DE WESTERWOIDSE ATOTZ Jan Abrahamse, Noortje van Leeuwen, Melle Wachtmeester

n de serie Noordnederlandse rivieren is I nu een artikel over de Westerwoldse A onder een titel bedacht door fotograaf Engel Lameijer. Het is de neerslag van een tocht met de kano over de midden- en benedenloop van de rivier en de Dollard, enige literatuur- studie, gesprekken met mensen en gegevens afkomstig van L.H. Veeman te Bellingwolde. De kanotocht is gemaakt van 22 tot en met 24 juni jl. door Jan Abrahamse, Joop Hendriks, Annemarie en Engel Lameijer, Claartje en Noortje van Leeuwen, Adrie Nortier, Joop Oostindiër, Hans Thiecke, Melle Wachtmees- ter en Hans Wouters. Op zaterdag 7 november 1891 werd in de Harmonie te Winschoten de 'Vereniging ter Bevordering der Kanalisatie van Westerwolde' in het leven geroepen. Over die eerste bijeen- komst schreef sekretaris A.A. Lubberts: 'Het bezielend woord van den tegenwoordigen president, den heer B.L. Tijdens, vond weer- klank in de harten zijner hoorders en het wee- moedige _ bijna hopeloos _ Westerwolde Café Frans van der Wal, Jipsinghuizen erving steeds kleiner, maar één van de moest gekanaliseerd worden, _ maakte plaats grootste problemen is de zeer primitieve voor een krachtig en hoopvol: Westerwolde Wel is de geheele streek van Veele tot waterhuishouding in het gebied. moet gekanaliseerd worden!' Jipsinghuizen nog rijk aan bosch. De Boomen 'Hoe meer de hooggelegen Drentsche Het was een tijd waarin Westerwolde staat op vele plaatsen, om en in de hooi- en venen aangesneden worden, hoe sneller de met grote problemen had te kampen. Daar- weilanden, zoo dicht aaneen, dat dr. Hommo vloed op Westerwolde komt aanbruisen. De over schrijft dezelfde Lubberts: 'De Bosschén Tonkes verklaart, er mee verlegen te zijn of vele bochten in de Ruiten- en Mussel A verdwijnen meer en meer. En dat verdwijnen hij die streken als bosch dan als weideland- belemmeren een snelle afstroming en ook de heeft een zeer ongunstigen invloed op het schap op de kaart moet aangeven'. bruggen over de Westerwolsche A (achter landschap, 't Klimaat wordt ruwer, onaange- Verharde wegen zijn er nauwelijks in het Bellingwolde alleen al een twintigtal) bemoei- namer. Onbelemmerd giert de gure wind over gebied, waardoor de aanvoer van mest, nood- lijken de afvoer van het overtollige water. de kale velden. De rogge bevriest meer dan zakelijk voor de ontginning zeer bemoeilijkt 'Voor geheel Westerwolde is de toestand vroeger op de niet zoo goed beschutte wordt. Het verbouwen van veenboekweit, tot treurig. Alle gronden beoosten de leidijken esschen, en zoo heeft het ene verlies het voor enkele jaren nog een winstgevende zijn in de zomers van 1888, 1889, 1890 en andere tot onafscheidelijk gevolg bezigheid, houdt op, omdat het daarvoor 1891 onder water geweest". De hooioogst geschikte veen uitgeput raakt. Met de veen- over geheel Westerwolde is gedurende die boekweit, schrijft Lubberts, vedwijnen de jaren voor meer dan een derde deel mislukt. Foto pagina 133 De Dollard schapen en ook de bijen die in goede jaren De heerlijkheid Westerwolde staat er belab- Foto pagina 134 Waterplanten vrij wat honing wisten te garen uit de berd voor. Daar komt bij dat in tijden van Westerwoldse A bij de Bult. sneeuwige bloem. droogte nagenoeg geen water kan worden Westerwoldse A nabij Oudeschans. De landbouwpercelen worden door ver- ingelaten. 135 van regenwater in het dikke veenpakket van Zuidoost Drente. Het sïroompje heette nier vroeger de Runde. In dit gebied is het echter niet meer terug te vinden. In het gebied ten noorden van Zwartemeer tot Emmercompas- cuum zijn in het strakke yerveningspatroon met de talrijke veenwtjken slechts hier en daar gekanaliseerde restanten van de Runde te ont- dekken. In de omgeving van Roswinkel begint zich enige kontinuïteit af te tekenen in de rivierloop. Nabij Munnekemoer stroomt de Moersloot, een zijtak van de Runde. Het * klooster van Ter Apel ligt in een gebied van afsplitsingen van de Runde en andere van het hoogveen afkomstige stroompjes die zich direkt ten noorden van het klooster verenigen tot de Ruiten A. Bij de brug in de Pootstruikenweg even voorbij een shiwtje laten we de kano's zakken in de Ruiten A. Er is een rijke plantengroei in het water. Gestaag valt de regen naar bene- den. Verderop staat de melkfabriek van Ruiten A omgeving Sellingerbeetse stroompje was, als een flink ajwaterings- Laude. Ooit een belangrijk centrum voor dit scheepvaartkanaal mestaanvoer mogelijke gebied, nu staan de gebouwen te koop aange- Geen wonder dat de verwachtingen van • maakte en den grond ontlastte van t overvloe- boden. Veel weiden hebben plaats moeten de Kanalisatie hooggespannen zijn. 'Dra zal dig ingezogen water. En Tiemersma besluit: maken voor de aardappelteelt. langs breede waterbaan De Welvaart door 'Opdat voor de Heerlijkheid spoedig de Toe- De schaalvergroting ook in de melkver- zijn velden gaan', zo wordt in 1892 gedicht. komstmorgen van bloei en welvaart moge werkende industrie betekende het eind voor In de zomer van 1897 maken enkele dagen'! deze fabriek. fotografen een tocht door het Westerwoldse Dat was 18Ö7. Wat is er van die Het landschap is lichtglooiend en wordt land van Nieuweschans naar Ter Apel - heen verwachtingen uitgekomen, nu ruim tachtig getooid met plukjes bos. De maaipaden en terug - om de pracht van de 'Heerlijkheid' jaar later. Wat is ér met de A gebeurd. Hoe hebben juist een beurt gehad. De Ruiten A, op fotogravures vast te leggen. Zij treffen heeft het landschap zich veranderd? bij Ter Apel in het wandelbos nog een drab- daar een landschap aan dat H.J. Tiemersma in big stroompje is hier enkele meters breed. De die dagen aldus beschrijft: 'Voor ons de heide. De bovenloop ergste kronkels zijn verdwenen, rechtgetrok- Achter ons, hoogten en laagten, alles heide! De rivier heet pas Westerwoldse A op ken, maar toch maakt het stroompje nog tal En over die vochtige heide glansde 't reeds het punt dat de Ruiten A en de Mussel A van slingers door het landschap, zodat je, dalende zonlicht, groenschemerend over hier nabij Wessinghuizen samenstromen. Als bo- laaggezeten in de kano, slechts een beperkt en daar een stukje aardappelland, door een venloop wordt algemeen de Ruiten A ge- gedeelte van het water kunt overzien. heidebewoner met weinig mest -in 't zweet noemd. Een tocht door de boven- en mid- zijns aanschijns _ vruchtbaar gemaakt.... denloop geeft een afwisseling van landschap- Het meest imposante deel De heibewoner zou tot welvaart kunnen pen te zien. De oorsprong van dit stroomdal " Vooral in de omgeving van Ter Borg komen... als de Aa niet zoo'n nietig ligt in het 'Zwarte Meer', een verzamelplaats maakt het landschap een tamelijk ongeschon- 136 den indruk. Dit gedeelte behoort nog steeds aan een militair oefenterrein. oevers zijn rijk begroeid. De dotters bloeien tot het meest imposante deel van Westerwol- In het café van de praatgrage Frans van al. Opvallend is het grote verval. We zullen de. Een bonte afwisseling van bossen, hout- der Wal in Jipsinghuizen zijn een aantal jaren op weg naar Wedde zeker zo'n acht stuwtjes wallen, heideveldjes, essen flankeert de geleden de spektakulaire vergaderingen ge- passeren, sommigen met een verval van een prachtige oeverlanden, waarop zwaar eiken- houden over de militaire plannen van Kikkert. meter. Daar moeten de boten telkens uit het hout aanwezig is. Enkele oude riviermean- In dit etablissement zijn meer roemruchte bij- water worden gehaald, voorbij de stuw ders, die zicht duidelijk in het landschap afte- eenkomsten geweest, zoals de strubbelingen worden gedragen en opnieuw te water worden kenen, maken,dit gebied erg waardevol. We in de Oostgroningse afdeling van de PvdA gelaten. Door de sterke plantengroei en de passeren de Wijvebrug bij Sellingen, vlak bij met de hoofdfiguren Landlust en Hartog. Wat vele stuwen vorderen we slechts langzaam en de camping De Barkhoorn. Zo'n tachtig jaar dat betreft is er gelukkig niets meer over van bereiken een gemiddelde snelheid die nauwe- geleden was rekreatie een nagenoeg onbekend de wat merkwaardige sociologische beschou- lijks hoger komt dan 2,5 kilometer per uur. begrip in dit gebied. Voorbij de plaats waar wing van A.A. Lubberts in 1897 dat 'de vroeger het jongensintemaat gevestigd was Westerwolder zich niet gemakkelijk beweegt in Vissers , zijn de laatste plukken hei te vinden. De ont- de wereld! De gedwongen afzondering ver- In de nabijheid van de bruggen en de ginning is veel krachtiger dan de reizigers in klaart dat voldoende. Hij is min of meer wan- stuwen treffen we veel vissers aan. Sommigen 1897 konden vermoeden ter hand genomen. trouwend. Het heeft er iets van alsof de zien de kano's als ernstige verstoorders van Voor hen moet het ongeloofwaardig in de Westerwolder er zich een verwijt van maakt, de visrust. 'Nog ain keer en wie schatten joe oren hebben geklonken, dat datzelfde land, na niet zoo welvarendste zijn als weleer. Als 't de boten lef' zoo is, is het ten onrechte. Niemand behoeft slechts enkele tientallen jaren in kuituur te Opvallend is die samenklontering' van zich te schamen, dat hij niet kan hopen tegen zijn geweest, dreigde opgeofferd te worden vissers wel. Vissen schijnt een gezelschaps- een locomotief!' sport te zijn, waarbij de bamboestok al lang Ruiten A - Langzaam verbreedt de A zich nu. De vervangen is, door verfijnde lichtgewicht

137

gevalletjes van kunststof in schreeuwende 'Wie motten gain gevaar op het water Klassieke kanalisatie kleuren, die wedijveren met de bonte variaties hebben', zegt hij in eerste instantie, maar hij De volgende dag verloopt de tocht voor- van de klapstoeltjes. De auto is immer in de verkiest een rekreatieve ontwikkeling toch spoedig: geen stuwen meer, maar eenmaal buurt, het liefst met de portieren open zodat boven een industriële. Boer Hesse geeft de voorbij de Wedderbergen zijn ook de laatste het pop-rumoer van Hilversum III. ook aan de indruk ietwat merkwaardig met zijn buren om stukjes 'natuurlijke' A verleden tijd. Hier is waterkant te horen is. te gaan. Wanneer men elkaar ontmoet op een de Westerwoldse A klassiek gekanaliseerd, Het verloop van het stroomdal is tussen smal paadje dan groet men niet. Dit deed de een vrijwel recht kanaal dus. Water, rietkra- Jipsinghuizen en Vlagtwedde erg bochtig. Het vader en de grootvader van Hesse niet en ook gen een enkel rekreatiebootje en vissers: veel gebied is. aan weerszijden van de Ruiten A zijn kinderen weigeren te groeten. Eenmaal is er niet te beleven. Een wandeling naar rijk aan hoog gelegen bouwessen, waarop heeft boer Hesse een verzoeningspoging ge- Oudeschans geeft een schitterend beeld van zich plaatselijk oud eikenbos bevindt. Ruilver- waagd door met zijn buurman een praatje te dit oude vestingplaatsje, waar de brug over de kaveling heeft hier enerzijds het karakter van maken. Dat verliep uitstekend. Het kontakt is gracht in oude stijl is gerenoveerd. Prachtige het gebied intakt gelaten door het verkave- echter stukgelopen toen kort daarop boer boerderijen, een school, die niet meer als lingspatroon aan te passen aan het verloop Hesse het land bewerkte en de buurman langs zodanig funktioneert en een kroeg die geslo- van de oude meanders, anderzijds is zeer veel kwam fietsen. Het beleefdheidsritueel in ten is en te koop voor f 79.000,-. verloren gegaan door het vellen van de esbos- Westerwolde houdt dan in dat degene die Verder geen winkels. Als een stelletje sen verbindende houtwallen. Door een te langs komt het eerste groet. De buurman had toeristen lopen we met z'n negenen door het geringe omvang van deze oude esbossen en dit echter nagelaten en sindsdien wordt er niet dorp en langs de slotgracht. Een bordje met door het ontbreken van bufferzones knaagt de meer gekonverseerd. De grootvader van de het opschrift: 'Geen graskarpers meenemen' storingsinvloed vanuit het landbouwgebied heer Hesse wordt overigens in het verhaal van doet ons besluiten weer terug te keren. zodanig aan deze boskomplexen dat de kans de fotografen uit 1897 beschreven als een zeer Bij de Bult passeren we een zeer fraaie op overleving van dit landschapsbeeld uiterst vriendelijke man. ophaalbrug die enigszins in verval is. Dit is dubieus geacht moet worden. ook de plaats van samenkomst met het Win- Een gore gootsteen schoterdiep. De vervuiling neemt hier ziender- Boer Hesse Langzaam uiterst langzaam vordert de ogen toen. Ook hier is geen café of winkel, Bij Vlagtwedde gaat het mis met kanoën. tocht. De achterstand op het vaarschema evenmin in Klein Ulsda, waar zelfs de sex In het landschap zijn nog duidelijk de oude wordt aanzienlijk. Oorzaak: de vele stuwen, club is gesloten vanwege een uitslaande lopen en vertakkingen van de A te herkennen, de overvloedige plantengroei en de onont- brand. Verderop wordt de kaarsrechte vuilwa- maar als ze nog water bevatten, zijn ze toch kombare oversteek van het Mussel A-kanaal, terstroom van het Boelo Tijdenskanaal toege- niet bevaarbaar. De afwatering is drastisch ter een gore gootsteen. De barrière lijkt te groot: voegd aan de A, maar het is nog geen 'kam- hand genomen. De boten worden even voorbij twee dijken (dus kano's twee keer uit en in pagne', zodat de situatie dragelijk blijft. In de prachtige Doene es uit het water gehaald het water tillen) en een stinkende zwarte Nieuweschans passeren we de schone karton- en enkele kilometers verderop, achter De watermassa, die de reukorganen tart. Na lang fabriek 'De Dollard'. Een merkwaardig geval Harpel, weer in een andere tak van de A dralen ('zullen we maar stoppen') is het Hans eigenlijk: een fabriek die enorme bedragen neergelaten. Dat heeft het voordeel dat we die de overkant bereikt. De rest volgt gelaten. steekt in waterzuivering, terwijl langs het kennis kunnen maken met het prachtige Voor Wedde, nabij de Hongerige Wolf wordt fabrieksterrein al het Oostgroningse afvalwater Metbroekbos, fascinerende steilranden, De eindelijk de laatste stuw bereikt. Na acht stroomt. Oud gedeputeerde Bartelds zal daar wel een verklaring voor hebben, toch nog Smeerling en boer Hesse uit Ellersinghuizen: stuwen zijn we ruim zes meter lager dan bij maar eens aan hem vragen. In de avond Laude. Het is al laat in de avond als we het leggen we aan in de schutsluis van Nieuwe poenige, deels in het water gebouwde hoofd- Statenzijl. In de ochtend zullen de sluisdeuren kantoor van het Waterschap Reiderzijlvest Foto pagina 138 a Ruiten A bij het zich door het verschil in waterstand, binnen- passeren en vervolgens afmeren in het rekre- Metbroekbos en buitengaats, automatisch openen. b Een onwelriekende oversteek atie-oord Wedderbergen. 139 .. <

140 De Dollard: troebel en met slib bezwangerd standaardwerk over de Dollard, uit 1855, dat je gebergten kunt herkennen. Met rivieren en 'Plaatsen wij ons bij eb in den Dollard, binnenkort door het Groninger Landschap en watervallen. Dit landschap is bijna onnatuur- aan de grens van de Eems, werwaarts niet de Waddenvereniging wordt her-uitgegeven. lijk. Het is het oer-landschap van de bedreig- anders dan een schuitje ons kan heenvoeren, Een zeer gedetailleerde beschrijving van het de Dollard, van de bedreigde Waddenzee. dan brengt de verbeelding ons alras de plaats landschap, van waterlopen, en waterwerken, Alles is grauw nu: Het water, de slikran- uit het 'Verloren Paradijs' van Milton te bodemgesteldheid, planten- en dierenrijk en den, de lucht. Dan breekt langzaam de zon binnen, alwaar Satan het gebied van Chaos menselijk gebruik (landbouw en visserij) door. Je hoort alleen (je vogels en het terug- betreedt, waar hij den woesten modderpoel wordt op kleurrijke wijze in dit schitterende stromende water. Jonge bergeenden duiken half te voet, half vliegend doorwaart, en waar boek weergegeven. De voortzetting van de onder, overal naast de boot. Duiken weer op wieken en riemen beide hem te stade komen. Westerwoldse A in de Dollard, de Buiten A en verdwijnen weer. Hun moeders maken Stel u voor: eene uitgestrekte, bruingele, min wordt door schippers meestal het Schanscher geluiden van onrust. Eigenlijk is dit geen of meer zondige, slibachtige vlakte, hier en of Schansker diep genoemd. Het is de wereld voor mensen. daar minder boven het water verheven, dat grootste van de vele kronkelende stromen en Gebroken door de ochtendnevel wordt nog bij eb in de rieten en goten aanwezig stroompjes die de grote vlakte van de kwelder het licht zilvergrijs. Is er haast geen onder- blijft; effen over het geheel, maar toch en slibgronden in de Dollard bij eb doorsnij- scheid. Alles lijkt van eenzelfde substantie. rimpelig door de rustelooze werking der den. Het water wat beweeglijker, het land meer golven'. De ochtendnevel is grauw als we de verstard, de lucht in evenwicht. Soms lijkt het Deze voortreffelijke beschrijving van de schutsluis verlaten. Er wordt gespuid. Het alsof je door een bevroren landschap vaart slikrijke gronden van de Dollard komt uit een water is volop in beroering. Af en toe waaien van donkerwit en marmer. Bij dit licht lijkt schuimvlokken over. Een teveel aan fosfaten. een aangespoelde boomtak op een skelet van Foto pagina 140 Oudeschans Langzaam drijven we op de stroom de Buiten een vreemd dier. Een kluit modder op een Westerwoldse A tussen de Bult en A in. We hoeven niet te peddelen. De stroom exotisch wezen. Zonsopgang boven de Dol- Nieuweschans. neemt ons mee. lard. Het lijkt een wereld buiten de werke- Terug naar de A omgeving Oudeschans Om ons heen de hoge slikranden, waarin lijkheid.

141 V- i

142 Kraite Zich koesterend in de ochtendzon. Maar gauw niet hebben vermoed. Op de slikgronden bezoekt een visser zijn hebben ze de naderende boten, die onder de fuiken per 'kraite': een slik-slee in de vorm wind liggen, in de gaten. Een voor een Den Uyl van een platte houten bak, waarmee de vis plonsen ze in het water. Af en toe zie je nog We hebben een unieke ervaring achter de vervoer wordt. De visser rust met zijn knie op een kop. We blijven nog een tijdje naar ze rug: de Dollard. Hoe moet je dat aan een een uitgehold blokje, en houdt zich vast aan kijken, helemaal vertederd. Vroeger werden ander overbrengen? Papier heeft toch een een opstaand hekje. Met één been zet hij zich zeehondjes trouwens niet zo lief gevonden. andere dimensie dan de werkelijkheid. af en kan zich al 'steppend' zeer snel en met Samen met de bruinvis, die toen nog in de Toen premier Den Uyl in het heetst van weinig inspanning voortbewegen. De 'kraite' Dollard voorkwam, zorgden ze voor konkur- de strijd om de Dollard (door rapporten en wordt nauwkeurig beschreven in het Dollard- rentie in de visserij! beschrijvingen al lang overtuigd van de nood- boek uit 1855. Als een bruinvis het ongeluk had bij eb zaak de Dollard als natuurgebied te bescher- 'Een zonderling en vreemd gezigt is het op het slib achter te blijven, kwam er wel een men) het Noorden bezocht in verband met de voor hem, die voor het eerst deze slijkgronden visser die woedend over de vernielingen aan te nemen beslissing over een binnendijks of bezoekt, als daar een regt opstaande man met zijn vistuig, de ademhalingsopening boven in buitendijks kanaal, werd hij nog even blik- de snelheid van den wind hem nadert of voor- de kop met z'n duim dichtdrukte. semsnel naar de Dollarddijk vervoerd. Het bijvliegt' . Alleen als na dit adembenemend De zeehond was niet zo makkelijk te was koud en mistig. Boven op de dijk, uit- schouwspel, de man weer in zijn speed-boot vangen. 'Bij zijn stoutheid is hij waakzaam en ziend op die kille, natte, grauw-grijze wereld overstapt, kom je met een schok weer terug in voorzichtig'. Heel wat bot is dan ook uit de zonder horizon, waar land, water en lucht de beschaving van 1979.... fuiken geroofd door zeehonden. samensmelten, stelde hij de vraag: 'Waar is nu dat prachtige natuurgebied?' 18 Stoutheid der zeehonden De tocht zit er bijna op. Het eindpunt, Literatuur: Breder wordt het water nu, waarop de Termunterzijl, oefent op de kanoers een aan- G.A. Stratingh, G.A. Venema. De Dollard of geschied- wind steeds meer vat krijgt. Hoger zijn de trekkingskracht uit als een stal op een paard. aardrijks- en natuurkundige beschrijving van dezen boezem der Eems, Groningen, 1855/1979. golven en daar is de eerste boei. D 25, we Daar liggen nog de vissersboten, maar som- Westerwolde in woord en beeld, Groningen 1897. hebben het Groote Gat bereikt. Nog negen mige zijn al omgebouwd tot pleziervaartuigen. boeien te gaan tot de Punt van Reide. Duits is hier kennelijk de voertaal en de Melle Wachtmeester is redakteur van de Winschoter Courant. ^Zeehonden!' Wie zag ze het eerst? Vijf omvang van het jacht bepaalt de status van de donkere vettige vlekken op de Heringsplaat. eigenaar. Ook dat kunnen de kanaalgravers Punt van Reide