INHOUD CONTENT

BEYOND THE SCORE® RÉPONS A PORTRAIT OF PIERRE BOULEZ

CREDITS 02 CREDITS 11

PROGRAMMA PROGRAMMA PROGRAMME 03 PROGRAMME 11

OVER DE VOORSTELLING EN PIERRE BOULEZ’ RÉPONS 12 ZIJN MAKERS 04 Erwin Roebroeks ABOUT THE PRODUCTION AND ITS MAKERS 06 ENSEMBLE INTERCONTEMPORAIN & IRCAM 16 Erwin Roebroeks

‘EEN FRANSE BAZAAR IN GELUIDJES’ ‘A FRENCH BAZAAR OF SOUNDS’ 20 Hans Heg

HOLLAND FESTIVAL 2015 27

WORD VRIEND BECOME A FRIEND 30

COLOFON COLOPHON 32

1

Pierre Boulez programma.indd 1 21-5-2015 16:49:49 BEYOND THE CREDITS SCORE® muziek music A PORTRAIT OF Pierre Boulez toneelbeeld set design PIERRE BOULEZ BOULEZ Frank Gehry ASKO|SCHÖNBERG SLAGWERK DEN HAAG dirigent conductor Etienne Siebens

spel actress INFO Marieke de Kleine DI 2.6 zang vocals TUE 2.6 Keren Motseri, sopraan soprano Carina Vinke, alt alto aanvang starting time 20:30 piano 8:30 pm Nikola Meeuwsen

locatie venue uitgevoerd door performed by Muziekgebouw aan ’t IJ Asko|Schönberg: Jeannette Landré, fluit/altfluit flute/alto duur running time flute 85 minuten, geen pauze Marieke Schut, althobo alto oboe 85 minutes, no interval Hans Colbers, klarinet clarinet Margreet Bongers, fagot bassoon taal language Serguei Dovgaliouk, hoorn horn Frans, Engels en Nederlands met Pauline Post, piano Nederlandse boventiteling Gerard Bouwhuis, celesta French, English and Dutch with Dutch Godelieve Schrama, harp surtitles Jan Erik van Regteren Altena, viool violin Ruben Sanderse, altviool viola Hans Woudenberg, cello

Slagwerk Den Haag: Pepe Garcia, slagwerk percussion Frank Wienk, slagwerk percussion Joey Marijs, slagwerk percussion Fedor Teunisse, slagwerk percussion Ryoko Imai, slagwerk percussion Sergi Sempere, slagwerk percussion

2

Pierre Boulez programma.indd 2 21-5-2015 16:49:50 een productie van a production by Chicago Symphony Orchestra PROGRAMMA Beyond the Score® team PROGRAMME Gerard McBurney, creative director Inclusief delen uit de volgende werken Martha Gilmer, executive director van Pierre Boulez: Anya Plotkin, production stage manager Include excerpts from the following works Mike Tutaj, projection coordinator by Pierre Boulez:

wereldpremière world premiere Incises (2001) Chicago, 14 november 2014 Dérive II (2009)

une page d’éphéméride (2005)

Anthèmes I (1992)

Messagesquisse (1977)

Dérive I (1984)

Improvisation sur Mallarmé 1 (1957)

Notations V + XI (1945)

...explosante-fixe... (1971)

Mémoriale ...explosante-fixe... original (1985)

Domaines (1968)

Improvisation sur Mallarmé II (1957)

Dialogue de l’ombre double (1984)

Le marteau sans maître: parts III + VIII (1955)

Structures livre I (1946)

3

Pierre Boulez programma.indd 3 21-5-2015 16:49:50 bij andere orkesten. Hij houdt zich bij het gezelschap in Chicago ook bezig met de Beyond the score-concerten, een reeks waarin telkens één compositie onder de loep wordt genomen: tekst en uitleg voor de pauze, een uitvoering van het vol- ledige werk na de pauze. Boulez is nauw betrokken geweest bij diverse Beyond the Score®-concerten, stond McBurney met raad en daad terzijde en hielp op die ma- nier het concept ontwikkelen. Een baan- brekende voorstelling was, zoals McBurney stelt, de uitvoering van Schönbergs Pierrot lunaire, die Boulez zelf leidde. Daarbij was hij niet alleen een sparringpartner voor de musici, maar voorzag hij ook de acteurs, de lichtmensen en het projec- tieteam van advies. McBurney vindt het een logische stap dat Boulez nu zelf het

GERARD MCBURNEY © TODD ROSENBERG GERARD MCBURNEY © TODD middelpunt vormt van een Beyond the Score®-productie. In dit Holland Festivalconcert is er niet voor één compositie gekozen, maar voor een avondvullende dwarsdoorsnede van OVER DE VOOR- Boulez’ oeuvre. McBurney heeft niet ge- probeerd een volledig en uitputtend over- STELLING EN ZIJN zicht van Boulez’ leven en werk te geven, MAKERS maar is associatief te werk gegaan, ge- heel in lijn met Boulez, die een hekel heeft door Frederike Berntsen aan gestructureerde biografieën.

Het creatieve brein achter Beyond the Het decorontwerp is in handen van Frank Score®– A Portrait of Pierre Boulez is de Gehry, een goede vriend van Boulez en Engelsman Gerard McBurney, onderlegd de architect van het Guggenheim Museum als componist, arrangeur, docent, radio- in Bilbao, de Walt Disney Concert Hall in presentator en schrijver. McBurney – de Los Angeles, Eight Spruce Street Residen- oudere broer van regisseur en acteur tial Tower in New York, het Jay Pritzker Simon McBurney – publiceerde weten- Pavilion in Chicago, waarin het Chicago schappelijke teksten over Russische Symphony Orchestra jaarlijks optreedt, muziek, reconstrueerde werken van en, onlangs, de Fondation Louis Vuitton in Sjostakovitsj en presenteerde diverse het Bois de Boulogne in Parijs, om maar programma’s op BBC Radio 3. Voordat een paar wapenfeiten te noemen. De hij als programma-adviseur aantrad bij deconstructivistische bouwwerken van het Chicago Symphony Orchestra stak Gehry spreken tot de verbeelding. Zijn hij in dezelfde hoedanigheid zijn licht op experimenteerlust lijkt eindeloos. Iedere 4

Pierre Boulez programma.indd 4 21-5-2015 16:49:50 Boulez ontwierp, worden verplaatst door figuranten en vormen op die manier een afspiegeling van bunraku, waarin de pop- penspelers voor het oog van het publiek hun werk doen. Op de panelen wordt be- wegend archiefbeeld van de componist- dirigent door de jaren heen getoond: een gesprek tussen Boulez en Stravinsky komt aan bod, maar ook recent interviewma- teriaal, opgenomen bij Boulez thuis in Baden-Baden. Door de mogelijkheid de panelen te verplaatsen, wordt de aan- dacht van het publiek op steeds andere instrumenten gericht. Korte filmfragmen- ten lichten telkens een andere kant van Boulez’ persoonlijkheid uit: zijn leven in Parijs tijdens en net na de oorlog, zijn denken over muziek, zijn muzikale univer- sum en zijn muzikale en literaire helden.

FRANK GEHRY © ALEXANDRA CABRI FRANK GEHRY Beeld en geluid – zestien muziekfragmen- ten in totaal – wisselen elkaar af. Werken

als Dérive 1 en 2, Incises, Anthèmes,

Notations, Improvisation sur Mallarmé, doorkijk van een bouwwerk probeert Structures livre 1 en …explosante-fixe..., hij als een schilderij te zien. Voor ieder met daarin veel solistisch materiaal, pas- vertrek zoekt hij naar eigen zeggen seren de revue. een nieuw landschap. De panelen in de Boulez-performance geven op hun beurt Mike Tutaj: ‘Het gesprek tussen de beel- ruimte aan het landschap dat gevormd den, het toneelontwerp en de musici is wordt door het leven en de muziek van de essentieel om ons publiek mee op reis te componist. nemen in onze voorstelling.’

Tot het creatieve team behoort niet al- leen McBurney, maar ook projectie- specialist Mike Tutaj en een groep stu- denten van de University of Chicago – zij waren middels een workshop bij het pro- ject betrokken. Ze deden hun werk vanuit hun affiniteit met bunraku (Japans pop- pentheater) en oude Japanse hofmuziek, kunstvormen die Boulez’ werk hebben beïnvloed.

De twaalf panelen die Gehry voor Beyond the Score®– A portrait of Pierre 5

Pierre Boulez programma.indd 5 21-5-2015 16:49:50 Festival concert does not focus on one ABOUT THE composition but provides a cross-section of Boulez’s oeuvre. Rather than trying to PRODUCTION give a complete and exhaustive survey of Boulez’s life and work, McBurney has AND ITS MAKERS taken an associative approach that is entirely in line with Boulez, who dislikes by Frederike Berntsen structured biographies.

The creative mind behind Beyond the The scenic design is by Frank Gehry, a Score®– A Portrait of Pierre Boulez is the good friend of Boulez’s and the architect Englishman Gerard McBurney, a practised of the Guggenheim Museum in Bilbao, the composer, arranger, teacher, broadcaster Walt Disney Concert Hall in Los Angeles, and writer. McBurney – the elder brother the Eight Spruce Street Residential Tower of the director and actor Simon McBur- in New York, the Jay Pritzker Pavilion in ney – has published scholarly articles on Chicago, where the Chicago Symphony Russian music, reconstructed works of Orchestra performs annually, and, recent- Shostakovich and presented various pro- ly, the Fondation Louis Vuitton in the Bois grammes on BBC Radio 3. Before becom- de Boulogne in Paris, to name but a few ing artistic programme advisor for the of his achievements. Gehry’s deconstruc- Chicago Symphony Orchestra, he acted tivist buildings appeal to the imagination. as an advisor and collaborator for a num- His desire for experimentation seems ber of other orchestras. For the orchestra endless. He tries to see every vista of a in Chicago he also is creative director of building as a painting. For every room, he Beyond the Score®, a series of concerts says, he looks for a new landscape. The that each focus on one composition: the panels in the Boulez production, in turn, story behind the work before the interval make rooms for the landscape of the and a performance of the entire piece composer’s life and music. after the interval. In addition to McBurney and Gehry, the Boulez has been closely involved with creative team includes projection spe- various Beyond the Score® concerts, cialist Mike Tutaj and a group of students advising and assisting McBurney and from the University of Chicago, who helping develop the concept along the were involved in the project through a way. A groundbreaking production, workshop. They based their work on their according to McBurney, was the perfor- affinity with Bunraku (Japanese puppet

mance of Schoenberg’s Pierrot lunaire, theatre) and Japanese Imperial Court which Boulez conducted. Not only was he music, art forms that have influenced a sparring partner for the musicians, he Boulez’s work. The twelve panels that

also advised the actors, the lighting crew Gehry designed for Beyond the Score®– and the projection team. McBurney con- A Portrait of Pierre Boulez are moved siders it a logical step that Boulez himself from one place to another by actors, re- is now the centre of interest for a Beyond flective of the Bunraku style of puppetry the Score® production. This Holland in which the operators are in full view of

6

Pierre Boulez programma.indd 6 21-5-2015 16:49:50 the audience. The panels serve as back- drops for archival footage of the compos- er-conductor throughout the years: a talk between Boulez and Stravinsky, but also recent interviews recorded at Boulez’s home in Baden-Baden. Moving the panels makes it possible to switch the audience’s attention to different instruments. Short film excerpts illuminate various aspects of Boulez’s personality: his life in Paris during and right after the war, his ideas about music, his musical universe and his musi- cal and literary heroes. Images and sound – sixteen musical excerpts in all – alter- nate. Works such as Dérive 1 and 2, Incises, Anthèmes, Notations, Improvisa- tion sur Mallarmé, Structures livre 1, and …explosante-fixe..., with a lot of solo material in it, pass in revue.

Says Mike Tutaj, ‘This conversation be- tween the media, the scenic design and the performers is critical to absorbing our audience in the theatrical journey.’

7

Pierre Boulez programma.indd 7 21-5-2015 16:49:50 8

Pierre Boulez programma.indd 8 21-5-2015 16:49:51 Pierre Boulez programma.indd 9 21-5-2015 16:49:51

© TODD ROSENBERG RÉPONS INFO PIERRE BOULEZ ENSEMBLE INTERCONTEMPORAIN ZO 14.6 O.L.V. MATTHIAS PINTSCHER SUN 14.6

aanvang starting time 20:00 8 pm

locatie venue WestergasfabriekvGashouder

duur running time 2 uur, inclusief een pauze 2 hours, including one interval

inleiding introduction: Bioscoop het Ketelhuis door by Michel Khalifa 19:15 7:15 pm

10

Pierre Boulez programma.indd 10 21-5-2015 16:49:51 CREDITS Nicolas Crosse, contrabas double bass Jérémie Dufort*, tuba muziek music *gastmusici additional musicians Pierre Boulez IRCAM ontwerp computermuziek muzikale leiding musical direction computer music design Matthias Pintscher Andrew Gerzso, Gilbert Nouno

solisten soloists IRCAM geluidontwerp sound engineer Samuel Favre, vibrafoon vibraphone Jérémie Henro Gilles Durot, xylofoon xylophone Hidéki Nagano, piano productie production Sébastien Vichard, piano Ensemble intercontemporain Frédérique Cambreling, harp Luigi Gaggero*, cimbalom cimbalum wereldpremière world premiere Donaueschingen, 18 oktober 1981 uitvoering muziek music performed by Ensemble intercontemporain: Sophie Cherrier, fluit flute Emmanuelle Ophèle, fluit flute Didier Pateau, hobo oboe PROGRAMMA Philippe Grauvogel, hobo oboe Alain Damiens, klarinet clarinet PROGRAMME Jérôme Comte, klarinet clarinet Alain Billard, basklarinet bass clarinet Pierre Boulez (1925) Pascal Gallois, fagot bassoon Répons (1981-1984/1985) Paul Riveaux, fagot bassoon Jens McManama, Franse hoorn French pauze interval horn Jean-Christophe Vervoitte, Franse hoorn Pierre Boulez (1925) French horn Répons (1981-1984/1985) Jean-Jacques Gaudon, trompet trumpet Clément Saunier, trompet trumpet Jérôme Naulais, trombone Benny Sluchin, trombone Jeanne-Marie Conquer, viool violin Hae-Sun Kang, viool violin Diégo Tosi, viool violin Odile Auboin, altviool viola Cécilia Bercovitch*, altviool viola Éric-Maria Couturier, cello Pierre Strauch, cello

11

Pierre Boulez programma.indd 11 21-5-2015 16:49:51 PIERRE BOULEZ’ PIERRE BOULEZ’ RÉPONS RÉPONS

door Erwin Roebroeks by Erwin Roebroeks

Wat Pierre Boulez en Répons voor de There is no mistaking the significance muziek betekenen, daar liet de Duitse of Pierre Boulez and Répons for music, componist Wolfgang Rihm in 1992 geen according to German composer Wolfgang misverstand over bestaan. “Ik durf te Rihm. ‘I dare say no one else in the history beweren dat niet eerder in de muziek- of music has played such an important geschiedenis iemand zo’n beduidende role for the combination of creation and rol heeft gespeeld voor de combinatie interpretation,’ said the walking music van creatie en interpretatie”, aldus de encyclopaedia in his speech at the wandelende muziekencyclopedie in zijn presen­tation of the Theodor W. Adorno laudatio bij de Theodor-W.-Adorno-Preis, Award to Boulez by the City of Frankfurt die Boulez van Frankfurt kreeg. “Boulez in 1992. ‘Boulez set up the IRCAM and schiep het IRCAM en vond Répons uit, dat created Répons, which justified the exist- het instituut bestaansrecht gaf.” ence of that institute.’

In 1958 vond in Donaueschingen de we- In 1958 in Donaueschingen, the composi- reldpremière plaats van de compositie tion that lay the foundation for Répons die ten grondslag lag aan Répons: Boulez’ had its world premiere: Boulez’s Poésie

Poésie pour pouvoir. Dit stuk voor drie pour pouvoir. This piece for three orches- orkesten en vijf luidsprekergroepen heeft, tras and five groups of loudspeakers has, net als Répons, de ruimte tot onderwerp just like Répons, space as its theme and en streeft naar spiraalvormige geluidsbe- aims at spiralling movements of sound wegingen. Maar het compositorische plan within the space. But the sound that the werd onvoldoende in de klinkende prak- composition called for was insufficiently tijk gerealiseerd, en Boulez trok het werk realized in practice, and Boulez ultimately uiteindelijk terug. retracted the piece.

In de periode 1981-1984 ging Boulez op- In the period from 1981 to 1984, Boulez nieuw met dit idee aan de slag. Dat took up this idea again. That led to leidde tot Répons, een compositie voor Répons, a composition for six instrumen- zes instrumentale solisten, ensemble en tal soloists, ensemble and live computer live computerelektronica. Boulez introdu- electronics. Boulez introduced the idea of ceerde hier het idee van ‘arpeggio’s van ‘arpeggios of arpeggios’ here. An arpeg- arpeggio’s’. Een arpeggio is een aantal gio is a collection of notes that is written noten dat in een partituur als tegelij- in a score as sounding simultaneously kertijd klinkend (verticaal) is genoteerd, (vertically) but is performed one after the maar achter elkaar (horizontaal) wordt other (horizontally). Boulez wanted to ‘tip’ uitgevoerd. Boulez wilde zulke tonen live such notes and subject them to patterns ‘kantelen’ en aan herhalingswetten on- of repetition when performed. The under- 12

Pierre Boulez programma.indd 12 21-5-2015 16:49:51 derwerpen. Het achterliggende doel was lying goal was to compose the acoustic om door de spreiding van klanken bin- space by determining the distribution of nen een bepaalde ruimte vast te leggen, sounds within a given space. As a result, de akoestische ruimte te componeren. Boulez believed, phenomena such as ech- Daardoor zouden, in de verbeelding van oing would no longer be unpredictable Boulez, ook fenomenen als nagalm niet but controllable. langer onvoorspelbaar zijn, maar be- heersbaar. The Dutch composer and theatre maker Dick Raaijmakers showed in his Cahier-M: De Nederlandse componist en theater- kleine morfologie van de elektrische klank maker Dick Raaijmakers laat in zijn (2005) that this idea could, however, Cahier-M: kleine morfologie van de create unforeseen acoustic problems in elektrische klank uit 2005 echter zien, actual practice: too much sound. dat dit idee in de praktijk voor onvoor- ziene akoestische problemen kan zorgen: In Répons, predetermined ‘mother een teveel aan klank. sounds’ are electronically spread out in time, in other words horizontally, as series

In Répons worden vooraf vastgestelde of replicas of those mother sounds. Or ‘moedergeluiden’ met behulp van elek- as Raaijmakers puts it, ‘the mother at tronica in de tijd, dus horizontaal, uitge- the head and the replicas as tails flut- smeerd, als reeksen replica’s van die tering after it’. Because the structure of moedergeluiden. In de woorden van the mother sound and the repetition of Raaijmakers: “de moeder aan de kop, the replicas converge, in theory an ideal en de replica’s als wapperende staarten spatial music is realized; not a filled up daar achteraan.” Doordat de structuur physical space, but a composed acoustic van het moedergeluid en het repeteren space. Yet, the most important starting van de replica’s samenvallen, wordt in point remains contestable – despite the theorie een ideale ruimtelijke muziek fact that the composer revised the work

gerealiseerd; niet een opgevulde fysieke twice. Namely, Boulez treated written mu-

ruimte, maar een gecomponeerde akoes- sical notes as actual sounds. But only writ- tische ruimte. Toch blijft het belangrijkste ten notes behave precisely as a composer uitgangspunt aanvechtbaar – ondanks wants them to, in the way that a mathe- dat de componist het werk tweemaal matician can work with numbers at will. reviseerde. Boulez behandelde namelijk ‘The consequence of this finding,’ writes genoteerde noten als klinkende klanken. Boulez-admirer Raaijmakers, ‘is that while Maar alleen muzieknoten gedragen zich numerical symbols can be added to and precies zoals een componist wil, zoals een also subtracted from one another, sounds wiskundige naar believen met getallen cannot. They can only be added up, like kan werken. “De consequentie van deze apples and pears.’ Which is why there are vaststelling”, schrijft Boulez-bewonderaar build-ups of sound. Raaijmakers, “is dat getalsmatige symbo- len wél kunnen worden opgeteld en ook With the title of his composition (‘answer’), van elkaar kunnen worden afgetrokken, Boulez was referring to the medieval ‘re- maar klanken kunnen dat niet. Die kun- sponsory’, a sung dialogue between solo- nen uitsluitend worden opgeteld, zoals ist and responding ensemble. Boulez was 13

Pierre Boulez programma.indd 13 21-5-2015 16:49:51 appels bij peren.” Vandaar de klank­ aiming for a play of question and answer ophopingen. in Répons, one that is not just established in the score but also arises spontaneous- Met de titel van de compositie (‘ant- ly, ‘like goldfish in a bowl spontaneously woord’) verwees Boulez naar het middel- react to a single tick against the glass’, as eeuwse responsorium, een wisselzang, als he says. But the technology that Boulez dialoog tussen solist en ensemble. Boulez used in the 1980s (and still uses) cannot verlangde in Répons naar een spel van answer back. It can, however, repeat the vraag en antwoord, dat niet alleen in question. Raaijmakers addressed that de partituur is vormgegeven, maar ook issue in his music theatre cycle Dépons spontaan ontstaat, “zoals goudvissen in (1991-1993), which included the person- een vissenkom spontaan reageren op een age of Pierre Boulez, whose dream does enkele tik tegen het glas”, in de woorden become reality this time – because in van de componist. Maar de technologie theatre, sound can do anything. die Boulez in de jaren tachtig van de vorige eeuw gebruikte – en nog steeds If its concept has not been completely re- gebruikt – kan geen antwoord geven. Zij alized, why does Répons have such allure? kan wel de vraag herhalen. Raaijmakers In short, why does it work? To be sure, we stelde die problematiek aan de orde in hear the skill of an experienced compos- zijn muziektheatercyclus Dépons (1991- er, but that still is not an explanation. 1993). Daarin speelde onder andere het Perhaps it is precisely because Boulez personage Pierre Boulez, wiens droom does not get the space completely under ditmaal wél werkelijkheid werd. Want in control, because what makes this piece so theater kunnen klanken alles. musical goes beyond the art of compos- ing. Could that factor be chance? Waarom heeft Répons, als het plan niet volledig is gerealiseerd, dan toch zo’n Before this, composers had introduced allure? Kortom: waarom werkt het? We chance in the strict method of serialism. horen duidelijk het vakmanschap van een After listening to performances of serial ervaren componist, maar dat is nog geen music, they had determined that that verklaring. Het komt wellicht juist door- such ‘detailed’ composing was of little dat Boulez de ruimte niet volledig onder use. From then on, it was sufficient to controle krijgt. Doordat dat wat het stuk describe general characteristics of sound zo muzikaal maakt, zich aan het compo- groups and sound fields and to leave the sitorische bewustzijn onttrekt. Zou dat het interpretation of that to chance. toeval kunnen zijn? In addition to the work’s unmistakable Eerder introduceerden componisten het expertise, perhaps there is unintentional toeval in de strenge seriële muziek. Luis- chance in Répons. Chance, which by its terend hadden zij vastgesteld, dat dit ‘ge- very nature cannot be grasped, but works detailleerde’ componeren weinig zinvol musically because it is a product from the was. Het volstond voortaan om globale hand of a master composer. eigenschappen van klankgroepen en klankvelden te beschrijven en de invulling daarvan aan het toeval over te laten. 14

Pierre Boulez programma.indd 14 21-5-2015 16:49:51 Wellicht is in Répons, naast het onmis- kenbare vakmanschap, sprake van het onbedoelde toeval. Het toeval, dat door zijn aard buiten handbereik valt, maar muzikaal werkt, omdat het een product is van de hand van een meestercomponist.

15

Pierre Boulez programma.indd 15 21-5-2015 16:49:51 ENSEMBLE INTER- CONTEMPORAIN & IRCAM

Parijse culturele instellingen en drama Parisian cultural institutes and drama gaan hand in hand, ook als er niet let- go hand-in-hand, even if theatre is not terlijk toneel wordt gespeeld. Zo werden literally acted out. For instance, scandals schandalen rondom wereldpremières around world premieres of important van belangrijke composities soms geor- compositions have sometimes been ganiseerd. Ook de komst van het IRCAM purposely organized. The arrival of the (Institut de Recherche et Coordination IRCAM (Institut de Recherche et Coor- Acoustique/Musique) ging gepaard met dination Acoustique/Musique) was also Parijse toestanden, verhitte debatten en surrounded by Parisian commotion, heat- manifesten. Het officiële verhaal luidt ed debates and manifestoes. The official dat president Pompidou in 1970 aan story goes that President Pompidou asked Pierre Boulez vroeg om zo’n instituut op Pierre Boulez to set up such an institute in te richten, terwijl sommigen beweren dat 1970; others claim that Boulez subtly let Boulez Pompidou fijntjes liet weten Frank- it be it known that he would leave France rijk voor de VS te verruilen als hij niet zijn for the United States if he did not get eigen instituut kreeg. Het IRCAM kwam his own institute. In any case, the IRCAM er, als een van de grootste onderzoeksin- came into being as one of the world’s stituten voor muziek en wetenschap ter greatest research institutes for music and wereld, met Boulez als eerste directeur. science, with Boulez as its first director. Een jaar voor de opening in 1977 richtte A year before its opening in 1977, Boulez Boulez Ensemble intercontemporain op, founded the Ensemble intercontempo- gespecialiseerd in de uitvoering van de rain, specialized in performing composed modernste gecomponeerde muziek. Twee music of the most modern kind. Two insti- instellingen die naam zouden maken en tutes that would become renowned and met elkaar verbonden zouden blijven. that remain connected to this day.

Boulez beschouwde het IRCAM als een Boulez saw the IRCAM as a meeting place ontmoetingsplaats voor componisten, for composers, musicians and scientists. In musici en wetenschappers. In de praktijk practice, the institute soon functioned as functioneerde het instituut algauw als a huge electronic studio. Répons became

een enorme elektronische studio. Répons its calling card, the audial magnum opus werd het visitekaartje, de stand van de of one of the master composers of the techniek van het IRCAM als klinkend mag- day representing the state of technology num opus van een van de meestercompo- at the IRCAM. The piece was created for nisten van die tijd. Gemaakt voor en ge- and played by Ensemble intercontem- speeld door Ensemble intercontemporain, porain, which combined the best of two dat het beste van twee muziekwerelden musical worlds: a precision inspired by the

16

Pierre Boulez programma.indd 16 21-5-2015 16:49:51 combineerde: een door het IRCAM-DNA IRCAM’s DNA and a sensuality derived geïnspireerde precisie en een aan de from French music. Parisian drama, but Franse muziek ontleende sensualiteit. Pa- then in music. rijs drama, maar dan in muziek. That quality comes entirely from the musi- Die kwaliteit komt helemaal op het conto cians. The selection of the musicians was van de musici. De selectie van de musici made by composer-conductor Boulez, the was van de hand van componist-dirigent giant who led the way without a baton. Boulez, de reus die zonder baton de weg Compare a recording of Stravinsky’s Le wees. Vergelijk een opname van sacre du printemps under Stravinsky’s Stravinsky’s Le sacre du printemps onder conducting with a performance under Stravinsky met een uitvoering onder Boulez, and it is clear that Boulez pro- Boulez, en het is duidelijk dat Boulez vides the deeper insight into that work. het diepste inzicht in dit werk verschaft. From its founding until 2002, Boulez was Vanaf de oprichting tot 2002 was Boulez the artistic director of Ensemble inter- artistiek leider van Ensemble intercon- contemporain, which since 2013 is led by temporain, sinds 2013 is dat Matthias Matthias Pintscher. Pintscher. The six soloists performing Répons at the De zes solisten die tijdens het Holland Holland Festival come from the Ensem- Festival Répons spelen, komen uit de ble’s own ranks: two pianists (Hidéki eigen gelederen: twee pianisten (Hidéki Nagano, Sébastien Vichard), a harpist Nagano, Sébastien Vichard), een harpist (Frédérique Cambreling), two percussion- (Frédérique Cambreling), twee slagwer- ists (Samuel Favre, vibraphone; Gilles kers (Samuel Favre vibrafoon, Gilles Durot Durot, xylophone) and a cimbalom player xylofoon) en een cimbalomspeler (Luigi (Luigi Gaggero). The IRCAM is responsible Gaggero). Het IRCAM verzorgt de techniek for the technique and live electronics en de live elektronica (Andrew Gerzso (Andrew Gerzso and Gilbert Nouno, en Gilbert Nouno computermuziekont- computer music design; Jérémie Henrot, werp, Jérémie Henrot geluidsontwerp). sound design). De synergie waar het ensemble in uit- blinkt, is bij Répons ook nodig. Het The synergy in which the Ensemble excels publiek zit rondom de (onversterkte) en- is indeed necessary for Répons. The semblemusici. Daar omheen zitten de zes audience sits around the (unamplified) solisten, op evenveel podia. Tussen die ensemble of musicians. The six soloists podia staan zes luidsprekers. sit around the audience, on an equal Zoals Boulez in Répons de vraag repe- number of platforms. Placed between the teert, zo wordt tijdens het Holland Festival platforms are six loudspeakers. Just as het hele werk herhaald, waardoor toe- Boulez repeats the ‘question’ in Répons, hoorders de muziek vanuit twee posities the entire work is repeated during the kunnen beluisteren. Holland Festival, so that the audience can listen to the music from two different Het is op zich al bijzonder dat dit werk places. wordt uitgevoerd, en helemaal in een The fact that this work is being performed

17

Pierre Boulez programma.indd 17 21-5-2015 16:49:51 ‘authentieke uitvoeringspraktijk’ door is special in itself, and particularly so be- Ensemble intercontemporain en IRCAM. cause it is an ‘authentic performance’ by

Daarmee is deze uitvoering van Répons the Ensemble intercontemporain and tevens een vertolking van de gecombi- IRCAM. Which also makes this perfor- neerde historie van beide instellingen; mance of Répons an expression of the een geschiedenis die de antagonistische combined history of both institutes, relatie van muziek en techniek vaak schit- a history that has often marvellously re- terend blootlegde. Tijdens de wereldpre- vealed the antagonistic relation between mière van Répons viel vlak voor aanvang, music and technology. During the world onder toeziend oog van de verzamelde premiere of Répons, under the watching wereldpers, de stroom uit. Het drama van eyes of the gathered world press, the die duisternis was niet georganiseerd. power fell out just before the curtain call. The drama of that darkness was not Erwin Roebroeks organized.

Erwin Roebroeks

18

Pierre Boulez programma.indd 18 21-5-2015 16:49:52 19

Pierre Boulez programma.indd 19 21-5-2015 16:49:52 ‘EEN FRANSE ‘A FRENCH BAZAAR IN BAZAAR OF GELUIDJES’ SOUNDS’ Pierre Boulez (90) Pierre Boulez (90) 55 jaar in het Holland Festival 55 years in the Holland Festival

door Hans Heg by Hans Heg

Bijna onopgemerkt maakt Pierre Boulez, In 1960, the composer Pierre Boulez de componist, in 1960 zijn entree in het made his entrance in the Holland Festival Holland Festival. Hij is 35, net gestart almost without notice. He was 35, just met een dirigentencarrière en heeft als starting out as a conductor, and already componist al enige naam in de Parijse had made a slight name for himself as a theaterwereld en in Duitsland. Met name composer in the Parisian theatre world in het moderne-muziek mekka Donaue- and in Germany’s mecca of modern schingen. Hij werkt daar onder meer music, Donaueschingen. There, he had samen met de legendarische dirigent worked with the legendary conductor Hans Rosbaud, die hem de fijne kneep- Hans Rosbaud, who taught him the tricks jes van het vak leert. En die hem voor- of the trade – and who impressed upon houdt dat veelzijdigheid en een breed him that versatility and a broad reper- repertoire voor een dirigent minstens toire are just as important for a conductor zo belangrijk zijn als het cultiveren van as cultivating an individual style and a een eigen stijl en een herkenbaar idioom recognizable idiom is for a composer. In voor een componist. In de Italiaan Bruno the Italian Bruno Maderna, Boulez had Maderna treft Boulez een kameraad die found a comrade who was following the in de explosieve jaren vijftig en zestig op same track during the explosive 50s and hetzelfde spoor zit. Stockhausen, Nono 60s. Stockhausen, Nono and Berio were en Berio zijn veel meer met zichzelf bezig. much more focused on their own paths.

De annalen van het Holland Festival The annals of the Holland Festival include maken op 20 juni melding van een con- an announcement of a concert on cert door leden van het Residentie Orkest 20 June by members of the Residentie in Leiden. Tussen Webern, Pousseur, Berio Orkest in Leiden. Cropping up between en Messiaen duikt de naam van een Webern, Pousseur, Berio and Messiaen nieuwlichter op. Van Boulez wordt een was the name of an innovator. The or- Sonatine voor fluit en piano gespeeld, chestra played Boulez’s Sonatina for Flute dat hij dan nog als zijn opus 1 beschouwt. and Piano, which he considered his opus 1. Hij is zelf niet aanwezig. Veel positieve He himself was not at the concert, and his reacties levert het hem niet op. De fusie- work did not attract many positive reac-

krant De Tijd-Maasbode is vooral gechar- tions. The newspaper De Tijd-Maasbode meerd van Debussy’s Chansons de Bilitis, was charmed by Debussy’s Chansons , maar moet niets hebben van de andere de Bilitis but did not care for the other 20

Pierre Boulez programma.indd 20 21-5-2015 16:49:52 componisten. Zelfs niet van de oude composers, not even the older composer Stravinsky. Onder de tussenkop: ‘Explosie Stravinsky. Under the subheading ‘Explo- van seriële muziek’ veegt recensent Leo sion of serial music’, critic Leo Hanekroot Hanekroot de vloer aan met de jonge wiped the floor with the young French- Fransman en diens sonatine, ‘die bewees man and his sonatina, ‘which demonstrat- dat Boulez wel een muzikant is, maar ed that Boulez is indeed a musician, but overigens een rederijker, die van zijn tiere- apart from that, a rhetorician who tires of lantijnen aanzienlijk minder snel genoeg his ornamentations a lot less quickly than krijgt dan zijn toehoorders’. his listeners do.’ Boulez’s breakthrough in the Netherlands De doorbraak in Nederland komt twee came two years later, with the world jaar later met de wereldpremière van de premiere of the ‘complete version’ of “complete versie” van het orkestwerk Pli the orchestral work Pli selon pli. For the selon pli. Voor de uitvoeringen in Amster- performances in Amsterdam and Schev- dam en Scheveningen komt het orkest eningen, the orchestra of the Südwest- van de Südwestfunk uit Baden-Baden funk broadcasting company came from over met sopraan Eva-Maria Rogner. Niet Baden-Baden with soprano Eva-Maria Rosbaud (zoals gepland) maar Boulez Rogner. Instead of Rosbaud at its head (as dirigeert het orkest dat tot op de dag van had been planned), Boulez conducted the vandaag de spil is van de Donaueschin- orchestra, which to this day remains the ger Musiktage. Vooral het Amsterdamse linchpin of the Donaueschingen Festival. publiek reageert positief op dit evene- The Amsterdam audience in particular ment. Tegelijkertijd illustreert het dat de reacted positively to this event. It also toenmalige artistiek leider, Peter Dia- illustrates that the artistic director at the mand, soms ook een gedurfde koers durft time, Peter Diamand, dared to steer an te varen. Naast het brengen van geves- adventurous course at times: after all, tigde topkunst uit het buitenland behoren in addition to presenting established, immers ook het tonen van noviteiten en high-quality art from abroad, the Fes- het laten uitvoeren van de nieuwste mu- tival’s tasks include showing innovative ziek tot de opdrachten van het festival. works and organizing performances of Terugblikkend in 1991 stelt Diamand met the latest music. Looking back in 1991, enige trots vast: ‘Mijn grote ambitie was Diamand rather proudly stated, ‘My big dat het festival zo elitair mogelijk zou zijn, ambition was to make the Festival as elite waarbij ik er van uit ga dat “elitair” een as possible, and I use the word ‘elite’ as kwaliteitsbepaling inhoudt’. Na Diamands a stipulation of quality.’ After Diamand’s vertrek verwerft vooral programmaleider departure, programme director Jo Elsen- Jo Elsendoorn faam op dit terrein. doorn was the one to especially become renowned in this regard. Het is opvallend dat de buitenlandse kranten veel positiever reageren op Pli Strikingly, foreign newspapers reacted

selon pli dan de Nederlandse. Het Vrije much more positively to Pli selon pli than Volk kopt dat Boulez ‘slechts zelden the Dutch papers did. Het Vrije Volk kon boeien’. De Telegraaf ontdekt een headlined that Boulez was ‘very seldom ‘zonderling muziekstuk’. De recensent interesting’. De Telegraaf found it a van het ochtendblad weet duidelijk geen ‘peculiar piece of music‘. The reviewer 21

Pierre Boulez programma.indd 21 21-5-2015 16:49:52 raad met dit ‘werkstuk’. Het is ‘ongetwij- for that morning paper obviously did not feld een bijzonder gepeperde affaire en know what to make of this ‘work piece’: in dit speciale geval hangt het meer dan it ‘undoubtedly is an exceptionally highly ooit van de mentaliteit van de luisteraar seasoned affaire, and in this special case, af of die avond een hoogtepunt dan wel whether the evening was a high point or een dieptepunt van het Holland Festival a low point of the 1962 Holland Festival 1962 is geworden’ (…) ‘Eén ding staat voor depends more than ever on the listener’s ons echter wel vast: mocht deze muziek mentality… One thing we do know for ooit de muziek van de toekomst zijn … sure, however: If this music ever becomes ja, wat dan?’. Conclusie: ‘Men moet zijn the music of the future… well, what then?’ toegerust met een Boulezknobbel om op And the conclusion: ’You need to have de zaak te kunnen reageren. Die hebben a knack for Boulez in order to react to wij niet. Voor ons was er niet veel meer this. And we don’t. For us, it was not much dan een Franse bazaar in geluidjes, met more than a French bazaar of sounds, daartussen mevrouw Rogner die zong’. and amongst all that, Miss Rogner, who sang.’ Componist en pianist Geza Frid is min- Composer and pianist Geza Frid was less Het Vrije Volk, der negatief in Het Vrije Volk, maar hij negative in but he too had heeft ook zijn bedenkingen. ‘Wat betreft his reservations. ‘As far as expressive uitdrukkingskracht hoort men, afgezien power is concerned, apart from a few van enkele fascinerende fragmenten in fascinating bits in sections two and five, deel 2 en 5, slechts kreten van angst en you only hear shrieks of fear and hyste- hysterie. Deze eenzijdigheid drukt zijn ria. This one-sidedness puts its stamp on stempel op zijn muziek, die alleen hierom his music, which for that reason alone… al (…) niet op duurzame appreciatie kan cannot count on lasting appreciation. rekenen. Maar op het ogenblik is Boulez But right now, Boulez is a celebrity for the de gevierde man van de jongere genera- younger generation, which can be seen tie. Dit bleek uit de laaiend enthousiaste by the wildly enthusiastic reception of his ontvangst van zijn werk’. Een visionaire work.’ A visionary observation of Frid’s. observatie van Frid. Zeven jaar later Seven years later, the Notenkrakerac- vindt in Het Concertgebouw immers de tie took place in the Concertgebouw, a Notenkrakeractie plaats. De ludieke ma- happening staged by a number of young nifestatie van een aantal jonge Neder- Dutch composers to protest the outdated lande componisten gericht tegen het (in (in their eyes) artistic policy of the Con- hun ogen) achterhaalde artistieke beleid certgebouw Orchestra. Back in 1960, by van Het Concertgebouworkest. Ditzelfde the way, that very orchestra had been orkest is overigens het eerste toporkest in the first top orchestra in Europe to invite Europa dat Pierre Boulez al in 1960 uitno- Pierre Boulez as a guest conductor, with digt als gastdirigent. Met een voor hem a programme typical for him: Bartók, typerend programma: Bartók, Debussy en Debussy and Stravinsky in combination Stravinsky in combinatie met een Haydn- with a Haydn symphony. symfonie. On 6 July 1961, this team paid a call on the Holland Festival for the first time, Op 6 juli 1961 maakt dit team voor het using the same formula: Debussy (Jeux), eerst zijn opwachting op het Holland Schoenberg’s Chamber Symphony No. 1 22

Pierre Boulez programma.indd 22 21-5-2015 16:49:52 , Festival. Zelfde formule: Debussy (Jeux), and Webern’s Five Pieces for Orchestra eerste Kammersymphonie van Schönberg Opus 10 in addition to a symphony by en de Fünf Orchesterstücke opus 10 van Schubert. The papers ran out of pos- Webern naast een symfonie van Schubert. itive adjectives. The Concertgebouw De kranten komen positieve adjectieven te- Orchestra and Boulez proved to be a kort. Het Concertgebouworkest met Boulez golden combination. From then until 2011, blijkt een gouden combinatie. Tot en met Boulez conducted a total 63 concerts and 2011 dirigeert Boulez in totaal 63 concerten concertante operas with this orchestra at en operavoorstellingen bij het Amsterdam- their home base in Amsterdam. They also se ensemble. Schönbergs opera Moses und performed Schoenberg’s opera Moses Aron wordt ook drie keer opgevoerd tijdens und Aron three times at the Salzburger de Salzburger Festspiele. In dit kader is het Festspiele. In this context, it is strange vreemd dat Het Concertgebouworkest met that the Concertgebouw Orchestra only Boulez na 1961 nog slechts eenmaal in het performed with Boulez in the Holland Fes- festival aantreedt. En opnieuw met een tival one more time after 1961. And once programma waarmee hij de succesvolle again with a programme in which he con- koers continueert van zijn in 1962 overleden tinued on the successful course set out by mentor Hans Rosbaud (die ook een paar his mentor Hans Rosbaud, who had died keer te gast was in het Holland Festival). in 1962 (and who also had been a guest of Oud en Nieuw als twee-eenheid. In 1966 be- the Holland Festival a few times). Old and geleidt Boulez Yehudi Menuhin in het dan New as a dyad. In 1966, Boulez conducted net herontdekte Eerste Vioolconcert van the Concertgebouw Orchestra with Bartók plus dat van Alban Berg. Debussy Yehudi Menuhin in Bartók’s First Violin en Varèse zorgen voor het tegengeluid. Concert, which had just been redisco­ vered at the time, plus Alban Berg’s First Het Residentie Orkest biedt Boulez in 1968 Violin Concert. Debussy and Varèse pro- de mogelijkheid een omvangrijk project te vided the contrast. realiseren dat helemaal is gewijd aan de Tweede Weense School. Het is niet alleen In 1968, the Residentie Orkest offered publicitair maar ook inhoudelijk een groot Boulez the possibility of realizing an succes. Opvallend veel Amsterdamse mu- extensive project entirely devoted to the ziekliefhebbers trekken naar de Second Viennese School. Not only did it Kurzaal in Scheveningen. Ondanks de receive broad publicity, its content was veelgehoorde (boze) klacht: waarom heeft also a success. A remarkably large num- het Holland Festival dit spraakmakende ber of Amsterdam music lovers made the drieluik rond Schönberg, Berg en Webern trip to the Kurzaal in The Hague’s Schev- niet ook in Amsterdam geprogrammeerd? eningen district, despite an often-heard Waar het bovendien veel beter zou hebben and at times angry complaint: Why didn’t geklonken dan in die charmante maar the Holland Festival also programme this “geluidsarme” Kurzaal. Reden: het begrip high profile trio of Schoenberg, Berg and “cultuurspreiding” heerst op dat moment Webern in Amsterdam? What’s more, nog oppermachtig. Het is een dwingende there it would have sounded much better voorwaarde van de belangrijkste sub- than in the Kurzaal, which although sidiënten: de drie grote steden plus de charming had poor acoustics! The reason: rijksoverheid. Bovendien koestert Scheve- the idea of ‘cultural decentralization’ 23

Pierre Boulez programma.indd 23 21-5-2015 16:49:52 ningen in die tijd nog een oude traditie: reigned supreme at the time. It was an zijn eigen zomerfestival. De periode dat imperative condition set by the most de Kurzaal in juli en augustus een cultu- important subsidizers – the three major reel centrum van enige betekenis was, ligt cities (Amsterdam, Rotterdam and The echter ver achter ons. Het Holland Festi- Hague) plus the national government. val is tegenwoordig voor honderd procent What’s more, Scheveningen cherished an op de hoofdstad gericht. Alsof het nooit old tradition in those days – its own sum- anders is geweest. mer festival. Now, however, the time when the Kurzaal was a cultural centre of some Vanaf 1970 is de componist Boulez bijna consequence in the months of July and niet meer weg te denken uit het festival. August is far behind us. Nowadays the Ondanks de negatieve, soms ronduit Holland Festival is one hundred percent vijandige reacties in het begin wordt hij focused on Amsterdam. As if it had never steeds meer gezien als een van de in- been any different. e vloedrijkste muzikanten van de 20 eeuw. Als componist, (opera)dirigent en als From 1970 onward, the composer Boulez daadkrachtige en visionaire cultuurver- was almost a permanent fixture in the nieuwer, met name in Parijs en Luzern. Holland Festival. Despite the negative, In 1971 doet hij Amsterdam en Den Haag sometimes outright hostile initial reac- aan met London Sinfonietta. Naast eigen tions, he increasingly became seen as werk ook aandacht voor Stockhausen, one of the most influential musicians of Goehr en Birtwistle. In 1996 organiseert the 20th century – as a composer, (opera) festivaldirecteur Jan van Vlijmen een conductor and as a decisive and visionary meerdaags “Pierre Boulez – retrospectief” cultural innovator, notably in Paris and in de Beurs van Berlage. In de informatie Lucerne. In 1971, he came to Amsterdam bij dit project schrijft een medewerker and The Hague with the London Sinfo- (of is het Van Vlijmen zelf?), naar aanlei- nietta, presenting not only his own work ding van de met luid gejuich ontvangen but also paying attention to Stockhausen, uitvoering van Boulez’ Notations door Goehr and Birtwistsle. In 1996, Festival het Koninklijk Concertgebouworkest in director Jan van Vlijmen organized a oktober 1995: “Men leek zich met een several-day ‘Pierre Boulez retrospective’ schok te realiseren dat Boulez’ muziek in the Beurs van Berlage. In the bulletin zeker niet de ‘onnavolgbare heksenketel accompanying this project, a staff mem- van klanken’ is waarvoor zij lange tijd ber (or is it Van Vlijmen himself?) writes of werd uitgemaakt, maar dat zij een grote the resounding applause that followed klankschoonheid bezit en wel degelijk the Royal Concertgebouw Orchestra’s emotionele zeggingskracht heeft”. En dat performance of Boulez’s Notations in was (bij de kenners) al veel eerder bekend, October 1995: ‘People seemed to realize wordt er met enige verwijt in de toonzet- with a shock that Boulez’s music is not ting aan toegevoegd. the “inimitable bedlam of sounds” it had long been called, but that there is a great Ja, aan het Holland Festival, in 1947 op- beauty to its sound and it most definitely gericht om bijzondere manifestaties van has emotional expressiveness.’ internationaal formaat te presenteren, And, added the writer with a certain heeft het inderdaad niet gelegen. Om amount of reproach, that had already 24

Pierre Boulez programma.indd 24 21-5-2015 16:49:52 dat te vieren wordt in de editie van 2007 been known (by the connoisseurs) long een even spectaculaire als indringende before this. productie van Janáčeks opera From the House of the Dead onder leiding van Yes, the Holland Festival, founded in Boulez in Het Muziektheater gebracht. 1947 in order to present special events Dit ter gelegenheid van de opening van with international stature, had certainly e het 60 festival. Het wordt een triomf not been remiss. To celebrate this, in voor het trio Patrice Chéreau (regie), 2007 the Festival presented an equally Richard Peduzzi (aankleding) en Boulez; spectacular and penetrating production hetzelfde trio dat in 1976 de operawereld conducted by Boulez in the Muziektheat- op zijn kop zet met een provocerende, er, Janáček’s opera From the House of totaal nieuwe enscenering van Wagners the Dead, to open its 60th edition. It was Ring in Bayreuth. In 2010 volgt nog een a triumph for Patrice Chéreau (direction), opmerkelijk concert met Ensemble inter- Richard Peduzzi (visuals) and Boulez – Contemporain in Muziekgebouw aan ’t IJ. the same trio that had turned the opera De 85-jarige Boulez dirigeert – vitaal als world upside down in 1976 with a provoc- altijd – uitsluitend composities van Berg, ative, totally new staging of Wagner’s Stockhausen, Donatoni en Ligeti. Geen Ring in Bayreuth. This was followed up eigen werk. in 2010 by another noteworthy Holland Het is jammer dat dit in het festival van Festival concert with the Ensemble inter- dit jaar, met twee grote hommages aan contemporain in the Muziekgebouw aan de eind maart 90 jaar geworden Pierre ’t IJ, where the 85-year-old Boulez – full Boulez, evenmin mogelijk is. Zijn fysieke en of vitality as always – simply conducted mentale toestand laat dat niet meer toe. compositions by Berg, Stockhausen, Donatoni and Ligeti. None of his own works.

Unfortunately, during this year’s festi- val with its two big homages to Pierre Boulez, who turned 90 in March, even that will not be possible. His physical and mental state no longer permit it.

25

Pierre Boulez programma.indd 25 21-5-2015 16:49:52 internationale podiumkunsten amsterdam juni 2015

HOlLAND 

26

Pierre Boulez programma.indd 26 21-5-2015 16:49:52 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen – The Holland Festival is lucky – with Friends met Vrienden die gepassioneerd zijn over who are passionate about art, welcoming kunst, die artiesten van wereldklasse to our world class artists, ambitious to verwelkomen en die het festival steunen help the festival to commission brilliant in zijn ambitie om nieuw werk te blijven new work. presenteren. Friends are the heart of the festival and Vrienden vormen het hart van het festival their generous support helps the festival en hun genereuze steun helpt om elk jaar to create an exciting programme each een spannend programma te maken. year.

Het verheugt ons dan ook dat we deze We are therefore delighted to be able to voorstelling mede dankzij de Vrienden present this performance with support van het Holland Festival aan u kunnen from the Friends of the Holland Festival. tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker Directie, Holland Festival Board, Holland Festival

HOlLAND 

27

Pierre Boulez programma.indd 27 21-5-2015 16:49:52 Haag, Spaanse Ambassade Den Haag, HOLLAND Ambassade van Armenië in Nederland, Ambassade van de Bondsrepubliek FESTIVAL 2015 Duitsland Den Haag, MacBike directie Ruth Mackenzie, artistiek directeur HF Business Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur Beam Systems, De Nederlandsche Bank N.V., Double Effect, G&S Vastgoed, ING raad van toezicht Groep, Ten Have Change Management, Martijn Sanders, voorzitter WPG Uitgevers B.V. Mavis Carrilho Joachim Fleury mediapartners Renze Hasper NTR, VPRO Ben Noteboom Marjet van Zuijlen board of governors De genereuze, meerjarige verbintenis Het programma van het Holland Festival van de Governors is van groot belang kan alleen tot stand komen door subsidies, voor de internationale programmering bijdragen van sponsors en fondsen en van het Holland Festival en met name door de gewaardeerde steun van u, ons voor het aangaan van internationale publiek. coproducties.

hoofdbegunstiger G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- Fonds 21 Raat, R.F. van den Bergh, J. van den Broek, Bernard en Ineke Dijkhuizen, subsidiënten Angela en Leendert van Driel, Jeroen Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Fleming, J. Fleury, V. Halberstadt, Wetenschap H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en Gemeente Amsterdam B. Johnson, Irina en Marcel van Poecke, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Sijbolt sponsors, fondsen en instellingen Noorda en Mieke van der Weij, Robert Stichting Ammodo, Rabobank Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Amsterdam, Stichting Dioraphte, Françoise van Rappard-Wanninkhof, VSBfonds, Turing Foundation, Ernst M. Sanders, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, von Siemens Music Foundation, Fonds Tom de Swaan, Elise Wessels-van Houdt, Podiumkunsten, European Cultural H. Wolfert en M. Brinkman Foundation, DoubleTree by Hilton, Westergasfabriek/MeyerBergman, hartsvrienden Clifford Chance LLP, Kempen & Co, Kommer en Josien Damen, Sabine van WeTransfer, Automobielbedrijf Van Delft-Vroom, Huub A. Doek, Tex Gunning, Vloten, RoomMate Hotels Aitana Wendy van Ierschot, Giovanna Kampouri Amsterdam, Lloyd Hotel, Wilhelmina Monnas, Luuk H. Karsten, Frans en Willeke E. Jansen Fonds, Goethe-Institut, Institut Koffrie, Kristine Kohlstrand, Joost en Français des Pays-Bas, Gravin van Bylandt Marcelle Kuiper, Monique Laenen en Titus Stichting, Amerikaanse Ambassade Den Darley, Cees Lafeber, Ben Noteboom, 28

Pierre Boulez programma.indd 28 21-5-2015 16:49:52 Marsha Plotnitsky, Pim en Antoinette Poppe, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, Polak, Anthony en Melanie Ruys, Patty S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- Voorsmit Van Toorn, Thecla Renders, M. Roozen, G. Scheepvaart, A. Schneider, H. Schnitzler, beschermers G. Scholten, C. Schoorl, E. Schreve- Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, Brinkman, Steven Schuit, P. Smit, G. Smits, A. van de Beek en S. van Basten I. Snelleman, A. Sonnen, K. Spanjer, Batenburg, Irma Boom en Julius C. Teulings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Vermeulen, S. Brada, Frans en Dorry Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. Cladder-van Haersolte, J. Docter en Vencken, R. Verhoeff, R. Vogelenzang, E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, F. Vollemans, A. Vreugdenhil, A. Wertheim, E. Granpré Moliere, M. Grotenhuis, M. Willekens, M. van Wulfften Palthe, E. Horlings, J. Houwert, R. Katwijk, M. Yazdanbakhsh, P. van der Zant, P. van R. Kupers en H. van Eeghen, J. Lauret, Zwieten en N. Aarnink A. van der Linden-Taverne, H. en I. Lindenbergh-Sluis, F. Mulder, Adriaan en jonge begunstigers Glenda Nühn-Morris, G. van Oenen, Kai Ament, Aram Balian, Ilonka van den H. Pinkster, H. Sauerwein, R. van Schaik Bercken, Maarten Biermans, Maarten en W. Rutten, K. Tschenett, Wolbert en van Boven, Rolf Coppens, Tessa Cramer, Barbara Vroom, P. Wakkie, R. Walstra, Susan Gloudemans, Jolanda de Groot, A. van Wassenaer, O.L.O. en Tineke de Marte Guldemond, Pieter Guldemond, Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven Nynke de Haan, Hagar Heijmans, Anna van Houwelingen, Jort van Jaarsveld, begunstigers Daan de Jong, Judith Lekkerkerker, M. Beekman, E. Blankenburg, Co Bleeker, Pieter van der Meché, Frans Muller, Boris A. Boelee, K. de Bok, Jan Bouws, E. Bracht, van Overbeeke, Gijs Schunselaar, Farid W.L.J. Bröcker, G. Bromberger, D. de Tabarki, David van Traa, Frank Uffen, Bruijn, Rachel van der Brug, M. Daamen, Helena Verhagen, Merijn van der Vlies, J. Dekker, M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Danny de Vries, Marian van Zijll Langhout Chr. van Eeghen, J. van der Ende, Ch. Engeler, E. Eshuis, E. Goossens-Post, liefhebbers E. de Graaff-Van Meeteren, Alle 677 Liefhebbers. F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, J. Hennephof, G. van Heteren, L. van Vrienden die anoniem wensen te blijven. Heteren, B. van Heugten, S. Hodes, Herma Hofmeijer, J. Hopman, A. Huijser, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan, M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, T. Liefaard, A. Ligeon, T. Lodder, A. Man, D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, A. Mees-Lubberman, A. de Meijere, J. Melkert, E. Merkx, Jaap Mulders, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen, E. Overkamp en A. Verhoog, C. van de 29

Pierre Boulez programma.indd 29 21-5-2015 16:49:52 WORD BECOME VRIEND A FRIEND Het Holland Festival heeft ook uw steun The Holland Festival needs your support nodig: word Vriend! too – become a Friend!

Als Vriend draagt u actief bij aan de bloei As a Friend, you actively contribute to the van het Holland Festival. Festival’s ongoing success and growth.

liefhebber - vanaf € 55 per jaar Liefhebber - from € 55 annually U ontvangt dit programmaboek gratis, u You will receive programme books such as heeft voorrang bij de kaartverkoop en u this one for free, have access to advance krijgt korting op tickets. ticket sales and get discounts on tickets.

begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of Begunstiger - from € 250 annually € 21 per maand) (or € 21 per month) Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede Your contribution goes directly to the aan de internationale programmering Holland Festival’s international pro- van het Holland Festival. Als Begunstiger gramming. As a Begunstiger, you have a heeft u recht op vrijkaarten en andere right to free tickets and other attractive aantrekkelijke privileges. privileges.

jonge begunstiger - vanaf € 250 per jaar Jonge Begunstiger - from € 250 annually (of € 21 per maand) (or € 21 per month) Ontvang dezelfde privileges als de Receive the same privileges as the Begunstigers én: neem deel aan een Begunstigers and also take part in a speciaal programma waarin je elkaar special programme in which you meet ontmoet en voorstellingen geselecteerd each other at selected shows that are too zijn die je niet mag missen. good to miss.

beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of Beschermer - from € 1.500 annually € 125 per maand) (or € 125 per month) Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage As thanks for your considerable contribu- aan de internatio­nale programmering tion to the Holland Festival’s international van het Holland Festival ontvangt u een programming, you receive an invitation to uitnodiging voor de openingsvoorstelling the opening performance and exclusive en voor exclusieve bijeenkomsten, naast gatherings in addition to free tickets and vrijkaarten en andere privileges. other privileges.

Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Hartsvriend - from € 5.000 annually Als Hartsvriend van het Holland Festival We invite Holland Festival Hartsvrienden nodigen we u uit om dichter bij de makers to become more closely acquainted te komen. Met gelijkgestemden en gasten with the makers of the Festival and meet van het festival verwelkomen we u graag like-minded people and guests. 30

Pierre Boulez programma.indd 30 21-5-2015 16:49:52 op speciale gelegenheden en geven u Donations to the Festival are tax- een blik achter de schermen. deductible Between 1 January 2012 and 1 January Geefwet 2018, a special tax law is in effect which Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- makes it more advantageous to make kelijker om het Holland Festival te steunen charitable donations. Called the ‘Geef- vanwege de Geefwet die tot 1 januari wet’, this law allows you to claim your 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in deductions to cultural organizations with dat giften aan culturele ANBI’s met 25% ANBI status with an additional 25% for verhoogd mogen worden tot een maximum tax benefits (a total of 125%). The Holland aan schenkingen van € 5.000 per jaar. Festival has such an ANBI status. The fis- Schenkt u meer dan € 5.000, dan kunt u cal advantage applies to donations that het resterende bedrag voor het reguliere total a maximum of € 5.000 annually. percentage (100%) aftrekken van de inkom- If you donate more than € 5.000 to stenbelasting. registered charities, you can deduct the De voordelen van de Geefwet gelden voor remaining amount for the regular per- alle belastingplichtigen (particulieren en centage (100%). The advantages of the bedrijven) en zijn van toepassing op zowel Geefwet apply to all taxpayers (private eenmalige als periodieke schenkingen. parties and businesses) and are applica- ble to both individual and periodical gifts. Voordeel van een periodieke schenking Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar Advantages of a periodical gift voor de belasting. Het totaal van de Restrictions apply to deductions for giften op jaarbasis dient hoger te zijn dan individual gifts. Individual gifts are 1% (drempel) en kan tot maximaal 10% (pla- tax-deductible when the total amount fond) van het inkomen worden afgetrok- of gifts given in one year surpasses 1% of ken. Een periodieke gift is een gift waarbij your income, with a minimum of € 60. voor een periode van ten minste vijf The amount given above the minimum opeenvolgende jaren een gelijke uitkering threshold is tax-deductible. The maximum wordt gedaan, vastgelegd in een perio- deductible amount is 10% of your thresh- dieke akte. De gift is volledig aftrekbaar old income. zonder aftrekdrempel of aftrekplafond. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five Wilt u ook Vriend van het Holland Festival years and upwards. If you choose to sup- worden? Ga voor meer informatie en een port the Holland Festival for a minimum aanmeldformulier naar hollandfestival.nl of five years, your gift will be fully tax-de- (steun HF) of neem vrijblijvend contact op ductible. met Leonie Kruizenga, hoofd development op 020 – 788 21 18. If you would like to become a Friend of the Holland Festival, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Leonie Kruizenga, head of development, for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 18.

31

Pierre Boulez programma.indd 31 21-5-2015 16:49:52 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl

tekst text Frederike Berntzen, Hans Heg, Erwin Roebroeks

vertaling translation Jane Bemont

eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival

ontwerp design thonik

druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2015

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival. 32

Pierre Boulez programma.indd 32 21-5-2015 16:49:52