gelijk- concessies te doen aan de vrijhandel – ze werden heid voor het volk te creëren. De machthebbers zelf door tegenstanders ook vaak Manchesterliberalen vallen uiteraard niet onder het juk der gelijkheid. genoemd, naar de Britse vrijhandelsliberalen – ter- Voor hen gelden andere regels, zoals George Orwell wijl de National-liberalen dachten dat ze door hun in zijn werk Animal Farm treffend verwoordde: ‘all instemming met Bismarcks toltarieven uiteindelijk animals are equal, but some are more equal than op andere punten meer winst zouden kunnen halen. others’.1 In 1891 toen de Duitse sociaaldemocraten Een stapje terug om later een forse stap vooruit te in Erfurt bijeen waren om een nieuw partijprogram- kunnen zetten, was de gedachte.A ma vast te stellen – het Erfurter Programm – schetste De principiële koers van de Fortschritts-liberalen de liberale politicus en publicist Eugen Richter in werd hen niet altijd in dank afgenomen. Richter een toekomstroman hoe de socialistische ‘heilstaat’ ging de geschiedenisboekjes in als dogmatisch, on- er in zijn ogen uit zou zien. buigzaam en rechtlijnig. Zijn beginselvastheid weer- Ruim een kwarteeuw voor de Russische Revo- hield hem er soms zelfs van met politici die hem lutie is Richter er in zijn werk Sozialdemokratische redelijk na stonden compromissen te sluiten.3 Toch Zukunftsbilder. Frei nach Bebel in geslaagd duidelijk werd er ook meer positief over hem gesproken in te maken wat voor de bevolking de gevolgen zouden termen als consequent, principieel en standvastig. zijn van een socialistische overheersing. Verrassend Zelfs zijn politieke tegenstander Bismarck was lo- adequaat wist Richter in 1891 reeds inzichtelijk te vend over Richter als politicus. ‘Richter war wohl maken wat in de twintigste eeuw voor teveel mensen der beste Redner, den wir hatten. Sehr unterrichtet werkelijkheid zou worden. Sinds kort is het boekje und fleißig; von ungefälligen Manieren, aber ein van Richter uit de vergetelheid gehaald dankzij een Mann von Charakter. Er dreht sich […] nicht nach nieuwe vertaling en heruitgave door het Liberaal dem Winde.’4 Archief te Gent.2 De Brusselse hoogleraar Patrick Als liberaal stond voor Eugen Richter de vrijheid Stouthuysen tekende voor de vertaling en voorzag altijd voorop. Daarbij gold ‘die wirtschaftliche Frei- het werk van een gedegen inleiding en de nodige voetnoten. A De uitspraak van de National-liberale voorman Rudolf von Bennigsen, ‘besser in der Regierung ein geringes tun, als in die opposition ein Unbegrenztes fordern’, is exemplarisch Eugen Richter (1838-1906) was een liberaal politi- voor deze houding. Zie ook: F. de Beaufort, ‘Een liberale Re- cus en belangrijk tegenstrever van de Duitse rijks- alpolitiker. Rudolf von Bennigsen (1824-1902)’, in: P.G.C. kanselier Otto von Bismarck. Binnen het Duitse van Schie (red.), Liberale leiders in Europa. Portretten van pro- minente politici in de negentiende en vroege twintigste eeuw, Am- liberalisme was er een tweedeling tussen enerzijds sterdam, 2008, pp. 181-209.

Juni 2012 (2) Beelden van een sociaaldemocratische nachtmerrie 117 Boekrecensies

heit hat keine Sicherheit ohne politische Freiheit, menleving waar geen persoonlijke en economische und die politische Freiheit findet ihre Sicherheit vrijheid meer bestaat, [kan] zelfs de meest vrije nur in der wirtschaftlichen Freiheit’.5 Vrijheid is niet staatsvorm geen politieke zelfstandigheid verzeke- iets wat ons komt aanwaaien, integendeel. We moe- ren. Wie, zoals vandaag voor iedereen het geval is, ten ervoor vechten en ook de verworven vrijheden voor alles van de overheid afhankelijk is, zal slechts steeds opnieuw verdedigen en behoeden. zeer uitzonderlijk de morele kracht vinden om, zelfs als de verkiezingen geheim zijn, tegen de zittende De ondertitel van de toekomstroman verwijst naar machthebbers te stemmen. Zo min als voor soldaten August Bebel (1840-1913), voorman van de Duitse in een kazerne of voor gevangen in de cel, heeft het sociaaldemocraten en tijdgenoot van Richter. Bebel stemrecht in een sociaaldemocratische staat enige stond in 1869, samen met onder andere Wilhelm betekenis.’6 August Schmidt stemt, tegen zijn aan- Liebknecht, aan de wieg van de Sozialdemokratische vankelijke bedoeling in, voor de zittende machtheb- Arbeiterpartei, die in 1875 gezamenlijk met de Al- bers. Hoofdzakelijk uit angst dat hij en zijn vrouw gemeiner Deutscher Arbeiterverein van Ferdinand anders van elkaar gescheiden zullen worden. Lassale opging in de Sozialistische Arbeiterpartei. Dat laatste was een heel reële angst in de socia- In 1891 tijdens het congres in Erfurt werd de nieu- listische staat waar alle bedrijven waren genationa- we naam aangenomen Sozialdemokratische Partei liseerd en de overheid plannen had opgesteld voor Deutschland (SPD). productie en consumptie. Iedereen kon een be- Bebel publiceerde in 1879 het werk Die Frau roepskeuze aangeven, waarna arbeidsplaatsen wer- und der Sozialismus, waarin hij zich sterk maakte den toegewezen. Deze toewijzing geschiedde uiter- voor de gelijkberechtiging van mannen en vrouwen aard niet naar kwaliteiten van medewerkers, doch en de socialistische staat van de toekomst schetste. op basis van willekeur en loyaliteit aan de partij. Zo Daarmee was Bebel de eerste die zich aan zeer con- kon het gebeuren dat zoon Franz, die op het punt crete beschrijvingen van een socialistische toekomst stond te trouwen met verloofde Agnes, van haar ge- waagde. Het boek beleefde maar liefst 52 herdruk- scheiden werd en tientallen kilometers verderop een ken gedurende Bebels leven en zou nog lang als stan- baan kreeg toegewezen. Agnes zelf moest als naaister daardwerk gelden. aan de slag, terwijl ze gediplomeerd en ervaren mo- Richter had zich al eerder met de pen tegen deontwerpster was. Ook de hoofdpersoon zelf moet Bebel gekeerd. In 1883 schreef hij het strijdschrift de stap terugzetten van leidinggevende naar gezel. Gegen Bebel. Die verwerflichen Ziele Bebels und der Daarbij kreeg iedereen hetzelfde loon. Sozialdemokratie, waarna in 1890 Die Irrleheren der Wat het effect is van deze gang van zaken be- Sozialdemokratie volgde. Met de publicatie van zijn schrijft de auteur treffend. ‘Men krijgt de indruk dat toekomstroman voltooide de liberaal zijn kritiek op de werkplaatsen niet meer zijn dan lokalen om de Bebel, ditmaal in romanvorm. tijd te doden. Het parool luidt: vooral niet harder werken dan de anderen. Stukwerk bestaat niet meer; In de roman Sozialdemokratische Zukunftsbilder. Frei het was niet te verenigen met het beginsel van gelijk nach Bebel maakt Richter pijnlijk duidelijk dat er loon en gelijke arbeidstijd. […] omdat iedereen ze- van vrijheid weinig overblijft wanneer de overheid ker is van zijn geld, is nu de regel: is het niet voor alle macht in handen heeft, zoals in de socialistische vandaag, dan is het voor morgen. Vlijt en ijver wor- staat. We volgen August Schmidt die in een dag- den gezien als domheid en kortzichtigheid. Waarom boek de lotgevallen van zijn familie vastlegt na de zou men zich inspannen? De rappe brengt het niet niet nader beschreven sociaaldemocratische machts- verder dan de trage. Niemand is nog de smid van overname in Duitsland. Schmidt is zelf sociaalde- zijn eigen voorspoed, men wordt steeds meer ver- mocraat en blijft dat tegen beter weten in. Al moet strengeld in de ketenen die andere smeden.’7 gezegd dat van de ‘heerlijke nieuwe tijd’ die Schmidt Uiteindelijk leidt dit tot grote tekorten omdat verwachtingsvol tegemoet ziet wanneer hij zijn dag- vraag en aanbod op geen enkele wijze op elkaar aan- boek begint, aan het einde weinig over is. sluiten. Niet alleen blijft de productie ver achter bij Zijn zoon Franz Schmidt, die met zijn verloofde de consumptie, ook is er een overvloed aan produc- naar Amerika is gevlucht, schrijft zijn vader tijdens ten waar geen vraag naar is. de ‘verkiezingen’ en voorspelt de uitslag. ‘In een sa- Wanneer de dagboekschrijver een zitting van de

118 Beelden van een sociaaldemocratische nachtmerrie Liberaal Reveil Boekrecensies

Rijksdag bijwoont komt een afgevaardigde uit Ha- veroordeeld, ontsnapt. […] Het enige verschil met gen – i.c. Eugen Richter zelf – aan het woord. Deze de gevangenis is dat daar altijd nog genade mogelijk keert zich fel tegen het overheersende socialisme. was, waardoor zelfs voor wie tot levenslang was ver- ‘Had u zich destijds maar van uw dwaalleer bevrijd oordeeld, de deur naar de vrijheid altijd op een kier en een beter inzicht verworven in hoe de economie bleef staan. Maar voor wie tot de sociaaldemocratie werkt! Het jaarlijkse begrotingstekort […] betekent is veroordeeld bestaat geen hoop op genade of ont- het failliet van de sociaaldemocratie. […] Niet de snapping: het enige wat nog rest is zelfmoord!’10 omvang van de arbeid, maar de achteruitgang van Het betoog van Richter getuigt van een opmer- de kwaliteit ervan, het vandaag alomtegenwoordige kelijk inzicht in wat de twintigste eeuw voor mil- luilakken, draagt schuld aan de achteruitgang van de joenen mensen in petto zou hebben. Degene die productie. Vandaag wordt arbeid, zoals in vroegere het boek We the living uit 1936 van Ayn Rand heeft eeuwen, alleen nog maar als herendienst, als slaver- gelezen herkent zoveel terug van het trieste relaas nij gezien. Het gelijke loon voor ongelijke inzet, de dat Richter al in 1891 schetste. Rand verhaalt in We onmogelijkheid om zijn lot door eigen arbeid te ver- the living over haar jeugd in Sovjet-Rusland, hoewel beteren, dat alles vernietigt de arbeidsvreugde en de niet autobiografisch, wel gebaseerd op ware gebeur- arbeidskracht.’8 tenissen. Indringend laat Rand zien wat het voor Het gebrek aan arbeidsmoraal in een socialisti- mensen betekent te moeten leven met een opper- sche maatschappij werd door Bebel gebagatelliseerd machtige, allesdoordringende overheid boven zich in zijn werk Die Frau und der Sozialismus. Bebel die ieder detail van het leven probeert te plannen, meende naïef dat ‘die auf voller Freiheit und de- gelijkheid oplegt en (keuze)vrijheid en individuali- mokratischer Gleichheit organisierte Arbeit, bei der teit in de kiem smoort. einer für alle und alle für einen stehen, also die volle Na de Tweede Wereldoorlog kende ook een deel Solidarität herrscht, eine Schaffenslust und einen van Richters vaderland een socialistische overheer- Wetteifer erzeugen [wird], wie sie in dem heutigen sing. In de Democratische Duitse Republiek (DDR) Wirtschaftssystem nirgends zu finden sind. Dieser in Oost-Duitsland eigende de totalitaire staat zich schaffensfreudige Geist wirkt aber auch auf die Pro- ook alle macht toe en bracht de bevolking onder het duktivität der Arbeit ein.’9 juk der gelijkheid. Ook daar was er na de bouw van de muur voor de bevolking vrijwel geen ontsnappen De afgevaardigde vervolgt zijn betoog in reactie op meer aan, precies zoals Richter al voorspelde. Vluch- diverse voorstellen van de regering: ‘Om de pro- ten stond veelal gelijk aan zelfmoord. Desalniette- blemen, veroorzaakt door de sociaaldemocratische min lieten wanhopige burgers zich niet weerhouden productiewijze, op te lossen, perkt u de persoonlijke van pogingen de socialistische ‘heilstaat’ achter zich en economische vrijheid dusdanig in, dat Duitsland te laten. één grote gevangenis wordt. […] Gelijke arbeids- plicht, gelijke arbeidstijd, verplichte toedeling van Terecht merkt Stouthuysen in zijn inleiding over het beroepen: dat kenden we vroeger alleen maar in de reëel bestaande socialisme op: ‘wie het had willen tuchthuizen, maar zelfs daar werden de ijverige en weten, had het dus kunnen weten’. Direct gevolgd vaardige werkers beloond. En zoals vroeger de ge- door de vraag of mensen zich van hun illusies zou- vangenen een cel, krijgen vandaag de mensen een den ontdoen na lezing van het werk van Richter. woning toegewezen. Het voorstel van standaardhuis- Immers: ‘wie begeesterd wordt door een groot ide- raad maakt de gelijkenis alleen nog maar treffender. aal laat zich, leert de geschiedenis, niet gemakkelijk […] En zoals het met arbeid is, zo is het met de rest. door de feiten ontmoedigen.’11 In de sociaaldemocratische samenleving moet ieder- Nu gelijkheidsdenken opnieuw in zwang raakt, een op de daartoe vastgestelde tijdstippen aantreden individualisme nog steeds een besmet woord is en voor de voorgeschreven maaltijd. […] Om de gelij- mensen vooral wordt geleerd niet met hun hoofd kenis met de gevangenis volledig te maken, krijgen boven het maaiveld uit te steken, is het werk van we nu ook de gelijke kledij. Cipiers hebben we ook Richter belangrijker dan ooit. Het is goed dat Pa- al, in de persoon van de talloze opzichters. En aan trick Stouthuysen de toekomstroman met een de grenzen staan de gevangenisbewakers die moe- nieuwe vertaling uit het stof der vergetelheid heeft ten verhinderen dat wie tot de sociaaldemocratie is gehaald.

Juni 2012 (2) Beelden van een sociaaldemocratische nachtmerrie 119 Boekrecensies

Fleur de Beaufort is wetenschappelijk medewerker bij vroege twintigste eeuw, Amsterdam, 2008, pp. 211-238; 232. de prof.mr. B.M. Teldersstichting en lid van de redactie 4) Geciteerd in: P. Stouthuysen, ‘Inleiding en situering’, in: E. van Liberaal Reveil. Richter, Sociaaldemocratische toekomstbeelden. Vrij naar Be- bel. Een politieke toekomstroman uit 1891, (vertaald en inge- Noten: leid door P. Stouthuysen), Brussel, 2012, p. 8. 1) G. Orwell, Animal Farm, 1945: http://www.gutenberg.net. 5) E. Richter, Im alten Reichstag. Erinnerungen II, Berlijn, 1896, au/ebooks01/0100011h.html. p. 114. 2) In de ‘Blauwe Maandag Reeks – Klassieken, Reisverhalen, 6) Richter, Sociaaldemocratische toekomstbeelden, p. 118. Cahiers’ publiceert het Liberaal Archief vergeten parels uit 7) Ibidem, p. 90. het rijke liberale erfgoed. De reeks verschijnt bij uitgeverij 8) Ibidem, p. 134. ASP en is via de boekhandel of webwinkel te bestellen. 9) A. Bebel, Die Frau und der Sozialismus, Berlijn, 1973, p. 419. 3) D. Doering, ‘Een onbuigzaam liberaal, met het gelijk aan 10) Richter, Sociaaldemocratische toekomstbeelden, pp. 135-136. zijn zijde’, in: P.G.C. van Schie (red.), Liberale leiders in Eu- 11) Stouthuysen, ‘Inleiding en situering’, pp. 10-11. ropa. Portretten van prominente politici in de negentiende en

120 Beelden van een sociaaldemocratische nachtmerrie Liberaal Reveil