G.M.SUNGATOV, F.KH.ZAVGAROVA

REVIEW OF THE BOOK BARABA . CHAPTERS OF INTELLECTUAL CULTURE. F.YU.YUSUPOV, F.S.SAYFULINA, O.R.KHISAMOV, I.G.GUMEROV (KAZAN: KAZAN UNIVERSITY, 2013, 668 P.)

Gafur Masgutovich Sungatov, Republican Centre for the Development of Traditional Culture, 66/33 Pushkin Str., Kazan, 420015, , [email protected].

Fanzilya Khakimovna Zavgarova, Republican Centre for the Development of Traditional Culture, 66/33 Pushkin Str., Kazan, 420015, Russia, [email protected].

The collection titled “Baraba Tatars. Chapters of Intellectual Culture” by F.Yu.Yusupov, F.S.Sayfulina, O.R.Khisamov and I.R.Gumerov deals with the ethnic history and the features of lan- guage, traditions, and everyday life of Baraba Tatars, who live in Siberia. The collection includes a scientific and analytical article about the origin of Baraba Tatars, and describes their close linkage with other Turkic tribes of West Siberia since ancient times. Besides the materials which the authors collected in different periods of their research, the collection is supplemented with songs recorded by such scholars as V.V.Radlov, L.V.Dmitrieva, D.G.Tumasheva, and composer A.Klyucharev, who studied Tatar folk music. The collection contains samples of the authentic speech of Baraba Tatars, whose population has been shrinking annually and today, they are among the endangered peoples of Russia. This work provides an opportunity to notice and learn phonetic, lexical and grammatical dis- tinctive features of the Baraba dialect for training broad-minded and well-educated philologists. The collection is also important for historians, ethnographers and those who explore the intellectual culture of the nation.

Key words: folklore, , the Tatar language, intellectual culture.

Collections are being created with the aim to tic geography and comparative-historical methods. preserve languages, which include the languages of He has analyzed the grammar of the Tatar dialect ethnic groups and certain aspects of their life and language as a holistic system and has devoted his folklore. They are seen as an important way of re- monographs to phonetics, lexis, and grammar of flecting the changes which have taken place some Tatar speeches. The second author, throughout the historical evolution of the nation. It F.S.Sayfulina, is a literary theorist who has been should be mentioned, that these books, published teaching in Tobolsk Teacher Training Institute for by contemporary linguists, literary scholars, and many years, where she can hear Siberian Tatars’ folklore experts as their common work, are taking speech every day. Linguist O.R.Khisamov and lit- their rightful place in Tatar philology. This article erary scholar I.R.Gumerov have done a lot to con- presents a review of one of these collections enti- tribute to this publication. This collection is a valu- tled Baraba Tatars. Chapters of Intellectual Cul- able source for learning the ethnic history of ture. One of the authors is F.Yu.Yusupov, a Baraba Tatars, their language peculiarities, tradi- scholar who has spent 60 years working on this tions, everyday life, and above all, the origin of book and has visited all the regions where the other Turkic people and their language develop- Tatars live. While working on his master’s and ment. doctorate theses, he recorded the native speakers’ According to the well-known scholar authentic speech, collecting valuable factual mate- D.G.Tumasheva, who studied the Siberian Tatars’ rial, and published many scientific works based on dialects, the Baraba dialect occupies a middle posi- the results of his research. He has conducted re- tion among three Siberian Tatar dialects: the To- search into Tatar dialectology and has become one blsk- and the Tom dialects still retaining the of the first Turkic linguists. F.Yu.Yusupov has features of antiquity. Scholars define the Baraba made a great contribution to the development of dialect as a bridge connecting the Tatar language Turkic linguistics with his studies based on linguis- with the ancient Turkic language.

230 TATARICA: REVIEWS

V.V.Radlov recorded the samples of Baraba ples. The fact that the texts are given in two lan- Tatars’ authentic speech and oral folk arts artifacts guages enhances its importance for both philologi- in the 19th century, and this was an important stage cal and culturological research. Moreover, it is so- in studying Turkic Tatars. These works of the cially and psychologically significant for the Rus- scholar were appreciated at the time. sians living among the Tatars. The authors set the Another important aspect of this collection is following goals. The first is to acquaint people, the idea of publishing the national cultural heritage who believe themselves to be Baraba Tatars with- that was collected by scholars in different centuries out knowing their own language, with their na- based on a single principle. It contains samples tional genius and character; the second is to intro- from V.V.Radlov’s collections, the texts of lin- duce the dying cultural property of Baraba Tatars guists L.V.Dmitrieva, D.G.Tumasheva and other to as many people as possible. The authors man- dialectologists, songs which were recorded by aged to cope with the difficulties of translating A.Klyucharev, and extremely interesting folk folkloristic texts. The examples of the book, con- songs from the book by poet M.Sadri A Trip to the taining cultural facts specific to this ethnic group Irtysh, describing his expedition in the year of only, are presented in a way which makes them 1940. Consequently, this book has aroused great comprehensible and easy to understand by people interest on the part of the representatives of sci- with a different mentality. The translators should ence, education and culture from the Novosibirsk know all the peculiarities and details of the given region and its authorities. examples of Baraba Tatars’ speech, recorded in The book opens with an article exploring the different periods, to reveal the meaning of every origin of the Baraba Tatars, their fatherland in single word, suffix and particle, they should feel West Siberia and their connections with other Tur- “the breathing” of the language. All this requires a kic tribes since ancient times. It deals with the profound theoretic knowledge and a great experi- main stages of the Baraba Tatars’ development as ence in transcribing and translating ancient linguis- an ethnos, the cultural and social conditions under tic phenomena which are not found in the literary which they lived, and a historiographic review of language or other dialects; obsolete for Baraba the scientific research connected with this tribe. Tatars’ speech but preserved in folkloristic texts. According to the introductory article, the popu- The authors of the book coped with this task. lation of Baraba Tatars is currently not more than According to the great scholar L.N.Gumilev, 8,000 people. Kazan Tatars, who moved to the some Turkic people, even though not connected in Baraba plains in the 19th and 20th centuries and set- any way, can understand each other’s language, tled among the local people, should be included in and this is a unique phenomenon. The scholars this number. Unfortunately, their numbers are de- consider Siberian Tatars’ colloquial language to be creasing year by year. This is the reason many in- the dialect of the Tatar language. Baraba Tatars ternational organizations enter Baraba Tatars on learned to read the Tatar literary language in Soviet the list of the endangered peoples of Russia. With times. Over the last years the connections with the this in mind, the book about the cultural heritage of Volga region Tatars have become less close and the Baraba Tatars is very timely. the influence of their literary language has signifi- The examples in the collection are given in the cantly decreased. It is a great regret that this ethnic transcription developed by V.V.Radlov, which group with its rich cultural heritage, long history contributes to the scientific significance of the and language and preserved ancient linguistic phe- book. V.V.Radlov used a special type of transcrip- nomena is dying. tion in the Cyrillic alphabet as well as specific The book Baraba Tatars. Chapters of Intellec- symbols used to better express the features of the tual Culture contains a collection of unique mental Baraba Tatars’ language. Even after a hundred and artifacts of Turkic people, dastans. Some of them fifty years, his transcription can show the melody are published with the variations preserved by of the authentic speech of those times. This method Baraba people. The authors explain it by the fact enabled the scholar to preserve all features of the that this epic-lyrical genre has been preserved by language for the next generations. Hopefully, the Siberian Tatars, who live far from busy highways, tune, the melody of the dying Baraba Tatars’ particularly in Baraba region. Besides, these works speech will be saved in the written form owing to have a stable form and structure. In the second half the examples of the collection. of the 19th century, V.V.Radlov wrote down one The book differs from other collections as it Baraba Tatar’s full variation of the dastan Idegay. has Russian translations of authentic speech exam- Even this single fact testifies to the scientific value

231 G.M.SUNGATOV, F.KH.ZAVGAROVA of the cultural heritage belonging to our kindred merous examples of these phenomena in different ethnic groups which are losing their place in his- genres, such as variations of the dastan Ajtuka, tory. contributed by L.V.Dmitrieva and M. Sadri, which The toponymy of different regions is a sphere they recorded during their expedition with the as- which demands special research and various stud- sistance of F.Yu.Yusupov. These variations differ ies. Through these we can acquire information from each other in content, length, and rhythmic about the origin, history and language of the peo- pattern. Therefore, the character of Ajtuka, born a ple living in a certain place. The authors of the col- hero of the masses, has been created by different lection Baraba Tatars. Chapters of Intellectual generations and is still alive. His name is associ- Culture have also highlighted this interesting phe- ated with eternal love and moral purity, the re- nomenon: the whole chapter is devoted to the Tur- mainder of the ancestors. According to the refer- kic-Tatar toponymy of the Novosibirsk region. The ences given in the book, nowadays, the dastan meaning of every term is clarified and its origin is Ajtuka, which has 20 variations, is one of the most given. The chapter contains the names of the vil- favourite oral folk art creations both with young lages the Tatars used to live in, thus, they still pre- and old people. This means that a real work of art serve their Tatar denominations. At the end of the is eternal. book there is a reference list of toponyms in alpha- The book presents songs under the same name betical order. The microtoponymy of numerous and with different content, for example, Taptilau villages is given and explained in the book as well and Taftilau. These songs have the same first line, as hydronyms of the region rich in rivers and lakes. however with a different meaning. The variation Although most of the work is devoted to oral written down by L.V.Dmitrieva: folk arts, there is also information about the tradi- Kazanda tugel, jok Maskauda tional ceremonies for people’s lives, the seasons, Bu Taptilau jyurlaryun yurlagan. (Neither in and nature, the rites and traditions connected with Kazan, nor in Moscow There is anyone who has important events in every person’s life, such as a sung this Taptilau song.) wedding ceremony and a funeral. There are also Another variation: texts about the cult of dolls which some groups of Kazanda guna tugel, Maskauda da Baraba Tatars used to practice even after the adop- Bu Taftilau kojyo jurlangan (Not only in Kazan tion of Islam. At the end of the book, there are lit- but even in Moscow This Taftilau song has been erary and publicistic notes, travel essays and man- sung.) uscripts of educated Tatars from Baraba. All this The phenomena of variety found in the dialect testifies to the fact that there were people among language are reconstructed in the book as the prop- Baraba Tatars who knew the Arabic language and erty of the people. For example, there are some the literary language of that period. variations of the time-phrase boryn-boryn zamanda The book throws light upon Baraba Tatars’ his- (once upon a time) in the fairytales written down tory, the language peculiarities of this dialect, and by L.V.Dmitrieva: the fairytale An Old Man’s Son the history of Baraba Tatars’ studies; it also pro- has puryn-puryn samanda, in Katicha we find vides comprehensive information about the folk- poron-poron samanta, and in the fairytale Peri – lore of the region. In other words, besides its scien- boryn samanda. It was transcribed as poryn-poryn tific significance, the book is of great practical val- zamanta in the fairytale Karagush written down by ue. The texts collected in the book are, on the one D.G. Tumasheva, and purungu samanda in the hand, a good folkloristic source, and on the other legend published in V.V. Radlov’s work The Ex- hand, they can be used in training Tatar philolo- amples of Folk Literature of Turkic Tribes. Varia- gists and help students notice and learn the pho- tions can be found within the same text. For exam- netic, lexical, and grammatical peculiarities of the ple, the girl’s name has two variants in the legend Baraba dialect. This collection can thus provide ir- about Baraba: Baarchyn and Paarchyn. Obviously, replaceable assistance for students working on the Baraba dialect has speech variants although the their course papers and diplomas as well as for scholars do not admit it. The work Baraba Tatars. young researchers. Oral folk arts may partially be Chapters of Intellectual Culture provides the op- conveyed to the people through folk music groups. portunity to notice these phenomena. People did not only hand down their creations To conclude, we can say the following: the col- from generation to generation, but changed them lection Baraba Tatars. Chapters of Intellectual by adding something new. The book Baraba Culture has made a contribution to Tatar folklore, Tatars. Chapters of Intellectual Culture has nu- language, history, and ethnography; it will assist in

232 TATARICA: REVIEWS developing the theatrical and amateur art of Tatar the research into ’ history, and their people; and it can be considered a step forward in mental and cultural property. ______

«БАРАБИНСКИЕ ТАТАРЫ. СТРАНИЦЫ ДУХОВНОЙ КУЛЬТУРЫ. Ф.Ю.ЮСУПОВ, Ф.С.САЙФУЛИНА, О.Р.ХИСАМОВ, И.Г.ГУМЕРОВ» (КАЗАНЬ: КАЗАН. УН-Т, 2013, 668 С.) КИТАБЫНА БƏЯЛƏМƏ

Гафур Мəсгут улы Сөнгатов, Республика традицион мəдəниятне үстерү үзəге, Россия, 420015, Казан ш., Пушкин ур., 66/33нче йорт, [email protected].

Фəнзилə Хəким кызы Җəүһəрова, Республика традицион мəдəниятне үстерү үзəге, Россия, 420015, Казан ш., Пушкин ур., 66/33нче йорт, [email protected].

Ф.Й.Йосыпов, Ф.С.Сəйфулина, О.Р.Хисамов һəм И.Г.Гомəровлар тарафыннан төзелгəн «Барабинские татары. Страницы духовной культуры» дигəн китапта, себер киңлеклəрендə яшəүче бараба татарларының этник тарихына, тел үзенчəлеклəренə, йолаларына, тормыш- көнкүрешлəренə караган кызыклы үрнəклəр белəн беррəттəн, бараба татарларының формалашуын, аларның Көнбатыш Себер туфракларын үз ватаннары итеп сайлаган башка төрки кавемнəр белəн бик борынгы заманнардан тыгыз элемтəлəрдə яшəүлəрен аңлатуга багышланган фəнни-аналитик мəкалə дə урын алган. Җыентык, авторларның төрле елларда үзлəре туплаган материаллардан тыш, В.В.Радлов, Л.В.Дмитриева, Д.Г.Тумашева кебек галимнəрнең монографиялəреннəн алынган текстлар һəм композитор А.Ключарев язып алган җырлар белəн баетылган. Саны елдан-ел кимү сəбəпле, Россиянең югалып бара торган халыклар исемлегенə кертелгəн бараба татарларының җанлы сөйлəм үрнəклəрен үз эченə алган əлеге тупланма киң карашлы, тирəн белемле татар филологларын əзерлəгəндə, бараба диалектының фонетик, лексик, грамматик үзенчəлеклəрен тулы рəвештə күрергə һəм өйрəнергə мөмкинлек бирсə, тарихчыларга теге яисə бу фактны дəлиллəү чыганагы, этнографларга, халыкның рухи хəзинəсен өйрəнүчелəргə əһəмиятле хезмəт буларак бəялəнə.

Төп төшенчəлəр: фольклор, себер татарлары, татар теле, тел үзенчəлеклəре, рухи мəдəният.

Гуманитар фəннəр өлкəсендə халыкның, алып, кыйммəтле фактик материал туплаган шул исəптəн аның этник төркемнəренең телен, һəм анализ нəтиҗəлəрен күпсанлы фəнни көнкүреш үзенчəлеклəрен, фольклорын саклау хезмəтлəрендə яктырткан галим. Ул татар максаты белəн төзелгəн җыентыклар миллəтнең диалектологиясенə диалект телен тикшерү тарихи барыштагы үзгəрешлəрен күзəтү дигəн юнəлешне алып килде һəм, төрки тел ягыннан əһəмиятле чыганак буларак бəялəнə белемендə беренче булып, шул яссылыкта башлады. Əйтергə кирəк, бүгенге көндə тел, тикшеренүлəрне башлап җибəрде. əдəбият белемнəре, фольклористика галимнəре Ф.Й.Йосыповның татар диалект теленең тарафыннан күмəк хезмəт буларак нəшер грамматикасын бердəм система буларак карап, ителгəн китаплар татар филологиясе фəнендə лингвистик география һəм чагыштырмалы- дə лаеклы урын ала башладылар. Мəкалəдə тарихи методларны кулланып язылган нəкъ шундый җыентыкларның берсе «Бараба хезмəтлəре һəм аерым татар сөйлəшлəренең татарлары. Рухи мəдəният битлəре» бəялəнə. фонетикасын, лексикасын һəм грамматикасын Тупланманы төзүче авторларның берсе – бу тулы рəвештə тасвирлаган монографиялəре эшкə үзенең алтмыш еллап хезмəтен төрки тел белеме үсешенə лаеклы өлеш багышлаган Ф.Й.Йосыпов – кандидатлык һəм керттелəр. Икенче автор – Ф.С.Сəйфулина – докторлык диссертациялəрен əзерлəгəн вакытта шактый еллар Тобол педагогия институтында татарлар яшəгəн барлык төбəклəрне йөреп укытып, һəр көн себер татарлары сөйлəмен чыккан, җанлы сөйлəмне үз кулы белəн язып тыңлап яшəгəн əдəбиятчы галим. Тел белгече

233 G.M.SUNGATOV, F.KH.ZAVGAROVA

О.Р.Хисамов һəм əдəбият галиме историографик яссылыктан торып, күзəтү И.Г.Гомəровлар да бу китапны чыгаруда зур ясала. көч куйганнар. Əлеге тупланма бараба Хезмəтнең кереш мəкалəсендə татарларының этник тарихын, тел билгелəнгəнчə, бүгенге көндə бараба үзенчəлеклəрен, йолаларын, тормыш- татарларының саны 8 000 кешедəн артмый, бу көнкүрешен, гомумəн, башка төрки күрсəткечкə XIX-XX гасырларда, Бараба халыкларның килеп чыгышын, тел үсешен һ.б. далаларына күчеп килеп, җирле халык ларны өйрəнү юлында файдалы чыганак арасында яшəүче казан татарлары да кергəн буларак та бəялəнергə хаклы. булырга тиеш. Кызганыч ки, аларның саны Себер татарларының диалектларын елдан-ел кими бара. Шуңа күрə күп кенə өйрəнгəн күренекле галимə Д.Г.Тумашева халыкара оешмалар бараба татарларын билгелəгəнчə, бараба диалекты өч себер татар Россиянең югалып баручы халыклар диалекты арасында урталыкны тəшкил итə: исемлегенə кертеп карыйлар. Шушы вəзгыять анда тобол-иртыш диалекты билгелəре дə, том күзлегеннəн дə бараба татарларының рухи диалекты үзенчəлеклəре дə чагылыш таба, шул мирасына багышланган бу китапның əһəмияте ук вакытта борынгылык күренешлəре дə зур. саклана. Галимнəр тарафыннан бараба Җыентыктагы үрнəклəрне галим татарларының диалекты гасырлар буена татар В.В.Радлов тəкъдим иткəн транскрипциядə телен борынгы төрки тел белəн тоташтырып бирү омтылышы аның фəннилеген тирəнəйтə. торган күпер буларак билгелəнə. В.В.Радлов, бараба татарларының тел Бараба татарларының җанлы сөйлəм үзенчəлеклəрен төгəлрəк чагылдыру өчен, үрнəклəре һəм халык авыз иҗаты ядкəрлəре кириллицага аерым билге-символлар өстəлгəн төрки халыкларны өйрəнүдə тирəн эз махсус транскрипция куллана. Аның бу калдырган В.В.Радлов тарафыннан XIX транскрипциясе, йөз илле ел вакыт үтүгə гасырда ук язып алына башлаган. Галимнең бу карамастан, шул заманнардагы җанлы хезмəтлəре үз заманында ук бəясен алды. сөйлəмнең «яңгырашын» укучыга хəзер дə Тəкъдим ителгəн əлеге җыентыкның тагын бер җиткерə ала. Əлеге методиканы куллану əһəмиятле ягы – галимнəр төрле чорларда нəтиҗəсендə, галим телнең бар нечкəлеклəрен туплаган халык хəзинəсен бер принципта килəчəк буыннарга консервациялəп калдыра бөтенлекле туплап бастыру. Китапта алган. Җыентыкта урын алган үрнəклəрдə В.В.Радловның тупланмаларындагы үрнəклəр, югалып баручы бараба татарлары җанлы тел белгечлəре Л.В.Дмитриева, Д.Г.Тумашева сөйлəменең яңгырашы, аһəңе язма формада һəм башка татар диалектологлары сакланып калыр дигəн өмет тə уяна. хезмəтлəрендəге текстлар, А.Ключарев язып Китап, җанлы сөйлəм үрнəклəренең рус алган җырлар, 1940 елгы экспедициядə телендə тəрҗемəлəрен бирү белəн, башка катнашкан шагыйрь М.Садриның «Иртешкə җыентыклардан аерылып тора. Текстларның сəяхəт» исемле китабында бирелгəн ифрат ике телдə булуы, филологик һəм культурологик кызыклы халык җырлары урын алган. яссылыктан караганда, җыентыкның гыйльми Хезмəтнең Новосибирск төбəгендəге фəн, кыйммəтен арттыра. Ул гына да түгел, руслар мəгариф, мəдəният эшлеклелəре арасында һəм арасында яшəүче татарлар өчен бу социаль- өлкə җитəкчелегендə зур кызыксыну уятуы психологик əһəмияткə дə ия. Авторлар бу шуның белəн аңлатыла да. очракта берничə максатны күз алдында Китап бараба татарларының барлыкка тотканнар. Беренчесе, үзлəрен бараба килүен, аларның Көнбатыш Себер татарлары дип исəплəп тə, телллəрен белмəгəн туфракларын үз ватаннары итеп сайлаган вəкиллəргə халыкның рухын, менталитетын башка төрки кавемнəр белəн бик борынгы җиткерү; икенчесе, югалып баручы бараба заманнардан тыгыз элемтəлəрдə яшəүлəрен татарларының мəдəни хəзинəсе белəн мөмкин аңлатуга багышланган фəнни-аналитик мəкалə кадəр киң катлам укучыларны таныштыру. белəн башланып китə. Биредə бараба Китап авторлары текстларны тəрҗемə итүдəге татарларының аерым этнос буларак авырлыкларны җиңеп, аны намус белəн формалашуларындагы төп этаплар, аларның башкарып чыкканнар, чөнки фольклор мəдəни-социаль хəллəре турында сөйлəнə, əсəрлəрен икенче телгə тəрҗемə итүнең аерым əлеге кавемгə кагылышлы фəнни хезмəтлəргə, талəплəре бар. Ул үрнəклəрдə теркəлгəн шушы халыкка (этник төркемгə) гына хас мəдəни

234 TATARICA: REVIEWS

күрнешне башка менталитетлы халык аңларлык мəгълүмат алып була. «Бараба татарлары. Рухи итеп бирə белүдə чагылыш таба. Тəрҗемəчедəн хəзинə сəхифəлəре» җыентыгы авторлары да бараба татарларыннан төрле елларда язып əлеге кызыклы тармакны читтə алынган үрнəклəрнең асылын, нечкəлеклəрен калдырмаганнар. Хезмəттə Новосибирск белү генə түгел, ə иң элек, бараба сөйлəм өлкəсенең төрки-татар топонимиясенə тулы бер теленең һəрбер сүзенең, һəрбер кушымча яки бүлек багышланган. Анда һəр атама турында кисəкчəнең мəгьнəсен белү, телнең «сулышын» мөмкин кадəр тулы аңлатма бирелə, аларның тою сорала. Бу исə, əдəби телдə һəм башка килеп чыгышы аңлатыла, татарлар хəзер диалектларда булмаган үзенчəлеклəрне, хəтта яшəмəгəн, əмма татар теленə мөнəсəбəтле авыл бараба татарлары сөйлəмендə искереп төшеп исемнəре китерелə, соңыннан алфавит калган, ə фольклор əсəрендə сакланган тəртибендəге исемлек урнаштырыла. Китапта борынгы күренешлəрне аңлап транскрипциялəү күп кенə авылларның микротопонимиясе дə һəм тəрҗемə итү ныклы теоретик белем һəм тупланган һəм аларга аңлатма бирелгəн, күпьеллык гамəли күнекмəлəрне – зур эш елгаларга һəм күллəргə бай булган төбəкнең тəҗрибəсе булуны талəп итə. Хезмəт авторлары гидронимнары җыйналган һəм анализланган. бу эшне дə тиешле югарылыкта башкарып чыга Хезмəтнең зур өлешен халык авыз иҗаты алганнар. алып торуга карамастан, халыкның Үз заманында бөек галим Л.Н.Гумилев көнкүрешенə караган, ел фасылларына, əйткəнчə, төрки халыкларның кайберлəре, табигатькə кагылышлы йолалар да, һəр кеше гасырлар буена бер-берсе белəн аралашмыйча гомерендə була торган иң əһəмиятле яшəсəлəр дə, үзара аңлаша алулары уникаль вакыйгалар – бала туу, туй үткəрү һəм дөнья күренеш булып тора. Себер татарлары татар куйган кешене җирлəүгə караган йолалар һəм халкы составына кертеп карала, фəндə аларның гореф-гадəтлəр дə урын алган. Биредə бараба сөйлəм теллəре татар теле диалектлары буларак татарларының кайбер төркемнəрендə халык билгелəнə. Бараба татарлары совет чорында Ислам динен кабул иткəннəн соң да дəвам татар əдəби телен өйрəнделəр һəм əдəби телдə иткəн курчакларга табыну күренешлəрен укыдылар. Соңгы елларда Идел буе татарлары тасвирлаган текстлар да урнаштырылган. Китап белəн аралашу да, əдəби телнең йогынтысы да ахырында бараба татарлары арасыннан чыккан шактый кимеде. Бай рухи мирасы, зур тарихы укымышлы татарларның əдəби-публицистик булган, дастаннарга кадəр хəтерендə йөртеп, язмалары, сəяхəтлəре, кулъязмалары борынгы тел үзенчəлеклəрен саклаган кавемнең китерелгəн. Бу мисаллар барабалылар арасында юкка чыгып баруы бик кызганыч, əлбəттə. гарəп телен яхшы белгəн, шул чор татар əдəби «Бараба татарлары. Рухи хəзинə телен үзлəштергəн зыялылар катламы булуы сəхифəлəре» китабында төрки халыкларның турында сөйли. кабатланмас рухи ядкəре – дастаннар – Бараба татарларының тарихын яктырту, тупланмасы бирелгəн, кайберлəренең əлеге диалектка караган тел үзенчəлеклəренең барабалыларда сакланган вариантлары да килеп чыгышын һəм аларны өйрəнү тарихын китерелгəн. Əлеге лиро-эпик жанрның себер чагылдыру, төбəк фольклоры хакында күлəмле татарларында, аерым алганда, бараба төбəгендə мəгълүмат бирү, ягъни фəнни əһəмиятен саклануын китап авторлары алар яшəгəн ассызыклау белəн бергə, хезмəтнең гамəли территориянең олы юллардан ераклыгы, шулай кыйммəтен билгелəү дə мөһим. Киң карашлы, ук əсəрлəрнең тотрыклы көе һəм тезмə калыбы тирəн белемле татар филологларын булу белəн бəйлəп аңлаталар. XIX гасырның əзерлəгəндə, китапта тупланган əсəрлəр, бер икенче яртысында В.В.Радлов «Идегəй» яктан, бай фольклор чыганагы булып хезмəт дастанының тулы бер вариантын бараба итсəлəр, икенче яктан, алар бараба татарларыннан язып алган. Бу факт үзе генə дə диалектының фонетик, лексик, грамматик тарихта эзлəре җуелып барган үзенчəлеклəрен студентларга тулы рəвештə кардəшлəребезнең рухи мирасының фəнни күрергə һəм өйрəнергə мөмкинлек бирə. Димəк, кыйммəте турында сөйли. җыентык курс һəм диплом эшлəре язучыларга, Мəгълүм булганча, аерым төбəклəрнең аеруча, фəн юлын сайлаган яшь топонимиясе махсус тикшерүне, күпкырлы тикшеренүчелəргə эшлəрен югары дəрəҗəдə эзлəнүлəрне талəп итə торган өлкə. Алар башкарып чыгарга ярдəм итə торган аркылы билгеле бер төбəктə яшəүче халыкның алыштыргысыз кулланма була ала. Халык авыз килеп чыгышы, тарихы, аның теле хакында бай иҗаты əсəрлəренең бер өлеше фольклор-

235 G.M.SUNGATOV, F.KH.ZAVGAROVA

сəнгать коллективлары аша халыкка җиткерү Казанда гына түгел, Мəскəүдə дə өчен хезмəт итəргə мөмкин. Бу Тəфтилəү көйө йырланган Халык үзе иҗат иткəн əсəрлəрне буыннан- Диалект теленең вариантлы күренешлəргə буынга тапшырып кына калмаган, һəр сөйлəүче байлыгы китаптагы халык мирасында ачык аңа ниндидер үзгəреш, өстəлмəлəр кертə гəүдəлəнə. Мəсəлəн, Л.В.Дмитриева барган. «Бараба татарлары. Рухи хəзинə тарафыннан язып алынган əкиятлəрдə күптəнге сəхифəлəре» тупланмасында мондый вакыт төшенчəсен белдергəн борын-борын күренешлəр төрле жанрлар мисалында күзгə заманда сүзтезмəсе берничə язылышта ташлана. Мəсəлəн, китапка «Əйтүкə» бирелгəн: «Бер картның улы» əкиятендə – дастанының Л.В.Дмитриева, М.Садрилар пурын-пурын саманда, «Кəтичə»дə – порон- тарафыннан теркəлгəн һəм Ф.Й.Йосыпов порон саманта, «Пəри» əкиятендə – борын җитəкчелегендəге экспедиция вакытында язып саманда. Ул Д.Г.Тумашева теркəгəн «Карагуш» алынган берничə варианты кертелгəн. Алар əкиятендə – порын-порын заманта, эчтəлеге, күлəмнəре һəм ритмик үлчəмнəре В.В.Радловның «Образцы народной литературы белəн бер-берсеннəн бик нык аерылып торалар. тюркских племен» хезмəтендəге риваятьтə Димəк, халык каһарманы буларак туган Əйтүкə пурунгу саманда формасында образы төрле чор буыннары тарафыннан иҗат транскрипциялəнгəн. Хəтта бер үк текстта да ителеп, бүгенге көндə дə яшəвен дəвам итə. вариантлылык күзəтелə. Мəсəлəн, Бараба Аның исеме белəн, мəңгелек саф мəхəббəт турындагы риваятьтə хатын-кыз исеме ике хислəренə, ата-бабалардан килгəн əхлакый язылышта очрый: Баарчын һəм Паарчын һ.б. чисталыкка дан җырлана. Китапта бирелгəн Күренə ки, галимнəр бараба диалектын искəрмəлəргə караганда, бүгенге көндə 20 сөйлəшлəргə бүлмəсəлəр дə, əйтелеш варианты булган «Əйтүкə» дастаны картларның вариантлылыгы яшəп килə. Бу – диалект теле да, яшьлəрнең дə иң яраткан халык авыз иҗаты өчен гадəти күренеш. «Бараба татарлары. Рухи əсəрелəреннəн санала, бу исə чын сəнгать хəзинə сəхифəлəре» хезмəте шундый үрнəклəренең мəңгелек икəнлеклəре турында үзенчəлеклəрне берьюлы тотып алырга, күрергə сөйли. мөмкинлек бирə. Җырлар арасында да, халыкта бер исем «Бараба татарлары. Рухи хəзинə белəн аталып та, эчтəлеге ягыннан уртаклыгы сəхифəлəре» исемле җыентык хакындагы булмаганнарын күрергə мөкин. Мисалга фикерлəрне йомгаклап, түбəндəгелəрне əйтергə «Тəптилəү» һəм «Тəфтилəү»не алыйк. Бу мөмкин: хезмəт татар фольклоры, теле, тарихы, җырларда беренче юл гына туры килə, əмма этнография фəннəренə зур өлеш кертə; татар анда да капма-каршы мəгънə китерелə. халкының сəхнə культурасы, үзешчəн сəнгать Л.В.Дмитриева теркəгəн вариант: үсешенə ныклы ярдəм булып тора; төрки Казанда түгел, йок Мəскəүдə халыклар тарихын һəм рухи-мəдəни мирасны Бу Тəптилəү йырларын йырлаган. өйрəнү юлында зур бер адым буларак Башка вариантта: саналырга хаклы. ______

236 TATARICA: REVIEWS

РЕЦЕНЗИЯ НА КНИГУ «БАРАБИНСКИЕ ТАТАРЫ. СТРАНИЦЫ ДУХОВНОЙ КУЛЬТУРЫ. Ф.Ю.ЮСУПОВ, Ф.С.САЙФУЛИНА, О.Р.ХИСАМОВ, И.Г.ГУМЕРОВ» (КАЗАНЬ: КАЗАН. УН-Т, 2013, 668 С.)

Гафур Масгутович Сунгатов, Республиканский центр традиционной культуры, Россия, 420015, г.Казань, ул.Пушкина, д.66/33, [email protected].

Фанзиля Хакимовна Завгарова, Республиканский центр традиционной культуры, Россия, 420015, г.Казань, ул.Пушкина, д.66/33, [email protected].

В составленном Ф.Ю.Юсуповым, Ф.С.Сайфулиной, О.Р.Хисамовым и И.Г.Гумеровым сборнике «Барабинские татары. Страницы духовной культуры» наряду со сведениями об этнической истории, особенностях языка, обычаях, повседневной жизни барабинских татар, живущих на просторах Сибири, имеется научно-аналитическая статья об истории зарождения, обретения ими западно-сибирской земли в качестве родины и о взаимоотношениях с другими народами начиная с древних времен. Кроме материалов, собранных авторами сборника, издание дополнено текстами песен, записанными такими учеными, как В.В.Радлов, Л.В.Дмитриева, Д.Г.Тумашева, композитором А.Ключаревым – специалистом в области музыкального татарского фольклора. Это издание, в котором представлены образцы живой речи барабинских татар, принадлежащих к исчезающим народам России и чья численность уменьшается год от года, может быть использовано в подготовке филологов с глубокими познаниями в области татарской филологии, в то же время оно будет интересно историкам и этнографам, так как содержит сведения о сокровищах духовной культуры данной этнической группы.

Ключевые слова: фольклор, сибирские татары, татарский язык, духовная культура.

237